मार्गोऽस्य कृष्णवा, नकारान्तः। २३ अर्चीषि विद्यन्ते ऽस्मिन् अर्चिष्मान् । 'तदस्यास्ति-५।२।९४ ॥ इति मतुप् । २४ शम्या गर्भः शमीगर्भः । यत्कालिदासः-"शमीमिवा भ्यन्तरलीनपावकाम्''[रघुवंशम्, सर्गः-३, शो-९]इति। २५ तमो हन्ति तमोघ्नः। २६ शोचयति जलदर्शनेन शुक्रः। 'शुच शोके '(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्र- '(उणा-१८६) इति निपातितः । “शुक्रं रेतोऽस्याऽस्तीत्यर्शआद्यचि शुक्र :'" [अम.क्षीर.१ ।१।५६ ॥] इति स्वामी । ॥१०९८॥ २७ शोचींषि ज्वला: केशा अस्य शोचिष्केशः । 'नित्यं 

१०   समासेऽनत्तरपदस्थस्य'८३४५ ॥ इति षत्वम । २८ शोच यति शोधयति शुचिः । 'शुचि शुद्धौ '( ), अन्त र्भावितण्यर्थः, ‘इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७)इतीन् । २९ हुतं वहति हुतवहः । अच् । ३० "उषः प्रभाते सन्ध्यायाम"[विश्वप्रकाशकोशः. सान्तवर्गः. थो-३६] इति विश्वः । उषसि सन्ध्यायां बुध्यते उषर्बुधः । 'बुध बोधने' ( ), 'इगुपध- '३।१।१३५ ।। इति कः, 'अहरादीना पत्यादिषु-'(वा-८।२७० ॥) उभयत्राऽप्यादिशब्दः प्रकारे वा रेफो वा इति व्यवस्थितविभाषया नित्यं रः । ३१-३३ 

सप्तमन्त्रज्वालाशब्देभ्योऽग्रे जिह्वः, तेन सप्त जिह्वाऽस्य 

२०   सप्तजिह्वः । यदाहु:

"भवति हिरण्या कनका रक्ता कृष्णा वसुप्रभा चान्या । अतिरिक्ता बहुरूपेति सप्त सप्तार्चिषो जिह्वाः ॥१॥"[] [इति] मार्कण्डेयपुराणोक्ताः । मन्त्र एव जिह्वाऽस्य मन्त्र जिह्वः। ज्वाला जिह्वाऽस्य ज्वालाजिह्वः। ३४ ज्वलती त्येवंशीलो ज्वलनः। 'ज्वल दीप्तौ'(भ्वा.प.से.), ताच्छील्ये 'जुचक्रम्य-'३।२।१५० ॥ इत्यादिना कर्तरि युच् । ३५ शिखाः सन्त्यस्य शिखी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः। ३६ जागर्ति वायुना जागृविः । 'जागृ निद्राक्षये' (अ.प.से.), 'कृगृशृजागृभ्यः क्विन् (ज़शृस्तृजागृभ्यः क्विन्)'

३०   (उणा-४९२), 'जाग्र :- '७।३।८५ ॥ इति गुणोऽवीति पर्युदासान्न भवति, तृतीयस्वरान्तोऽयम्, हरिवत् । ३७ जाता वेदा अस्माद् जातवेदाः । पृषोदरादिः। "जाता वेदास्त्व दर्थं चेजातवेदास्ततो ह्यसि''[ ] इति भारते । “जातं वेत्तीति 'गतिकारकयोः पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च'(उणा-६६६) इत्यसिः"[पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-४८]इति मिश्राः। जातवेदसौ इत्यादि । ३८ बर्हिर्दर्भः शुष्म बलम स्येति बर्हिःशुष्मा, नकारान्तः, अखण्डश्चतुरक्षरः। द्वे नाम्नी इत्येके, तद्यथा, बृहतीति बर्हिः, सकारान्तः, पुंसि। 'बृहि वृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'बृहेर्नलोपश्च'(उणा-२६६)इतीस् । "बर्हिरुक्तो बृहद्भानुर्वीतिहोत्रो धनञ्जयः''["]इत्यमरमाला-

