[शिवमहिम्नस्तोत्रम्-१९] इति पद्ये व्यक्तम् । यद्वा अक्षेषु इन्द्रियेषु दृश्यते, अधिष्ठातृरूपेणानुभूयते इत्यक्षः परमात्मा, ‘शेषे'४।२।१२।। इत्यण, सर्वेन्द्रियाणामधिष्ठातेत्यर्थः, हृत्पुण्डरीकमध्ये परमात्म स्वरूपेण स्थितत्वात्, सर्वेन्द्रियाणामपि इन्द्रिय इति यावत्। तथा च श्रुतिः-'प्राणस्य प्राण उत चक्षुषश्चक्षुः श्रोत्रस्य च श्रोत्रं मनसोऽयं मनो विदुः''[]इति । आलौहित्यात् पुण्डरीकं कर्पासमिवाक्षि अस्येति वा। "कर्पासशब्दस्तु वानरकटिवचन:''[]इति तु विष्णु पुराणटीकाकाराः । ५५ बिभर्त्ति विश्वम्, जगद्भारं वा बभ्रुः । 'डुभृज धारणपोषणयो: '(जु.उ.अ.), 'कुर्धश्च'(उणा-२२)

१०   इत्युणादिसूत्रेण कुप्रत्ययः, धातोद्वित्वं च । ५६ शशाकारा बिन्दवो लाञ्छनमस्य शशबिन्दुः । ५७ विधति सृजति वेधाः । विध विधाने'(तु.प.अ.), '-असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन्, ‘अत्वसन्तस्य चाधातोः '६।४।१४॥ इति दीर्घः । वेधसौ, वेधस: इत्यादि । ५८ पृश्रिः शृङ्गमस्य पृश्रिशृङ्गः । ५९ धरणी धरति धरणीधरः। ‘धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), पचाद्यच्, यौगिकत्वाद् महीधरादयः । ६० आत्मनो भवति आत्मभूः । भुवः संज्ञान्तरयो:' ३।२।१७९ ।। इति क्विप् । ६१ पाण्डवान् अयते पाण्डवायन: । 'अय गतौ' (भ्वा.आ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः । ६२ सुवर्णवर्णा बिन्दवो लाञ्छनान्यस्य सुवर्णबिन्दुः ॥२१७॥ ६३ श्रीवत्सो हृदि अस्य 

२०  श्रीवत्सः । अर्शआदित्वादच् । महापुरुषलक्षणं श्वेतरोमावर्तविशेष: श्रीवत्सः। वदति महत्त्वमिति वत्सः । 'वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा.प.से.), 'वृ(वृ)तृवदिहनिकमिकुषिभ्यः सः'(उणा-३४२) इति सप्रत्ययः । “ श्रीयुक्तो वत्सः श्रीवत्सः । क्रुद्धस्य दुर्वाससः पदाघातरूपों रेखाविशेष: श्रीवत्सः"[]इति रूपपञ्जिका । "शौरि श्रीवत्सदैत्यारिविष्वक्सेनजनार्दनाः"[ ]इति शब्दार्णवः । श्रीवत्सला ञ्छनोऽपि । ६४ देवस्यापत्यं देवकिः। अत इञ्' ४।१।९५ ।।, संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः, ततः स्त्रियाम् ‘इतो मनुष्यजातेः' ४।१।६५ ॥ इति ङीष् । 'देवकी'[]इति वर्णदेशना। “देवकीना चष्टे इति णिजन्ताद् ‘अच इ:'(उणा-५७८)इति इः, ततो ङीषि देवकीति समाधेयम्''["]इति श्रीधरः । 'दैवकी देवकी'[*]इति 

३०   द्विरूपकोषश्च । देवक्याः सूनुः देवकीसूनुः । ६५ गोपीनामिन्द्रो गोपीन्द्रः । ६६ "पलाशी विष्टर: स्थिर:"[त्रिकाण्डशेष:२।४।२॥] इति त्रिकाण्डशेषः । तरुः अश्वत्थोऽभिमतः । तथा च "अश्वस्थः सर्ववृक्षाणाम्''[ श्रीमद्भगवद्गीता १०।२६ ॥] इति गीता । तत्र श्रूयत इति । 'सर्वधातुभ्योऽसुन्'(उणा-६२८), विष्टरश्रवाः । विष्टर: कुशमुष्टिरिव श्रवसी कर्णावस्येति वा । विष्टरश्रवसौ, विष्टरश्रवस: इत्यादि । ६७ सोमोऽभिगम्यः सिन्धुरस्य सोमसिन्धुः । ६८ जगतां नाथो जगन्नाथः । ६९ गोवर्धनं धरति गोवर्धनधरः, पचाद्यच् ॥२१८॥७० यदूनां नाथो यदुनाथः । ७१-७५ गदा शाङ्गचक्रश्रीवत्सशकेभ्यः भृत्, तेन गदाभृत् । शृङ्गस्य विकारः 

४०   शार्ङ्गम्, ‘अनुदात्तादेश्च'४।३।१४० ॥ इत्यञ्, शार्ङ्ग धनुर्बिभर्ति शाङ्गभृत्, चक्रभृत्, श्रीवत्सभृत्, शङ्खभृत्, यौगिकत्वाद् गदाधरः, शाङ्गी, चक्रं पाणावस्य चक्रपाणिः । 'प्रहरणार्थेभ्यः परे निष्ठासप्तम्यौ'(वा- २।२।३६ ।।) इति परनिपातः । श्रीवत्साङ्कः, शङ्खपाणिः इत्यादयः । पञ्चसप्ततिः कृष्णस्य । शेषश्चात्र 

            "नारायणे तीर्थपादः पुण्यश्रोको बलिन्दमः । 
             उरुक्रमोरुंगांवौ च तमोज़ः श्रवणोऽपि च ॥१३॥ 
             उंदारधिलतापर्णः सुभद्र':              पांशुजालिकः । 
             चतुर्ग्रहो नवव्यूहो नवशक्तिः षडङ्गजित् ॥१४॥ 
             द्वादशमूर्ले : शतको दशावतार एकदृक् । 

५०        हिरण्यकेशः सोमोऽहिस्त्रिधामा त्रिककुत् त्रिपात् ॥१५॥
             मानञ्जरः पराविद्धः पृथिगर्भोऽपराजितः ।
             हिरण्यनाभः श्रीगर्भो वृषोत्साहः सहस्रजित् ॥१६॥ 

१. 'स्थितिवान्' इति२ ॥ २. 'वा' इति४ ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-१४, पृ.३१-३२ ॥ ४. 'धारण-' इति२ ॥ ५. 'विदधति' इति३ ॥ ६. 'सुवर्णा' इति१ ॥ ७. '-रूपा' इति२।। ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-१७, पृ.३६ ॥ ९. '-र्दनः' इति२ ॥ १०. द्र. रामाश्रमी १।१।२२ ॥, पृ.१३ ॥ ११. "विधुः श्रीवत्सलाञ्छनः" इत्यमरकोषः १।१।२२ ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-१६, पृ.३४ ॥ १३. 'देवकी दैवकीति च' इति पू.कस्तूरसूरिसम्पादितशब्दभेदप्रकाशे, पृ.२३०॥ १४. 'शब्दो योज्यः' इति ४प्रतेष्टिप्पणी ॥ १५-१. '-रुगायौ' इति, १५ २. 'उदारथि-' इति च शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १६. 'तमाघः' इति२ ॥ १७. 'समुद्रः' इति३ ॥ १८. 'द्वादशः मूलः' इति३ ॥ १९. 'हिरण्यः केशः' इति३॥ २०. 'त्रिकत्रिपात्' इति१.२ ॥ २१. 'पानञ्जरः' इति३ ॥

              ऊर्ध्वकर्मा यज्ञधरो धर्मनेमिरसंयुतः । 
              पुरुषो योगनिद्रालुः खण्डास्य: शलिकाऽजितौ ॥१७॥ 
              कालकण्ठो वरारोहः श्रीकरो वायुवाहनः ।
              वर्धमानश्च चतुर्दष्ट्रो नृसिंहवपुरव्ययः ॥१८॥ 

              कपिलो रुद्रकपिलः सुषेणः सुमतिञ्जयः । 
              क्रतुधामा वासुभद्रो बहुरूपो महाक्रम ॥१९॥ 
              विधाता धार एकाङ्गो वृषाक्षः सुवृषोऽक्षजः । 
              रन्तिदेव: सिन्धुवृषो जितमन्युर्वृकोदरः ॥२०॥ 
              बहुशृङ्गो रत्नबाहुः पुष्पहासो महातपाः । 

१०         लोकनाभः सूक्ष्मनाभो धर्मनाभः पराक्रमः ॥२१॥ 
              पद्महासो महाहंसः पद्मगर्भः सुरोत्तमः ।
              शतवीरो महामायो ब्रह्मनाभः सरीसृपः ॥२२॥ 
             वृन्दाकोऽधोमुखो धन्वी सुधर्मों विश्वभुक् स्थिरः । 
             शतानन्दः शरुश्चापि यवनारिः प्रमर्दनः ॥२३॥ 
             ऋक्षनें मिर्लोहिताक्षः एकपाद् द्विपदः कपिः । 
             एकशृङ्गो यमकील:(-ल) आसन्दः शिवकीर्तनः ॥२४॥ 

             शद्रु र्वंशः श्रीवराह : सदायोगी सुयामुनः ॥"

                                                            [शेषनाममाला २६४-७६ ।।] ॥ 
मधुधेनुकचाणूरपूतनायमलार्जुनाः ॥२१९॥ 

२०   कालनेमिहयग्रीवशकटौरिष्टकैटभाः । 

कंसर्केशिमुरा: साल्वमैन्दैद्विविंदराहवः ॥२२०॥ 
हिरण्यकशिपुर्बाणः कालियो नरको बलिः । 
शिशुपालश्चास्य वध्याः 

            १ अस्य विष्णोरेते त्रयोविंशतिर्वध्याः, मन्यतेऽत्यर्थं मधुः। 'मनु अवबोधने'(त.आ.से.), 'फलि-पाटि-मनि-नमि-जनां 

गुक्पाटिनाकिधताश्च उर्निचे '(उणा-१८)इति सूत्रेण मन्यते |न्तादेशः, उप्रत्ययश्च । २ धेनुं कायति धेनुकः । ३ चणति शब्दायते प्रतिमल्लानिति चाणूरः । 'चण शब्दे'(भ्वा.प.से.)। ४ पूनाति पूतना । 'पूञ् पवने'(त्र्या.उ.से.), 'पृपूभ्यां कित्' (हैमोणा-२९३)इति तनः, टाप् । ५ यमलरूपावर्जुनवृक्षौ यम-

३०   लार्जुनौ ॥२१९॥ ६ कालस्य नेमिश्चक्रधारेव कालनेमिः । ७ हयस्य ग्रीवेव ग्रीवाऽस्य हयग्रीवः । ८ शकटाकारत्वात् शकटः। ९ नास्ति रिष्टं क्षेममस्मादिति अरिष्टः । १० कैतवेन भाति कैटभः, पृषोदरादिः । ११ कामयते जयं कंसः। 'कमु कान्तौ' (भ्वा.आ.से.), वृ(वृ)तृवदिहनिकमिर्कषियुमुचिभ्यः सः'(उणा ३४२)इति सः । १२ केशाः सन्त्यस्य केशी । अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥ इतीनिः । १३ मुरति वेष्टयति मुरः । 'मुर [सं] वेष्टने'(तु.प.से.), तुदादिः, 'इगुपधज्ञा-'३।१।१३५ ॥ इति कः । १४ सल्वा अभिजनोऽस्य साल्वः । सलति गच्छति वा। सल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'सलेर्णिद्वा'( हैमीणा-५१०)इति वः । १५ मया 

४०   लक्ष्म्या कृत्वा इन्दति परमैश्वर्यमनुभवति मेन्द: । 'प्रज्ञादि भ्यश्च'५।४।३८ ॥ इत्यणि मैन्दः । १६ ['विद ज्ञाने'(अ.प.से.)], 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । द्वयोस्त्रेताद्वापरयोर्विदः द्विविदः। १७ रहयति गृहीत्वा सूर्याचन्द्रमसौ इति राहुः । ‘रहि (रह) त्यागे'(चु.उ.से.), दृ(द)सनिजनिचरिचटिरहिभ्यो उणे '(उणा ३) इति उण् ॥२२०॥ १८ हिरण्येन युक्तः कसि(शि)पुः हिरण्यकसि (शि)पुः । १९ बाणयति युद्धार्य रिपूनिति बाणः। 'बण शब्दे'(भ्वा.प.से.), अस्माण्णिजन्तात् पचाद्यच् । २० के पानीये आलयोऽस्य कालियः, पृषोदरादिः । २१ नृणाति नरकः । 'दृन्(कृ)न- '(हैमोणा-२७) इत्यकः । २२ बलति 

५० 

१. 'खजस्य' इति२, 'षडास्यः' इति३ ।। २-१. 'कालकुण्ठो' इति, २-२. 'भद्रकपिलः' इति, २-३. 'सुमितिञ्जयः' इति, २-४. 'सुधन्वा' इति च शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ३. 'सुवृषोकुजः' इति२ ॥ ४. 'रतिदिवः' इतिर, 'रतिदेवः' इति४ ॥ ५. 'सिन्धुः वृषो' इति२ ।। ६. 'शरीसृपः' इति१.२.४ ॥ ७. 'त्सरु-' इति१॥ ८. '-निमिलो-' इति३, 'यज्ञनेमिलो' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ९. 'सद्रु-' इति३॥ १०. 'सया-' इति३॥ ११. 'साल्वः' इति१, 'शाल्वः' इति३॥ १२. 'उच्च' इति३, 'उनिच्च' इति१ ॥ १३. 'फलिनमिमनिजनां गुक्पाटिनाकिधतश्च' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ १४. 'कामयति' इति३ ।। १५. क्षीरतरङ्गिण्यादौ चणधातुः शब्देऽर्थे न दृश्यते, तेनात्र हैमसम्मतः शब्दार्थक: अणरणदण्डात्मक: चणधातुर्बोध्यः, तत्राह- "महिकणि-'(हैमोणा ४२८)इति णिति ऊरे चाणूरो विष्णुहतो मल्लः" इति स्वोपज्ञं धातुपारायणम्, भ्वादिः, धातुसं-२७२, पृ.३३ ॥ १६. '-कषिभ्यः सः' इत्युणादिगणे ॥ १७. 'सला' इति३.४, 'सलवा' इति२ ॥ १८. 'मेदः' इति१, 'मैन्दः' इति२.४॥ १९. 'मेन्दः' इति३ ॥ २०. अत्र 'देवताद्वन्द्वे च' ६।३।३६॥ इत्यानङ् ॥ २१. ' -चटिभ्यो जुण्' इत्युणादिगणे॥ २२. 'योद्धं' इति२.३॥ १प्रतावपि केनचित् 'योद्धं रि-' इत्यस्य निष्काषणं कृत्वा बहिर्भागे 'युद्धाय रि-' इति कृतः ॥ २३. 'कालीयः' इति३ ॥

बलिः । 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७)। २३ शिशून् पालयति शिशुपालः, पचाद्यच् । नारायणस्य मध्वादीनां त्रयोविंशतिरिपूणां नामानि। यौगिकत्वाद् मधुमथनः, धेनुकध्वंसी, चाणूरसूदनः, पूतनादूषणः, यमलार्जुनभञ्जनः, कालनेमिहरः, हयग्रीवरिपुः, शकटारिः, अरिष्टहा, कैटभारिः, कंसजित्, केशिहा, मुरारिः, साल्वारिः, मैन्दमर्दनः, द्विविदारिः, राहुमूर्धहरः, हिरण्यक शिपुदारणः, बाणजित्, कालियदमनः, नरकारिः, बलिबन्धनः, शिशुपालनिषूदनः इति विष्णुनामानि भवन्ति ॥ 

                                                                                                                            वैनतेयस्तु वाहनम् ॥२२१॥    

१०          १ अस्य विष्णोर्वाहनं विनताया अपत्यं वैनतेयः । 'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२० ॥ इति ढक् , 'आयनेयी-'७।१२॥ इत्यादिना ढस्य एयादेशः ॥२२१॥ 
शङ्खोऽस्य पाञ्चजन्यः 

                १ अस्य विष्णोः शङ्खः पाञ्चजन्यः । समुद्रे तिमि रूपधारी पञ्चजननामा असुर आसीत्, तदस्थिभवत्वात् । 'बहि देवपञ्चजनेभ्यः-'(वा-४।३१५८॥)इत्युपसंख्यानाद् ज्यः । यद्वा पञ्चजने पाताले भव इति, 'बहिर्देव-'(वा-४।३१५८ ॥)इति सूत्रेणैव ज्यः ॥ 

२०                                                                    अङ्कः श्रीवत्सः 
                १ अस्य विष्णोरङ्कश्चिह्न श्रीवत्सः, महापुरुषलक्षणं श्वेतरोमावर्तविशेषः । वदति महत्त्वमिति वा । वदेः 'वृ(व) तृवदिहनि-'(उणा-३४२)इत्यादिना सः । "श्रिया युक्तो वत्सः श्रीवत्सः । रोमावर्त्तविशेषः श्रीवत्सः" [अभि. स्वोपज्ञटीका २।२२२॥] इत्याचार्याः॥ 

                                                                                                                                         असिस्तु नन्दकः ।       
               १ विष्णोरसिः खड्गः नन्दयति नन्दकः । 'टुणदि समृद्धौ'(भ्वा.प.से.), ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल् ॥
 गदा कौमोदकी 

                 विष्णोर्गदा देवास्त्रत्वाद् गदति गदा । 'गद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच्, टाप् । कौ पृथिव्यां मोदते सदा 

३०   जययोगात् कौमोदकी । 'मुद हर्षे '(भ्वा.आ.से.), 'बहुल मन्यत्रापि'( )इति वुञ् । “विष्णुः कुमोदकः शौरिः"[]इति कोषान्तरात् कुमोदको विष्णुः, तस्येयमित्यर्थेऽणि कौमोदकी । "संहितासु तु कौपोदकीति पाठः, कूपोदकाजातेत्याम्नायात्" [अम. क्षीर. १।१।२८॥]इति स्वामी ॥ 

                                                    चापं शार्ङ्ग 
                 १ विष्णोश्चापं धनुः शृणाति शीर्यते वा शृङ्गम् । 'शू हिंसायाम्' (त्र्या.प.से.), 'शृणातेह्रस्वश्च'(उणा-१२३)इति गन्प्रत्ययः, स च कित्, मु(नु)डागमश्च, धातोर्हस्वत्वम् । शृङ्गस्य विकारः शार्ङ्गम् । 'तस्य विकारः' ४।३।१३४॥ इत्यण,

४०   'तद्धितेष्वचामादेः७।२।११७॥ इत्यादिवृद्धिः ॥ 

                                                                                                                             ___चक्रं सुदर्शनः ॥२२२॥                  
                  १ विष्णोः चक्रं सदा रिपुच्छेदं करोत्यनेन चक्रम्, करोते: कप्रत्यये, 'कृञादीनां के द्वे स्त:'(वा-६।१।१२॥)इति द्विवचनम् । भक्तैः सुखेन दृश्यत इति सुदर्शनः । 'दृशिर् प्रेक्षणे' (भ्वा.प.अ.) 'भाषायां शासियुधिशिधृषिमृषिभ्यो युज् वक्तव्यः'(वा-३।३।१३०॥)इति खलपवादों युच्, 'युवोरनाको' ७।१।१॥, 'पुगन्तलघूपधस्य च'७।३।८६॥ इति गुणः । अभिराम त्वात् शोभनं दर्शनमस्य वा सुदर्शनः, पुंसि । “सुदर्शनोऽस्त्रियां चक्रे''["]इति नामनिधानात् पुनपुंसकलिङ्गोऽपि । वाचस्पतिरपि 

५०   "चक्रं सुदर्शनोऽस्त्रियाम्''["]इत्याह ॥२२२॥ 
मणिः स्यमन्तको हस्ते 

                   १ विष्णोर्हस्तस्थो मणिः सीमन्तयति दीप्तिभिर्यामिति स्यमन्तकः । पृषोदरादिः ॥ 

                                                                                                                                   भुजमध्ये तु कौस्तुभः। १ भुजमध्यं वक्षस्तत्र, कुं भुवं स्तोभते व्याप्नोति 

१. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'चाणूरध्वंसी' इति दृश्यते ॥ २. 'मेन्दवर्दनः' इति३.४॥ ३. इतोऽग्रे स्वोपज्ञवृत्तौ 'वक्षोऽनेन' इति दृश्यते, द्र. २।२२२ ।।, पृ.५५॥ ४. २प्रतौ नास्ति ॥ ५. स्वोपज्ञटीकायां न दृश्यते ॥ ६. 'नन्दनः' इति३॥ ७.'दैवा-' इति१॥ ८. ३प्रतौ नास्ति ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, लो-२३, पृ.४२ ॥, रामाश्रमी १।१।२८॥, पृ.१६॥ १०. 'कुमु-' १.४॥ ११. इतोऽग्रे क्षीरस्वामिटीकायां 'मेण्ठादौ' इति दृश्यते ॥ १२. क्षीरस्वामि टीकायां नास्ति ॥ १३. 'भक्तेः' इति१.३॥ १४. '-वादौ' इति३॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, यो-२३, पृ.४२ ।।, रामाश्रमी १।१।२८ ।, पृ.१६ ॥ १६. द्र. स्वोपज्ञटीका २२२२॥, पृ.५५ ॥ १७. 'दीप्तिभिद्या-' इति १, 'दीप्तिर्भिद्या-' इति३॥

कुस्तुभोऽब्धिः, तस्यायं कौस्तुभः। 'स्तुभ स्तम्भे'(भ्वा.आ.से.), 'इगुपधज्ञा-'३।१।१३५॥ इति कः । यद्वा कौ स्तोभते कुस्तुभो विष्णुः, तस्यायमित्यर्थे, 'तस्येदम्' ४।३।१२० ॥ इत्यण् वा । "पुंक्लीबोऽयम्" इति गौडः। एकं विष्णुवक्षःस्थमणेः ॥ 
वसुदेवो भूकश्यपो दुन्दुरानकंदुन्दुभिः ॥२२३॥ 

              १ वसुभी रत्नैर्दीव्यति वसुदेवः । 'दीवु क्रीडादौ' (दि.प.से.), पचाद्यच् । वसूनि दीव्यतीति कर्मण्यण् वा। २ भुवि कश्यप इव भूकश्यपः, तालव्यान्तस्थाद्यमध्यः । ३ द्विषो दमयति दुन्दुः । 'दमु उपशमे'(दि.प.से.), पृषोदरादित्वात् साधुः । ४ 

१०   कृष्णे जाते देवैरानकाः पटहा दुन्दुभयश्चास्य वेश्मनि वादिता इति आनकदुन्दुभिः, पृषोदरादित्वाद् रूपसिद्धिः । “आनकदुन्दुभो वसुदेवपिता, तस्यापत्यमित्यर्थे अत इञ्'४।१।९५॥"[अम.क्षीर, १।१।२२॥] इति स्वामी । चत्वारि विष्णुपितुः ॥२२३॥ 

                                                    रामो हली मुसलिसात्वतकामपाला:
                                                    सङ्घर्षणः प्रियमधुबलरौहिणेयौ । 
                                                    रुक्मिप्रलम्बयमुनाभिदनन्तताल 
                                                     लक्ष्मैककुंण्डल सितासितरेवतीशाः॥२२४॥ 
                                                     बलदेवो बलभद्रो नीलँवस्त्रोऽच्युताग्रजः। 

                   १ रमयति मोदयति प्रजाः रूपमस्येति वा रामः। 'रमु 

२०    क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.,),णिजन्तः, 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः' ३।१।१४०॥ इति णः । २ हलं प्रहरणमस्य हली । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । यौगिकत्वाद् हलायुधः सीरपाणिः इत्यादयः। ३ 'मुस खण्डने'(दि.प.से.), वृषादिभ्यः कलच्' (उणा-१०६)इति कलच् मुसलम्, दन्त्यमध्यम् । तथा च 'सर्वस्य द्वे'८।११॥ इत्यत्र न्यास:-""विसंविसं मुसलंमुसलं 

स्यात्''[ ]इति षत्वम् । सुरमुर्सेलसृपा इति सकारभेदश्च । तदस्त्य स्य मुसली । “ 'मुष स्तेये'(त्र्या.प.से.)इत्यतो मूर्धन्यान्तोऽपि" []इति वर्णदेशना, तद्योगाद् मुषलीत्यपि। ४ सत्वतोऽपत्यम्, तत्र भवो वा सात्वतः। 'उत्सादिभ्योऽञ्'४।१।८६॥ इति अञ् । ५ काममिच्छां भ्रातृजत्वात्, कामं स्मरं वा पालयति वा कामपालः। 

३०   ‘पाल रक्षणे (चु.प.से.), 'पृ पालनपूरणयोः' (जु.प.से.)अस्माद्वा 'कर्मण्यण'३।२।१ ॥, रलयोरैक्यम् । ६ सङ्कर्षति संहारमूर्त्तित्वात्, - हलेन वेति सङ्कर्षणः । गर्भस्य सम्यक् कर्षणाद्वा । तथा च हरिवंशे-"गर्भ[सङ्कर्षणात् सोऽथ लोके] सङ्कर्षणः स्मृतः" ["]इति । 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । द्वितीयपक्षे 'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७॥ इत्यच् । सङ्कर्षति यमुनामिति वा। ७ प्रियं मधु मद्यमस्य प्रियमधुः। ८ बलभद्रैकदेशो बलः। बलातिशययोगाद्वा, अर्शआदित्वादच् । ९ रोहिण्या अपत्यं रौहिणेयः। 'शुभ्रादिभ्यश्च'४।१।१२३ ॥ इति ढक् । १०-१२ रुक्मिप्रलम्बयमुनाभ्योऽग्रे भिच्छब्दो योज्यः, तेन रुक्मिणं भिनत्ति 

४०   रुक्मिभित्, प्रलम्बभित्, यमुनाभित्, यौगिकत्वाद् रुक्मिदारुणः,। प्रलम्बं हतवानिति प्रलम्बघ्नः। देवत्वाद् ‘अमनुष्यकर्तृके च'३।२५३॥ इति टक्। " मूलविभुजादित्वात् को वा"["] इति कौमुदी । १३ अनन्तः शेषः, तन्मूर्त्तित्वाद् अनन्तः । १४ तालो वृक्षविशेषः, लक्ष्म चिह्नमस्य ताललक्ष्मा, नकारान्तः । १५ एकं कुण्डलमस्य एककुण्डलः, अर्शआदित्वादच् । १६ सितः शेषमूर्त्तित्वाद्, असितो निलाङ्गत्वात् सितासितः । १७ रेवत्या ईशः रेवतीशः ॥२२४॥१८ बलश्चासौ देवश्च बलदेवः। बलेन दीव्यतीति पचाद्यच् वा । १९ बलं पराक्रमः, भद्रं श्रेष्ठमस्य बलभद्रः । बलेन भद्रो वा । २० नीलं वस्त्रमस्य 