४०   पुंस्काण्डे पाठात्। बर्हिषौ, बर्हिषः इत्यादि । नन्द(भट्ट) स्वामी त्वाह-"बर्हिः शुष्मेति व्यस्तं समस्तं नाम, बर्हते बर्हिः, यथा- बहिर्मुखा देवाः, बर्हिर्दर्भः शुष्म बलमस्येति, यथा- शुक्रो वैश्वानरो बर्हिः वह्निः शुष्मा तनूनपात्'[]इति शब्दार्णवात्''[]इति । कौमुदीकारस्तु-"शब्दार्णवादेव बर्हिः सान्तः, वह्निरिदन्तः, शुष्मेति नान्तः पृथक् "[] इत्याह। ३९ अनिलो वायुः सखाऽस्येति अनिलसखः । 'राजाह:सखिभ्यष्टच्'५।४।९१ ॥, 'यस्येति च'६।४।१४८॥। . ४० वसन्ति देवा अस्मिन् वसुः। 'वस निवासे'(भ्वा. प.अ.), 'मृ(शृ)स्वृस्निहित्रप्यसि-'(उणा-१०)इत्युः। ४१ 

५०   लोहितवर्ण: अश्वोऽस्य रोहिताश्वः । तथा च शालिहोत्र:

  "वरुणस्त्वसितानश्वान् कुबेरः कुमुदोपमान् । 

   हुताशनः किंशुकाभान् वायुर्बध्रांस्तथाऽवृणोत् ॥१॥"

["] इति। [यद्वा] रोहिताख्यो मृगोऽश्वो वाहनमस्य रोहिताश्वः । ४२ आश्रयमाधारमश्नाति आश्रयाशः । 'अश भोजने '(त्र्या.प.से.), अच् । “आशेरतेऽत्रेति आशय आधारस्तमश्नाति आशयाशः''[अम.क्षीर.१।१५४॥] इति तु स्वामी। ४३ बर्हिषो दर्भात् ज्योतिरस्य बर्हिर्योतिः। ४४ दहति दहनः । नन्द्यादित्वाल्ल्युः। ४५ बहते वर्धते बहुलः । 'बहि वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), ['स्थावङ्कि-'(हैमोणा-

६० 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, यो-५१, पृ.७५ ॥ २. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "शुक्रं तेजोस्त्यस्य शुक्रः, अर्शआदित्वादच् ।" इति दृश्यते, पृ.१८॥ ३ 'ईशुचिर् पूतीभावे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ -र्थात्' इति३॥ ५. '-तीति' इति१॥ ६ 'वा-' इति५ ॥ ७ 'ज्वाल-' इति३॥ ८ ‘-त्र' इति४॥ ९, '-चीति' इति४.५ ॥ १०. '-तीति' इति४॥ ११. '-न्' इति१॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११५३॥, पृ.४१ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-४८, पृ.७२ ॥ १३. '-ह' इति३॥ १४ '-न्' इति३॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-४९, पृ.७३ ॥ १६. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १७. द्र. रामाश्रमी१।१५४ ॥, पृ.२८॥ १८. 'वसु' इति४.५॥ १९. इतोऽग्रे १प्रतौ 'रोहित' इति दृश्यते ॥ २०. '-सनः' इति५ ॥ २१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१५५ ॥, पृ.४१ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-५०, पृ.७४ ॥, रामाश्रमी१।१५५ ।।, पृ.२८॥ २२. '-स:' इति१.३.५ ॥ २३. '-सः' इति३॥ २४ -न्' इति१॥

४८६)इत्युलो नलुक् च]। ४६ हव्यं वहति हव्यवाहः। 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । 'हव्यपुरुषपुरीषेषु न्युट् (हव्यपुरीष पुरीष्येषु ज्युट) '३।२।६५ ॥ इति न्युटि (ज्युटि) हव्य वाहनोऽपि । ४७ अनिति प्राणिति जनोऽनेनेति अनलः । 'अन प्राणने '(अ.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । ४८ अगत्यूचं गच्छति अग्निः । 'अगि रगि लगि गत्यर्थाः' (भ्वा.प.से.), 'अङ्गेलोपश्च'(उणा-४९०)इति निः ॥१० ९९॥ ४९ विभैव वसु धनमस्य विभावसुः । ५०-५१ सप्त ऊर्ध्वाश्च अर्चिषोऽस्य सप्तार्चिः, उदर्चिः, उदर्चिषौ 

१०   इत्यादि । पुंस्येतौ । अप्पित्तं वर्जं सर्वेऽपि पुंसि । एक पञ्चाशद् वर्ते: । शेषश्चात्र 

                          "वमिर्दीप्रः समन्तभुक् । 

      पर्परीकः पविर्घासिः पृथुर्घसुरिराशिरः ॥ 

      जुहुराणः पृदाकुश्च कुषाकुर्हवनो हविः ।। 

      घृतार्चिाचिकेतश्च पृष्ठो वञ्चतिरञ्चितिः ॥१॥ 

      भुजिर्भरथः पीथः [च] स्वनिः पवनवाहनः ॥"