५०   

१. 'स्तम्भ' इति१, 'स्तभ-' इति४, 'सुभ स्तम्भने' इति३, क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'ष्टुभु-' इति दृश्यते ॥ २. मुद्रितमूले “दिन्दु-' इति दृश्यते, स्वोपज्ञटीकापि तमाश्रित्यैव ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-१७, पृ.३६॥, क्षीरस्वामिटीकायां 'अनकदुन्दुभो वसुदेवस्य पितेत्येके' इत्येव दृश्यते, १।१।२२।।, पृ.९॥ ४. 'मुष' इति१.४॥ ५. 'वृषादिभ्यश्चित्' इत्युणादिगणे ॥ ६. 'मुशलम्' इति३॥ ७. 'विसं मुसलं सुषलं' इति२, 'विसं विशं मुसलं मुखलं' इति३॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-१९, पृ.३७॥, तत्र "-इत्यत्र न्यासः-"तथा च विसं विषं मुसलं मुषलमिति षत्वं" स्यादिति" इति दृश्यते ॥ ९. न्यासे "इह तर्हि विसंविसं मुसलम्मुसलमित्यत्र 'आदेशप्रत्ययोः' इति षत्वं प्राप्नोति ? अयमप्यदोषः, तदवयवः॥" इति दृश्यते, काशिकावृत्तिः, भा-६, ८११॥, पृ.२१५॥ १०. '-मुशल-' इति३॥ ११. 'अन्' इति३.४ ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११।२४॥, पृ.२०॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-१९, पृ.३७॥ १३. "दिव-' इति२ ।। १४. '-कर्तृकतेति' इति३.४॥ १५. सिद्धान्तकौमुद्यामपि कृदन्ते अमनुष्येति सूत्रे दीक्षितेन “अमनुष्येति किम् । आखुघातः शूद्रः । अथ कथं बलभद्रः, प्रलम्बघ्नः, शत्रुघ्नः, कृतघ्नः इत्यादि । मूलविभुजादित्वात् सिद्धम् ॥" इत्युक्तम्, सि.कौमुदी, पृ.५७२ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-१८, पृ.३६ ॥

नीलवस्त्रः। २१ अच्युतस्य विष्णोरग्रजः अच्युताग्रजः। एकविंशतिर्बलदेवस्य। "भद्राङ्गः फालो गुप्तचरो बली। प्रलापी भद्रबलिनः पौरः शेषाहिनामभृत् ॥"[शेषनाममाला २७७॥] इति शैषिकनामानि॥ 
मुसलं त्वस्य सौनन्दम् 

              १ अस्य बलदेवस्य मुसलं सुनन्दाया इदं सौनन्दम् । 'तस्येदम्' ४।३।१२०॥ इत्यण, क्लीबे ॥ 

                                                                                                                           हलं संवर्तकाह्वयम् ॥२२५॥ 
              १ बलभद्रस्य हलमायुधम्, तन्नामैकम्, संवर्तयति 

१०   संहरति शत्रून् संवर्तकम्, क्लीबे । 'वृतु वर्त्तने'(भ्वा.आ.से.), ‘ण्वुल्तृचौ' ३।१।१३३॥ इति ण्वल् ॥२२५॥ 
लक्ष्मीः पंद्या रमा यो मा ता सा श्री: कमलेन्दिरा। 
हरिप्रिया पद्मवासा क्षीरोदैतनयाऽपि च ॥२२६॥ 

              १ लक्षयति पश्यति नीतिशालिनमिति लक्ष्मीः । लक्ष दर्शनाङ्कनयोः'(चु.उ.से.), 'लक्षेमुट् च'(उणा-४४०)इतीकारः प्रत्ययो मुडागमश्च, अत एव ड्यन्तत्वाभावाद् न सुलोपः । "कृदिकारादक्तिनो वा ङीप'(गणसू-४।१।४५॥)इत्यत्र सावर्ण्य ग्रहणाद् ङीबन्तोऽपि''[ ] इति मैत्रेयः । तेन लक्ष्मीशब्दस्य नदीवद्रूपाणि भवन्ति। " "कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥)इति 

२०   ङीषि लक्ष्मीत्यपि भवतीति दुर्घटे रक्षितः"[ ]इति उज्ज्वलदत्तः। "लक्ष्मीर्लक्ष्मी हरेः स्त्रियाम्''[शब्दभेदप्रकाशः, श्रो-३४॥]इति शब्दप्रभेदः । २ पद्ममस्त्यस्य(-स्याः) पद्मा । १० एवं कमला अपि । उभयोरेवोपादानादन्यकमलपर्यायेणानभिधानं सूचितम् । ३ रमते रमा । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), पचायच्, टाप्। ४ या इति पदस्य विश्रूषः कर्तव्यः, तेन ई आ इति नामद्वयं भवति। अस्य विष्णोर्भार्या ई"। "अः कृष्ण आः स्वयम्भूः" []इत्यभिधानात्। पुंयोगे ङीषि, 'यस्येति च'६।४।१४८ ॥ इत्यकारलोपे प्रत्ययमात्रं शिष्यते। ईशब्दस्य नदीशब्दवद्रूपाणि। ५ अटति अतति वा चपलत्वाद् आ। 'अट गतौ'(भ्वा.प.से.), 'अत सातत्यगमने' (भ्वा.प.से.) वा अस्माद्धातोः 'क्वचिड:'

३०   (हैमसू-५।१।१७१ ॥)इति डः, डित्त्वाट्टिलोपः, 'अजाद्यतष्टाप्' ४।१।४॥, आशब्दष्टाबन्तो गङ्गावत् । नामद्वयाभ्याम् ‘इको यणचि'६।१।७७॥ इति कृते या इति सिद्धम् । सविसर्गोऽपि ई: इति । यद्विश्वशम्भुः 

          "ई रमामदिरामोहे महानन्दे शिरोभ्रमे । 

           स्त्रीलिङ्गोऽयमुणाद्यन्तो नातोऽस्माल्लोपनं सुपः॥१॥"
[ ] इति । 
"ईयौं योऽत्र जसा रूपं स्यादमा रूपमीं शसीः।"[ ]इति। (यातीति या इत्यखण्डमपि, ‘या प्रापणे'(अ.प.अ.)इत्यस्य । तथा च विश्वशम्भुः-"या रमामातृयातृषु"[ ]इति । ६ मीयते 

४०  संख्यायते पुरुषेषु पुमान् अनयेति मा)। 'मा माने'(अ.प.अ.), क्विबन्तः। ७ तनोति सुखं ता। तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'क्वचिड:' (हैमसू-५।१।१७१ ॥) इति डः, अजाद्यतष्यप्'४।१।४।। ८ एवं स्यति दारिद्र्यं सा। 'षोऽन्तकर्मणि'(दि.प.अ.), 'क्वचिड: (हैमसू-५।१।१७१॥) इति डः । ९ श्रीयते आश्रीयते सर्वैरिति श्रीः। 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), क्विब् वचि प्रच्छ्यायतस्तु कटप्रूजुश्रीणां दीर्घोऽसंप्रसारणं च'(वा-३।२।१७८ ॥ इति क्विप् दीर्घत्वं च । यत्तु श्रयन्त्येतामिति श्रीरिति तात्पर्यार्थकथनम्, न विग्रहवाक्यम्, कर्मणि क्विपो विधानात् श्रयन्तीति कर्बर्थतिङम्, तस्यासमानार्थत्वाद् वृत्तिसमानार्थेन हि वाक्येन भवितव्यमिति 

५०   भाष्योक्तेः । यत्तु दात्यनेन दात्रं दीयतेऽस्मै दानीयो विप्र इत्यादि, तत्र समानार्थस्यासंभवात् किञ्चित्साम्येनागत्या वाक्यं भवति। श्रयति सुकृतिनमित्येवंशीला वा श्रीः। 'कृदिकारदक्तिनो वा ङीष्' (गणसू-४।१।४५॥)इत्यत्र सावर्ण्यग्रहणाद् ङीबन्तोऽप्ययम्"

१. 'भद्रचलनः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ २. 'मुशलं' इति३॥ ३. 'मुसलमा-' इति१.२॥ ४. 'कृदिकारादक्तिनः' इत्येव गणसूत्रम्॥ ५. 'डीबि लक्ष्मीत्यपित्यत्र' इति४॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-२२, पृ.४१ ॥ ७. ३प्रतौ नास्ति ॥ ८. 'कृति-' इति३॥ ९. 'लिक्ष्मी लक्ष्मीह रेः' इति१.२॥ १०. श्रीशिवदत्तमिश्रसंशोधितशब्दभेदप्रकाशापरनामद्विरूपकोशे 'लक्ष्मिर्लक्ष्मी हरेः प्रिया' इति दृश्यते, शो-३४, पृ.४११॥, पूज्यकस्तूरसूरीश्वरसंपादितशब्दभेदप्रकाशे 'लक्ष्मीर्लक्ष्मी हरेः प्रिया' इति दृश्यते, श्रो-३३, पृ.२३३॥ ११. 'ई:' इति२.३॥ १२. 'क्वचित्' ५।१।१७१ ॥ इति हैमसूत्रम् ॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः रप्रतौ नास्ति ॥ १४. 'डः' इति हैमसूत्रे नास्ति ॥ १५. 'इति डः' इति १.२.३प्रतौ नास्ति ॥ १६. 'कत्रर्थः' इति३॥ १७. 'दातु' इति१॥ १८. 'कृदिकारादक्तिनः' इति गणसूत्रम् ॥

[]इति मैत्रेयः । तदा नदीवत् । "तां दृष्ट्वा श्रीमिवायान्तीम्'[] इति प्रयोगः। १० कमला इति प्रागेवोक्तम् । काम्यते सर्वैरिति वा कमला। 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), वृषादिभ्यः कलच्' (उणा-१०६)इति बाहुलकात् कलच्, टाप् । ११ इन्दति परम *श्वर्यमनुभवति अनया इन्दिरा । 'इदि परमैश्वर्ये'(भ्वा.प.से.), इषि मदिमुदि-'(उणा-५१)किरच्प्रत्ययः । "बाहुलकात् किरच्"[मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५३]इति माधवः । १२ हरेर्विष्णोः प्रिया हरिप्रिया । १३ पद्मे वासोऽस्याः, पद्मवासोऽस्या इति वा पद्मवासा ।१४ क्षीरोदस्य तनया क्षीरोदतनया । चतुर्दश लक्ष्म्याः । 

१०    शेषश्चात्र-"लक्ष्म्यां तु भर्भरी विष्णुशक्तिः क्षीराब्धिमानुषी"[शेष नाममाला २१७८॥] ॥२२७॥ 

                        मदनो जरांभीरुरनङ्गमन्मथौ 
                       कर्मन: कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः । 
                       मधुंदीपमारौ मधुसारथिंस्मरौ 
                       विषमायुधो दर्पककामहच्छयाः ॥२७॥ 
                       प्रद्युम्नः श्रीनन्दनश्च कन्दर्पः पुष्पकेतनः । 

                      १ मदयति हर्षयति मन इति मदनः। 'मदी हर्षग्ल (ग्ले)पनयोः (भ्वा.प.से.), अस्माण्णिजन्ताद् नन्द्यादित्वाद् 

ल्युः। २ जरायाः सकाशाद् भीरुः जराभीरुः। ३ अविद्यमान 

२०   मङ्गमस्य अनङ्गः। ४ मननं मद् युक्तिजन्यं ज्ञानम्। 'मन ज्ञाने'(दि.आ.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् 'अनुदात्तोपदेश-' ६४३७॥ इत्यादिनाऽनुनासिकलोपः, 'हुस्वस्य पिति-'६।१७१॥ इति तुक्। मनाति मथः, 'मन्थ विलोडने'(या.प.से.), पचाद्यच् । “मतो मथो मन्मथ:"[अम.क्षीर. १।१।२५॥]इति स्वामी । मनो मनाति वा, पृषोदरादित्वात् । "माद्यतीति मत्। 'मदी हर्षे '(दि.प.से.), क्विप्। मनातीति मथः। मच्चासौ मथश्च मन्मथः।"[टीकासर्वस्वम् १।१।२५॥] इति सर्वानन्दः । ५ कामयते शृङ्गारं कमनः। 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), अस्माद् वासरूपेणानुदात्तेल्लक्षणो युच् । ६ कलासु केलिरस्य कलाकेलिः। ७ न मनसोऽन्यस्माज्जायत इति अनन्यजः। न 

३०   विद्यतेऽन्यद् यस्मात् सोऽनन्यो विष्णुः, "सर्वं विष्णुमयं जगत्" [*]इति श्रुतेः । अनन्याद् विष्णोर्जात इति अनन्यजः । ८ 

अङ्गाज्जायत इति अङ्गजः। 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । ९ मधौ वसन्ते दीप्यते मधुदीपः। 'दीपी दीप्तौ'(दि.आ.से.), पचाद्यच्। १० म्रियतेऽनेनेति मारः। 'मृङ् प्राणत्यागे'(तु.आ.अ.), करणे घञ्। मारयति विरहिणं वा, पचाद्यच् । ११ मधुर्वसन्तः सारथिरस्य मधुसारथिः । १२ स्मरयति उत्कण्ठयति स्मरः। 'स्मृ चिन्तायाम्'(भ्वा.प.अ.)इत्यतो णिजन्तात् पचाद्यच् । स्मर्यते वनिताऽनेन कृत्वा स्मरः। 'पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११८॥ इति 

४०   सूत्रेण घः। १३ विषमाण्यायुधान्यस्य विषमायुधः । १४ दर्पयति हर्षयति दर्पकः। 'दृप हर्षणमोचनयो: '(दि.प.अ.), 'ण्वुल्तृचौ' ५।१।१३३॥ इति ण्वुल्। १५ कामयत इति कामः। 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), पचाद्यच् । काम्यतेऽनेनेति वा। 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः। कामोऽभिलाषोऽस्त्यस्य वा, 'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७।। १६ हृदि शेते हृच्छयः। 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), पचाद्यच् । यौगिकत्वाद् मनसिशयः ॥२२७॥ १७ प्रकृष्टं द्युम्नं बलमस्य प्रद्युम्नः। १८ श्रिया लक्ष्म्या नन्दनः श्रीनन्दनः,रुक्मिण्याः श्रियोऽवतारत्वात्। १९ के ब्रह्मणि दृप्तवान्, कं ब्रह्माणं दर्पितवानिति वा कन्दर्पः,

५०  पृषोदरादिः। 'कम्' अव्ययं कुत्सायाम्, कं कुत्सितो दर्पोऽस्येति वा। २० पुष्पाणि केतनमस्य पुष्पकेतनः । विंशतिर्मदनस्य। शेषश्चात्र 

                                                        "कामे तु यौवनोद्भेदः शिखिमृत्युर्महोत्सवः । 

                                                         शमान्तकः सर्वधन्वी रागरज्जुः प्रकर्षकः ॥१॥ 
मनोदाही मथनश्च" [शेषनाममाला २।७८-७९॥]। कन्तुर्दश्याम्, संस्कृतेऽपि ॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-२२, पृ.४१ ॥ २. 'वृषादिभ्यश्चित्' इत्युणादिगणे ॥ ३. 'लक्ष्म्यां तु' १.२.४प्रतौ नास्ति ॥ ४. '-सारथिः स्मरो' इतिर, मुद्रितमूलेऽपि तथैव ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-२०, पृ.३८॥, क्षीरस्वामिटीकायां "मतो मनसो मथः [मध्नातीति] मन्मथः" इति दृश्यते, ११।२५॥, पृ.९॥ ६. '-श्चेति' इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १।२।२५ ॥, पृ.२१॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो २१, पृ.४० ॥ ८. 'श्रुतिः' इतिर॥ ९. 'हर्षमोहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्याम, दिवादिः, धातुसं-८७, पृ.२२४॥ १०. १प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'कामे तु' इति १.२.४प्रतौ नास्ति ॥ १२. 'सर्वधन्वी' इति३, शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः 'सर्वधन्वी' इति दृश्यते, तत्तु विचारणीयम्, 'वा संज्ञायाम्'५।४।१३३॥ इत्यस्य प्रवृत्तित्वात् ॥

पुष्पाण्यस्येषुचापास्त्राणि 

                 १-३ अस्य कामस्य पुष्पाणि कुसुमानि इषुचापा स्त्राणि बाणधनुरायुधानि, प्रोच्यन्ते इति शेषः॥ 

                                                                                                                    अरी शम्ब(म्व)रशूर्पकौ ॥२२८॥                 
                 १-२ अस्येति सर्वत्र सम्बध्यते, अस्य कामस्य अरी वैरिणौ शम्बरः शूर्पकः च प्रोच्यते । इतो विस्तरार्थ:-अस्य कामस्य पुष्पाणि इषुर्बाणः, पुष्पाण्येव चापं धनुः, पुष्पाण्येव वाऽस्त्रमायुधम्, तेन पुष्पेषुः, कुसुमबाणः, पुष्पचापः, कुसुमध्वा,

पुष्पास्त्रः, कुसुमायुधः कामः स्यात्, इषुचापयोः सत्यप्यस्त्रत्वे 

१०   भेदेन ग्रहणम्, लोके तथाव्यवहारात्। कामस्यारी शम्बरशूर्पकौ। दैत्यानां शं कल्याणं वृणोत्याच्छादयतीति, 'शमि धातोः' ३।२।१४॥ इत्यादिना अच्, शम्ब(म्व)र: तालव्यादिः । 'शम्ब (म्व)रं सलिले पुंसि मृगदैत्यविशेषयोः"[मेदिनी, रान्तवर्गः, यो-२१९] इति तालव्यादौ मेदिनिः । तस्यारिः शम्ब(म्व) रारिः । संवरणं वा संवरः । यद्वा सं सम्यग् वृणोत्याच्छादयति जनानां सुखमिति वा संवरः । सम्पूर्वाद् ‘वृञ् आच्छादने' (स्वा.उ.से.)इत्यस्मात् पचाद्यच् । 

                                                                                          "क्लीबं तु सम्ब(म्व)रं नीरबौद्धव्रतविशेषयोः । 

                                                                                           विशेषे पुंसि मत्स्यस्य दैत्यस्य हरिणस्य च ॥१॥"

२०   []इति दन्त्यादौ रभसः। संवरनाम्नो दैत्यस्यारिः सम्वरारिरिति 

दन्त्यादिरपि । वर्णदेशनायां पक्षद्वयं दर्शितम्, तस्मात् तालव्यादिरयमित्येव येन केनचिद्वयाख्यातम्, तन्निरस्तम्। शूर्पयति कलयति परवीर्याणि शूर्पकः। 'शूर्प माने'(चु.उ.से.), चुरादिः, ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल्। शूर्पकस्यारिः शूर्पकारिः, तालव्यादिः ॥२२८॥ 
केतनं मीनमकरौ 

                    १-२ कामस्य मीनमकरौ केतनं ध्वजः, मीनश्च मकरश्च मीनमकरौ, तेन मीनकेतनः, झषध्वजः, मकरकेतनः, मकरध्वजः । मकरो जलजन्तुविशेषः, कच्छपो वा ॥ 

३०                                                            बाणाः पञ्च 
                   कामबाणाः पञ्च 

                 "उन्मादस्तापनश्च शोषणः स्तम्भनस्तथा । 

                  संमोहनश्च कामस्य पञ्च बाणाः प्रकीर्तिताः ॥१॥"
[ ]। तेन पञ्चबाणः, विषमेषुः। “पञ्चेन्द्रियार्थाः बाणा अस्य"[ ]इत्यन्ये ॥ 

                                                                                                                                                रतिः प्रिया ।       
                  १ कामस्य प्रिया रतिः, तेन रतिवरः, रतिपतिः॥ 
मनःशृङ्गारसङ्कल्पात्मानो योनिः । 

                   १-४ कामस्य मनःशृङ्गारसङ्कल्पात्मानो योनिः, मनश्च शृङ्गारश्च सङ्कल्पश्च आत्मा च मनःशृङ्गारसङ्कल्पात्मानः, तेन 

४०   मनोयोनिः, चेतोभवः, शृङ्गारयोनिः, शृङ्गारजन्मा, सङ्कल्पयोनिः, स्मृतिभूः, आत्मयोनिः, आत्मभूः॥ 

                                                                                                                                        सुहृन्मधुः ॥२२९॥        
                  १ कामस्य सुहृद् मित्रं मधुः चैत्रः, तेन मधुसुहृत्, चैत्रसखः ॥२२९॥ 
सुतोऽनिरुद्ध ऋष्याङ्क उषेशो ब्रह्मसूश्च सः । 

                  १ कामस्य सुतः, रणे केनापि न निरुद्ध इति अनिरुद्धः। युद्धे केनापि न निरुध्यते स्मेति वा । २ ऋष्यनामा मृगोऽङ्कश्चिह्न मस्य ऋष्याङ्कः, सप्तमस्वरादिः, मूर्धन्यस्वरादिमूर्धन्यान्तस्था द्यमध्यश्चायम्। क्वचिद् ‘वृश्यकेतुः (ऋश्यकेतुः)' इति पाठः। 

५०   "खड्गायुधोऽनिरुद्धः स्यात् तथा वै वृश्यकेतनः (चैवय॑केतनः)" ["]इति शाम्बपुराणात्। “एणः कुरङ्गमो वृश्यः सादृश्यश्चानुलोचन (रिश्यः स्यादृश्यश्चारुलोचनः)"[त्रिकाण्डशेषः २।५।६॥] इति पुरुषोत्तमैः । क्वचिच्च 'विश्वकेतुः' इति पाठः । तत्र विश्वव्यापी केतुर्कोतिरस्येति व्युत्पत्तिः । तथा च "पताकायां द्युतौ केतुर्ग्रहो त्पातादिलक्ष्मसु"["]इति रभसः। यौगिकत्वाद् ऋष्यकेतुः । ३ उषा बाणपुत्री, तस्या ईशः उषेशः, मूर्धन्यमध्यः । "उषा बाणस्य पुत्री स्यादनिरुद्धगृहिण्यूषा''["]इत्यजयकोषदर्शनाद् दीर्घादिरपि। ४ ब्रह्मतपः सुवति चालयति, बह्माणं सुवति प्रेरयति वा ब्रह्मसूः। 'पू प्रेरणे'(तु.प.से.), 'सत्सूद्विष-'३।२।६१॥ इति क्विप्,

६० 

१. 'इति' इति१.३। २. '-प्यस्त्रभेदे-' इति३.४॥ ३. '-यति' इति३॥ ४. स्वादौ 'वृञ् वरणे' इति स्वामिसायणौ ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा १, १।१।२६॥, पृ.२१॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-२१, पृ.३९॥, रामाश्रमी १।१।२६॥, पृ.१५॥ तासु 'नीर' इत्यस्य स्थाने टीकासर्वस्वे 'नीरे' इति, पदचन्द्रिकारामाश्रम्योः 'नीवौ' इति दृश्यते, तथा सर्वासु टीकासु 'मत्स्यस्य दैत्यस्य' इत्यस्य स्थाने 'दैत्यस्य मत्स्यस्य' इति दृश्यते ॥ ६. '-नाया' इति ॥ ७. 'परिकीर्तितः' इति३॥ ८. १.२प्रतौ न दृश्यते ॥ ९. '-रादिद्र्ध-' इति२.४॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री २२, पृ.४० ॥, रामाश्रमी ११।२७॥, पृ.१५॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-२२, पृ.४० ॥, रामाश्रमी ११२६-२७॥, पृ.१५॥

('अन्येभ्योऽपि'३।२।१७८ ॥)वा क्विप्। चत्वारि कामपुत्रस्य। केचित्तु "उषेशमन्तरेणान्यानि त्रीणि नामानि कामस्य"[ ]इत्याहुः, तन्मन्दम्, “अनिरुद्धो विश्वकेतुर्ब्रह्मसूरप्युषापतिः"[]इति बृहदमरकोषात्, "ब्रह्मसूस्त्वनिरुद्धः स्यात्"[]इति शब्दार्ण वाचं कामपुत्रस्यैव नामानि । “आत्मभूः ब्रह्मसूः कामः" []इत्यमरमालायां कामदेवस्यैव नामानि"[ ]इत्यपरे ॥ 

गरुडः शाल्मल्यरुणांवरजो विष्णुवाहनम् ॥२३०॥ 

                      सौपर्णेयो वैनतेयः सुपर्णः 
                     सारातिर्वजिजिद् वज्रतुण्डः । 

१०                पक्षिस्वामी काश्यपिः स्वर्णकाय 
                    स्तायः कामायुर्गरुत्मान् सुधाहृत् ॥२३१॥ 

                   १ गरं विषं हन्ति, गरुद्भिः पक्षैर्डयते वा, गिलति नागान् वा गरुडः । 'डीङ् विहायसां गतौ'(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । डस्य लत्वे गरुलोऽपि । २ कूलशाल्मलो नामा गरुडस्य राजधानी पर्वतः, शाल्मलस्तु भीमवत् पदैकदेशः, सोऽस्यास्ति शाल्मली । अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥ इतीनिः। ३ अरुणस्यावरजः अरुणावरजः । ४ विष्णोर्वाहनं विष्णुवाहनम् ॥२३०॥ ५ सुपर्णा या अपत्यं सौपर्णेयः। 'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२० । । ६ विनताया अपत्यं वैनतेयः। 'स्त्रीभ्यो 

२०   ढक्'४।१।१२०॥ । ७ शोभनानि सुवर्णमयत्वात् पर्णान्यस्य सुपर्णः । ८ सर्पाणामरातिः सर्पारातिः । ९ वज्रिणं जितवा निति वनिजित् । गरुडेन अमृतहरणकाले हि इन्द्रो जित इति प्रसिद्धिः । १० वज्रवत् तुण्डमस्य वज्रतुण्डः । ११ पक्षीणां स्वामी पक्षिस्वामी । न चात्र 'प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यते' (वा-२।२।१०॥) इति समासनिषेधः शङ्कनीयम्, यावता शेषलक्षणैवेयम् । न हि 'स्वामी-'२।३।३९॥ इत्यादिसूत्रेण षष्ठी विधीयते, किन्तु सप्तम्यनेन विधीयमाना षष्ठ्या बाधिका मा भूदिति चकारेण षष्ठ्याः प्रतिप्रसवः क्रियते । न तु अपूर्व रूपतया विधानम्, एवंविधविषये च समासः स्यादेव, 'न निर्धारणे'

३०   २।२।१०॥ इति ज्ञापकात्, अन्यथा प्रतिपदविहितत्वात् षष्ठ्या: समासो न भविष्यति, किं निषेधेनेति । १२ कश्यपस्यापत्यं 

काश्यपिः। अत इञ्' ४।१।९५॥ इति इञ् । १३ स्वर्णरूपः कायोऽस्य स्वर्णकायः। १४ तृक्ष स्तृक्ष णक्ष गतौ'(भ्वा.प.से.), तृक्षतीति तृक्षः। 'इगुपधज्ञा-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । तृक्षस्य मुनेरपत्यं तायः । गर्गादिभ्यो यञ्' ४।१।१०५॥ इति यञ् । एकस्मिन् कल्पे तृक्षस्य मुनेरपत्यमासीत्, बहुवचने 'यबि (ब)जोश्च २।४।६४॥ इति लुकि तृक्षाः ।१५ कामेनेच्छया आयुरस्य कामायुः । १६ प्रशस्ता अतिशयिता वा गरुतः पक्षा अस्य सन्तीति गरुत्मान् । तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्' ५।२।९४॥, यवादिपाठाद् ‘झयः'८।२।१० ॥ इति सूत्रेण मस्य वत्वं न भवति। 

४०   १७ सुधां हृतवानिति सुधाहृत्। सप्तदश गरुडस्य । शेषश्चात्र 

                                                                                   "गरुडे तु विषापहः । 
                    पक्षिसिंहो महापक्षो महावेगो विशालकः । 

                    ज्वतीशश्च सुखसू शिलानीहोऽहिभुक् च सः॥१॥"

                                                                                                                  [शेषनाममाला २।८०॥ ॥२३१॥ बुद्धस्तु सुगतो धर्मधातुस्त्रिकालविर्जिनः । 
बोधिसत्त्वो महाबोधिरौर्यः शास्ता तागतः॥२३२॥ 
पञ्चज्ञानः षडभिज्ञो दशार्हो दशभूमिगः । 
चतुस्त्रिंशजातकज्ञो दशपारमिताधरः ॥२३३॥ 
द्वादशाक्षो दशबैलस्त्रिकायः श्रीर्घनाऽद्वैयौ । 

५०   समन्तभद्रः संगुप्तो दयाकू! विनायकः॥२३४॥ 
मारलोकबंजित् धर्मरीजो विज्ञानमातृकः । 
महामैत्रो मुनीन्द्रश्च 

                   १ प्रशस्ता बुद्धिरस्य बुद्धः । 'अर्शआदिभ्योऽच्' ५।२।१२७॥ इत्यच् । बुध्यते ध्यायिभिर्वा । 'बुध बोधने' (भ्वा.-प.से.), 'मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।१८८ ॥ इति वर्तमाने क्तः । बुध्यते जानाति तत्त्वानि वा । 'बुध अवगमने'(दि. आ.अ.) अस्माद् दैवादिकात् ‘मतिबुद्धि-'३।२।१८८॥ इति क्तः । 'इगुपधज्ञा-'३।१।१३५॥ इति कप्रत्यये बुधोऽपि । 

१. '-केतुब्रह्म-' इति३॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-२२, पृ.४० ॥, रामाश्रमी १।१।२६-२७॥, पृ.१५॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'पञ्च' इति दृश्यते ॥ ४. '-यसा' इति४॥ 'विहायसा' इति धातुप्रदीपमा.धातुवृत्त्योः ॥ ५. 'तृक्' इति३॥ ६. 'गुरु-' इति१॥ ७-१. 'गरुडस्तु' इति, ७-२ 'उन्नतीशः' इति च शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ८. 'सुखभूः' इति१, '-तीशः श्वमुखसूः' इति३॥ ९. 'शिलीना-' इति१.२.४॥ १०. १प्रतौ नास्ति।

“अथ बुद्धो जिनो योगी सर्वज्ञः सुगतो बुधः''[' ]इति व्याडिः । २ शोभनं गतं ज्ञानमस्य सुगतः । सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था इति । सुष्ठु अपुनरावृत्तये गत इति वा । "सुखेन संसाराद् गतः''[ ]इत्यन्ये । ३ धर्मः सत्त्वोद्धरणादिः, तेन अनुविद्धा धातवोऽस्य धर्मधातुः । ४ त्रीन् कालान् वेत्ति त्रिकालवित् । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.)अस्मात् सम्पदादि त्वात् क्विप् । ५ जयति रागद्वेषौ, जिनाति वा जिन: । 'जि जये '(भ्वा.प.अ.), 'इण्षि(सि)ञ्जिदिषि(ष्यि)विभ्यो नक्' (उणा-२८२)इति नक् । ६ बोधिः सत्त्वमस्य बोधिसत्त्वः। 

१०   यद् व्याडि:-"बोधिः स्वबोधिजें ज्ञानं तन्मयो बोधिसत्त्वकः" [] । ७ महती बोधिरस्य महाबोधिः । ८ अर्यते अभिगम्यते आर्यः । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ इति ण्यत् । आरात् पापेभ्यः कर्मभ्यो यात इति [वा], पृषो दरादिः । ९ शास्ति विनेयान् शास्ता । 'शासु अनुशिष्टौ' (अ.प.से.), 'शासकृदादिभ्यः संज्ञायां चानिट् च '(उणा २५०) इति तृन्प्रत्ययः । शास्तरौ, शास्तरः इत्यादि पितृशब्द वत् । अव्युत्पत्तिपक्षे 'अप्तृन्-'६।४।११ ॥ आदिसूत्रेऽनुपादा नाद् न दीर्घः । व्युत्पत्तिपक्षे तु ननादिग्रहस्य नियमार्थ त्वात् । " 'शासेः क्तिचि शिष्टि: '(चान्द्रसूत्रम् ) इत्यत्र 

२०   शास्ता इति प्रत्युदाहरणेऽनौणादिकतृच एव रत्नमतिना दर्शित त्वाद् बुद्धवाचिनोऽपि दीर्घः''[ ]इति सुभूतिः । १० तथा इति सत्यं गतं ज्ञानमस्य तथागतः । यद्वा "यथागतास्ते मुनयः शिवां गतिं तथागतः सोऽपि ततस्तथागतः''[ ]इति बौद्धागमः । यथा पुनरावृत्तिर्न भवति, तथा तेन प्रकारेण गत इति तथागतः । 'सुप्सुपा'२।१।४॥ इति समासः ॥२३२॥ ११ पञ्चानां विज्ञानवेदनासंज्ञासंस्काररूपलक्षणानां स्कन्धानां ज्ञान मस्य पञ्चज्ञानः । १२ दिव्यं चक्षुः, दिव्यं श्रोत्रम्, परचित्त ज्ञानम्, पूर्वनिवासानुस्मृतिः, आत्मज्ञानम्, विप (य?)द्गमन कायव्यूहादिलक्षणा ऋद्धिश्चेति षट्, षड् अभिज्ञा आद्यज्ञान शक्तयोऽस्य षडभिज्ञः । यद्वा 'षट्सु दानशीलक्षान्ति-

३०   वीर्यध्यानप्रज्ञासु अभिज्ञा आद्यज्ञानमस्येति षडभिज्ञः'[] इति तु सर्वधरः । दिव्यं चक्षुः, दिव्यं श्रोत्रम्, पूर्वनिवासानु स्मृतिः, परचित्तज्ञानम्, आश्रवक्षयः, ऋद्धिश्चेति षड् अभिज्ञा अस्येति वा । १३ दशभूमीर्बलानि पारमिता वा अर्हति दशार्हः । १४ दशभूमीगच्छति दशभूमिगः । यद् व्याडि:

            "भूमयस्तु प्रमुदिता विमला च प्रभाकरी । 

            अर्चिष्मती सुदुर्जेयाऽभिमुखी च दुरङ्गमा ॥१॥ 

            अबला माधुमती च धर्ममेघेति च क्रमात् ।''[]
१५ चतुस्त्रिंशद् जातकानि व्याघ्रीप्रभृतीनि जानातीति चतुस्त्रिं शजातकज्ञः, अष्टाक्षरात्मकमखण्डं नाम । चतुस्त्रिं-

४०   शज्जातकानि त्वमूनि, यद् व्याडि:

              "जातकानि पुनर्व्याघ्री शितिः श्रेष्ठा शशो विशम् । 
              हंसो विश्वन्तरः शक्रो मैत्रीबलसुपारगौ ॥२॥ 

              अफुत्रो ब्राह्मण: कुम्भ: कल्माष: पिण्डिजातकम् । 
              अधिमुह्य( -ह्यं) श्रेष्ठिजातं दमयन्ती महाकपिः ॥३॥ 
              बोधिर्बह्मा महाबोधिर्वानरः शरभो रुरु: । 

              क्षान्तिवादी च हस्ती च कुञ्चश्चेत्येवमादयः ॥४॥"
["] । १६ दश पारमिताः प्रज्ञाद्या धरति दशपारमिता 

धरः । यद् व्याडि:

             "प्रज्ञा पारमिता तारा वृन्दा च जिनशक्तयः ।। 

 
  ५०           मारीची वतुदुर्वासा मारावी वज्रकाल्यपि ॥५॥" । 
["] ॥२३३॥ १७ द्वादशाऽक्षीण्यस्य द्वादशाक्षः । बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः षच्। १८ दश बलानि दानशीलक्षान्तिवीर्यध्यानशान्ति बलोपायप्रणिधानलक्षणान्यस्य दशबलः ।१९ त्रयः काया निर्माणाद्या 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-८, पृ.२४ ॥, रामाश्रमी १।१।१३ ॥, पृ.९ ॥ २. '-धिकं' इति२ ॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका २१२३२ ॥, पृ.५७॥ ४. 'तृन्तृचौ शंसिक्षदादिभ्यः संज्ञायां चानिटौ'(उणा-२५०)इत्युणादिगणे ॥ ५. '-सूत्रेष्वनु-' इति२ ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्ग:, शो-९, पृ.२५ ॥, तत्र '-प्रत्युदाहरणेन औणादिकतृच' इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी १।१।१४ ॥, पृ.९ ॥ ७. 'बोद्धा-' इति२.३ ।। ८. 'विज्ञानवेदानां' इति१, 'विज्ञानवेदाना-' इति२ ॥ ९. 'स्तोत्रम्' इति३ ॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१।१४ ॥, पृ.१३॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-९, पृ.२४॥, तत्र '-प्रज्ञासु आद्यं ज्ञान-' इति दृश्यते ॥ ११. 'तीर्थधरः' इति१ ॥ १२. 'तुरङ्गमा' इति३ ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका २ २३३ ।।, पृ.५७ ।।, तत्र 'सुदुर्जेया-' इत्यस्य स्थाने 'सुदुर्जया-' इति, 'अबला माधुमती' इत्यस्य च स्थाने 'अचला साधुमती' इति दृश्यते ॥ १४. 'अपत्रो' इति२ ॥ १५. 'शरुः' इति१ ॥ १६. 'कुम्भ-' इति३॥ १७. द्र. स्वोपज्ञटीका २१२३२ ॥, पृ.५७ ॥, तत्र 'कुञ्च-' इत्यस्य स्थाने 'कुन्थु-' इति दृश्यते ॥ १८. 'वृन्दी' इति१ ॥ १९. 'मारीचि' इति३ ॥ २०. 'माराची' इति३ ।। २१. द्र. स्वोपज्ञटीका २।२३२।।, पृ.५७ ॥, तत्र "मारीची चतुदुर्वासा मारीचा वज्रकाल्यपि" इत्युत्तरार्धः ।।

अस्य त्रिकायः । २० श्रिया योगविभूत्या घनो निबिडः, श्रिया घन इव वर्षिता वा श्रीधनः । ज्ञानपुण्यसंभारः श्रीः, तया घनः पूर्ण इति वा । सर्वत्र 'तृतीया'२।१३०॥ इति योगविभागात् समासः । २१ न विद्यते द्वयं ज्ञानार्थी, किन्तु एकमेव ज्ञानमस्येति अद्वयः । २२ समन्तं सम्पूर्णं भद्रमस्य समन्तभद्रः । पृषोदरादित्वात् साधुः । २३ सम्यग् गुप्तः संगुप्तः, योगिनामप्यगम्यत्वात् । २४ दया एव कूर्चः, कोष्ठागारो निधिर्वाऽस्येति दयाकूर्चः । यद् व्याडि: "कोष्ठागारोऽभवत् कूर्ची निधिर्वा तेन तादृशः"[] । २५ 

१०   विनयति हितमर्थमनुशास्ति विनायकः । ‘णी प्रापणे' (भ्वा.उ.अ.), 'ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल् णित्त्वाद् वृद्धिः । २६-२८ मारान् कामक्रोधादीन्, लोकान् भूरा दीन्, खानि इन्द्रियाणि जयति, तेन मारं कामं क्लेशं वा जयति मारजित् । तपसा लोकं भुवनं जयति लोकजित् । लोकान् जनान् जयति उपरमयति संसाराद्वा । खानि इन्द्रि याणि जयति खजित् । 'जि जये'(भ्वा.प.अ.), त्रयोऽपि क्विबन्ताः, 'हूस्वस्य पिति कृति-'६।१७१॥ इति तुक् । बौद्धास्तु स्कन्धमारः, क्लेशमारः, मृत्युमारः, देवपुत्रमारश्च 

इति चतुरो मारानाहुः । २९ धर्मेण राजते धर्मराजः । 

२०   'राजू दीप्तौ'(भ्वा.उ.से.), पचाद्यच् । धर्मस्य राजेति वा । 'राजाह : सखिभ्यष्टच्'५।४।९१॥ इति टच्, 'नस्तद्धिते' ६।४।१४४॥ इति टिलोपः । ३० विज्ञानं मातृकाऽस्य विज्ञानमातृकः । ३१ महांश्चासौ मैत्रश्च महामैत्रः । ३२ मुनिषु इन्द्रः श्रेष्ठो मुनीन्द्रः, मुनिस्तु भीमवत् पदैकदेशः । सामान्यतो द्वात्रिंशद् बुद्धस्य । शेषश्चात्र 

                                               "बुद्धे तु भगवान् योगी बुधो विज्ञानदेशन: ॥ 
                                               महासत्त्वो लोकनाथो बोधिरर्हन् सुनिश्चितः ॥ 
                                               गुणाब्धिर्विगतद्वन्द्वः" [शेषनाममाला २८१॥] ॥ 

                                                                                                                   बुद्धाः स्युः सप्त ते त्वमी ॥२३५॥ 

३० विपश्यी शिखी विश्वभूः क्रकुच्छन्दश्च काञ्चनः । 

काश्यपश्च 

                    १ विशेषेण पश्यति विपश्यं ज्ञानम्, तदस्यास्ति विपश्यी, तालव्यान्तस्थाद्यतृतीयस्वरमध्यो व्यञ्जनान्तः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । २ शिखाऽस्यास्ति शीखी । 'व्रीह्यादिभ्यश्च'५।२।११६॥ इतीनिः, दण्डिन्वत् । ३ विश्वं भवत्यस्माद् विश्वभूः, क्विबन्तः । ४ क्रमेण कौ पृथिव्यां छन्दोऽभिलाषोऽस्य क्रकुच्छन्दः, पृषोदरादित्वात् साधुः । ५ काञ्चनवर्णत्वात्काञ्चनः ।६ कश्यपस्यापत्यं [काश्यपः] ।विदा दिभ्यो गोत्रापत्येऽञ् ।विपश्याद्याः काश्यपान्ता: पबुद्धविशेषाः ।। 

                                                                                                     सप्तमस्तु शाक्यसिंहोऽर्कबान्धवः ॥२३६॥ 

४०   तथा राहुलसूः सर्वार्थसिद्धो गोर्तमान्वयः । 
मायाशुद्धोदनसुतो देवदत्ताप्रजश्च सः ॥२३७॥ 

              १ सप्तानां संख्यापूरणः सप्तमः, 'पञ्चादेर्म:(नान्ता दसंख्यादेर्मट्'५ ।२६४९ ॥)इति मः । सप्तमो बुद्धः शाक्यसिंहः इक्ष्वाकुराजपुत्राः केऽपि पित्रा वनवासाय दत्ताज्ञा गौतमवंशस्य कपिलस्याश्रमे शाकच्छत्रे वसतिं कृतवन्तः शाक्या:"[ ] इत्यागमः। शाकवनवासित्वात् शाक्या: । 'दिगादिभ्यो यत्' ४।३।५४ ॥ । तथा च सुरानन्दचरितें 

      "शाकवृक्षप्रतिछत्रं(-छन्नं) वासं यस्माच्च चक्रिरे । 

      तस्मादिक्ष्वाकुवंश्यास्ते शाक्या इति भुवि श्रुताः ॥१॥"

५०   []इति । तद्वंशावतीर्णो मुनिः । शाक्यश्चासौ सिंहश्चेति। तथा यस्तु शाक्यमुनिः, स शाक्यसिंहः, शाक्यः सिंह इवेति । 'उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे'२।१ ॥५६॥ इति समासः। सिंहादिशब्दा हि उत्तरपदभूताः पूर्वपदस्य श्रेष्ठतां गमयन्ति । शका अभिजनो निवासोऽस्येति वा । शाक्य इत्यपि, भीमव पदैकदेशः । २ अर्कस्य बान्धर्व : अर्कबान्धवः, सूर्यवंश्यत्वात् ॥२३६॥ ३ राहुलं सूते राहुलसूः। 'षूङ् प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ.वे.), 'सत्सूद्विषद्रुह-'३।२।६१ ॥ इत्यादिना क्विप् । ४ सर्वार्थेषु सिद्धो __ निष्पन्नः सर्वार्थसिद्धः। 'सिद्धशुष्कपक्वबन्धैश्च'२।१।४१॥ इति सप्तमीसमासः । "सर्वोऽर्थः सिद्धोऽस्येति त्रिपदो बहुब्रीहिः"

६०   [टीकासर्वस्वम् १११।१५॥]इति तु सर्वानन्दः । अत एव सिद्धार्थोऽपि । यच्छाश्वत:-"सिद्धार्थौ बुद्धसर्षपौ"[शाश्वतः, श्री 

१. 'घना' इति३॥ २. '-स्येति' इति१॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका २२३४॥, पृ.५८॥ ४. 'लोपः' इति३॥ ५. '-देशः' इति३, '-देशकः' इति४॥ ६. 'पित्त्या' इति३॥ ७. '-वंश्यस्य' इति२॥ ८. '-रचिते' इति१.४॥ टीकासर्वस्वेऽभिधानोदृङ्कनं तु 'सुन्दरानन्दचरिते' इति दृश्यते ॥ ९. द्र. टीकासर्वस्वम् १।११५॥, पृ.१४ ॥, रामाश्रमी १११५॥, पृ.९॥ १०. इतोऽग्रे १प्रतौ 'समासः' इति दृश्यते ॥ ११. 'तद्वंश्याव-' इति२॥ १२. '-वदेकदेशः' इति३॥ १३. '-न्धवो इति' इति१॥ १४. सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे-"सर्वार्थसिद्ध इति त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिः" इति दृश्यते, टीकासर्वे १११५॥, पृ.१४॥

५९८] । ५ गोतमःअन्वयोऽस्य गोतमान्वयः, त्रयोदशस्वरा दिरयम् । गौतम इत्यपि। गोतमवंशस्य मुनेरयं शिष्यः गौतमः। 'तस्येदम्' ४।३।१२० ॥ इत्यण्। "गौतमस्यैव शिष्यः''[ ]इति तु माधवी।६-७ मायाशुद्धोदनाभ्यां अग्रे सुतः, तेन मायाया देव्याः सुतो मायासुतः । शुद्ध ओदनोऽस्येति शुद्धोदनः, शकन्ध्वादिः। शुद्धोदनस्य राज्ञः सुतः शुद्धोदनसुतः, तालव्यादिः। यौगिकत्वात् शौद्धोदनिः इत्यादि । ८ देवदत्ता प्रजाऽपत्यं यस्य स देवदत्ताप्रजः। सप्तमशाक्यसिंहनाम्नो विशेषस्य अष्ट नामानि ॥२३७॥ 
असुरा दितिदनुजाः पातालौकः सुरारयः । 

१०   पूर्वदेवाः शुक्रशिष्याः 

              १ अस्यन्ति प्रेरयन्ति युद्धाय दैत्यानिति असुराः । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'असेरुरन् '(उणा-४२) इत्युरन् । अविद्यमानां सुरा एषामिति वा । सुरविरुद्धत्वादनर्थवदिति वा। सुराया अपानाद्वा । प्रज्ञाद्यणि आसुराश्च । २-३ दितिः, दनुश्चा ऽसुरमातरौ, ताभ्यां जाताः दितिजाः, दनुजाः च, यौगिकत्वाद् दैतेयाः, दानवाः इत्यादयः । दनोरपत्यानि दानवाः। तस्यापत्यम्' ४।१।१२॥ इत्यण् । ४ पाताले ओकांसि येषां ते पातालौकसः, सकारान्तोऽयम् । ५ सुराणामरयः सुरारयः । ६ पूर्वे च ते देवाश्च पूर्वदेवाः। 'पूर्वापरप्रथम-'२।१५८॥ इत्यादिना समासः। 

२०   पूर्वं देवा इति वा । 'सह सुपा'२।१४॥ इति योगविभागात् समासः। एते हि पूर्वं देवा आसन् अन्यायाद् विदेवत्वाद् भ्रष्टा इति भावः। ७ शुक्रस्य शिष्याः शुक्रशिष्याः। सप्त दैत्यस्य ॥ 

                                                                                                                     विद्यादेव्यस्तु षोडश ॥२३८॥ रोहिणी प्रज्ञप्तिर्वजशृङ्खला कुलिशाङ्कशा । 
चक्रेश्वरी नरदत्ता काल्यथाऽसौ महापरा ॥२३९॥ 
गौरी गान्धारी सर्वास्त्रमहाज्वाला च मानवी। 
वैरौंट्याऽच्छुप्ता मानसी महामानसिकेति ताः॥२४०॥ 

              १ रोहत्यवश्यं रोहिणी । 'रुह बीजजन्मनि'(भ्वा. प.अ.), आवश्यकाधमर्ययोर्णिनिः' ३।३।१७० ॥ इति णिनिः,

३०   'ऋन्नेभ्यो डीप्' ४।१।५॥ इति ङीप् । २ (प्रकृष्टा ज्ञप्तिरस्या) प्रज्ञप्तिः । रोहिणी प्रज्ञप्तिरित्यत्र पृथक् पृथक् विभक्त्यन्तं पदं 

ज्ञेयम्, अथवा रोहिणी च प्रज्ञप्तिश्चेति द्वन्द्वे 'रोहिणीप्रज्ञप्ती' इति प्रथमाद्विवचनम्, न च प्रज्ञप्तीति ड्यन्तो नदीवदिति । ३ वज्रमयी शृङ्खलाऽस्याः वज्रशृङ्खला । ४ कुलिशमयमङ्कुशमस्याः कुलिशाङ्कशा । ५ चक्रस्य ईश्वरी चक्रेश्वरी । ६ नरेषु दत्तम स्याः नरदत्ता । ७ कालवर्णत्वात् काली । 'जानपदकुण्ड-' ४।१।४२ ॥ इत्यादिना ङीष् । ८ अथासौ महापरेति, असौ काली महाशब्दपरा, महाकाली इत्यर्थः ॥२३९॥९ गौरवर्णत्वात् 'षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१।४१॥ इति ङीष् । १० गां धारयति गान्धारी, पृषोदरादित्वात् । ११ सर्वेषामस्त्राणां महत्यो ज्वाला 

४०   अस्याः सर्वास्त्रमहाज्वाला, सप्ताक्षरमखण्डं नाम। १२ मनोरयं मानवी । टिड्डाणञ्-' ४।१।१५॥ इत्यादिना डीप् । १३ वैरोप शान्त्यै अट्याऽस्या वैरोट्या, पृषोदरादित्वात् साधुः । १४ न पापेन छुप्यते स्पृश्यते अच्छुप्ता । 'छुप स्पर्शने'(तु.प.अ.), वर्तमाने क्तः । १५ मनसि भवा मानसी । १६ मासस्येव मानसिका, महती चासौ मानसिका च महामानसिका । रोहिण्या दीनां षोडशानां नामैकं विद्यादेव्य इति ॥२४०॥ 
वाग् ब्राह्मी भारती गौर्गीर्वाणी भाषा सरस्वती। 

श्रुतदेवी 

               १ वक्त्यनया वाक् । 'वच परिभाषणे'

५०   (अ.प.अ.), 'क्विब्वचिप्रच्छ्यायत-'(वा-३।२।१७८॥ इति 'क्विप्दीक़ असम्प्रसारणं च । २ ब्रह्मण इयं ब्राह्मी। 'ब्राह्मोऽजातौ'६।४।१७१॥ इति टिलोपः, 'टिड्डाणञ्-४।१।१५ ॥ इति ङीप् । ३ भरतानां नटानामियं भारती । 'तस्येदम्' ४।३।१२०॥ इत्यणि डीष् (ङीप्) । “भरतानां ऋत्विजां स्तुतिलक्षणा तैरवतारित्वात्"[]इति याज्ञिकाः । बिभर्ति वा भारती, पृषोदरादिः । ४ गच्छति गौः, पुंस्त्री। 'गम्लु गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'गमेझै:'(उणा-२२५)इति डोः, 'गोतो णित्' ७।११०॥ । ५ गृणन्ति उद्गिरन्ति तामिति गी: । 'गृ शब्दे' (त्र्या.प.से.), 'गृ निगरणे'(तु.प.से.) वा, सम्पदादित्वात् 

६०   क्विप्, 'ऋत इद्धातोः७।१।१००॥, 'उरण रपरः१।१।५१॥, 'र्वोरुपधाया दीर्घ इकः'८।२७६॥ । गिरौ, गिरः इत्यादि। 

१. 'गौतमः' इति२.३॥ २. 'गोतम' इति३॥ ३. 'युद्धाय' इति १प्रतौ नास्ति ॥ ४. '-मानाः' इति३ ।। ५. 'दनुजश्चा-' इति१.२॥ ६. 'तस्येदमित्यण्' इति३.४॥ ७. 'प्रज्ञप्ती' इति२ ॥ ८. कोष्ठान्तर्गतपाठः २.४प्रतौ दृश्यते ॥ ९. इतोऽग्रे रप्रतौ 'प्रज्ञद्ध्यतो नदीवत्' इति दृश्यते ॥ १०. १.२.३नास्ति। ११. रोहिणी' इति रप्रतौ नास्ति ॥ १२. '-बहुवचनम्' इति३॥ १३. '-तीति' इति३॥ १४. 'षोडशानामेकं' इंति१.३॥ १५. 'क्विप् दी| असम्प्र-' इति१.२॥ १६. द्र. स्वोपज़टीका २२४१॥, पृ.५९॥

भागुरिंमते टापि गिराऽपि । "ब्रह्मणी वचनं वाचा जल्पितं गदितं गिरा"[]इति शब्दार्णवः । व्रवणीति 'व्रवणात्'[ ] इति निरुक्तादेव वृद्ध्यभावः । ६ वण्यते वाणी । 'वण शब्दे' (भ्वा.प.से.), घजि, गौरादित्वाद् ङीष् । यद्वा अस्मादेव धातोः 'इबजादिभ्यः'(वा-३।३।१०८॥)इतीज्, 'कृदिकारादक्तिनः' (गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीष् । 'अण [रण] वण भण शब्दार्थाः '(भ्वा.प.से.), "इजादिभ्य:'(वा-३।३।१०८॥) इतीजि, 'सर्वतोऽक्तिन्नर्थादित्येके '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति 

ङीष्"[मा. धातृवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२९७]इति माधवः। ७ 

१०   भाष्यते भाषा। 'भाष व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३॥ इत्यप्रत्ययः, टाप् । ८ सरतीति सरः ज्ञानम्, तदस्त्यस्यां सरस्वती । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), '-असुन्' (उणा-६२८)इत्यसुन्, ततो मतुप्, 'उगितश्च'४।१।६॥ इति ङीप्। प्रसरणमस्त्यस्या इति वा । यद्वा सरोऽस्या आश्रय त्वेनास्तीति मतुपि सरस्वती । इयं ब्रह्मलोके ब्रह्मसरः समाश्रित्य शापात् नदी भूत्वा लोकमवतीर्णा, अत्रं शक्तिशक्तिमतोर भेदोपचाराद् वचनमपि सरस्वतीशब्दवाच्यम् । ९ श्रुतस्य प्रवचनस्याधिष्ठात्री देवी श्रुतदेवी । एते वच:पर्याया अपि । नव सरस्वत्याः । 'वाणी' इति भाषा॥ 