[शेषनाममाला ४।१६९-१७१॥] इति ॥ 

                                                                          स्वाहाऽग्नायी प्रियाऽस्य च । 

          १ सुष्ठु आहूयन्ते देवा अनयेति स्वाहा । पृषो 

२०   दरादिः। सुष्ठु आह ब्रूते देवान् ऋत्विगनयेति वा । स्वा हेत्यव्ययमपि । २ अग्नेर्भार्या अग्नायी । 'वृषाकप्यग्नि कुसितकुसीदानामुदात्त: '४।१।३७॥ इति ङीष्, ऐकारांन्ता देशश्च, प्रथमस्वरादिरयम्, नदीवत् । अस्य वह्नः प्रिया प्रेयसी, तस्या द्वे ॥ 

                                             और्वः संवर्तकोऽब्यग्निर्वाडवो वडवामुखः ॥११००॥ 

           १ उर्वस्य ऋषेरपत्यम् और्वः । विदादित्वादञ्, बहुत्वे लुकि उर्वाः । "वरुणभयान्मात्रा ऊवोर्गोपित त्वादित्यन्ये''[अम.क्षीर.१।१५६॥] इति स्वामी । दिधीचि 

३०   सूनोः पिप्पलादस्य उरूद्भवत्वादिति वा । “उर्वेण किला ऽपो(ऽयो)निजपुत्रार्थिना ऊरुमर्थितस्तत्र ज्वालामयः पुरुषो जातः, तस्य च समुद्र आधार आसीत्''[]इति श्रुतिः । २ संवर्तयति संवर्तकः । ण्वुल् । ३ अब्धेरग्निः अब्ध्य ग्निः । ४ वडवाया अपत्यं वाडवेयः (वाडवः) । 'वाडवेयो वृषे (हैमसू-६।१८५ ॥) इति नियमात् 'स्त्रीभ्यो ढक् '४।१।१२० ॥ इति ढक् न भवति । वडवामुखभव त्वाद् वा । 'तत्र भवः '४।३।५३॥ इत्यण् । ५ वडवाया इव मुखमस्य वडवामुखः । पञ्च वडवानलस्य ॥११००॥ 

दवो दावो वनवह्निः 

           १ दवति दवः । 'दु द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.),

४०   पचाद्यच् । “दुन्योरनुपसर्गे '३।१।१४२ ॥ इति णविधौ दुनोतिरेव वृत्तौ गृहीतः । पदमञ्जर्यां [च] नयतिना साहचर्यात् सानुबन्धकस्य॑ दुनोतेरिह ग्रहणमित्युक्तम्" [मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६६४]इति माधवः । २ दुनोति वनानि दावः । 'दु उपतापे'(स्वा.प.अ.), 'दुन्योरनुपसर्गे'३।१।१४२ ॥ इति णः । ३ वनस्य वह्निः 

वनवह्निः । त्रीणि दवाग्नेः ॥ 

                                                                                       मेघवह्निरिरम्मदः । 

            १ मेघस्य वह्निः मेघवह्निः । २ इरया जलेन माद्यति इरम्मदः, ह्रस्वादिः । 'उग्रम्पश्येरम्मदपाणिन्धमाश्च'

५०   ३।२।३७ ॥ इति साधुः । द्वे मेघाग्नेः ॥ 

छागणस्तु करीषाग्निः 

           १ छगणस्याऽयं छागणः। 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण। २ करीषस्याऽग्निः करीषाग्निः । द्वे छागणाग्नेः॥ 

                                                                         कुकूलस्तु तुषानलः ॥११०१॥ 

           १ कूयते कुकूलः, अस्त्रियाम् । षण्ढेऽरुणः, लक्ष्यं च-"कैली कुकूलं बलात्''[]इति । २ तुषाणाम नलः तुषानलः । द्वे 'तुसे' अग्नेः ॥११०१॥ 

सन्तापः संज्वरः 

१. 'ल्युटि' इति३॥ २. अत्र रामश्रमीटीकाकार:- "हव्यं वाहथति । ण्यन्ताद् वहे:(भ्वा.उ.अ.)ल्यु:(३।१।१३४)। यत्तु स्वामी- 'हव्यं वाहयति' इति विगृह्य 'हव्यपुरीषपुरीष्येषु ब्युट'(३१२६५)-इत्याह । तन्न । उदाहृतपाठस्यानुपलम्भात् । 'काव्यपुरीषपुरीष्येषु-' इति पाठस्यो पलम्भात् । 'वहश्च'(३।२६४) इत्यनुवृत्तेय॑न्तादसंभवाच्च । मुकुटोऽपि-'वाहयति' इति विगृह्य 'हव्येऽनन्तःपादम्'३।२६६॥ इति वहेर्युट् इत्याह । तदपि न । ज्युटश्छान्दसत्वात् । 'वहश्च'३।२।६४॥ इत्यनुवृत्तेर्ण्यन्तादसंभवाच्च ।" इति ॥ ३ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'नामानि' इति दृश्यते ॥ ४ '-रो-' इति२.४॥ ५, 'उ-' इति१.३॥ ६ क्षीरस्वामी' इति४॥, द्र. स्वोपज्ञटीका४११०० ॥, पृ.२४५ ॥ ७ 'ऊ-' इति५ ॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-५१, पृ.७६ ॥ ९ 'विधौ' इति४॥ १०. इतोऽग्रे ३.४.५प्रतिषु 'ग्रहणं' इति दृश्यते ॥ ११. मा.धातुवृत्तौ 'उक्तम्' इति दृश्यते ॥ १२. 'टुदु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. '-णि' इति४॥ १४ '-सा' इति३॥

          १ सन्तपनं सन्तापः। ('तप सन्तापे'(भ्वा.प.अ.), भावे घञ् । सन्तापयतीति पचाद्यच् वा। २ संज्वरयति संज्वरः। 'ज्वर रोगे'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, अच् । द्वे अग्नितापस्य ॥ 

                       बाष्य ऊष्मा 

          १ बाधते नेत्रमिति बाष्पः, अस्त्रियाम्। 'खल्प शिल्पशष्पबाष्परूपतल्पता:(-पर्पतल्पाः)'(उणा-३०८) इति साधुः । २ ऊषति रुजति ऊष्मा, पुंसि । 'ऊष रुजायाम्'(भ्वा.प.से.), '-मनिन्'(उणा-५८४)इति मनिन् । 'उष दाहे '(भ्वा.प.से.), अतो वा मनिन् , बाहुलकाद् 

१०   दीर्घत्वम् । ऊष्माणौ, ऊष्माणः इत्यादि । द्वे बाष्पस्य ।। 

                                                                                      जिह्वाः स्युरर्चिषः । 

           १ अग्नेः अर्चिषः ज्वाला जिह्वाः स्युरित्यन्वयः । लेढि हव्यमाभिरिति जिह्वाः। 'लिह आस्वादने'(अ.उ.अ.), 'लिहेर्जिह च'(हैमोणा-५१३)इति वः, टाप् । सप्तजिह्वाः प्रागुक्ता:(थो-१०९९), तासामेकम् ॥ 

हेतिः कीला शिखा ज्वालाऽर्चिः 

           १ हिनोति इतस्ततो गच्छति हेतिः, स्त्रियाम् । 'हि गतौ'(स्वा.प.अ.), 'ऊतियूतिजूतिसातिहे ति- '३।३।९७॥ इत्यादिना साधुः । २ कीलति बध्नाति गन्तुं न ददाति 

२०   कीला, पुंस्त्री । “वह्वेर्द्वयोर्खालकीलौ"[अमरकोषः१।१ । ५७ ॥]इत्यमरः । 'कील बन्धने'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः, घञ् वा, टाप् । ३ शेते शिखा । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'शीङ् कित् ह्रस्वश्च'(उणा ७०२)इति खः । ४ ज्वलति ज्वाला । 'ज्वल दीप्तौ'(भ्वा. प.से.), 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः'३।१।१४०॥, टाप् । ५ अर्च्यते अर्चिः, स्त्रीक्ली. । 'अर्च पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'अर्चिरुचिशुचिहुसृपिछादिदि(छर्दि)भ्यः इस् (इसिः)' (उणा-२६५)इतीस् (इतीसिः) । अर्चिषौ, अर्चिषः इत्यादि स्त्रियाम् । अर्चिषी, अर्चीषि इत्यादि क्लीबे । तृतीयस्वरा 