२०                                                                                                   वचनं तु व्याहारो भाषितं वचः ॥२४१॥ 

                १ उच्यते तद् वचनम् । 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.), 'ल्युट् च'३।३।११५॥ इति ल्युट् । २ व्याह्रियते इति व्याहारः। उपसर्गवशाद्धातोरर्थस्यान्यथात्वम्। 'हृञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), घञ्। ३ भाष्यते भाषितम् । कर्मणि क्तः, आर्धधातुकस्य-'७।२।३५॥ इति इट् । ४ उच्यते इति वचः। 'वच परिभाषणे' (अ.प.अ.), '-असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन् । चत्वारि वचनस्य ॥ 

                शेषश्चात्र-“वचने स्यात् तु जल्पितम् । 
लपितम्, भणितम्, उदितम्, अभिधानम्, गदितम्, (लपितोदित भणिताभिधानगदितानि च)"[शेषनाममाला-२८२]इति ॥२४१॥ सविशेषणमाख्यातं वाक्यम् 

३०   प्रयुज्यमानाख्याताऽप्रयुज्यमानाख्यातयो म एकं वाक्यम्। तदाख्यातं प्रयुज्यमानं अप्रयुज्यमानं वा सविशेषणम्, प्रयुज्य मानैरप्रयुज्यमानैर्वा कादिभिर्विशेषणैः सहितं वाक्यमुच्यत इत्यर्थः । प्रयुज्यमानमाख्यातम्, यथा-जिनो वो रक्षतु । अप्रयुज्यमानमाख्यातम्, यथा-विद्या ते स्वम्, अनास्तीति गम्यते । अप्रयुज्यमानं विशेषणम्, यथा-प्रविश, अत्र गृहमिति गम्यते । अनयोरर्थात् प्रकरणाद्वा आख्यादेरवगमादप्रयोगाः । आख्यातमित्यत्र चैकत्वस्य विवक्षित्वात्, ‘ओदनं पच तव भविष्यति' इत्यादौ वाक्यभेदः। उच्यते वाक्यम् । 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥, 'चजोः कु 

४०   घिण्ण्यतोः'७।३ १५२॥ इति कुत्वम् ॥ 

                                                                                                                                       स्त्याद्यन्तकं पदम् ।                     
                 स् इत्युत्सृष्टानुबन्धस्य सोर्ग्रहणम्, तिइत्युत्सृष्टानु बन्धस्य तिपो ग्रहणम्, स च तिश्च स्ती, तावादी येषां प्रत्ययानां ते स्त्यादयः, आदिशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, तेन स्वादयः सुप्पर्यन्ताः, त्यादयस्तिङ्पर्यन्ता गृह्यन्ते, ते अन्ते यस्य तत् स्त्याद्यन्तकम् , पद्यते गम्यतेऽर्थोऽनेनेति पदम् । 'पद गतौ'(दि.आ.अ), कर्मणि घञ् ॥ 
राद्धसिद्धकृतेभ्योऽन्त आप्तोक्तिः समयागंमौ॥२४२॥ 

                १-३ राद्धसिद्धकृतेभ्यः शब्देभ्योऽन्त इति शब्दो योज्यः,

५०   तेन राद्धः सिद्धः अन्तो निश्चयो येन, यस्य वा, स राद्धान्तः। सिद्धोऽन्तो निश्चयो येन, यस्य वा सिद्धान्तः। कृतोऽन्तो निश्चयो येन, यस्य वा कृतान्तः। “अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चयनाशयोः"[अनेकार्थसङ्ग्रहः २।१५५] इत्यनेकार्थः । ४ वचनमुक्तिः, आप्तास्तुं यथाभूतार्थस्योपदेष्टारः । आप्तानामुक्तिः 

१. तत्सम्बन्धिनीयं कारिका-"वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः । आपं चैव हलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा॥" २. द्र. रामाश्रमी १।६।१॥, पृ.८०॥ ३. 'ब्रह्मणीति ब्राह्मणो व्रव-' इति२॥ ४. हुस्वेकारान्तोऽपि वाणिशब्दः । तथा चोक्तमनेकार्थसङ्ग्रहे-"वाणिरम्बुदे । व्यूतौ मूल्ये सरस्वत्याम्" [२।१५१॥]। विश्वेऽपि च-"वाणिः स्याद् दूतिभारत्योणिमूल्ये बलाहके" [णान्तवर्गः, -२४] । “वण्यतेऽसावनया वा, इञ् , वाणिः वाणी" इति स्वामी, क्षीरतरङ्गिणी, पृ.७१॥ ५. काशिकावृत्त्यादौ 'इणजा-' इति दृश्यते, अयं पाठः भाषावृत्तिसम्मतः, द्र. ३।३।१०८॥, पृ.१३३॥ ६. स्वामिमते नवधात्वात्मकः तथा सायणमते दशधात्वात्मकोऽयं दण्डः ॥ ७. मा. धातुवृत्तौ तु-"इज्वपादिभ्यः' इति इञन्तात् सर्वतोऽक्तिन्नादित्येके इति डोष्" इति दृश्यते, भ्वादिः, धातुसं-२९७, पृ.१३१॥ ८. 'अत्र' इति३.४प्रतौ नास्ति ॥ ९. 'आप्तस्तु यथार्थवक्ता' इति तर्कसङ्ग्रहः ॥ ।

आप्तोक्तिः । ५ समेति सङ्गच्छतेऽभिमतार्थमनेनेति समयः। 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), संपूर्वः, ‘एरच्'३।३।५६ ॥ इत्यच्। ६ आगम्यन्ते ज्ञायन्ते जीवादयः पदार्था अनेनेति आगमः । 'गम्लु गतौ' (भ्वा.प.अ.)। सामान्यतः षट् सिद्धान्तस्य ॥२४२॥ आचाराङ्गं सूत्रकृतं स्थानाङ्गं समवाययुक्। 
पञ्चमं भगवत्यङ्गं ज्ञाताधर्मकथापि च ॥२४३॥ 
उपासकान्तकृदनुत्तरोपपातिकाद् दशाः । 
प्रश्रव्याकरणं चैव विपाश्रुतमेव च ॥२४४॥ 
इत्येकादश सोपाङ्गान्यङ्गानि 

१०             १ आचरणमाचारः । 'चर गतिभक्षणयोः'(भ्वा.प.से.), 'भावे'३।३।१८॥ इति घञ् । आचर्यते सेव्यतेऽ सावित्याचार इति वा, शिष्टाचरितो ज्ञानाद्यासेवनविधिरित्यर्थः, तत्प्रतिपादको ग्रन्थोऽप्याचारः, स चासावङ्गं च आचाराङ्गम्। २ सूचनात् सूत्रम्, सूत्रेण स्वसमयपरसमयसूचनेन कृतं सूत्रकृतम् । ३ तिष्ठन्त्यस्मिन् प्रतिपाद्यतया जीवादयः पदार्था इति स्थानम् । ष्ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा.प.अ.), ‘करणाधिकरणयोश्च'३ ।३।११७ ॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । एकादिदशान्तसंख्याभेदो वा स्थानम्, तत्प्रतिपादको ग्रन्थोऽपि स्थानम्, तच्च तदङ्गं च स्थानाङ्गम् । ४ समवयनं समवायः, एकादिशतान्तसंख्यासमविष्टानां पदार्थानां संग्रहः,

२०  तद्धेतुर्ग्रन्थोऽपि समवायः, समवायं युनक्तीति समवाययुक्। ५ भगवतीति पूज्याभिधानं व्याख्याप्रज्ञप्तेः पञ्चमाङ्गस्य, भगवती चासावङ्गं च भगवत्यङ्गम् । ६ ज्ञातानि उदाहरणानि, तत्प्रधाना धर्मकथा ज्ञाताधर्मकथा, तत्प्रधानः ग्रन्थोऽपि तथा। ज्ञाताधर्म कथा इत्यत्र तकारस्य दीर्घत्वं संज्ञात्वात्''[ ]इति समवायाङ्ग वृत्तिकारः ॥२४३॥७-९ उपासकाश्च अन्तकृतश्च अनुत्तरोप पातिकाश्चेति समाहारद्वन्द्वः, तस्माद् उपासकान्तकृदनुत्तरोप पातिकादशा इति, उपासकशब्दात्, अन्तकृच्छब्दात्, अनुत्तरोप पातिकशब्दाद् दशा इति शब्दोऽग्रे योज्यते, तत उपासकदशाः, उपासन्ते सेवन्ते साधूनित्युपासकाः श्रावकास्तद्गतक्रियाकला 

पप्रतिबद्धा दशाः दशाध्ययनरूपा उपासकदशा: । अन्तो विनाशः,

३०   स च कर्मणाम्, तत्फलभूतस्य वा संसारस्यान्तं कुर्वन्ति ये तीर्थकरादयः, तेऽन्तकृतः, तेषां दशाः प्रथमवर्गे दशाध्ययनानि इति तत्संख्यया अन्तकृद्दशाः । न विद्यते उत्तरः प्रधानोऽस्माद् इत्यनुत्तरः, स चासावुपपातश्च अनुत्तरोपपातः प्रधानं जन्म, सोऽस्त्येषामनुत्तरोपपातिक: सर्वार्थसिद्धादिविमानपञ्चकोपपातिनों देवा इत्यर्थः, तद्वक्तव्यताप्रतिबद्धा दशा दशाऽध्ययनोपलक्षिता अनुत्तरोपपातिकदशाः । एषां त्रयाणां ग्रन्थानां नाम बहु वचनान्तम् । १० प्रश्नः पृच्छा, तन्निर्वचनं व्याकरणं प्रश्नव्या करणम्, तत्प्रतिपादकग्रन्थोऽपि प्रश्रव्याकरणम्। ११ विपचनं विपाक: शुभाशुभकर्मपरिणामः, तत्प्रतिपादकं श्रुतं विपाकश्रुतम् 

४०   ॥२४४॥ इत्येकादश प्रवचनपुरुषस्य अङ्गानीव अङ्गानि, कीदृशि ? सहोपाङ्गैरौपपातिकादिभिादशभिर्वर्तन्ते यानि तानि सोपाङ्गानि ॥ 

                                                                                                                                                  द्वादशं पुनः । दृष्टिवादः 

               १ दृष्टयो दर्शनानि, तासां वदनं दृष्टिवादः, द्वादश स्याङ्गस्य नाम दृष्टिवाद इति । दृष्टिपात इत्यपि । दृष्टीनां पातो यत्रासौ दृष्टिपातः, सप्तनयदृष्टय इहाख्यायन्त इत्यर्थः । तथा चाह-"दृष्टिवादेन दृष्टिपातेन वा सर्वभावप्ररूपणा आख्यायते "[ ]इति ॥ 

५०                                                                                               द्वादशाङ्गी स्याद् गणिपिटकाह्वया ॥२४५॥ 

द्वादशानामाचारादीनां दृष्टिवादान्तानां समाहारो द्वादशाङ्गी । गुणानां साधूनां वा गणः सङ्घो विद्यतेऽस्य गणी आचार्यः, गणिर्वा साङ्गप्रवचनाध्येता, तस्य प्रवचनमिव सर्वार्थ रत्नाधारत्वाद् गणिपिटकं तदाह्वया द्वादशाङ्गी गणिपिटकम् उच्यत इत्यर्थः ॥२४॥ 

                   तत्र दृष्टिवादभेदानाह 
परिकर्मसूत्रपूर्वानुयोगपूर्वगतचूलिकाः पञ्च । .

स्युर्दृष्टिवादभेदाः 

१. 'समं' इति१ ।। २. 'कथा' इति२ ।। ३. 'तत्र' इति१ ॥ ४. 'कुर्वति' इति४ ॥ ५. 'तत्संख्याया' इति४ ।। ६. '-पातिको' इति२ ।। ७. '-पादको ग्रन्थो-' इति३ ॥ ८. आदिना राजप्रश्नीय-जीवाभिगम-प्रज्ञापना-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति-चन्द्रप्रज्ञप्ति-सूर्यप्रज्ञप्ति-निरयावलिका-कल्पावतंसिका-पुष्पिका-पुष्पचूलिका-वृष्णिदशेति ग्राह्यम्॥ ९. 'दृष्टयोर्दर्श-' इति३.४॥ १०.'-न्ते' इति४ ॥११.'-ह्वयः' इति३, -ह्वयाः' इति४॥ १२. 'गणा-' इति३॥ १३. '-लिका' इति१.३.४ ॥

             - १ परिकर्म च सूत्र च पूर्वानुयोगश्च पूर्वगत च चूलिका चेति द्वन्द्वः । सूत्रादिग्रहणयोग्यतासम्पादनसमर्थानि परिकर्माणि, गणितपरिकर्मवत् । २ सर्वद्रव्यपर्यायनयाद्यर्थ सूचनात् सूत्राणि । ३ अनुरूपोऽनुकूलो वा योगः अनुयोगः। सूत्रस्य निजेन अभिधेयेन सार्द्धमनुरूपः सम्बन्धः, स च मूलप्रथमानुयोगो (गण्डिकानुयोगश्चेति द्विविधः, इह धर्म प्रणयनान् मूलं तावत् तीर्थकराः, तेषां प्रथमसम्यक्त्वावाप्ति लक्षणपूर्वभवादिगोचरोऽनुयोगो) मूलप्रथमानुयोगः, स एव पूर्वानुयोगः, स च गण्डिकायोगोऽस्य लक्षणम्, इह शास्त्रे 

१०   एकवक्तव्यतार्थाधिकारानुगता गण्डिका उच्यन्ते, तासामनु योगोऽर्थकथनविधिः गण्डिकानुयोगः । ४ पूर्वाणां गतं ज्ञान मस्मिन् पूर्वगतम् । ५ इह दृष्टिवादे परिकर्मसूत्रपूर्वानुयोगो क्तानुक्तार्थसङ्ग्रहपरा ग्रन्थपद्धतयः चूला इव चूलिकाः, एताश्चाद्यानां चतुर्णा पूर्वाणां भवन्ति, न शेषाणाम् । एते परिकर्मादयः पञ्चापि दृष्टिवादभेदाः द्वादशाङ्गयां द्वादशदृष्टि वादनाम्नोऽङ्गस्य भेदाः प्रकाराः पञ्च भवन्ति ॥ 

                                                                                                                 पूर्वाणि चतुर्दशाऽपि पूर्वगते॥२४६॥ उत्पादपूर्वमग्रायणीयमथ वीर्यतः प्रवादं स्यात् । 

अस्ते नात् सत्यात् तदात्मनःकर्मणश्च परम्॥२४७॥ 

२०   प्रत्याख्यानं विद्याप्रवादकल्याणनामधेये च। 

प्राणावायं च क्रिया विशालमथ लोकबिन्दुसारमिति ॥२४८॥ 
                 १ एतानि वक्ष्यमाणानि चतुर्दशापि पूर्वाणि पूर्वगते चतुर्थे पूर्वगतनाम्नि दृष्टिवादभेदे भवन्तीति शेषः, तन्नामान्याह 'सर्वाङ्गेभ्यः पूर्वं तीर्थकरैरभिहितत्वात् पूर्वाणि ॥२४६॥ तानि यथा-सर्वद्रव्याणां पर्यायाणां चोत्पादप्रज्ञप्तिहेतुः उत्पादम् । २ सर्वद्रव्याणां पर्यायाणां सर्वजीवविशेषाणां च अग्र्यं परिमाणं वर्ण्यते यत्र तद् अग्रायणीयम् । ३ अथ वीर्यतः वीर्यशब्दात् 

प्रवादम्, तेन वीर्यप्रवादम्, जीवानामजीवानां च सकर्मेतराणां 

३०   वीर्य प्रवदति वीर्यप्रवादम् । ४ तदिति प्रवादम्, अस्तेर्ज्ञानात् सत्याद् आत्मनः कर्मणः च परम्, अस्तीति नास्तेरप्युप लक्षणम्, ततो यल्लोके यथास्ति तथा वा नास्ति, अथवा स्याद्वाद्यभिप्रायेण तदेवास्ति नास्तीति वा प्रवदति अस्तिनास्ति प्रवादम् । ५ मतिज्ञानादिपञ्चकं सप्रभेदं प्रवदतीति ज्ञान प्रवादम् । ६ सद्भ्यो हितं सत्यं संयमः, तत् सप्रभेदं सप्रतिपक्षं च यत् प्रवदति तत् सत्यप्रवादम् । ७ नयदर्शनैरात्मानं प्रवदति आत्मप्रवादम् । ८ ज्ञानावरणाद्यष्टविधकर्मप्रकृतिस्थित्यनुभाग प्रदेशादिभेदैरन्यैश्चोत्तरोत्तरभेदैभिन्न प्रवदति कर्मप्रवादम् ॥२४७॥ ९ सर्वप्रत्याख्यानस्वरूपं प्रवदति प्रत्याख्यानप्रवादम्, तदेकदेशं प्रत्याख्यानम्, भीमवत् । १० विद्यातिशयान् प्रवदति विद्या-

४०   प्रवादम् । ११ कल्याणफलहेतुत्वात् कल्याणम्, अवन्ध्यमिति चोच्यते । १२ आयुः प्राणविधानं सर्वं सभेदम्, अन्ये च प्राणा वर्णिता यत्र तत् प्राणावायम् । १३ क्रियाः कायिक्यादयः संयमाद्याश्च विशालाः सभेदा यत्र तत् क्रियाविशालम् । १४ इहलोके श्रुतलोके वा बिन्दुरिवाक्षरस्य सर्वोत्तमं सर्वाक्षर संयोगपरिनिष्ठितत्वेन लोकबिन्दुसारम् । सार्द्धद्वादशकोटिपदम्, इह पदं तु तथाविधसम्प्रदायगम्यम् । नन्दिसमवायाङ्गवृत्तौ पद परिमाणविषये किञ्चिदन्यथात्वमपि दृश्यते । पूर्वेषु तु दशादीनि वस्तून्यपि सन्ति । यदुक्तम् 

     "क्रमाद् वस्तूनि विधित्वमाद्ये दश चतुर्दश । 

      
५०  अष्टादश तुर्ये हि द्वादश द्वौ च षोडश ॥१॥ 
       त्रिंशत्तु विंशतिः पञ्चदश द्वादश वै तथा । 
        त्रयोदश ततस्त्रिंशत् पञ्चविंशतिरन्तिमे ॥२॥ 
        उत्पादादिषु पूर्वेषु ह्यन्तर्वर्ती प्रकारतः । 

        अधिकारविशेषस्तु वस्तुविज्ञैः प्रकीर्तितम् ॥३॥"[ ]इति॥ 
स्वाध्यायः श्रुतिराम्नायश्छन्दो वेदः 

                १ सुष्ठु आ समन्ताद् अधीयते स्वाध्यायः। 'इङ् अध्ययने'(अ.आ.अ.), अधिपूर्वः, 'इङश्च'३।३।२१॥ इति घञ्, 'अचो णिति'७।२।११५॥ इति वृद्धिः । २ श्रूयते धर्मोऽनया श्रुतिः । श्रुश्रवणे'(भ्वा.प.अ.), श्रुअञ्जिमिभ्यः करणे (वा-

६० ३।३९४॥)इति क्तिन्। ३ आम्नायते उपदिश्यते धर्माधर्मावनेनेति 

१. '-तया-' इतिर ॥ २. कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतौ न दृश्यते ॥ ३. '-ऽर्थः' इति३॥ ४. 'पूर्वे' इति३॥ ५. 'सर्वाङ्गि-' इति३॥ ६. 'सा' इतिश्॥७. '-गम्य' इति१॥ ८. अष्टाध्याय्यां 'श्रुयजिस्तुभ्यः करणे' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥

आम्नायः । 'म्ना अभ्यासे'(भ्वा.प.अ.), करणे घञ्, 'आतो युक् चिण्कृतोः'७।३।३३॥ इति युक्, आपूर्वो म्नायतिरुप देशार्थः । आमनति उपदिशति इतो वा । 'श्याद्वधा-' ३।१।१४१॥ इति णः । ४ छादयति श्रोतुरन्त:करणमिति छन्दः, क्लीबे । 'छदि अपवारणे'(चु.उ.से.), '-असुन्'(उणा-६२८) इत्यसुन्, ‘इदितो नुम्'७।१।५८॥ इति नुम् । "छन्दति रर्चति कर्मा ततोऽसुन्"[ ]इति भाष्यम् । चन्दति आह्लादयति स्तोत्र रिति वा । 'चदि आह्लादनदीप्त्योः '(भ्वा.आ.से.), चदे(न्दे)रादेश्च 

छ:'(उणा-६५८)इत्यसुन्निति वा। छन्दसी, छन्दांसि इत्यादि । ५ 

१०   विदन्त्यनेन धर्मं वेदः । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), बाहुलकात् कर्मणि घञ् । सामान्यतः पञ्च वेदस्य ॥ 

                                                                                                                                                  त्रयी पुनः । ऋग्यजुःसामवेदाः स्युः 

                १ ऋग्यजुःसामलक्षणास्त्रयोऽवयवा यस्याः सा त्रयी। त्रिशब्दात् 'संख्याया अवयवे तयप्'५।२।४२॥ इति तयप, तस्य 'द्वित्रिभ्यां तयस्या[य]ज्चा'५।२।४३॥ इत्ययजादेशः, 'यस्येति च' ६४.१४८॥ इतीकारलोपः, 'टिड्डाणब्-' ४।१।१५॥ इति ङीष् (ङीप्) । १ ऋच्यन्ते स्तूयन्ते देवा अनयेति ऋक्, स्त्रीलिङ्गः। 'ऋच स्तुतौ'(तु.प.से.), 'क्विप्'(वा-३३१४॥)इति क्विप्। 

२०   २ इज्यतेऽनेन यजुः, क्लीबे । 'यज देवपूजादौ'(भ्वा.उ.अ.), 'धनर्तिचक्षिङ्पवपितपिजनि-'(उणा-२७४)इत्यादिना उस् । ३ स्यति पापं साम, क्लीबे । 'षोऽन्तकर्मणि'(दि.प.अ.), 'नामन्सामन्-'(उणा-५९०)इत्यादिना साधुः। सामनी, सामानि इत्यादि। ऋक् च यजुश्च साम च ऋग्यजुःसामानि, ते च वेदाश्च ऋग्यजु:सामवेदाः, स्युः भवेयुः। एते त्रयो वेदा रुगाद्याः त्रयी उच्यते इत्यर्थः । एकं वेदत्रय्याः ॥ 

                                                                                                                           अथर्वा तु तदुद्धृतिः ॥२४९॥   
              १ न थर्वति कमपि न हिनस्ति अथर्वा, पुंसि, नकारान्तः। 'थर्व हिंसायाम्'( ), बाहुलकात् कनिन्। न 

३०   खर्वति वा । 'खर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् कनिन्, धातोरादेश्च थः। तेभ्य ऋग्यजुःसामभ्य उद्धृतिः उद्धारः तदुद्धृतिः। एकमथर्वणः ॥२४९॥ 
वेदान्तः स्यादुपनिषद् 

             १ वेदस्यान्तो निश्चयः वेदान्तः। २ उप समीपे ब्रह्मणो निषीदन्त्यनया उपनिषद्, स्त्रीलिङ्गः । 'षद्ल विशर णगत्यवसादनेषु'(भ्वा.प.अ.), 'सत्सूद्विषद्रुह-'३।२।६१ ॥ इत्यादिना क्विप् । द्वे वेदान्तस्य ॥ 

                                                                                                                                 ओङ्कारप्रणवौ समौ ।      
             १ अवति पापेभ्यो रक्षति भूतानि 'ओम्' अव्ययम्। ___ 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), 'अवतेष्टिलोपश्च'(उणा-१३९)

४०   इति मन्टिलोपौ, टिलोपसामर्थ्यात् प्रत्ययस्यैव, अन्यथा हि डिदित्येवोच्येत , 'ज्वरत्वर-'६।४।२०॥ इत्यूट(-), 'आद्गुणः' ६।१८७॥, ततो बाहुलकाद् ‘वर्णात् कारः'१।२।३५॥ । २ प्रकृष्टो नवः स्तुतिः प्रणवः । प्रणूयते वा प्रणवः । 'णु स्तुतौ' (अ.प.अ.), 'ऋदोरप्'३।३५७॥ इत्यप्, 'उपसर्गादसमासेऽपि' ८।४।१४॥ इति णत्वम् । द्वे ओंकारस्य॥ 
शिक्षा कल्पोव्याकरणंछन्दोज्योतिर्निक्तयः॥२५०॥ 
षडङ्गानि 

            १अकारादिवर्णानां स्थानकरणप्रयत्नबोधिका अकु विसर्जनीयाः कण्ठ्या इत्यादिका शिक्षा । शिक्ष्यते वर्णविशेषोऽ-

५०   नयेति वा। 'शिक्ष विद्योपादाने'(भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च-' ३।३।१०३॥ इत्यकारः, 'अजाद्यतष्टाप्'४।१४॥, भले इति भाषा। यद् वाचस्पतिः-'शिक्षा वर्णविवेचिका'[ ] । २ कर्मणां सिद्धरूपः प्रयोगः कल्पः । अथवा योगक्रियाणामुपदेशः कल्पः। कल्प्यतेऽवगम्यतेऽनेनेति कल्पः । 'कृपू सामर्थ्य' (भ्वा.आ.वे.), करणे घञ्, 'कृपे(कृपो) रो लः'८।२।१८॥ इति लत्वम् । यद् वाचस्पति:

                                                 "सिद्धरूपः प्रयोगो यैः कर्मणामवगम्यते ।। 

                                                 ते कल्पा लक्षणार्थानि सूत्राणीति प्रचक्षते॥१॥"[]
इति । ३ व्याक्रियन्ते व्याख्यायन्ते शब्दा अनेन व्याकरणम्। 

६०  व्यापर्वात् करोतेः 'करणाधिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इति करणे 

ल्युट् । यदाह 

१. धातुवृत्त्यादौ चुरादिगणे 'छद' इति दृश्यते ॥ २. 'कर्माणि' इति२॥ ३. 'ऋष्यम्' इति३॥ ४. उणादिगणे तु 'अतिपवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्'(उणा-२७४)इति सूत्रं दृश्यते ॥ ५. उणादिगणे तु '-सीमन्-' इति दृश्यते, अतः 'साम' इति कथं सिद्धिः?, '-मनिन्'(उणा-५८४)इत्यनेन समाधेयम् ॥ ६. क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुर्न दृश्यते ॥ ७. 'रक्षति पापेभ्यो भूतानिति' इतिर ॥ ८. '-वोच्यत' इतिर, '-वोच्यते' इति३.४॥ ९. 'आका-' इति ॥ १०. 'विद्या-' इति३॥ ११. '-हुः' इति१॥

        "प्रकृतिप्रत्ययोपाधिनिपातादिविभागशः । 

         पदान्वाख्यानकरणं शास्त्रं व्याकरणं विदुः ॥ २॥"
[ ] । ४ छाद्यतेऽनेन प्रस्ताराद् भूरिति छन्दः । 'छर्दि अपवारणे'(चु.उ.से.), '-असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन्, ‘इदितो नुम्'७।१।५८॥ । ५ ज्योतिषां ग्रहाणां गतिज्ञानहेतुर्ग्रन्थो ज्योतिषम् । ६ “वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च''[ ]इत्यादि भिर्निर्वचनं निरुक्तिः । 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.), "स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'गहिज्या-' ६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम् । 

१ अङ्यते ज्ञायते अमीभिरिति अङ्गानि, उपकारकाणीत्यर्थः । 

१०   शिक्षादीनां षण्णां नामैकं 'षडङ्गम्' इति ॥२५०॥ 

                                                                                                                    धर्मशास्त्रं स्यात् स्मृतिधर्मसंहिता ।                      
                  १ धर्मप्रतिपादकं शास्त्रं धर्मशास्त्रम् । २ महर्षि भिर्वेदार्थस्मरणं स्मृतिः, तद्योगाद् ग्रन्थोऽपि स्मृतिः । ३ धर्मः 

सन्धीयतेऽस्यां धर्मसंहिता । त्रीणि स्मृतेः ॥ 

आन्वीक्षिकी तर्कविद्या .

                  १ प्रत्यक्षागमाभ्यामीक्षितस्य पश्चादीक्षणमन्वीक्षा । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयों:'(अ.आ.से.), गुरोश्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः। सा प्रयोजनमस्या आन्वीक्षिकी। 'तदस्य प्रयोजनम्'५।१।१०९ ।। इति ठक्, 'ठस्येकः '७।३।५० ॥, 'किति च'७।२।११८॥ 

२०   इत्यादिवृद्धिः । “आगमप्रतिपादितानां वस्तुतत्त्वानाम् अनु पश्चाद् ईक्षणं परीक्षणमन्वीक्षा, ‘तदस्य प्रयोजनम्'५ ।२।१०९॥ इति ठक्''[ ]इति मिश्राः । २ तर्काः षोडशपदार्थाः प्रमाणादय स्तत्प्रधाना विद्या तर्कविद्या। द्वे तर्कविद्यायाः ॥ 

                                                                                                                        मीमांसा तु विचारणा ॥२५१॥ 
                 १ मीमांस्यतेऽनया मीमांसा । 'मान विचारणे' (भ्वा.आ.से.), 'मान(न्) बधदाण्(न्)शान्भ्यो दीर्घश्चाभ्यासस्य' ३।१६॥ इति सन्, 'सन्यङोः '६।१।९॥ इति द्वित्वम्, 'अं प्रत्ययात्'३।३।१०२॥ इत्यः । २ विचार्यतेऽनया विचारणा। 'चर गतिभक्षणयो:'(भ्वा.प.से.)अस्माण्णिजन्तात् करणे ल्युट् । 

द्वे मीमांसायाः ॥२५१॥ 

३०     सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । 
वंशानुवंशचरितं पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥२५२॥ 

                   १ सर्जनं सर्गः । 'सृज विसर्गे'(दि.आ.अ.), भावे घञ्, 'पुगन्तलगघूपधस्य'७।३।८६ ॥ इति उपधायाँ गुणः, 'चजोः कु-'७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । सर्गः सृष्टिः । २ एवं प्रतीप: सर्गः प्रतिसर्गः , प्रलय इत्यर्थः । ३ वंशः सूर्यवंशादिः । ४ मन्वन्तराणि स्वायम्भुवचाक्षुषवैवस्वतादीनि चतुर्दशं । ५ वंशादनु वंशो वंशानुवंश सूर्यवंशादिः, तस्य चरितं वंशानुवंशचरितम्। १ पूरा पूर्वस्मिन् भूतं पुराणम्। 'पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराण-' २१।४९ ॥ इति निर्देशादेव साधु । "पुराऽनिति प्राणिति पुराणम्"

४०   [ ]इति स्वामी ॥ पञ्चसर्गादीनि लक्षणानि चिह्नानि यस्य तत् पञ्चलक्षणम् । पञ्चानां सर्गादीनां लक्षणं शास्त्रं वा । एकं सर्गादिपञ्चोपलक्षितशास्त्रस्य ॥२५२॥ 
षडंङ्गी वेदांश्चत्वारो मीमांसाऽऽन्वीक्षकी तथा। 
धर्मशास्त्रं पुराणं च विद्या ऍताश्चतुर्दश ॥२५३॥ 

                   १ षडङ्ग्यादीनां पुराणान्तानां चतुर्दशानां नामैकं विद्या इति ॥२५३॥ 

सूत्रं सूचनकृत् 

                 १ सूत्र्यते ग्रथ्यते सूत्रम्, पुंक्ली. । 'सूत्र ग्रन्थने (भ्वा. उ.से.), घञ् । सूचनाद्वा सूत्रम्, पृषोदरादिः। सूतेऽर्थमिति वा। 

५०  ___ 'षूङ् प्रसवे'(अ.आ.वे.), 'सर्वधातुभ्यः ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन्। सूचनं करोति सूचनकृत्। एकं सूत्रस्य । 

                                                                                                           भाष्यं सूत्रोक्तार्थप्रपञ्चकम् । 

१. 'छद-' इति धातुवृत्त्यादौ ॥ २. 'ईक्ष दर्शने' क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ३. 'प्रतिपादिकानां' इति१ ॥ ४. 'विदा-' इति२ ॥ ५. 'मानेर्जिज्ञासायाम्' इति वार्तिकेन जिज्ञासायां सन् भवति ॥ ६. 'अः' इति१.२.४ ॥ ७. 'उपधागुणः' इति१.२॥ ८. 'प्रतीतः' इति१ ॥ ९. विष्णुपुराणे चतुर्दश मनव उक्तास्तन्नामानि यथा 

"मनुः स्वायम्भुवो नाम मनुः स्वारोचिषस्तथा । औत्तमिस्तामसिश्चैव रैवतश्चाक्षुषस्तथा ॥१॥ 

एते तु मनवोऽतीताः सप्तमस्तु रवेः सुतः । वैवस्वतोऽयं यस्यैतत् सप्तमं वर्तते युगम् ॥२॥ 

सावर्णिर्दक्षसावर्णो ब्रह्मसावर्ण इत्यपि । धर्मसावर्णरुद्रस्तु सावर्णो रौच्यभौम्यवत् ॥३॥'' इति ॥ १०. इतोऽग्रे १.२प्रतौ 'तु' इति दृश्यते ॥ ११. स्वामिकृतामरकोशोद्धाटने न दृश्यते ॥ १२. 'ह्येता-' इति३.४॥ १३. '-विमोच.' इति स्वामी, '-वेष्टने' इति सायणः ॥ १४. 'सूत्रे-' इति१ ॥ १५. विग्रहे 'सूते' इति विगृहीतत्वात् '-प्राणिगर्भविमोचने' इति युक्तोऽर्थः ॥

                १ भाष्यते भाष्यम् । सूत्रे उक्तमर्थं प्रपञ्चयति विस्तारयति यत्, तत् सूत्रोक्तार्थप्रपञ्चकम् । 'पचि विस्तारे' (चु.उ.से.), ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।११३॥ इति ण्वुल् । एकं सूत्रो क्तार्थप्रपञ्चकस्य ॥ 
प्रस्तावस्तु प्रकरणम् 

                १ 'प्रस्तूयते प्रस्तावः । 'ष्टुञ् स्तुतौ'(अ.उ.अ.), 'प्रद्रुस्तु(प्रेद्रुस्तुस्रुवः) '३।३।२७॥ इति] घञ् । २ प्रक्रियतेऽस्मिन् प्रकरणम् । 'करणाधिकरणयोश्च' ३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । तार्किकास्तु
 

१०                "शास्त्रैकदेशसम्बद्धं शास्त्रकार्यान्तरस्थितम् । 

                     प्राहुः प्रकरणं नाम शास्त्रभेदं विपश्चितः ॥१॥"
[ ]इति । द्वे प्रकरणस्य ॥ 

                                                                                                                          निरुक्तं पदभञ्जनम् ॥२५४॥ 
                  १ वर्णागमादिभिः पदानां निर्वचनं निरुक्तम्। 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन'३३१४॥, (भावे क्तः), 'ग्रहिज्या-'६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम् । २ पदानि भज्यन्तेऽत्र पदभञ्जनम् । 'भञ्ज (भञ्जो) आमर्दने'(रु.प.अ.), अधिकणे ल्युट् । द्वे निरुक्तस्य ॥ २५४॥ 

अवान्तरप्रकरणविश्रामे शीघ्रपाठतः। 

२०   आह्निकम् 

                  १ अवान्तरप्रकरणानां विश्रामः अवान्तरप्रकरण विश्रामः, तत्र, शीघ्रपाठतः अह्ना निवृत्तम् आह्निकम् । 'तेन निर्वृत्तम्' ५।१७९॥ इति ठक् । अवान्तरप्रकरणानां विश्रामो ग्रन्थावयव इत्यर्थः, तन्नामैकमालिकम् । एकस्मिन्नेव वासरे पठनाहमेतत्, नान्यस्मिन् । यदनेकार्थः 

                   "आह्निकं स्यात् पुनरहनिर्वत्र्ये नित्यकर्मणि ॥ 

                     भोजने ग्रन्थभागे च"[अनेकार्थसङ्ग्रहः २१८९॥] ।
 ग्रन्थभागे इति ग्रन्थावयव इत्यर्थः ॥ 

                                                                                                           अधिकरणं त्वेकन्यायोपपादनम् ॥२५५॥ 

३०             १ अधिक्रियतेऽस्मिन्निति अधिकरणम् । 'करणा धिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । एकं न्यायमुप पादयति एकन्यायोपपादनम् । नन्द्यादित्वात् ल्युः। एकम धिकारस्य ॥२५५॥ 

उक्तानुक्तदुरुक्तार्थाचन्ताकार तु वात्तिकम् ।। 

                  १ उक्तानामनुक्तानां दुरुक्तानां चार्थानां चिन्तां ज्ञानं करोतीत्येवंशीलं उक्तानुक्तदुरुक्तार्थचिन्ताकारि । 'सुष्यजातौ-' ३।२७८॥ इति ताच्छील्ये णिनिः । एवंविधं यच्छास्त्रं तन्नामैकं वार्तिकम् इति । वृत्तिः प्रयोजनमस्य । 'तदस्य प्रयोजनम्' ५।१।१०९॥ इति ठक् ॥ 
टीका निरन्तरव्याख्या 

   
४०            १ टीकयति प्रापयत्यर्थमिति टीका । 'टीकृ गतौ' (भ्वा.आ.से.), पचाद्यच्, अजादित्वाट्टाप् । सुगमानां दुर्गमानां चार्थानां निरन्तरमन्तराभावेन व्याख्या यस्यां सा, एतादृशो यो ग्रन्थस्तन्नामैकम् ॥ 

पञ्जिका पदभञ्जिका ॥२५६॥ 
                 १ पञ्च्यन्ते व्यक्तीक्रियन्ते पदार्था अनयेति पञ्जिका। 'पचि व्यक्तीकरणे'(भ्वा.आ.से.), 'धात्वर्थनिर्देशे ण्वुल्वाच्यः' (वा-३।३।१०८॥), 'युवोरनाकौ'७।१।१॥, पृषोदरादित्वात् जत्वम् । अर्थाद् विषमाण्येव पदानि भनक्ति पदभञ्जिका । 'भञ्जू(भञ्जो) आमर्दने', 'ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३ ॥ इति ण्वल् । 

५०   एवंविधग्रन्थस्य नामैकं पञ्जिकेति ॥२५६॥ 
निबन्धवृत्ती अन्वर्थे 

                  १ निबद्ध्यते विशेषोऽस्मिन् निबन्धः। 'बन्ध बन्धने' (त्र्या.प.अ.), अधिकरणे घञ् । २ वर्ततेऽर्थावगमोऽत्रेति वृत्तिः। 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।१४।। निबन्ध इति शास्त्रविशेषनाम, वृत्तिरित्यपि शास्त्रविशेषनाम । निबन्धश्च वृत्तिश्च निबन्धवृत्ती । कीदृशौ एते ?, अन्वर्थे, अनुगतो मिलितोऽर्थोऽनयोरिति । अन्वर्थे एतौ द्वावपि शास्त्र विशेषवाचकौ शब्दौ भिन्नौ । यन्माघ:

                "अनुत्सूत्रपदन्यासा सद्वृत्तिः 'सन्निबन्धना । 

६०            शब्दाविद्येवं नो भाति राजनीतिरपस्पशा ॥१॥"
[शिशुपालवधम् २।११२॥]इति । अत्र हि शब्दविद्याया विशेषणे निबन्धनशब्दो निबन्धस्य पर्यायत्वेन प्रोक्त इति । "द्वेऽपि भिन्ने शास्त्रे ज्ञेये निबन्धनं भाष्यम्''[ ]इति केचित् ॥ 

१. 'विस्तारवचने' इति स्वामिसायणौ ॥ २. '-क्तिः' इति१.३, '-क्तः' इतिर ॥ ३. सर्वादशेष्विदं सूत्रं दृश्यते, ४प्रतौ 'भावे क्तः इति पाठो युक्तः' इत्युट्टङ्किता एका टिप्पणी दृश्यते ॥ ४. '-रहन्नि-' इति४॥ ५. '-भागो' इति२॥ ६. 'चिन्ता' इति१.३॥ ७. 'व्याख्यां' इति१.४॥ ८. 'पच्यन्ते' इति३.४॥ ९. 'अन्वर्थो' इति ॥ १०. 'सद्वन्धना' इति३॥ ११. '-विद्यैव' इति१.२.३ ॥

सङ्ग्रहस्तु समाहतिः ।                
                 १ सङ्गृह्यते वाच्यविशेषोऽनेन सङ्ग्रहः । ‘ग्रह वृदृ-'३।३।५८॥ इत्यप् । २ समाह्रियन्तेऽर्थविशेषा अनया समाहृतिः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्' ३३१४॥ । द्वे सङ्ग्रहस्य ॥ 
परिशिष्टपद्धत्यादीन् पथाऽनेन समुन्नयेत् ॥२५७॥ 

                 १ परिशिष्यत इति परिशिष्टम् । 'शिष्ल विशेषणे' (रु.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ । २ अनवच्छिन्नक्रमत्वात् 

पद्धतिरिव पद्धतिः । आदिग्रहणाद् उच्छ्वासाङ्कसर्गादयो 

१०   गृहयन्ते। अनेन पथा अनेन मार्गेणाऽन्वर्थमार्गेणैव। परिशिष्टश्च पद्धतिश्च परिशिष्टपद्धती, ते आदी येषां ते, तथा, तान्, समुन्नयेद् जानीयात् । परिशिष्टादयो ग्रन्थावयवविशेषा ज्ञेया इत्यर्थः ॥२५७॥ 
कारिका तु स्वल्पवृत्तौ बहोरर्थस्य सूचनी । 

                १ पदार्थान् गम्यान् करोति कारिका । ‘ण्वुल्तृचौ' ३।१।१३३॥, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ इतीत्वम् । स्वल्पा चासौ वृत्तिश्च स्वल्पवृत्तिः, तत्र । कीदृशी कारिका ?, बहोरर्थस्य सूचनी । सूचयती सूचनी । 'सूचे पैशुन्ये' (चु.उ.से.), नन्द्यादि 

त्वात् ल्युः । “कारिका विवृत्तिः शोकैः (विवृतिश्के)"[विश्व 

२०   लोचनकोशः, कान्तवर्गः, शो-५४]इति तु श्रीधरः । लघुवृत्ति नामैकं कारिकेति ॥ 
कलिन्दिका सर्वविद्या 

               १ कलिन्दी भाजनविशेषः, तत्प्रतिकृतिः कलिन्दिका। 'इवे प्रतिकृतौ' ५।३।९६॥ इति कः । डलयोरैक्ये कडिन्दिका अपि । सर्वा आन्वीक्षिक्याद्या विद्या अस्यां सर्वविद्या । सर्वविद्यानामैकं कलिन्दिका ॥ 

                                                                                                                           निघण्टुर्नामसङ्ग्रहः॥२५८॥      
               १ नितरां घण्ट्यन्ते एकत्र भाष्यन्ते शब्दा अनेन निघण्टुः । ‘घटि चेष्टायाम्'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् 'भृमृ 

शीतृचरि-'(उणा-७)इत्यादिना उः । पुंस्ययम्, यद् वैजयन्ती-

३०   "नामशास्त्रे निघण्टुर्ना]"[वैजयन्तीकोषः ३६।३१॥]। क्लीबेऽयम् । यद्व्याडि:

               "अर्थान् निघण्टयत्यस्मान्निघण्टुः परिकीर्तितः ॥ 

                पुनपुंसकयोः स स्यात्'[*]इति । 
अकारान्तोऽप्ययं रामवत् । यच्चामुण्ड:-"इति वर्णनिघण्टोऽयं बीजानां वच्मि किञ्चन"[ ]इति । २ नाम्नां सङ्ग्रहो नाम सङ्ग्रहः । द्वे नाम कोषस्य। 'नाममाला नाम' इति भाषा ॥२५८॥ 
इतिहासः पुरावृत्तम् 

                इतिहशब्द: पारम्पर्योपदेशेऽव्ययम् । इतिह आस्तेऽत्रेति। 'आस उपवेशने'(अ.आ.से.), 'हलश्च' ३।३।१२१॥ इति घनि,

४०   इतिहासः । यद्वा इति एवमर्थे, ह किलार्थे, इतिह आसीदति। 'असु भुवि'(अ.प.से.), पचाद्यच् । २ पुरावृत्तोपनिबन्धन प्रायत्वात् पुरावृत्तम् । "पुरावृत्तं पूर्वचरितम्"[अम.क्षीर. १।५।४॥]इति तु स्वामी । द्वे नामनी" पूर्ववृत्तप्रतिपादकस्य व्यासादिप्रणीतग्रन्थस्य ॥ 

                                                                                                                                    प्रवहिका प्रहेलिका ।    
                १ प्रवल्हते प्राधान्यं भजति प्रवह्निका । 'वर्ह वल्ह परिभाषणहिंसादानेषु '(भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । २ प्रहेल यत्यभिप्रायं सूचयति प्रहेलिका । 'हिल हावकरणे'(तु.प.से.), ण्वुल्, 'युवोरनाकौ'७।१।१॥, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ 

५०   इतीत्वम् । प्रवल्हतेः 'सर्वधातुभ्य इन्'(उणा-५५७)इतीन्, ततः 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।११४५ ॥ इति डीष्, 'प्रवल्ही' इत्यपि। ___ "प्रहेलिका प्रवल्ही च प्रश्रदूती विपादिका"["]इत्युत्पलिनी। 

१. '-शिष्टाश्च' इति१ ॥ २. 'सूचि' इति१.२.३॥ ३. ३नास्ति ॥ ४. 'कारिकोत्यादि' इति२॥ ५. "सर्वविद्या कदनिका''[३६॥३१॥इति वैजयन्ती, पृ.६१ ।। ६. '-कृता' इति१.२॥ ७. 'भृस्तृशी-' इतिर ।। ८. द्र. स्वोपज्ञटीका २।२५८ ॥, पृ.६२ ॥ ९. "पारम्पर्योपदेशे स्यादैतिह्यमितिहाव्ययम्" इत्यमरः, अमरकोशः२।७।१२॥, "इतिह स्यात् सम्प्रदाये" इति हैमः, अभि.चिन्ता. भू-१५३७॥ १०. 'पुरोवृ-' इति१ ॥ ११. 'नाम्नी' इति३॥ १२. स्वामी 'वर्ह इत्येव पठति, सायणो द्वौ ॥ १३. '-भावकरणे' इति सायणः ॥ १४. द्र. रामाश्रमी १।६।६॥, पृ.८४॥

एवं हिलेरिनि प्रहेली च । सा प्रहेलिका शाब्दी आर्थी च, शाब्दी यथा 

             “पयस्विनीनां धेनूनां बाह्मणः प्राप्य विशंतिम् । 

               ताभ्योऽष्टादश विक्रीय गृहीत्वैकां गृहं गतः ॥१॥"
[] । आर्थी यथा -

              "जई सासुआइ भणिया पियवासघरंमि दीवयं देसु । ___
              ता कीस मुद्धडमुही हिययंमि निवेसए दिठिं॥२॥"
 [] । द्वे हियालीति ख्यातायाः ॥ 
जनश्रुतिः किंवदन्ती 

१०         १ जनेभ्यः श्रुतिः जनश्रुतिः । जनेभ्यः श्रूयते इति वा। २ किं वदति जनोऽत्रेति किंवदन्ती । 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), 'भूदृवहिवासिवदि-'(उणा-४०८)इत्यादिना झच्, 'झोऽन्तः'७।१।३॥, गौरादित्वाद् ङीष् “भुवो झन् (झि)'(उणा-३३०)बाहुलकाद् वदेश्च, ततः किंवदन्तिः"[ ] इति हट्टचन्द्रो हुस्वान्तमाह। यद्वा उद्यते कथ्यते सा वदन्तिः कथा 'वद्यवि-'(हैमोणा-६६५)इत्यन्तिप्रत्ययः, कुत्सिता वदन्तिः किंवदन्ती, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥)इति डीए । द्वे सत्यानृतसाधारणलोकवार्तायाः ॥ 

                                                                                                                              वातैतिचं पुरातनी ॥२५९॥ 
             १ पुरातनी वार्ता 'ऐतिह्यम्' उच्यते । 'इतिह' इति 

२०   निपातसमुदाय उपदेशपारम्पर्ये वर्तते । इतिहेत्येव ऐतिह्यम्,  भेषजादित्वात् ट्यण। एकं पुरातनवार्तायाः ॥२५९॥
वार्ता प्रवृत्तिर्वृत्तान्त उदन्तः 

            १ वृत्तिर्लोकवृत्तं विद्यतेऽस्यां वार्ता। 'प्रज्ञाश्रद्धार्चा वृत्तिभ्योः ण:५२१०१॥ । २ प्रवर्तते जनोऽनया प्रवृत्तिः। 'वृतु वर्तने '(भ्वा.आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । यद्वा प्रमाणेन वर्तनं प्रवृत्तिः । ३ वृत्तस्य चरितस्यान्तोऽत्र वृत्तान्तः। ४ उद्यतेऽसौ उदन्तः। 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), 'सीमन्तहेमन्त-'(हैमोणा-२२२)इत्यादिना साधु । उदत्यर्थ 

मन्तोऽस्येति वा। पञ्चमस्वरादिः । चत्वारि सामान्यतो वार्तायाः॥ 

३० 

१. अष्टौ शोकान् कुरुष्वेति पुत्रः पित्रा नियन्त्रितः । सप्त शोकाः कृतास्तेन पितुराज्ञा न लविता ॥ अत्र अष्टिरिति वृत्तनाम, अन्यथा शोका सङ्गतिः ॥ तरुण्यालिङ्गितः कण्ठे नितम्बस्थलमाश्रितः । गुरूणां सन्निधानेऽपि क: कूजति मुहुर्मुहुः॥ अत्र 'पानीयकुम्भः' इत्यर्थे शोकसङ्गतिः ॥ 

वृक्षाग्रवासी न च पक्षिराजस्त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः । 

त्वग्वस्त्रधारी न च सिद्धयोगी जलं बिभ्रन्न घटो न मेघः ॥ अत्र नालिकेरफलमित्यर्थे शोकसङ्गतिः । 

सर्वस्वापहरो न तस्करगणो रक्षो न रक्ताशनः, सर्पो नैव बिलेशयोऽखिलनिशाचारी न भूतोऽपि च । अन्तर्धानपटुर्न सिद्धपुरुषो नाप्याशुगो मारुत 

स्तीक्ष्णास्यो न च सायकस्तमिह ये जानन्ति ते पण्डितः ॥ अत्र 'मत्कुण' इत्यर्थस्वीकारे शोकसङ्गतिः । 

पानीयं पातुमिच्छामि त्वत्तः कमललोचने । 

यदि दास्यसि नेच्छामि नो दास्यसि पिबाम्यहम् ॥ अत्र दास्यसि दातुमिच्छसि इति व्यक्तोऽर्थः, दास्यसि-दासी-असि इति गूढोऽर्थः, अथ च गूढाऽर्थस्वीकारे शोकसङ्गतिः। 

राघवस्य शरैघोरै|ररावणमाहवे । 

अत्र क्रियापदं ज्ञातुं मर्यादा दश वार्षिकी ॥ अत्र 'राघव' इति सम्बोधने, 'स्य' इत्यस्य च 'षोऽन्तकर्मणि' इति धातोर्लोट्लकारस्य (आज्ञार्थस्य) मध्यमपुरुषैकवचनस्वीकारे सङ्गतिः। 

बिम्बाकारं सुधाकारं कान्तावदनपङ्कजम् । . अत्र क्रियापदं ज्ञातुं मर्यादा दश वार्षिकी ॥ अत्र 'दश' इत्यस्य 'चुम्ब' इत्यर्थे तथा 'मर्यादा (एका) वार्षिकी' इत्यर्थे शोकसङ्गतिः ॥ एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् ॥ २. एकोनानां धेनूनां पयस्विनीनामित्यर्थे शोकसङ्गतिः ॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका २।२५९ ॥, पृ.६२ ॥ ४. "यदि श्वश्र्वा भणिता प्रियवासगृहे दीपकं देहि । ततः कस्माद् मुग्धमुखि! हृदये निवेशयेः दृष्टिम् ॥" इति संस्कृतच्छाया॥ ५. 'तृभूवहिवसिभासिसाधिगडिमण्डिजिनन्दिभ्यश्च' इत्युणादिगणसूत्रम्, मुद्रितोणादिसूत्रे वदधातोरुल्लेखो न दृश्यते ॥ ६. 'वुक्' इति१॥ ७. 'उत्पद्यते' इति१.२॥ ८. '-लोपोवार्ता-' इति १;-लोकावार्ता-' इतिर ।। ९. तुलनीयोऽमरकोषः १६७॥ १०. 'चारि-' इति१ ॥

अथाऽऽह्वयोऽभिधा । गोत्रसंज्ञानामधेयाऽऽख्या 

                                                                                                              ___ऽऽहाऽभिख्याश्च नाम च ॥२६०॥ 

                  १ आहूयतेऽनेनेति आह्वयः । 'ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च' (भ्वा.उ.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११८ ॥ इति घ:, बाहुलकाद् 'आदेच उपदेशे-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वाभावः, ‘एचोऽयवायावः' ६।१७८ ॥ । स्वामी तु बाहुलकात् शप्रत्ययमाह, तदा 'आदेच उपदेशेऽशिति' ६।१।४५ ।। इति निषेधादात्वं न । २ अभिधीयतेऽ  नया अभिधा । अभिपूर्वाद् दधाते: 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ 