३०   न्तोऽप्यर्चिः। “रजनिधमनिकाकिण्यर्चिशुण्ठ्यः पुरन्ध्रः''[] इति ङीष्विषये वाचस्पतिः । अत्र केचिदमरकोषव्याख्यातारः प्राहु:- "प्रक्रमाद् वह्नर्लाभे 'वह्न द्वयोः '[अमरकोषः१।१ । ५७॥] इति वह्ने नियमार्थं ज्वालादिपञ्चकमग्नेर्वालायाम् , नाऽन्यस्य'[]इति, तदनुचितम्, "ज्वालाभासो[] नपुंस्य र्चिः''[अमरकोषः३।३।२३०॥] इति नानार्थे द्युतिमात्रे पाठात् । "हेतिः स्यादायुधज्वालासूर्यतेजस्सु योषिति''[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, शो-७६] इति हेतेः सूर्यतेजसि च दर्शनादयं तु ज्वालाकीलयोर्नियमार्थमित्याहुः, तदप्यसत् , शिखाया अपि वन्यर्चिात्रवृत्तेः, "शिखाज्वालाबर्हिचूडालाङ्गलक्यग्रमात्रके" [मेदिनीकोशः, खान्तवर्गः, श्री-६]इति कोषदर्शनात् । अन्ये 

४०   तु पञ्चैव वाचकानि, अर्चिषः, वह्नरिति तु तेजोमात्र वाचिकाऽप्यर्चिः विशेषेणाऽग्निद्युतौ वर्तते, धातुरिति गैरिक इत्येतत् सूचनार्थमिति । पञ्च वह्निज्वालायाः ॥ 

                                                                          झलक्का महत्यसौ ॥११०२॥ 

            १ असौ ज्वाला महती वृद्धा, झलक्कायति झल क्का, कवर्गाद्यद्वयान्तष्टाबन्तः । 'निष्कतुरुष्क-(हैमोणा २६)इति ते साधुः । एकं महाज्वालायाः ॥११०२॥ स्फुलिङ्गोऽग्निकणः 

             १ स्फूत्कारेण "लिङ्गति स्फुलिङ्गः । “लिगि गत्यर्थ: '(भ्वा.प.से.), अच्, पृषोदरादित्वाद् तलोपो 

५०   (कारपदतकारयोर्लोपो) ह्रस्वत्वं च । “स्फुलिं गच्छतीति खचि, स च डित्''["] इति त्वन्ये । “स्फुशब्द एव स्फुत्कारवृत्तिः"[ ]इति तु कलिङ्गः । स्फुलति सञ्चि नोतीति वा । 'स्फुल सञ्चये '(तु.प.से.), तुदादिः, बाहु लकादिङ्गच्, त्रिलिङ्गः । स्फुलिङ्गजातावपि स्फुलिङ्गः, अजादिपाठाद् न ङीष् । कन्दरावत् । अग्नेः कणोऽग्नि कणः । एकं 'तिणखा' इति ख्यातस्य ॥ 

                         __अलातज्वालोल्का 

             १ अलति दीप्त्या मण्डयति अलातम् । अलन्ति वारयन्त्येतद् वा। ‘अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), बाहुल- ६० कादातच्। अलातस्य ऊंबाड' इति ख्यातस्य ज्वाला 

१. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ २. 'उ-' इति३॥ ३. 'वह्नि-' इति३॥ ४ ५प्रतौ नास्ति ॥ ५. 'शीङो ह्रस्वश्च' इत्युणादिगणसूत्रम्॥ ६. -लिति' इति२॥ ७. 'अर्चि' इति५ ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-५२, पृ.७६-७ इति१.२.५ ॥ ११. 'ल-' इति२.३.४.५ ॥ १२. 'ल-' इति३.४॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-५२, पृ.७७ ॥ १४. '-लन्ति' इति४, 'स्फुलिङ्गति' इति५ ॥ १५. 'सञ्चलनेये' इति१, 'चलने' इति स्वामी, 'सञ्चलने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १६. 'ङीप्' इति३॥ १७. 'मण्डति' इति३॥ १८. 'आ-' इति४॥ १९. क्षीरतरङ्गिण्यामस्य धातोष्टिप्पणी द्रष्टव्या, टि-७, पृ.८१॥ २०. 'उं-' इति३ ॥

अलातज्वाला, ओलति उल्का। 'उल दाहे'( ), सौत्रः । उष्यति वा । 'शुकवल्कोल्का: '(उणा-३२२) इति साधुः । पञ्चमस्वरादिः । वह्नर्निर्गतत्रुटितज्वालेंयमित्यर्थः । एकं 'उंबाडनी झालं' इति ख्यातस्ये ॥ 

                                                                                        अलातमुल्मुकम् । 

           १ अलति अलातम्। २ ज्वलति उल्मुकम् । “'उष दाहे '(भ्वा.प.से.)इत्यस्य मुके निपातनादुल्मुकम्"[] इत्यु ज्ज्वलदत्तः । अर्धदग् काष्ठं । द्वे ऊंबाड' इति ख्यातस्य ॥ 