१०   इति सूत्रेणाङ् । ३ गूयते शब्दयतेऽनेन गोत्रम् । 'गुङ् अव्यक्त शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'गुधृवीपचिवचियमिमनितनिसदिक्षदिभ्य स्त्रन'(उणा-६०६)इति त्रन् । ४ संज्ञायतेऽनया संज्ञा । सम्पूर्वाजा नाते: 'आतश्चोपसर्गे' ३३।१०६।। इत्यङ् । ५ नाम एव नामधेयम्। 'नामरूपभाग-'(वा-५।४।३६॥)इति धेयः । ६ आख्यायतेऽ नया आख्या । [आपूर्वः] 'ख्या प्रकथने '(अ.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे' ३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । [यद्वा] 'चक्षि व्यक्तायां वाचि'(अ.आ.से.), आयूर्वः ‘चक्षिङ: ख्याञ्' २।४।५४॥ इति ख्यादेशः, 'आतश्चोपसर्गे' ३।३।१०६॥ इत्यङ् । (७ आहूयतेऽनया आह्वा) । ८ अभिख्यायतेऽनया अभिख्या, आख्यावत् । ९ नम 

२०  त्यनेन, नयत्यर्थमिति वा नाम, पुंक्ली. । 'णमु प्रह्वत्वे शब्दे च' (भ्वा.प.अ.), ‘णी प्रापणे'(भ्वा.प.अ.)इत्यस्य वा, ‘नामन् सामन्स्तोमन्होमन्रोमम्लोमन्व्योमन्विधर्मन्पाप्मन्व्येमन' (उणा ५९०)इति सााधु । नामनी, नामानि इत्यादि । नव नाम्नः ॥२६०॥ सम्बोधनमामन्त्रणम् 

                  १ सम्बोध्यतेऽनेन सम्बोधनम्। 'बुध अवगमने' (भ्वा.प.से.), 'बुध बोधने'(दि.आ.अ.) अस्माद्वा ‘करणाधि करणयोः- '३।३।११७॥ इति करणे ल्युट् । २ आमन्त्र्यतेऽनेन आमन्त्रणम् । 'मत्रि गुप्तभाषणे '(चु.आ.से.), 'करणाधि करणयो:- '३।३।११७ ॥ इति करणे ल्युट् । द्वे आमन्त्रणस्य॥ 

                                                                                                                              आह्वानं त्वभिमन्त्रणम् । 

३०   आकारणं हवो हूँतिः 

                 १ आहूयतेऽनेन आह्वानम् । 'ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च' (भ्वा.उ.अ.) । २ अभिमन्त्र्यत इति अभिमन्त्रणम् । मत्रि [गुप्त] भाषणे'(चु.आ.से.), उभयत्र ल्युट् । ३ आकार्यत इति आकारणम्। ‘ण्यासश्रन्थ-'३।१।२६॥इति युच् । आकारयति राह्वाने वर्तते । तथा च माघ:-"अहिंकारयितुं महीभुजा''["]इति । ४हवनंहवः। हु दानादनयो: '(जु.प.अ.), 'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥ ५ ह्वानं हूतिः । ह्वेञ्स्पर्धायां शब्दे च'(भ्वा.उ.अ.), स्त्रियां क्तिनि, 'ग्रहिज्या-'६।१।१६ ॥ इति सम्प्रसारणम्, 'हलः'६।४।२॥ इति दीर्घः । पञ्च आकारणस्य । तेडवू, निहुंतर, इत्यादि भाषा। 

४०   [शेषश्चात्र-"हूतौ हक्कारकाऽऽकारौ''[शेषनाममाला२।८३]] ॥ 

                                                                                                                           संहूतिर्बहुभिः कृतः ॥२६१॥ 
                   १ संभूय संयुज्य ह्वानं संहूतिः, बहुभिः प्रचुरैः संभूय या हूतिः, तस्या एकम् ॥ २६१॥ 
उदाहार उपोद्घात उपन्यासश्च वाङ्मुखम् । 

                  १ उद्धृत्याहियते उदाहारः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), भावे घञ्। २ उप समीपे उद्धृत्य हन्यते उपोद्घातः। 'हन्(हन) हिंसागत्यो:'(अ.प.अ.), भावे' ३।३।१८ ॥ इति घञ्, 'हनस्तोऽ चिण्णलो: '७।३।३२॥ इति तोन्तादेशः, 'अत उपधाया: '७।२।११६।।। यदाहु:-“चिन्तां प्रकृतसिद्धयर्थामुपोद्घातं प्रचक्षते"[ ]इति। ३ 

५०   उपन्यस्यत इति उपन्यास: । उपनिपूर्व: ‘असु क्षेपणे'(दि.प.से.), भावे घञ् । ४ वाचो मुखं प्रारम्भः वाङ्मुखम्। “मुखमुपाये प्रारम्भे''[अनेकार्थसंग्रहः २।२४॥] इत्यनेकार्थः । “चत्वारि वाक्य-प्रारम्भस्य''[ ]इति कश्चित् परम्, तन्न सङ्गच्छते, आद्यनामद्वयं प्रकृतोपपादकस्य दृष्टान्तादे:, अन्त्यद्वयं तु वचनोपक्रमस्य सर्वत्र तथैव दर्शनात् ॥ व्यवहारो विवादः स्यात् 

                  १ व्यवहरणं व्यवहारः। व्यवपूर्वाद् हरते वे घञ्। 

१. स्वामिकृतटीकायां तु 'घः' इति दृश्यते ॥ २. 'गुधुवी-' इति१.३.४॥ ३. '-क्षुदि-' इति४॥ ४. 'गुधृवीपचिवचियमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः' इत्युणादिगणे॥ ५. ---भागभ्यो धेयः' इति३, 'भागरूपनामभ्यो धेयः' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ६. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४ न दृश्यते ॥ ७. ३प्रतौ नास्ति ॥ ८. 'नामन्सीमन्व्योमनोमन्लोमन्पाप्मन्धामन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ९. 'भाषणे' इति१.२.४ ॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।६।८॥, पृ.१२१ ॥, तत्र 

"प्रहित: प्रधनाय माधवानहमाकारयितुं महीभुजा" इति दृश्यते ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः १६८॥ १२. 'वाक्प्रार-' इति३॥

पारस 

                 "वि नानाऽर्थेऽव सन्देहे हरणं हार उच्यते । 

                  नाना सन्देहहरणाद् व्यवहारः प्रकीर्तितः ॥१॥" [ ]इति । २ वदनं वादः, विरुद्धो वादो विवादः। द्वे विवादस्य । ‘झगडा' इति भाषा ॥ 

                                                                                                                       शपथः शपनं शपः ॥२६२॥ 
                 १ शपन्ति तेन, शपनं वा शपथः । 'शप आक्रोशे' (दि.उ.अ.), 'शीशपिरुगमिवन्दिजीविप्राणिभ्योऽथ: '(उणा 

३९३)इत्यथप्रत्ययः । २ शप्यत इति शपनं । 'ल्युट च'३।३।११५॥ 

१०   इति ल्युट् । ३ शप्यतेऽनेन शप: । 'पुंसि संज्ञायां घः'३।३।११८ ॥ इति घ: । त्रीणि शपथस्य । 'सम' इति भाषा ॥२६२॥ 
उत्तरं तु प्रतिवचः 

               १ उत्तरन्त्यनेन, अस्माद्वा उत्तरम् । ‘ता प्लवन तरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'ऋदोरप्'३ ।३।५७ ॥ इत्यप, बाहुलकात् क्लीबत्वम् । २ प्रतीपं वचः प्रतिवचः। 'कुगतिप्रादयः' २।२।१८॥ इति समासः । द्वे उत्तरस्य। 'उतर' इति भाषा॥ 

                                                                                                                         प्रश्रः पृच्छाऽनुयोजनम् । कथंकथिकता च 

                 १ प्रच्छनं प्रश्नः। 'प्रच्छ जीप्सायाम्'(तु.प.अ.),

२०   'यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षिभ्यो नङ्'३।३।९० ॥ इति भावे नङ्, 'च्छ्वोः शूडनुनासिके च'६।४।१९ ॥ इति छकारस्य शः, 'प्रश्ने चासन्नकालयौं : '३।२।११७॥ इति निर्देशाद् ‘ग्रहिज्या-६।१।१६ ॥ इत्यादिना न सम्प्रसारणम् । २ प्रच्छनं पृच्छा । 'प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्'(तु.प.अ.), 'षिद्भिदादिभ्योऽ३।३।१०४॥ इत्यङ् भिदादिपाठात् ।३[ अनुयुज्यते] अनुयोजनम्अनुयोगः। 'युजिर् योगे' (रु.प.अ.),भावे घञ्, 'चजोः कु घिण्ण्यतो: '७।३।५२ ।। इति गत्वम्। ४ कथं कथमिति जल्पोऽस्यामिति कथंकथि कता। 'मयूरव्यंसकादयः-'२।१।७२ ॥ इति सूत्रेण समासे निपातनात् टाप्प्रत्ययलोपे तागमे टाप्प्रत्यये साधु। षडक्षरो 

३० ऽयमखण्ड: गङ्गावत् । चत्वारि प्रश्नस्य ॥ 

                                                                                                                       अथ देवप्रश्न: उपद्रुतिः ॥२६३॥ 

                 १ देवेभ्यः प्रश्नः देवप्रश्नः । २ उप समीपे श्रूयत इति उपश्रुतिः । श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्' ३।३।९४।। द्वे देवप्रश्नस्य । आसोईशकुन' इति भाषा ॥२६३॥ 
चाट चटु प्रियप्रायम् 

                  १-२ चटति चटु, चाटु । 'चट भेदने'(चु.उ.से.), 'दृ(दृ)सनिजनिचटिरहिभ्य उण' (उणा-३)इत्युण, स च णिद्वा, णित्पक्षे वृद्धिः । “चटु इति बाहुलकाद् उ:"[ ]इति माधवः । ३ प्रियं प्रायेण बाहुल्येनात्र प्रियप्रायम्। त्रीणि प्रियवचनस्य ॥ 

                                                                                                                                      प्रियसत्यं तु सूनृतम् । 

४०            १ ‘इन्द्रो भवान्' इति प्रियं परं न सत्यम्, ‘काणो भवान्' इति सत्यम्, न प्रियम्, यद्वचः प्रियं सत्यं च तत् सूनृतम् इति प्रोच्यते। सुष्टु नृत्यति सज्जनमनोऽनेन सूनृतम्। 'नृती गात्रविक्षेपे'(दि.प.से.), 'मूलविभुजादेश्च'(वा-३।२।५॥) इति कः, 'अन्येषामपि दृश्यते'६।३।१३७॥ इति सु इत्यस्य दीर्घत्वम्। “सुष्ठु ऋतं सूनृतम्, पृषोदरादिः''[ ]इत्यन्ये। “अपि ते सखि ! वल्लभः असूनृतं दधदपि सूनृतभाषी'["]इति वासवदत्ता विरुद्धालङ्कारदन्त्यश्रूषाद् असून् प्राणान् ऋतं सत्यं दधदपीत्यर्थः। प्रियं सत्यं च यद्वचनम्', तस्यैकम् ॥ 

सत्यं सम्यक् समीचीनमतं तथ्यं यथातथम् ॥२६४॥ 

५०  यथास्थितं च सद्भते 

                 १ सति साधु, सद्भ्यो हितं वा सत्यम् । दिगादित्वाद् यत् । २ अर्थेन सह समञ्चति सङ्गच्छते सम्यक् । 'अञ्च गतिपूजनयो:'(भ्वा.प.से.), 'ऋत्विक्-'३।२।५९॥ आदिना क्विन्, 'समः समि'६।३।९३ ॥ इति सम्यादेशः। सम्यञ्ची, सम्यञ्चि इत्यादि क्लीबे। पुंसि तु सम्यङ् , सम्यञ्चौ, सम्यञ्चः इत्यादि। शसाद्यचि 'अच:'६।४।१३८॥ इत्यकारलोपे, 'चौ' ६।३।१३८॥ इति दीर्घत्वे समीचः इत्यादि। स्त्रियां 'अञ्चतेश्चोप संख्यानम्'( )इति डीपि समीची। ३ सम्यगेव समीचीनम्। 'विभाषाञ्चेरदिस्त्रियाम्'५।४।८॥ इति खः, 'आयनेयी-'

६०   ७।१।२॥ इति खस्य ईनादेशः । ४ इयर्ति गच्छति जनमन:

१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।६।९॥, पृ.१२२॥, रामाश्रमी १६।९॥, पृ.८५ ॥ २. '-वञ्चि-' इत्युणादिगणे ॥ ३. 'प्रच्छ जीप्सायां प्रच्छनं प्रश्नः' इति३॥ ४. '-रक्षो नङ् इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ५. '-काले' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ६. 'असो-' इति४॥ ७. '-चरिचटिभ्यो जुण' इत्युणादिगणे॥ ८. मा.धातुवृत्तौ न दृश्यते ॥ ९. 'दधति' इति१ ॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १६ १९ ॥, पृ.१२८ ॥ ११. 'यद्वचः' इति१ ॥ १२. 'यः' इति३ ॥ १३. 'डोषि' इति३ ॥

प्रत्ययमत्रेति ऋतम् । 'ऋ गतौ '(जु.प.अ.), वर्तमाने क्तः । ५ तथाशब्दोऽयमृतपर्यायः, तत्र साधु तथ्यम् । 'तत्र साधु[:]' ४।४।१८॥ इति सूत्रेण यत्। ६ यथावत् तथाऽत्र यथातथम्। ॥२६४॥ ७ यथावत् स्थितमत्र यथास्थितम् । ८ सच्च तद्भूतं च सद्भूतम् , तत्र । अष्ट सत्यवचसः ॥ 

                                                                                                                                  अलीके तु वितथानृते ।    
                १ अलति वारयति सद्गतिमिति अलीकम् । अलं' (-ल)(-लाँ)(-लब्) भूषणपर्याप्तिवारणेषु'(अ.प.से.), अली 

कादयश्च'(उणा-४६५)इति ईक्(कीकन्)प्रत्यये साधुः, तत्र । २ 

१०   विगतं तथा सत्यमत्रेति वितथम्। ३ न ऋतम् अनृतम्। यौगिकत्वाद् न सत्यम् असत्यम्, सत्येतरद् इत्यादि । मृषा मिथ्या च अव्ययेषु [अभि-, श्रो-६।१५३४।। त्रीणि असत्यवचसः ॥ 
अथ क्लिष्टं सङ्कलं च परस्परपराहतम् ॥२६५॥ 

               १ क्लिश्यते क्लिष्टम्। 'क्लिश उपतापे'(दि.आ.से.), 'क्लिशू विबाधने '(त्र्या.प.वे.) वा, वर्तमाने क्तः, 'यस्य विभाषा'७।२।१५॥ इतीडभावः। २ सङ्कोलति सङ्कलम् । 'कुल संस्त्याने'(भ्वा.प.से.), 'इगुपधज्ञा'३।१।१३५॥ इति कः । "फलिसङ्कलतालगुहम्"[ ]इत्यादिभट्टिभाषासमावेशः । पर स्परपराहतम् अन्योऽन्यविरुद्धवचनम् । यथा 

२०          "अन्धो मणिमुपाविध्यत् तमनङ्गुलिरावयत् । 

               तमग्रीवः प्रत्यमुञ्चत् तमजिह्वोऽभ्यपूजयत् ॥१॥"
[] । द्वे 'अणमिलतुं वचन' इति भाषायाः ॥२६५॥
सान्त्वं सुमधुरम् 

             - १ सान्त्वयति सान्त्वम्। 'सान्त्व सामप्रयोगे' (चु.प.से.), चुरादिः, परस्मैपदी, पचाद्यच् । सुष्टु मधुरम्, सुतरामतिशयेन वा मधुरं सुमधुरम्। एकमत्यन्तमधुरवचसः॥ 

                                                                    ग्राम्यमशीलम् 
              १ ग्रसति बुद्ध्यादिगुणानिति ग्रामः, तत्र भवं ग्राम्यम्। 'ग्रामाद्यखजी शेषे"४।२।९४॥ इति यः। २ न श्रियं लाति 

अश्लीलम् । 'ला दाने'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'

३०   ३।२।३॥, कपिलिकादित्वाल्लत्वम् । न श्रीरस्यास्तीति वा सिध्मादित्वालः, 'कपिलिकादीनामुपसंख्यानम्'(वा-८।२।१८॥) इति श्रीशब्दस्य रस्य लत्वम्, तत्तु अव्रीडाजुगुप्साऽमङ्गल- . व्यञ्जकत्वेन त्रेधा । अलङ्कारशास्त्रकृती तु ग्राम्यमशीलं च पृथगेव । द्वे ग्राम्यवचनस्य । 'गमारवचन' इति भाषा ॥ 

                                                                                                                                           म्लिष्टमस्फुटम् ।    
             १ म्लेच्छति स्म म्लिष्टम्। 'म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'क्षुब्धस्वान्त ध्वान्तलग्नम्लिष्टविरिब्ध-७।२।१८॥ इत्यादिना साधुत्वम्। न स्फुटमस्फुटम्, अप्रकटवर्णमित्यर्थः। एकमप्रकटाक्षरवचनस्य॥ 

४०   लुप्तवर्णपदं ग्रस्त 

              १ लुप्ता वर्णाः पदानि च यत्र तद् लुप्तवर्णपदम्। अशक्त्या लुप्तवर्णपदं यद्वचोऽसम्पूर्णमिति यावत्, तद् ग्रस्तम्। "लुप्तोच्चारितः वर्णः पदं वा यत्र तद्वाक्यं ग्रस्तम्"[ ]इति तु कौमुदी। ग्रस्यते स्म ग्रस्तम्। 'ग्रसु अदने'(भ्वा.आ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः । अयमत्राशयः अनुच्चारिताक्षर पदवचननामैकं ग्रस्तम्, कीदृग् ग्रस्तम् ? लुप्ता उच्चरत एव लोपं प्राप्ता वर्णा अक्षराणि पदानि चात्र लुप्तवर्णपदम्, असम्पूर्णोच्चारितमित्यर्थः॥ 

                                                                                                                  __अवाच्यं स्यादनक्षरम् ॥२६६॥ 

५०          १ न वाच्यम् अवाच्यम् । ‘वच परिभाषणे’(अ. प.अ.), ‘ऋहलोर्ण्यत् ‘३।१।१२४॥ इति ण्यत्, ‘वचोऽशब्द संज्ञायाम्’७।३।६७॥ इति न कुत्वम् । २ निन्दितान्यक्षराणि यत्र, तद् अनक्षरम् । निपातानामनेकार्थत्वाद् नञोऽत्र निन्दार्थता । द्वे अवाच्यवचनस्य ॥२६६॥ 

अम्बूकृतं सथूत्कारम् 

१. 'अलयति' इति३॥ २. '-गतमि-' इति१॥ ३. " 'अल' इति सायणादयः । क्षीरस्वामिमते तु आदित्वे 'आदितश्च'(७।२।१६॥)इतीनिषेधे 'अल्तः' । सायणादिमते 'अलितः' इति भेदः । काशकृत्स्नस्तु 'अलज्'(१।६८९, पृष्ठ.११४)इति पठति । तेन अलति अलते इत्युभयं भवति । लकारोत्तरवर्तिन उदात्ताकारस्येत्वात् इट् अलितः । एवमेव कातन्त्रधातुपाठेऽपि पठ्यते' इति क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणी-७, पृ.८१॥ ४. 'क्लिश्यति' इतिर। ५. 'क्लिशु' इति१.४॥ ६. "कपिसङ्कलभीमगुहम् इत्यादिभट्टिभाषासमावेशः" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १।६।१९॥, पृ.१२८॥ ७. '-रासदत्' इति स्वोपज्ञटीकायाम्, २२६५॥, पृ.६४॥ ८. 'अस्तवत्' इति १टिप्पणी ॥ ९. द्र. स्वोपज्ञटीका २।२६५॥, पृ.६४॥, अमरक्षीरस्वामिटीका १।५।१९॥, पृ.४६॥ १०. अष्टाध्याय्यां नास्ति ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः १।६।२०॥ १२. 'लोपप्राप्ता' इति४॥

              १ निष्ठीवसम्पर्काद् अनम्बुनः अम्बुनः करणम् अम्बू कृतम् । 'च्चौ-'७।४।२६॥ इति दीर्घः । थूदिति करणं थूत्कारः, तेन सह वर्तमानं सथूत्कारम् । एकं थूत्कृतसहितवचसः ॥ 

                                                                                                                                    निरस्तं त्वरयोदितम् ।   
              १ निरस्यते स्मेति निरस्तम्। निपूर्वाद् ‘असु क्षेपणे' (दि.प.से.)अस्मात् क्तः। त्वरया उदितं त्वरयोदितम् । एकं त्वरोक्तवचनस्य॥ 

आमेडितं द्विस्त्रिरुक्तम् 

             १ आनेड्यते स्म आमेडितम् । 'प्रेड म्लेई 

१०   उन्मादे'(भ्वा.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥, 'आर्धधातुकस्य-' ७।२।३५॥ इतीट् । द्वौ वारौ, त्रीन् वारान् वा उक्तं द्विस्त्रि रुक्तम् । 'द्वित्रिचतुर्थ्यः सुच्' ५।४।१८॥ इति सुच् । एकं द्विवारत्रिवारोक्तवचनस्य ॥                

                                                                                                                           अबद्धं तु निरर्थकम् ॥२६७॥ 
            १ अनर्थकं समुदायार्थस्य वचनम् अबद्धम्। यथा "जरद्वः कम्बलपादुकाभ्यां द्वारि स्थितो गायति मङ्गलानि। तं ब्राह्मणी पृच्छति पुत्रकामा राजन्नुमायां लशुनस्य कोऽर्थ ? ॥१॥" इत्यत्र समुदायेन एकार्थो नास्ति । अबद्धं, 'बन्ध 

बन्धने'(त्र्या.प.अ.), क्तः, 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति 

२०   न्लोपः, 'झषस्तथोः'८।२।४०॥ इति धत्वम्, नसमासः। निर्गतोऽर्थो यस्मात्, तद् निरर्थकम् । 'उरःप्रभृतिभ्यः कप्' ५।४।१५१॥ इति कप्समासान्तः । 'अबध्यम्' इति यकारो पधमपि । “अबध्यमवधाहे स्यादनर्थकवचस्यपि"[अनेकार्थ ३।४६९, मेदिनी, यान्तवर्गः, शो-७१]इति कोषदर्शनात् । एकं निरर्थकवचनस्य ॥२६॥ 
पृष्ठमांसादनं तद् यत् परोक्षे दोषकीर्तनम् । 

               १ परोक्षेऽप्रत्यक्षे परदोषाणां कीर्तनं कथनं यत्, तत् पृष्ठमांसादनम् । पृष्ठमांसस्यादनमिव पृष्ठमांसादनम् । एकं 

परोक्षे दोषकथनस्य ॥ 

३०   मिथ्याऽभियोगोऽभ्याख्यानम् 

              १ शतं द्रव्यं मे धारयसीत्यादिरभियोगः, मिथ्या चासावभियोगश्च मिथ्याभियोगः, असत्याक्षेपः। अभ्याख्यायते अभ्याख्यानम्। अभिपूर्वः ‘ख्या प्रकथने'(अ.प.अ.), अस्माद् ल्युट। "अध्ययनत्वराभियोगः, स च दाम्भप्रयुक्तोऽभ्या ख्यानम्''[]इति सुभूतिवचनमनागमम्, वाक्यप्रक्रमनिबन्धात्। एकमसद्दोषारोपस्य ॥ 

                                                                                                                         सङ्गतं हृदयङ्गमम् ॥२६८॥ 
             १ सङ्गच्छते स्म सङ्गतम्। सम्पूर्वः 'गम्लु गतौ' (भ्वा.प.अ.), कर्तरि क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-६।४।३७॥ इति न्लोपः । २ हृदयं गच्छति हृदयङ्गमम् । 'गमश्च'३।२।४७॥ 

४०   इति खच्, अरुर्द्विषत्-'६।३।६७॥ इति मुम् । द्वे मन: प्रियवचनस्य ॥२६८॥ 
परुषं निष्ठुरं रूक्षं विQष्टम् 

             १ पृणाति पूरयति परं कोपेनेति परुषम् । 'पृ पालनपूरणयोः (जु.प.से.), 'वृहिनिपृकलिवदित्रपिपूरिभ्य उपन्' (उणा-५१५)इत्युषन् । २ निशिते तीक्ष्णे तिष्ठति निष्ठुरम् । निपूर्वः 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(अ.प.अ.), 'मद्गुरादयश्च'(उणा-४१) इति कुरच्, कित्त्वाद् 'आतो लोप इटि च'६।४।६४॥ इत्या लोपः, 'उपसर्गात् सुनोतिसुवतिस्यतिस्तोभति-'८३६५॥ इत्या दिना षत्वम् । ३ रूक्षयति रूक्षम् । 'रूक्ष वाक्पारुष्य (चु.-

५०   उ.से.), अच्। ४ विक्रुश्यते विक्रुष्टम्। 'क्रुश आह्वाने रोदने च'(भ्वा.प.अ.), निष्ठा। निकृष्टमपि। चत्वारि कठिनवचनस्य ॥ 

                                                                                                           अथ घोषणा। 
उच्चैर्युष्टम् 

            १ घोषणं घोषणा। 'घुष स्तुतौ'( ), घुषेय॑न्ताद्, ‘ण्यासश्रन्थ-'३।३।१०७॥ इति युच् । २ उच्चैस्तारं यथा स्यात् तथा घोषणं उच्चैर्युष्टम् । 'घुष स्तुतौं'( ),भावे क्तः, 'घुषि रविशब्देन'७।२।२३॥ इतीडभावः । द्वे बहुजनज्ञापनार्थ मुद्घोषणस्य ॥ 

             वर्णनेडा स्तवः स्तोत्रै स्तुतिर्नुतिः ॥२६९॥ 

६०  श्रुघा प्रशंसार्थवादः 

              १ वर्णनं वर्णना । 'वर्ण वर्णक्रियागुणविस्तारेषु' (चु.उ.से.), ‘ण्यासश्रन्थ-'३।३।१०७॥ इति युच् । २ ईडनं 

१. 'थूत्कारेण' इति ४प्रतेष्टिप्पणी ॥ २. '-वचसः' इति३॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः १।६।१३॥ ४. 'प्रेढ म्लेढ-' इतिर, 'प्रेड म्लेट-' इति स्वामी, 'ग्रेट ग्रेड म्लेट-' इति सायणः, वस्तुतः काशकृत्स्नसम्मतोऽयं धातुपाठः, द्र. क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणी-२, पृ.५४॥ ५. '-स्येट्' इति२ ॥ ६. उणादिगणे तु 'पृनहिकलिभ्य उषच्' इति दृश्यते ॥ ७. 'पारुष्ये' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ८. '-श्यति' इति२ ।। ९. क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'घुषिर् विशब्दने' इति दृश्यते ॥

ईडा । 'ईड स्तुतौ'(अ.आ.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३॥ इत्यङ्, टाप् । ३ स्तूयतेऽनेन स्तवः । 'ष्टुञ् स्तुतौ' (अ.उ.अ.), 'ऋदोरप्'३३५७॥ इत्यप् । ४ स्तूयतेऽनेन स्तोत्रम् । 'ष्टुत्र स्तुतौ '(अ.उ.अ.). 'दाम्नीशसु(शस) यु युजस्तु'३।२।१८२॥ इति ष्ट्रन् । ५ स्तूयतेऽनया स्तुतिः । 'अजिपिजिस्तुभ्यः करणे'(वा-३।२३।९४॥)इति क्तिन् । ६ नूयतेऽनया नुतिः । 'णु स्तुतौ'(अ.प.अ.), बाहुलकात् करणे क्तिन् ॥२६९॥ ७ शुधनं श्राधा। 'घु कत्थने'(भ्वा.आ.से.)। ८ प्रशंसनं प्रशंसा । 'शंस(शंसु) स्तुतौ'(भ्वा.प.से.),