                                       धूमः स्याद् वायुवाहोऽग्निवाहो दहनकेतनम् ॥११०३॥ 

१०   अम्भस्सूः करमालश्च स्तरीीमूतवाह्यपि । 

           १ धुनाति धूमः । 'धूळ कम्पने'(त्र्या.उ.वे.), 'इषियुधी[न्]धि-'(उणा-१४२)इति मक् । २ वायुना उह्यते वायुवाहः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), कर्मणि घञ् । ३ एवम् अग्निवाहः । ४ दहनस्य केतनं ध्वजो दहनकेतनम् ॥११०३॥ ५ अम्भः सूते धूमजत्वात् मेघानामिति अम्भस्सूः । 'षूङ् प्रसवे '(अ.आ.से.), 'सत्सद्विष-'३।२।६१ ॥ इति विप । ६ कीर्यते वायना करमालः। पृषोदरादिः। ७ स्तृणोत्याच्छादयति खं स्तरीः,

२०   स्त्रियाम् । 'स्तृञ् आच्छादने '(स्वा.उ.अ.), 'अवितृ स्तृतन्त्रिभ्य ई: '(उणा-४३८)। ८ जीमूतं वहति जीमूत वाही । ग्रहादित्वाणिनिः। अष्टौ धूमस्य ॥ 

                                            तडिदैरावती विद्युच्चला शम्पाऽचिरप्रभा ॥११०४॥ आकालिकी शहदा चञ्चला चपलाऽशनिः । 

                                           सौदामनी क्षणिका च ह्रादिनी जलवालिका ॥११०५॥                

           १ ताडयति तडित्, स्त्रियाम् । 'तड आघाते' (चु.प.से.), 'ताडेर्णिलुक् च'(उणा-९८)इतीत् (इतीतिः)। २ इरावतो मेघस्येयम् ऐरावती । इरावति समुद्रे भवेति 

३०   वा । मेघानां राजा ऐरावतः, तस्येयं वा । ३ विद्योतते विद्युत्, स्त्रियाम् । 'द्युत दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'भ्राज भास-३।२।१७७॥ इति क्विप् । ४ चलति चला, अच् । ५ भीषणत्वात् शं कल्याणं पिबति शम्पा । 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), 'आतः- '३।२।३ ॥ इति कः । शाम्यतीति वा । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), बाहुलकात् पः । शं सुखं नेत्रयोः पिबतीति वा, प्राग्वत् कः । सं पिबति नेत्रयो र्जलमिति सम्पा दन्त्यादिरपि । शम्बेति प्राच्याः । ६ न चिरं प्रभाऽस्या, अचिरप्रभा । "क्षणप्रभा''[अमरकोषः १३९॥] इत्यमरः ॥११०४॥ ७ आकालं यावद् भवति 

४० आकालिकी । बाहुलकाट्ठकि, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इति ङी। ८ शतह्रदोऽब्धिरस्त्यस्याः शतदा । वाडवाग्नि ज्योतिष्ट्वात् अर्शआदित्वादच् । शतधा हादत इति पृषो दरादिर्वा । ९ चञ्चनं चञ्चः । 'चञ्चु गतौ '(भ्वा.प.से.), घबर्थे कः। चञ्चं लाति चञ्चला । १० चोपति चपला । 'चुप मन्दायां गतौ'(भ्वा.प.से.), 'चुपेरश्चो(च्चो)पधायाः' (उणा-१०८)इति कलच् । ११ अस्थिरत्वादश्नुते तेजसा कृत्वेति अशनिः, अक्लीबे । 'अशूङ् व्याप्तौ'(स्वा. आ.वे.), '-अशव(-अश्यवि-)तृभ्योऽनि: '(उणा-२५९) इत्यनिः । १२ “श्वेतद्विपः सुदामा''[त्रिकाण्डशेषः१।१ । 

५०   ६१ ॥] इति त्रिकाण्डशेषे ऐरावतपर्यायौ, तेन एकदिक् सौदामि(म)नी। अणि । “ 'अन्'६।४।६७ ।। इति प्रकृति भावाट्टिलोपाल्लोपौ न भवतः ''[काशिकावृत्तिः, न्यासः ४।३।११२ ।।] इति न्यासः । “सौदामनी सुदाम्नाऽद्रिणा एकदिक्''[अम.क्षीर.१ ।२।१०॥] इति तु स्वामी । “सुदा म्नीत्वशनिर्विद्युदिति सकोषे (स्वकोषे) सौदामनीत्य साधुः"["]इति हट्टचन्द्रः । सौदामिनीति मध्येकारवानप पाठः । तथा च हरिप्रबोधे  

  "खेऽभ्रां जगाम काञ्चनसरसमसौदामनीलातधामधाम्नाम् । 

   कुवलयमिव हि सरजमसौदामिनीलधामास्तम् ॥१॥ 

६० 

१. 'वह्नि-' इति१.२.४.५ ॥ २. '-लो-' इति३॥ ३ 'उ-' इति१, 'ओ-' इति३, 'ऊं-' इति४॥ ४ '-डीझाल' इति३॥ ५. 'इत्याख्यस्य' इति२.५॥ ६. तुलनीयोऽमरकोष:२।९।३०॥ ७ 'इति चोज्व-' इति४॥ ८ -धे' इति१, '-ध-' इति४.५ ॥ ९, -ष्ठे' इति ॥ १०. 'ऊ-' इति१, 'अं-' इति३॥ ११. 'प्राणिगर्भविमोचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. '-न्' इति१, ‘-ब्' इति३.४.५ ॥ १३. 'भ्रास भ्राज-' इति३॥ १४ 'शम' इति१.२.३ ॥ १५. 'क्षणिक-' इति१ ॥ १६. 'ङीष्' इति१.४.५ ॥ १७ -आद्यचि' इति४॥ १८. 'गतौ मन्दायां' इति३॥ १९. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङ कारानुबन्धो न दृश्यते ॥ २०. 'एका' इति३॥ २१. 'तेनैकदिक् '४।३।११२॥ इत्यनेन ॥ २२. ' टिलोपाद्यभावः' इति न्यासे, भा-३, पृ.६९७॥ २३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, यो-७७, पृ.१०२॥ २४ इतोऽग्रे १.४.५प्रतिषु "स्वामी 

सुसाम्नी त्वशनिर्विद्युदिति" इति दृश्यते ॥

("खेऽभ्रं जगाम काञ्चन सरसमसौदामनीलताधामास्तम् । कुवलयमिव सरजस्सरसमसौ दाम नीलताधामास्तम् ॥१॥") इति यमकितम् । १३ क्षणोऽस्त्यस्याः क्षणिका । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इति ठन्। १४ ह्यदतेऽवश्यं ह्रादिनी। 

'ह्राद अव्यक्ते शब्दे '(भ्वा.आ.से.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५ । । १५ जलेन वलति प्राणिति जलवालिका । 'वल प्राणने '(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । पञ्च-

३०   दश विद्यतः ॥११०५॥ 

                                   ॥ समाप्तोऽयं तेजस्कायः ॥ 

                                   ॥ एकेन्द्रियेषु वायुकायः ॥ 

                  अथ वायुकायमाह 

      वायुः समीर-समिरौ पवनाऽऽशुगौ नभ:

      श्वासो नभस्वदनिलश्वसनाः समीरणः । 

१०   वतोऽहिकान्तपवमानमरुत्प्रकम्पनाः 

      कम्पाङ्कनित्यगतिगन्धवहप्रभञ्जनाः ॥११०६॥ 

      मातरिश्वा जगत्प्राणः पृषदश्वो महाबलः 

      मारुतः स्पर्शनो दैत्यदेवः 

             १ वाति वायुः। ‘वा गतिगन्धनयो:'(अ.प.अ.), 'कृवापाजिमि-'(उणा-१)इत्युण्, 'आतो युक्-७।३।३३।। वायतीति वा । 'पै ओवै शोषणे'(भ्वा.प.अ.), 'कृवा पा-'(उणा-१)इत्युण । २ सम्यगीरयति समीरः । 'ईर गतिकम्पनयो:'( ), पचाद्यच् । “सम्यगीरयति प्रेरयति" [ ] इति कौमुदी । ३ एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वात् 