१०   "षिद्भिदादिभ्योऽ'३।३।१०४॥ । ९ अर्थस्य प्रशस्यवदनम् अर्थवादः । 'वद (वदि) अभिवादनस्तुत्यो:'(भ्वा.आ.से.), भावे घञ्। नव प्रशंसायाः ॥ 

                                                                                                                         ___ सा तु मिथ्या विकथनम् ।      
              १ सा वर्णना मिथ्या असत्यार्था विकत्थनम् उच्यते। विरुद्धं कत्थनं विकत्थनम् । 'कत्थ घने '(भ्वा.आ.से.), 'ल्युट च'३।३।११५॥ इति ल्युट्। एकं मिथ्यास्तुतेः ॥ 

जनप्रवादः कौलीनं विगानं वचनीयता ॥२७०॥ 

              १ जनस्य प्रतीपो वादः जनप्रवादः । २ कुलस्य इदं कौलीनम् । 'कुलात् खञ्'४।१।१३९॥ । ग्रन्थकृत्तु 

२०   "कुलस्य जल्पः"[स्वोपज्ञटीका २।२७०]इति व्युत्पत्तिमाह । 

३ विरुद्धं गीयत इति विगानम् । 'गै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), ल्युट् । ४ वचनीयस्य भावो वचनीयता । चत्वारि लोका पवादस्य ॥२७०॥ 
स्यादवर्ण उपक्रोशो वादी निष्पर्यपात् परः।
गर्हणा धिक्क्रिया निन्दा कुत्सा क्षेपो जुगुप्सनम् ॥२७॥ 

              १ वर्णः स्तुतिः, तद्विरुद्धः अवर्णः । विरुद्धार्थेऽत्र नम्। २ उपक्रोशनम् उपक्रोशः। 'क्रुश आह्वाने'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ३-५ निरः परेरपाच्च उपसर्गात् परोऽग्रे वादः, तेन निर्वादः, परिवादः । 'उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम्'

३०   ६।३।१२२॥ इति विकल्पेन दीर्घत्वे परीवादोऽपि। अपवदनम् अपवादः । ६ गर्हणं गर्हणा । 'गर्ह गल्ह कुत्सायाम्' (भ्वा.आ.से.), ल्युट्। गर्होऽपि । ७ धिक्करणं धिक्क्रिया । धिक्पूर्वात् कृजः 'कृत्रः श च'३।३।१००॥ इति भावे शः, शित्त्वाद् भावे यक्, 'रिङ् शयग्लिक्षु'७।४।२८॥ इति रिङादेशः, शप्रत्ययस्तु स्त्रियामेव । ८ निन्दनं निन्दा । 'णिदि कुत्सायाम्'(भ्वा.प.से.), भिदादित्वादङ् । ९ कुत्सनं कुत्सा। 'कुत्स आक्षेपें '(चु.आ.से.), भिदादित्वादङ् । १० क्षेपणं क्षेपः। ‘क्षिप प्रेरणे'(तु.उ.से.), भावे घञ् । व्यक्षरोऽयम्, यन्महेश्वरः "क्षेपो विलम्बे निन्दायाम्''विश्वप्रकाशकोशः, पान्तवर्गः, शो-

४०  ___७], यथा-"आत्माघां परक्षेपं न काङ्क्षन्ति विचक्षणाः" ["]इति । ११ जुगुप्स्यते जुगुप्सनम् । 'गुप गोपनकुत्सनयोः' (भ्वा.आ.से.), 'गुप्तिज्किद्भयः सन्'३।१५॥ इति सन्, 'सन्यङो:'६।१।९॥ इति द्वित्वम्, 'ल्युट च'३।३।११५॥ इति ल्युट् । 'अ:(अ) प्रत्ययात्'३।३।१०२॥ इत्यप्रत्यये जुगुप्साऽपि। एकादश निन्दायाः ॥२७१॥ 
आक्रोशाऽभीषङ्गाक्षेपाः शापः 

            १ आक्रोशनम् आक्रोशः । 'क्रुश आह्वाने रोदने ' (भ्वा.प.से.), भावे घञ् । २ अभिषञ्जनं पराभिमुख्येन वाक्ये" योजनम् अभीषङ्गः । षञ्ज सङ्गे'(भ्वा.प.अ.), भावे घञ्,

५०   'चजोः-७।३।५२॥ इति कुत्वम्, 'उपसर्गस्य घजि-'६।३।१२२॥ ___ इति दीर्घः । ३ आक्षेपणम् आक्षेपः । क्षिप प्रेरणे'(तु.उ.से.), भावे घञ् । ४ शपनं शापः । 'शप आक्रोशे'(भ्वा.उ.अ.), भावे घञ्, 'अत उपधायाः' ७।२।११६॥, चत्वारि शापस्य ॥ 

स क्षारणा रते । 
             १ स शापो रते मैथुनविषये क्षारणा उच्यते, मैथुनमुद्दिश्य गालीत्यर्थः । स्त्रीनिमित्तं पुंनिमित्तं वा मैथुनं प्रति 

य आक्रोश उद्घोषणा, सा क्षारणेति भावः । 'क्षर सञ्चलने' __ (भ्वा.प.से.), प्रयोजकण्यन्ताद् ‘ण्यासश्रन्थ-'३।३।१०७॥ इति 

१. 'इत्यः' इति२॥ २. वस्तुतस्तु 'श्रुयजिस्तुभ्यः करणे' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥ ३. '-घायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ४. अष्टाध्याय्यां 'कुलात् खः' इति सूत्रं दृश्यते, अतो वृद्ध्यभावः स्यात्, निमित्ताभावात्, तेन "कुलस्यापत्यं कुलीनः, 'कुलात् खः४।१।१३९॥ इति खः, खस्य ईनादेशः । तस्येदं कौलीनम् । 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण, आदिस्वरवृद्धिः" ईदृग्रीत्याऽपि साधनीयम् ॥ ५. '-आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ६. २.४नास्ति ॥ ७. शित्त्वात् 'तिशित् सार्वधातुकम्'३।४।११३॥ इति सार्वधातुकसंज्ञा, 'सार्वधातुके यक्'३।१।६७॥ इति यक् इत्याशयः ॥ ८. '-अवक्षेपणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ९. 'काङ्क्षति' इति३.४॥ १०. '-क्षणः' इति३॥ ११. द्र. अनेकार्थसंग्रहकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१,

२।२८९॥, पृ.१६९ ॥ १२. '-रोदने च' इति २.३.४नास्ति ॥ १३. 'वाक्ययो-' इति१॥ १४. '-मुपदिश्य' इति३॥

युच् । क्षरणाऽपि, "क्षरणाक्षारणाक्रोशाः साभिशापाभि मैथुनम्"[] । क्लीबमपि, "नीचमाक्षारणं यः स्यादाक्षेपो मैथुनं प्रति"[]इति शब्दार्णवात् । नीचमिति पुंविहीनस्य संज्ञा । आक्षारणाऽपि । परपुरुषनिमित्तं स्त्रियाः परस्त्रीनिमित्तं वा पुंस आक्रोशस्य एकम्, अथवा दूषणनामैकम् ॥ 
विरुद्धशंसनं गालिः 

                 १ विरुद्धं शंसनम् अवद्योद्भावनम्, गालयते गुणान् गालिः, स्त्रियाम् । ‘गल भक्षणे'(चु.आ.से.), इन् । विरुद्ध कथननामैकं गालिरिति ॥ 

१०___ आशीर्मङ्गलशंसनम् ॥२७॥ 
                 १ आशासनम् आशीः, स्त्रीलिङ्गः । आपूर्वः 'शासु इच्छायाम्'(अ.आ.से.) अस्मात् 'क्विप् च'३।२७६ ॥ इति क्विप्, 'शास आशासश्च क्वावुपधाया इत्त्वं वाच्यम् (वा ३।३।१०८॥) इत्याकारस्य इत्त्वम्, 'ससजुषो रुः'८।२६६॥, 'र्वोरुपधाया-'८।२७६ ॥ इति दीर्घः । मङ्गलस्य शंसनं मङ्गल शंसनम् । एकमाशिषः ॥२७२॥ 
शोकः कीर्तिर्यशोऽभिख्या समाज्ञा 

                १ श्रोक्यते श्रोकः । श्रीक सङ्घाते'(भ्वा.आ.से.), भावे घञ् । २ कीर्त्यते कीर्तिः । 'कृत संशब्दने'(चु.

२० प.से.), 'ऊतियूति[जूति] हेतिसातिकीर्तयश्च'३।३।९७॥ इति साधु । ३ अश्नुते व्याप्नोति दिश इति यशः, क्लीबे । 'अशूझें व्याप्तौ'(स्वा.आ.से.), 'अशेर्यश्चादे:(-दिः) '(हैमोणा ९५८)इत्यस् । यद्वा ई लक्ष्मीमश्रुते व्याप्नोति । 'अशूङ व्याप्तौ'(स्वा.आ.से.), अस्मात् '-असून्'(उणा-६२८)इत्य सुन् । “याति गच्छत्यर्थिजनेषूपकारित्वमिति यशः, पृषोद रादिः"[]इति तु भट्टः । ४ अभिख्यानम् अभिख्या । 'ख्या प्रकथने (अ.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् स च स्त्रियाम् । ५ समैः सर्वैराज्ञायते समाज्ञा । 'ज्ञा अवबोधने' (या.प.से.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् । "समैः सर्वैर्ज्ञायते, घबर्थे कः 'समज्ञा"[]इति पुरुषोत्तमो हुस्व-

३०   मध्यमाह । समाङ्पूर्वो जानातिः ख्यातौ । अत एव "ख्यातो विश्रुतः समाज्ञाते "[]इति रत्नकोषः । "ततोऽङि समाज्ञा" []इति तु कौमुदी । "समाख्या'[]इति भागुरिः । “अज गत्यादौ'(भ्वा.प.से.), 'समज्या-'३।३।९९॥ इत्यादिना क्यपि, 'क्यपि प्रतिषेधः (वा-२४५६॥)इत्यजेर्न वीभावः, समज्या कीर्तिः"[]इति तु मैत्रेयः । पञ्च कीर्तेः ॥ 

                                                                                                                                          रुशती पुनः । अशुभा वाक् 

               १ रुशति हिनस्ति परमिति रुशती । 'रुश रिश हिंसायाम्'(तु.प.अ.), 'लटः शतृशानचौ-'३।२।१२४॥ इति 

४०  शतरि, 'उगितश्च'४।१६॥ इति ङीष् (डीप) 'आच्छीनद्योर्नुम्' ७।१८० ॥ इति विकल्पान्नुमोऽभावः । रुशती हिंस्रेत्यर्थः । आश्रयलिङ्गश्चायम्, तेन रुशन् शब्दः, रुशद् वच इत्यपि, त्रिलिङ्गोऽयमिति हृद्यम् । "रिशती"[]इत्येके । अमरस्तु 'उषती'[अमरकोषः १।६।१८॥] इति मूर्धन्यमध्यमाह । "उष दाहे '(भ्वा.प.से.) शतृप्रत्ययः, “आगमशासनमनित्यम्" [परिभाषा-९३ २]इति 'शप्श्यनोनित्यम् ७।१।८१॥ इति शतु नुमभावः । "उषत्यादेः स्त्रीलिङ्गत्वादेव कामचारात् स्त्रीत्वम्" [टीकासर्वस्वम् १।६।१८॥] इति भट्टः। "स्त्रीनिर्देशः स्त्रियां प्रायः प्रयोगदर्शनात् शत्रन्तत्वप्रदर्शनार्थं च"[]इति तु कौमुदी। 

५०  अशुभा अकल्याणी, निन्दार्था वाग् रुशतीत्यर्थः, यथा-'ब्राह्मणो हन्तव्यः' इति । एकमशुभवाचः ॥ 
शुभा कल्या 

               १ शुभस्वभावा वाक्, कलासु साधुः कल्या । 'तत्र साधुः ४।४।९८॥ इति यत् । अन्तस्थातृतीयप्रथमोपधोऽयम् । एकं शुभवचनस्य ॥ 

                                                                                                                             चर्चरी चर्भटी समे ॥२७३॥ 
               १ चारु चर्यतेऽनया चर्चरी । २ चारु भट्यतेऽनया

 

१. द्र. रामाश्रमी १६।१५॥, पृ.८७॥ २. 'इति' इति १.२.४नास्ति ॥ ३. 'आशास: क्वावुपधाया इत्त्वं वाच्यम्' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ४. '-सातिहेति-' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ५. क्षीरतरङ्गिण्यादौ डकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ६. अत्र हैमसूत्रग्रहणं विचारणीयम्, पाणिनीये 'अशेर्देवने युट् च'(उणा-६३०)इत्यस्य सत्त्वात् ॥ ७. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १६११॥, पृ.१२३ ॥, तत्र 'घबर्थे कः' इत्यस्य स्थाने 'घबर्थे कविधानं कर्तव्यम्' इति दृश्यते ॥ ८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १६११ ॥, पृ.१२३ ॥, तत्र 'ख्यातो' इत्यस्य स्थाने 'प्रख्यातो' इति दृश्यते ॥ ९. १.२.३नास्ति ॥ १०. टीकासर्वस्वसम्मतः पाठः । रामाश्रमीकारस्तु 'रुशती' इति तालव्यमध्यस्वरादिरहितमाह ॥ ११. 'इत्याह मूर्धन्यमध्यं मूर्धन्यान्तं' इति३॥ १२. ४प्रतौ नास्ति ॥

चर्भटी । उभावपि पृषोदरादित्वात् साधू । 'चर्चरिः' इति तृतीयस्वरान्तोऽपि । चाचरीनाम्नी द्वे । हर्षक्रीडादिवचन पर्यायावेतौ ॥२७३॥ 

यः सनिन्द उपालम्भस्तत्र स्यात् परिभाषणम् । 

               १ उपालम्भो द्विविधः-गुणाविःकरणपूर्वको निन्दा पूर्वकश्च। आद्यो यथा-महाकुलजस्य भवतः किमुचितमिदम्। द्वितीयो यथा-बन्धकीसुतस्य तवोचितमेवेदमिति । तयोर्मध्ये यः सनिन्द उपालम्भस्तत्र परिभाषणम् । परिभाष्यते तत् परि 

भाषणम् । भाष व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.आ.से.), ल्युट्। तथा च 

१०   भागुरि:-"निन्दापूर्व उपालम्भः परिभाषणमुच्यते"[]इति । मैवं कृथा इति वाच्यता इत्यर्थे परिभाषणम् । आलापनियमयोरपि पर्यायोऽयम् । यन्महेश्वरः 

               "परिभाषणमालापे नियमे परिभाषणम् । 

               नन्दोपालम्भवचने परिभाषणमिष्यते ॥१॥"
[विश्वप्रकाशकोशः, णान्तवर्गः, श्रो-१०६-७]इति । त्रिष्वपि यथा-"बाला इव प्रवर्तन्ते कृतेऽपि परिभाषणे ॥"[*]इति ॥ आपृच्छाऽऽलोप: सम्भाषः 

                १ आपृच्छनम् आपृच्छा । 'प्रच्छ जीप्सायाम्' (तु.प.अ.), 'षिद्भिदादिभ्योऽङ्'३।३।१०४॥, 'ग्रहिज्या-'

२०   ६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम् । २ आलपनम् आलापः । 'लप परिभाषणे'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ३ सम्भाषणं सम्भाषः । 'भाष व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.आ.से.), भावे घञ्। एकवारवचनमालापः, तस्य त्रीणि॥ 

अनुलापः स्यान्मुहुर्वचः ॥२७४॥ 
                १ मुहुः असम्भ्रमेण पुनः पुनर्वचनम्, अनुलपनम् अनुलापः । 'लप परिभाषणे '(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । एकं पौनःपुन्योक्तेः ॥२७४॥ 
अनर्थकं तु प्रलापः 

                १ अनर्थकं प्रयोजनशून्यमुन्मत्तादिवचनं प्रलापः । 

३०   प्रलपनं प्रलापः । भावे घञ् ॥ 

                                                                                                                                      विलापः परिदेवनम् । 

               १ विलपनं विलापः । परिदीव्यते परिदेवनम् । 'दिवु परिदेवने'(चु.आ.से.), चुरादिः, ल्युट् । २ परिदेवनमनुशोचनम्, तद्वाचकं वचनमपि परिदेवनम् । द्वे शोकवचनस्य ॥ 
उल्लापः काकुवाक् 

                १ उल्लपनम् उल्लापः। भावे घञ् । कक्यत इति काकुः। 'कर्क लौल्योपतापयोः (भ्वा.आ.से.), 'स्वादय:' इत्युप्रत्यये दीर्घत्वम्। काक्वा वचनं काकुवाक् । शोकभयादि भिनेर्विकारः काकुः । यदमर:-"काकुः स्त्रियां विकारो यः 

शोकभीत्यादिभिर्ध्वने:"[अमरकोषः१६।१२॥] । “ध्वनेः शब्दस्य 

४०   शोकभीत्यादीना यो विकारो विकृतिः, सा काकुः"[] इति तट्टीका । एकं शोकभयादिभिः शोषितकण्ठवचनस्य ॥ 

                                                                                                              अन्योऽन्योक्तिः संलापसंकथे ॥२७५॥ 

               १ अन्योऽन्येन उक्तिः अन्योन्योक्तिः । सम्मुखं लपनं संलापः । "रहसि भाषणं संलाप:"[]इति तु कौमुदी। २ संकथनं संकथा । 'कथ वाक्यप्रबन्धे'(चु.उ.से.), भिदादित्वादङ् । द्वे अन्योन्यं उक्तिप्रत्युक्त्योः ॥२७५॥ 

विप्रलापो विरुद्धोक्तिः 

               १ विरुद्धं प्रलपनं विप्रलापः । भावे घञ् । विरुद्धा उक्तिः विरुद्धोक्तिः । एकं विरुद्धोक्तेः ॥ 

५०                                                                                                                               अपलापस्तु निह्नवः ।                        
               १ अपलपनम् अपलापः । भावे घञ् । २ निहवनं निह्नवः। 'हृङ् अपनयने'(अ.आ.अ.), 'ऋदोरप्'३।३१५७॥ 

इत्यप्। द्वे अपलापस्य । 'ओलवियूँ ' इति भाषा ॥ 
सुप्रलापः सुवचनम् 

              १ सुष्ठु प्रलपनं सुप्रलापः । सुष्ठूच्यते सुवचनम्। एकं शोभनोक्तेः ॥ 

                                                                                                                      सन्देशवाक् तु वाचिकम् ॥२७६॥ 
              १ सन्दिश्यतेऽसौ सन्देशः, तस्य वाक् सन्देशवाक् । यया सन्दिष्टोऽर्थ उच्यत इत्यर्थः । वाचिकम् । 'वाचो 

६०    व्याहृतार्थायाम्'५।४।३५॥ इति ठक्, 'ठस्येक: ७।३।५०॥, 'किति च७।२।११८॥ इति वृद्धिः । अन्येन अन्योऽन्यस्मै 

१. 'चाचरि-' इति१.२.४॥ २. 'हर्षक्वाद्यव-' इति१, 'हर्षकाद्यव-' इतिर, 'हर्षक्रीडाद्यव-' इति४॥ ३. तुलनीयोऽमरकोष १६।१४॥ ४. द्र.. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १६१४॥, पृ.१२५॥ ५. द्र. अनेकार्थसङ्ग्रहकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ५।१४॥, पृ.४१७॥ ६. 'अनुलेप-' इतिर ॥ ७. 'रप लप व्यक्तायां वाचि' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ८. तुलनीयोऽमरकोषः १६१६॥ ९. 'ककि-' इति३, क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'कक लौल्ये' इति दृश्यते॥ १०. मूलं मृग्यम्, अथवा बाहुलकादुण् ॥ ११. 'लापनं' इति ।। १२. 'उक्तप्रत्युक्तेः' इतिर, '-क्तोः' इति१॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः १६॥१७॥ १४. 'उलविवउं' इति१.२॥ १५. 'व्याप्तता-' इति३॥

यदाह-त्वयैवं कर्त्तव्यमिति सन्देशस्तस्य एकं वाचिकमिति। "लेखादिनाऽधिगतेऽर्थे मुखस्वरूपं वाचिकम्'[अम.क्षीर. १।५।१८॥]इति क्षीरस्वामी ॥२७६॥ 
आज्ञा शिष्टिनिरौनिभ्यो देशो नियोगशासने । 
अववादोऽपि 

                 १ आज्ञापनम् आज्ञा । आपूर्वः 'ज्ञा अवबोधने' (त्र्या.प.से.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ्, अनित्य त्वाच्चुरादिणिजभावः । २ शासनं शिष्टिः । 'शासु अनुशिष्टौ' (अ.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'शास इदङ्हलोः'

१०   ६४।३४॥ इत्युपधाया इत्वम्, 'तितुत्र-७।२।९॥ इतीनिषेधः। ३-५ निरानिभ्य उपसर्गेभ्योऽग्रे देशः, तेन निःशेषेण सम न्ताद् नितरां देशनं निर्देशः। 'दिश अतिसर्जने'(तु.प.अ.), भावे घञ् । एवम् आदेशः, निदेशः । ६ नियोजनं नियोगः। 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), भावे घञ्, 'चजो:-'७।३।५२॥ इति कुत्वम् । ७ शिष्यतेऽनेन शासनम् । 'शासु अनुशिष्टौ' (अ.प.से.). "करणाधिकरणयोश्च'३३१११७॥ इति करणे ल्यट । ८ अवनम्य वदनम् अववादः । अष्टौ आज्ञायाः ॥ 

                                                                                                            अथाऽऽहूय प्रेषणं प्रतिशासनम् ॥२७७॥ 

                 १ आहूय आकार्य यत्प्रेषणं मोचनं, तस्य नामैकं 

२०   प्रतिशासनम् । 'शासु अनुशिष्टौ'(अ.प.से.), ल्युट् ॥२७७॥ संवित् सन्धाऽऽस्थाऽभ्युपायः सम्प्रत्याङ्भ्यः परः श्रवः। अङ्गीकारोऽभ्युपंगमः प्रतिज्ञाऽऽगूश्च सङ्गरः॥२७॥ 

               १ प्रकृताङ्गीकारः पक्षोक्तिश्चेत्युभया हि प्रतिज्ञा । संवेदनं संवित् । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप्। २ सन्धानं सन्धा। 'डुधाब् धारणपोषणयोः (जु.उ.अ.), 'आत चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् । ३ आस्थानम् आस्था। 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे' ३।३।१०६॥ इत्यङ् । ४ अभ्युपायनम् अभ्युपायः । अभ्युपपूर्वाद् ‘इङ् अध्ययने'

(अ.आ.अ.)अस्माद् ‘इङश्च'३।३।२१॥ इति घञ् । 'अय गतौ 

३०   (भ्वा.आ.से.)इत्यस्माद्वा, भावे घञ् । ५-७ सम्प्रत्याक्ष्य उप सर्गेभ्यः परः श्रवः, तेन संश्रवः, प्रतिश्रवः, आश्रवः। समाङ् 

प्रतिपूर्वः शृणोतिरङ्गीकारे, तस्माद् ‘ऋदोरप्'३।३।५७॥ इत्यप्। एते त्रयस्तालव्यरेफमध्याः । ८ अङ्गीकरणं अङ्गीकारः । भावे घञ् । ९ अभ्युपगमनम् अभ्युपगमः। भावे घञ्, 'नोदात्तोप देश-'७।३।३४॥ इति न वृद्धिः । १० प्रतिज्ञानं प्रतिज्ञा । 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् । ११ आगच्छति पौरुषमनया आगूः, स्त्रीलिङ्गः । आङ्पूर्वो 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.)अस्माद् 'भ्रमेश्च डूः'(उणा-२२६)इति सूत्रे चकारो 'गमे?:'(उणा-. २२५)इत्यतो 'गमेः' इत्याकर्षणार्थः । यदा च 'ऊङ्] च गमादीनाम्'(वा-६।४।४०॥)इति क्विप् ऊङ् च, तदा खल-

४०   पूवत्। "आगूर्यतेऽनया आगूः । 'गुरी उद्यमे'(तु.आ.से. अथवा चु.उ.से.), क्विप्, रेफान्तोऽयम्"[]इति लिङ्गसूरिः । १२ सङ्गरणम् सङ्गरः। 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ इत्यप् । द्वादश प्रतिज्ञायाः । नियमसमाधी अपि ॥२७८॥ गीतनृत्यवाद्ययं नाट्यं तौर्यत्रिकं च तत् । 

                  १-२ गीतनृत्यवाद्यानां त्रयं समुदितं नाट्यम्, तौर्य त्रिकं चोच्यते । नटस्येदं नाट्यम् । 'छन्दोगौ किथवक (छन्दोगौक्थिक) याज्ञिकबचनटायः४।३।१२९॥, 'यस्येति च'६।४।१४८॥, 'अत उपधायाः'७।२।११६॥ । 'तुरी त्वरायाम् '(जु.प.से.), 'ऋहलोर्ण्यत् '३।१।१२४ ॥, 'हलि 

५०   च'८।२७७॥ इति दीर्घत्वं च। तूर्यं मूरजादिः, तत्र भवं तौर्य शब्दरूपम् । त्रयोंऽशा अस्य त्रिकम् । 'संख्याया अतिशदन्तायाः कन्'५।१।२२॥ । तौर्येण त्रिकं तौर्यत्रिकम् 'तृतीया'२।१३०॥ इति योगविभागात् समासः । "तौर्यं च तत् त्रिकं चेति कर्मधारयः"[]इति तु पञ्जिका । द्वे समुदितगीतनृत्यवाद्यत्रयस्य॥ 
सङ्गीतं प्रेक्षणार्थेऽस्मिन् 

                   १ अस्मिन्निति गीतनृत्यवाद्यत्रये प्रेक्षणार्थे प्रेक्षण निमित्तं प्रारब्धे सङ्गीतम् उच्यते । सम्भूय गीयतेऽत्रेति सङ्गीतम्। 'गै शब्दै'(भ्वा.प.अ.), वर्तमाने क्तः, 'आदेच:-'६।१४५॥ इत्यात्वम्, 'घुमास्था-'६।४।६६॥ इतीत्वम् । सभ्यानां प्रेक्षण-

६०   निमित्तं प्रारब्धगीतनृत्यवाद्यत्रयस्यैकम् ॥ 

                                                                                                                   __ शास्त्रोक्ते नाट्यधर्मिका ॥२७९॥ 

                  १ शास्त्रोक्ते भरतादिशास्त्रनिर्दिष्टं गीतनृत्यवाद्य ___ त्रयं तन्नामैकम् , [नाट्यं धर्मोऽस्या] नाट्यधर्मी', स्त्रीलिङ्गः। 

१. "निर्देशः' इति३.४॥ २. लिङ्गयसूरिकृतामरपदविवृतिटीकायाम्-"आगमनं संवेदनम् आगूः । ऊकारान्तः । आगुरते वा आगूः । 'गूरी उद्यमने'। रेफान्तः स्त्रीलिङ्गः ।" इति दृश्यते, अमरकोषः, भा-१, १।५।५॥, पृ.९४ ॥ ३. '-साधी' इति१.२॥ ४. '-क्तं' इतिर॥ ५. '-धर्मा' इति३॥

यद्वाचस्पति:-"नाट्यधर्मी तु स्त्रियाम्"[] | 'नाट्यधर्मीति पारिभाषिको धर्मीशब्दः । नाट्यधर्येव नाट्यधर्मिका । स्वार्थे कनि, 'केऽणः'७।४।१३॥ इति हुस्वत्वम् ॥२७९॥ 

                  अथ गीतादिभेदाननुक्रमेणाह 
गीतं गानं गेयं गीतिर्गान्धर्वम् 

                  १ गीयत इति गीतम् । 'गै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), वर्तमाने क्तः, 'आदेच उपदेशेऽशिति'६।१।४५ ॥ इत्यात्वम्, 'घुमास्था-'६४६६॥ इतीत्वम् । २ गीयत इति गानम् । 'गै शब्दे (भ्वा.प.अ.), ल्युट्, 'आदेच:-'६।१४५॥ इत्यात्वम्। 

१०   ३ गीयते गेयम् । ४ गानं गीतिः। 'गै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'आदेचः-'६।११४५॥ इत्यात्वम्, 'घुमास्था-'६।४।६६॥ इतीत्वम् । ५ गन्धर्वैः कृतं गान्धर्वम् । कृतेऽर्थेऽण् । “रागगीत्यादिकं गीतम्, प्राविशिक्यादिध्रुवारूपं गानम्, पदस्वरतालावधानात्मकं गान्धर्वम्"[]इति भैरतायुक्तो विशेषोऽत्र नाश्रितः । पञ्च गीतस्य                                                            
                                                                                                                                       ___अथ नर्त्तनम् । 
नंटनं नृत्यं नृत्तं च लास्यं नाट्यं च ताण्डवम् ॥२८०॥ 
                  १ नृत्यत इति नर्त्तनम् । 'नृती गात्रविक्षेपे'(दि.प.से.),

२०   ल्युट्, 'युवोरनाकौ'७।१।१॥, 'उपधाया लघोर्गुणः। २ [नट्यते नटनम् । 'नट नृत्तौ'(भ्वा.प.से.), ल्युट् । ] ३ नृत्यते नृत्यम्। 'नृती गात्रविक्षेपे'(दि.प.से.), 'ऋदुपधत्वाच्चाक्लुपितेः' ३।१।११०॥ इति क्यप् । ४ नर्तनं नृत्तम् । 'नृती गात्रविक्षेपे' (दि.प.से.), भावे क्तः । ५ लस्यते लास्यम् । लस संश्रेषण क्रीडनयोः'(भ्वा.प.से.), ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । ६ नट्यत इति नाट्यम् । 'नट अवस्पन्दने'(चु.उ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्' ३।११२४॥ । ७ ताण्ड्येन मुनिना प्रोक्तम्, 'कलापिवैशम्पाय नान्तेवासिभ्यश्च'४।३।१०४॥ इति णिनिः, आपत्यस्य च तद्धितेऽ नाति' ६४१५१॥ इति यलोपः, ताण्डिं नृत्यशास्त्रम्, तदस्यास्तीति,

३०   'अन्येभ्योऽपि दृश्यते'(वा-५।२।१०९॥)इति वः, पृषोदरादित्वा दिकारस्याकारः ताण्डवम् । “तण्डुना मुनिना प्रोक्तं ताण्डवम्" [अम.क्षीर.१।६।१०॥]इति तु स्वामी । "तडिधातोस्ताण्डवम्" [ ]इति तु कौमुदी । पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । नाट्यशास्त्रे नृत्तलास्यनाट्यताण्डवानां भेदोऽस्ति, स नेहाश्रितः, तथा हि "अङ्गविक्षेपमात्रं विवाहाभ्युदयादौ नृत्यम् । ललितकरणाङ्ग हाराभिनय(-1) कौशिकीवृत्तिप्रधानं वासकसज्जाचरितं डोविलिकादिनिबद्धं लिष्टत्वाद् लास्यम्। सर्वरसं पञ्चसन्धि चतुर्वृत्ति दशरूपकाश्रयं नटकर्म नाट्यम् । उद्धतकरणाङ्ग हारनिर्वयंमारभटीवृत्तिप्रधान(-नं) गीतकासारितकादौ तण्डुना प्रोक्तं ताण्डवम्"["]इति ॥२८०॥ 

४०           विशेषत आह 
मण्डलेन तु यन्नृत्यं स्त्रीणां हल्लीसकं हि तत् । 

              १ स्त्रीणां यन्मण्डलेन मण्डलाकारेण नृत्यं तत् हल्ली सकम् । हेलया लस्यतेऽस्मिन्निति हल्लीसकम्, क्लीबेऽयम्। वाचस्पतिस्तु-"हल्लीसकोऽस्त्रियाम्"["] इत्याह । (घूमरीति भाषा नामैकम्)॥ 
पानगोष्ठ्यामुच्चतालम् । 

              १ पानगोष्ठ्याम् आपाने नृत्यम्', उच्चस्तालोऽत्रेति उच्चतालम् ॥ 

                                                                                                                          रणे वीरजयन्तिका ॥२८१॥ 

५०          १ रणे सङ्ग्रामे यद् नृत्यं तन्नामैकं वीरजयन्तिका। जयन्ती पताका, जयन्त्येव जयन्तिका, वीराणां जयन्तिका वीरजयन्तिका ॥२८१॥ 

स्थानं नाट्यस्य रङ्गः स्यात् 

                स्थीयतेऽस्मिन् स्थानम्, 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा. प.अ.), 'करणाधिकरणयोः-'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । नाट्यस्य स्थानं प्रदेशः रङ्गः उच्यते । रमन्ते जनमनांस्यत्रेति रङ्गः । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), गन्गम्यादेः '(उणा-१२०)इति गन्। रज्यत्यस्मिन् जन इति वा । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), घञ् । नृत्यस्थाननामैकम् ॥ 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका २१२७९ ॥, पृ.६६॥ २. '-भाषको' इति३॥ ३. '-धर्मेव' इति३॥ ४. द्र. स्वोपज्ञटीका २२८०॥, पृ.६६॥ ५. 'भार-' इति४॥ ६. 'लस द्वेष-' इति१, क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'लस भूषणक्रीडनयोः' इत्येव दृश्यते ॥ ७. १.३.४नास्ति ॥ ८. 'ताण्डिः ' इति३.४॥ ९. स्वामिकृतामरकोशटीकायां "तण्डु(मुनि)ना प्रणीतं ताण्डवम्" इति दृश्यते, अम.क्षीर. १६१०॥, पृ.५०॥ १०. 'नृत्य-' इति२.३॥ ११. 'नृतम्' इति१ ॥ १२. 'कौमुदी-' इति२ ॥ १३. 'गोवलि-' इति३॥ १४. 'उद्धती-' इति२॥ १५. द्र. क्षीरस्वामिकृतटीका १६१०॥, पृ.५०॥, स्वोपज्ञटीका २।२८०॥, पृ.६६॥ १६. 'यन्नृत्तं' इतिर, तथा मुद्रितकोशे ॥ १७. द्र. स्वोपज्ञटीका २१२८१॥, पृ.६६॥ १८. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४नास्ति ॥ १९. 'नृत्तम्' इति१॥ २०. 'गन्गम्यद्योः' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २१. १.३.४नास्ति ॥

पूर्वरङ्ग उपक्रमः । 
                 १ नाट्यस्येत्यत्राप्यनुकृष्यम्, नाट्यस्योपक्रमः प्रारम्भः पूर्वरङ्गः, रजत्यस्मिन् जन इति रङ्गः, मण्डपो नाट्यं वा बुद्धिस्थम्, पूर्वो रङ्गे पूर्वरङ्गः प्रत्याहारादिः, रङ्गात् पूर्व इति वा, राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः । श्रीहर्षस्तु- "रङ्गशब्देन तौर्यत्रिकं ब्रुवन् नाट्ये रङ्गप्रयोगस्य पूर्वतां मन्यमानः पूर्वश्चासौ रङ्गश्च"[]इति समासममंस्त । गीतनृत्यवाद्यानां त्रयाणां प्रारम्भस्यैकोक्त्या नामैकं पूर्वरङ्गः, उपक्रमो नाम गीतनृत्य वाद्यानां प्रारम्भ इत्यर्थः ॥ 

१०   अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपः 

                  १ अङ्गानां हरणं स्थानात् स्थानान्तरनयनम् अङ्गहारः। 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), भावे घब् । २ अङ्गानां हार इव, शोभाजनकत्वात्, अथवा हरस्यायं हारः, हरेणाभिनीतत्वात्, अङ्ग प्रधानो हारः अङ्गहारः स्थिरहस्तादित्वात् त्रिंशद्भेदः। “वृश्चिक भ्रमरादित्वात् त्रिंशत्प्रकारोऽङ्गुर्या(ल्या)दिविन्यासरूपोऽङ्गहारः" []इति तु कौमुदी । "अङ्गहारस्त्वङ्गहारिद्धिादिमाम्बिका [म्बिका]"[]इति शब्दार्णवः । २ अङ्गानां विक्षेपः अङ्गविक्षेपः। द्वे अङ्गहारस्य । अङ्गचालन' इति भाषा ॥ 

                                                                                                                  व्यञ्जकोऽभिनयः समौ ॥२८२॥ 

२०              १ व्यनक्ति भावान् इति व्यञ्जकः । 'अञ्जू व्यक्ति म्रक्षणकान्तिगतिषु'(रु.प.से.)अस्मात् ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल् । २ आभिमुख्यं नीयतेऽर्थोऽनेनेति अभिनयः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), ‘एरच्'३।३।५६॥ इत्यच् । हृद्गतक्रोधादिभावाभिव्यञ्जकस्य द्वे ॥२८२॥ 
स चतुर्विध आहार्यों रचितो भूषणादिना । 
वचसा वाचिकोऽङ्गेनाऽऽङ्गिकः सत्त्वेन सात्त्विकः ॥२८३॥ 
                  १ सोऽभिनयः हस्तादिभिः पदार्थसूचकः चतुर्विधः आहार्यादिभेदात् चतुःप्रकारः, तेषु भूषणादिना रचितोऽभिनयः 

३०   आहार्यः । २ वचसा निर्वृत्तो वाचिकः। ३ अङ्गेन निर्वृत्तः आङ्गिकः, भ्रूविक्षेपादिः । ४ सत्त्वं मनोगुण आशयो वा, तेन निवृत्तः सात्त्विकः । यदाह-"सत्त्वोत्कटे मनसि ये प्रभवन्ति भावास्ते सात्त्विकाः"[ ]इति । त्रिष्वपि अध्यात्मा 

दित्वाट्ठञ्, 'निर्वृत्तेऽत्तु(क्ष)धुतादिभ्यः'४।४।१९॥ इति योग विभागा[त् ठक् वा]। अभिनयस्य चतुःप्रकारनामानि ॥२८३॥ स्यान्नाटकं प्रकरणं भाणः प्रहसनं डिमः। 
व्यायोगसमवकारौ वीथ्यलेहामृगा इति॥२८४॥ 

अभिनेयः प्रकाराः स्युः 

                 १ नाटयति नर्त्तयति सामाजिकमनांसीति नाटकम्। 'नट नृत्ये '(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति 

४०   ण्वुल्। २ वस्त्वादिकं काव्याभिधेयमात्मशक्योत्पाद्य प्रकुरुते यत्र काव्येन तत् प्रकरणम् । 'करणाधिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । ३ भण्यन्ते उक्तिमन्तः क्रियन्ते अप्रविष्टा अपि पात्रविशेषा अत्रेति भाणः, पुंक्लीबलिङ्गः । ४ एकस्य बहूनां वा चरितं प्रहस्यते यत्र तत् प्रहसनम् । 'हस(हसे) हसने'(भ्वा.प.से.), अधिकरणे ल्युट् । ५ "डमो(डिमो) डिम्बो विद्रवः'[ ]इति पर्यायास्तद्योगादयं डिमः । ६ व्यायामे युद्धनियुद्धप्राये युज्यन्ते पुरुषा अत्रेति व्यायोगः । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), अधिकरणे घड् । ७ समवक्रियन्ते सङ्गाती क्रियन्ते नेतारोऽत्रेति समवकारः । बाहुलकादधिकरणे घञ् । 

५०  ८ सर्वेषां रसानां लक्षणानां च वीथी श्रेणीव वीथी । ९ उत्क्रमेणोन्मुखी सृष्टिर्जीवितं प्राणा यासां उत्सृष्टिकाः शोचन्त्यः स्त्रियः, ताभिरऽङ्कोऽङ्कनं यस्य स उत्सृष्टिकाङ्कः, तदेकदेशः अङ्कः, भीमवत् । १० ईहा चेष्टा मृगस्येव स्त्रीमात्रार्था यत्र स ईहामृगः ॥२८४॥ एते नाटकाद्या दश अभिनेयस्य प्रबन्धस्य प्रकारा भेदाः स्युः, एतानि दशरूपकानीत्यर्थः । (नाटकादीनि दशप्रबन्धभेदनामानीति । अत्र अभिनेयशब्दः चतुर्थवर्गपञ्चमैकादशस्वरमध्यः)॥ 

                                                                                                                            भाषाः षट् संस्कृतादिकाः।     
                  १ भाष्यन्ते भाषाः। 'भाष व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.आ.से.),

६०   कर्मणि घञ् । षडिति षट् सङ्ख्याः संस्कृतादिकाः संस्कृत१ प्राकृतरमागधीइसौरसेनी पैशाची५अपभ्रंश६लक्षणाः । संस्कृतादीनां षण्णामेकोक्त्या नामैकं भाषा इति ॥ 
भारती सात्वती कैशिक्यारभेट्यौ च वृत्तयः ॥२८५॥ 

१. 'रज्यत्य-' इति२.४॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका २२८२॥, पृ.६७॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः १७१६॥ ४. द्र. रामाश्रमी १७॥१६॥, पृ.९९ ॥ ५. 'व्यक्ति' इति २.३.४नास्ति ॥ ६. द्र. अमरकोशक्षीरस्वामिटीका १६१७॥, पृ.५१॥ ७. 'नृत्तौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ॥ ८. 'शोच्यन्त्यः' इति३.४॥ 

९. कोष्ठान्तर्गतपाठः ३.४नास्ति ॥

१ भारती वाणी, तत्प्रधाना वृत्तिरपि भारती, तत्र वाचिकाभिनयप्राधान्यात् । २ सदिति प्रत्याख्यानरूपं संवेदनम्, तद् यत्रास्ति तत् सत्वत् मनः, तस्येयं सात्वती, सात्विकाभिनये प्राधान्यात् अथवा सत् सत्वं रूपं विद्यते येषां ते सत्वन्तः, तेषामियम्, सत्वं च तत्र परिच्छिद्रान्वेषणोपायप्रतिभानं वैचित्र्योत्प्रेक्षणलक्षणप्रकाशलाघवात्मकम् । ३ केशाः किञ्चि दप्यर्थक्रियाजातमकुर्वन्तो यथा देहशोभोपयोगिनः, तद्वत् सौन्दर्योपयोगो व्यापारः कैशिकी, आहार्याभिनयप्राधान्यात् । यद्वा विष्णोः केशेषु बध्यमानेषु भवा कैशिकी । अध्यात्मादि 

१०   त्वाट्ठक् । यदाह 

                "विचित्रैरङ्गहारैश्च देवो लीलासमन्वितैः । 

                 बबन्ध यच्छिखापाशं कैशिकी तत्र निर्मिता ॥१॥" []इति । ४ इयतीति अराः, भटाः सोत्साहाः अनलसाः, अराश्च ते भटाश्च अरभटाः, तेषामियम् आरभटी, अङ्गिकाभि नयप्राधान्यात् । भारत्यादीनामारभट्यान्तानां चतसृणामेकोक्त्या नामैकं वृत्तयः। बहुवचनं चात्र चतुरपेक्षया ॥२८५॥ 
वाद्यं वांदित्रमातोद्यं तूर्यं तूंरं स्मरंध्वजः । 

                १ वादयति ध्वनयति तद् वाद्यम् । वर्ण्यन्तात् कर्मणि 'अचो यत्'३।१९७॥ । वदति वा वाद्यम्। 'ऋहलोर्यत्'

२०   ३।१।१२४॥।२ वदति आहन्यमानमिति वादित्रम्। 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), भूव(वा)दिगृभ्यो णित्रन्'(उणा-६१०)इति णित्रन्, णित्त्वाद् वृद्धिः । ३ आ समन्तात् तुद्यते ताड्यत इति आतोद्यम् । 'तुद व्यथने'(तु.उ.अ) कर्मणि 'ऋहलोर्ण्यत्' ३।१।१२४॥ । ४ तूर्यत इति तूर्यम्, पुंक्ली . । 'तूरी गतित्वरण हिंसनयोः'(दि.आ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । ५ तूर्यत इति तूरम् । 'इगुपधज्ञा-'३।१।१३५॥ इति कः । ६ स्मरस्य ध्वज इव स्मरध्वजः । षट् सामान्यतो वादित्रस्य ॥ 
ततं वीणाप्रभृतिकम् 

                १ वीणादिकं वाद्यं ततम् । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.),

३०   'तनिमृङ्भ्यां किच्च'(उणा-३६८)इति तन्, 'अनुदात्तोपदेश-' ६।४।३७॥ इति न्लोपः । ततं तन्त्र्यादिकं वीणाप्रभृतिरादिर्यस्य तद्वीणाप्रभृतिकम् । सामान्यत एकं तान्तिवाद्यस्य ॥ 

                                                                                                                          तालप्रभृतिकं घनम् ॥२८६॥             
                १ कास्यमयं वादिनं तालस्तत्प्रभृतिकं प्रभृतिग्रहणात् कांस्यतालादि । हन्यते धनम् । 'हन्(हन) हिंसागत्योः' (अ.प.अ.), घञ्, 'मूर्ती घनः'३।३।७७॥ इति घनः । एकं तालादेः ॥२८६॥ 
वंशादिकं तु शुषिरम् 

                १ वंशो वेणुस्तदादिकं वादित्रं शुषिः छिद्रमस्त्यस्य शुषिरम्। ऊषशुषिमुष्कमधो र:५२।१०७॥ । “शुषीरं शुषिरं 

४०   शिष्यं शीर्षं तालव्यादयः"["]इति शभेदैः । सामान्यतो वेणुवाद्यस्यैकम् ॥ 
आनद्धं मुरजादिकम् । 
                १ आनह्यते स्म आनद्धम् । 'नह(णह) बन्धने' __ (दि.उ.अ.), भावे क्तः, 'झषस्तथो:-'८।२४० ॥ इति धत्वम्। 

मुखे चर्मणा यद्बद्धं तदानद्धमित्यर्थः । मुरजादिकमित्यादिशब्दात् पटहादिग्रहः । सामान्यत एकं मढितवाद्यस्य ॥ 
वीणा पुनर्घोषवती विपञ्ची कण्ठकूणिका॥२८७॥ 
वल्लंकी 

               १ वेति प्रजायते स्वरोऽस्यामिति वीणा । 'वी 

५०   गति-प्रजनकान्त्यादिषु (अ.प.अ.) अस्माद्धातोः 'रास्नासास्ना [स्थूणा]-वीणाः'(उणा-२९५)इत्यनेन नप्रत्यये णत्वे गुणाभावे च रूपम्। २ घोषोऽस्त्यस्यां घोषवती । 'तदस्यास्ति'५।२।१४॥ इति मतुप्, '[मादुपधायाश्च] मतोर्वोऽयवादिभ्यः'८।२।९॥ इति मस्य वत्वम्, 'उगितश्च'४।१।६॥ इति ङीष् (ङीप्)। ३ विपञ्चयति विस्तारयति स्वरानिति विपञ्ची। 'पचि विस्तारे चलने चै'(चु.प.से.), णिजन्तात् पचाद्यच्, गौरादिः । ४ कण्ठं कूणयते कण्ठकूणिका। 'कूण सङ्कोचे'(चु.उ.से.), ण्वुल् ॥२८७॥ ५ वल्लते स्वरोऽस्यां वल्लकी । 'वले वल्ल संवरणे (भ्वा.आ.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि'

६०   __(उणा-१९०)इति क्वुन्, गौरादिः। सामान्यतः पञ्च वीणायाः॥ 

१.-भावनं' इति३॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका २२२८५॥, पृ.६७॥ ३. 'अङ्गिक-' इतिर॥ ४. ३नास्ति ॥ ५. '-हिंसयोः' इति१.२॥ ६. इतोऽग्रे प्रतौ 'तन्त्रीतननात् तते' इति दृश्यते ॥ ७. 'कांश्य-' इति३.४॥ ८. 'कांश्य-' इति३॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः १७४॥ १०. 'उष-' इतिर.३॥ ११. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १७४॥, पृ.१३६॥, तत्र "शिरीषं शुषिरं शिष्यं शीर्ष तालव्यशादयः" इति दृश्यते ॥ १२. 'शब्दप्रभेदः' इति४॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः १७४॥ १४. 'वी गतिप्रजनकान्त्यसनखादनेषु' इति धातुपाठस्वरूपम् ॥ १५. 'पचि विस्तारवचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ॥ १६. 'वल्ल-' इति१.२॥ १७. '-संवरणे सञ्चरणे च' इति मा.धातुवृत्तिः, 'वल संवरणे' इति क्षीरतरङ्गिणी॥

साऽथ तन्त्रीभिः सप्तभिः परिवादिनी । 

                १ सा वीणा सप्तभिः तन्त्रीभिः स्वरान् परिस्फुटं वदतीत्येवंशीला परिवादिनी । सम्पृचादित्वाद् घिनुण् । यद्वा परितो वादः परिवादः, तद्योगाद् ‘अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनि:, 'ऋन्नेभ्यो ङीष् (ङीप्)'४।१।५॥ । यस्यां वीणायां सप्त तन्त्र्यो भवन्ति, तस्या एकं परिवादिनीति । अन्येऽपि तन्त्रीभेदाद् वीणाभेदाः एकतन्त्र्याद्या एकविशंतितन्त्र्यन्ता ज्ञेयाः ॥ 
शिवस्य वीणाऽनालम्बी 

               १ न आलम्बते अनालम्बी । 'लबि अवस्रेसने 

१०   [च] '( भ्वा.आ.से.), पचाद्यच्, गौरादिः ॥ 

                                                                                                                       सरस्वत्यास्तु कच्छपी ॥२८८॥           
              १ कच्छपसदृक्त्वात् कच्छपी ॥२८८॥ 
नारदस्य तु महती 

              १ महत्त्वाद् महती । 'ऋन्नेभ्यः- '४।१।५ ॥ इति ङीष् (डीप) ॥ 

                                                                                                                                    गणानां तु प्रभावती ।     
              १ गणा ईश्वरसेवकास्तद्वीणा प्रभाऽस्त्यस्यां प्रभावती। 'तदस्यास्ति-'५।२।९४ ॥ इति मतुप्, 'उगितश्च'४।१।६॥ इति 

ङीप्॥ 

२०   विश्वावसोस्तु बृहती 

              १ विश्वावसोर्गन्धर्वविशेषस्य वीणा बृहत्त्वाद् बृहती॥ 

                                                                                                                            तुम्बुरोस्तु कलावती ॥२८९॥ 
              १ तुम्बुरोर्देवविशेषस्य वीणा कला रूपमस्त्यस्यां कलावती ॥२८९॥ 
चण्डालानां तु कटोलवीणा चाण्डालिका च सा। 

              १ कट्यते तन्त्रीभिरावियते कटोलः । 'कटे वर्षा वरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'कटिपटि-'(हैमोणा-४९३) इत्योलः । कटोलाख्या वीणा कटोलवीणा । २ चण्डालैः कृता चाण्डालिका। ठक् । चण्डालवीणायाः द्वे । 'रबाब' इति 

३०   भाषा । शैषिकाणि-“वल्लकी काण्डवीणा कुवीणा चं डक्कारी किन्नरी [तथा], सारिका खुडणी"[शेषनाममाला८३-८४॥] । हरादिचण्डालान्तवीणानामानि ॥ 

कायः कोलम्बकस्तस्याः 

             १ तस्याः वीणायोः कायः अलाबुदण्डककुभसमुदाय स्तन्त्री[र] हित: कोलम्बकः। के मूर्ध्नि अवलम्बन्ते तन्त्र्योऽत्रे ति कोलम्बकः । 'लबि अवलम्बने'( ), पृषोदरादिः । कुल्यते सम्यक् स्त्यायतेऽनेन शब्द इति वा। 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), बाहुलकादम्बकच् । एकं वीणाङ्गनिष्पन्नसमुदायस्य ॥ 

                                                                                                                           उपनाहो निबन्धनम् ॥२९०॥ 
            १ उपनह्यतेऽनेन उपनाहः । 'नह(णह) बन्धने'

४०   (दि.उ.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति करणे घञ् । वीणाया निबन्धनं येन चर्मणा क्रियते तन्नाम, 'खूटी' इति भाषा । प्रान्ते यत्र तन्त्र्यो निबध्यन्ते, तन्नाम वा ॥२९०॥ 
दण्डः पुनः प्रवाल: स्यात् 

            १ वीणायाँ दण्डः प्रवलति प्रवालः, पुंक्ली. । 'वल वल्ल संवरणे ( भ्वा.प.से.), 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः' ३।१।१४० ॥, कर्मणि घञ् वा ('नालि' इति भाषा )। 

                                                                                                                                     ककुभस्तु प्रसेवकः ।                 
            १ कं वातं स्कुभ्भाति ककुर्भ: । स्कुभे: सौत्रान्मूल विभुजादित्वात् कः, पृषोदरादित्वात् सलोपः । कक्यते वा ककुभैः। 

५०   'कक लौल्ये'(भ्वा.आ.से.), 'ककेरुभ:'(हैमोणा-३३३)इत्युभः । "ककुभः प्रसेवक उक्त: '[ ]इति रत्नकोषः । २ ( प्रसीव्यत इति प्रसेवः, स्वार्थे के प्रसेवकः) । 'सेवं पेव मेवृ सेवने । (भ्वा.आ.से.), दन्त्यादिः, 'क्वुन् संज्ञायामपूर्वस्यापि '(उणा १९०) इति क्वुन् [वा] । यद्वा 'षिवु तन्तुसन्ताने'(दि.प.से.), 'अकर्तरि च कारके-'३।३।१९ ॥ इति घञन्तात संज्ञायां कन, 'हलश्च' ३।३।१२१ ॥ इति घबन्ताद्वा कन्प्रत्ययो द्रष्टव्यः । वीणाप्रान्ते ककुभप्रसेको वर्तेते इत्यन्वयः । वीणादण्डाध:स्थितं शब्द गाम्भीर्याय दारुमयं भाण्डं यच्चर्मणाऽऽच्छाद्यते, तन्नाम्नी द्वे । 'मोरणां' इति भाषा ॥ 

६०   मूले वंशशलाका स्यात् कलिका कूणिकाऽपि च ॥२९॥