२०  समिरः । समेति वा । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), बाहुलकाद् रक्, कित्त्वाद् गुणाभावः । ४ पुनाति पवनः। 'पूञ् पवने '(त्र्या.उ.से.), 'बहुलमन्यत्रापि'(उणा-२३६)इति युच् । ५ आशु शीघ्रं गच्छति आशुगः । 'गम्लु गतौ'(भ्वा. प.अ.), 'अन्यत्रापि-'३।२।१०१॥ इति डः । ६ नभसः श्वास इव नभःश्वासः, तालव्यदन्त्यौष्ठ्यमध्यः। ७ नभो ऽस्त्यस्य नभस्वान् । 'तदस्यास्ति-'५ ।२।९४ ॥ इति मतुप, 'तसौ मत्वर्थे '१।४।१९ ॥ इति भसंज्ञकत्वान्न रुत्वम् । वायुर्हि नभःस्वामी, तथा च वायुपुराणं - "शब्दाकाश बलानां च वायुरीशस्तथाकृतः"["]इति । ८ अनन्त्यने नेति अनिलः। 'अन प्राणने'(अ.प.से.), 'सलिकल्यनि-' (उणा-५४)इतीलच् । न निलतीति वा । ९ श्वसन्त्यनेन श्वसनः, तालव्यदन्त्योष्ठ्यादिः दन्त्यसमध्यः । 'श्वस प्राणने'(अ.प.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । १० सम्यगीरयति समीरणः । 'ईर गतिकम्पनयो: '(चु.उ.से.), 'चलनशब्दा-

४०   र्थात्- '३।२।१४८ ॥ इति युच् । सम्यगीर्ते वा । 'ईर गतौ'(अ.आ.से.), 'अनुदात्तेत:-'३।२।१४९ ॥ इति युच् । "ण्यन्तानन्द्यादित्वेन ल्युः"[ ] इत्यात्रेयः । ११ वाति वातः । ‘वा गत्यादौ'(अ.प.अ.), 'हसिमृग्रिण्वामिदमित मिलूपूधू(धु) विभ्यस्तन् '(उणा-३६६) । बाहुलकात् 'वसेस्ति: '(उणा-३१९)इति तिप्रत्यये वातिरपि । 

  "वायुर्मरुत्वान् श्वसनः पवनो मरुतोऽनिलः । 

   नभस्वान् क्षिपणुर्वातिः शुषिरो नघटो वहः ॥"[]इति 

साहसाङ्कः । १२ अहिभिः सर्पः कास्यते अहिकान्तः । १३ पवतेऽसौ पवमानः । 'पूङ् पवने '(भ्वा.आ.से.),

५०  'पूयजोः शानन्'३।२।१२८॥, 'आने मुक्'७।२।८२ ।। इति मुक् । १४ म्रियतेऽनेन क्रुद्धेन मरुत् । 'मुङ् प्राणत्यागे' (तु.आ.अ.), 'मृग्रोरुतिः'(उणा-९४)इत्यूतिः। मरुत इत्य दन्तोऽपि । "मारुतः स्पर्शनः प्राणः समीरो मरुतो मरुत्" ["]इति विक्रमादित्यः । "मरुतेऽपि हलन्तता''[ ] इति शब्दप्रभेदः । १५ प्रकम्पयति प्रकम्पनः । 'कपि चलने'(भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, ‘ण्यासश्रन्थ- '३ ।३।१०७॥ 

१. कोष्ठान्तर्गतपाठः पदचन्द्रिकासम्मतः, "खेऽन्तं जगाम काञ्चनसरसमसौदामनीलताधामास्तम् । कुवलयमिव सरजस्सरसमसौदामनीलताधामास्तम्॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १३८॥, पृ.५६॥ २. 'ङीष्' इति१॥ ३. '-लि' इति३.४॥ ४ 'कम्पाक-' इति मूलम् ।। ५. '-जिमि-' इति १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ ६. 'ओपै वै' इति१.२.४.५ ॥ ७ -तीति' इति३॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-५७, पृ.८२ ॥ ९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तु' इति दृश्यते॥ १०. 'एका-' इति२॥ ११. '-तीति' इति४॥ १२. '-णे' इति२.३॥ १३. 'वायुशरीर-' इति५ ॥ १४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भाग-१, ११।६२ ॥, पृ.४६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-५८, पृ.८३॥ १५. चुरादेः क्षेपार्थकेरधातुर्युक्तः ॥ १६. द्र. माधवीयधातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-११, पृ.३२९ ॥ १७. 'वी' इति३.४॥ १८. '-तमि-' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ १९. 'नपटरो' इति१॥ २०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, यो-५८, पृ.८२ ॥, रामाश्रमी ११६२ ॥, पृ.३२॥ २१. '-' इति३॥ २२. '-च्' इति१॥ २३. 'रु-' इति३॥ २४ '-तः' इति५ ॥ २५. '-ते' इति१.३ ॥, 'निगरणचलनार्थेभ्यश्च'१३८७ ॥ इति ण्यन्तात् परस्मैपदम् ॥

इति युच् । १६ कम्पोऽङ्कश्चिह्नमस्य कम्पाङ्कः। १७ नित्यं गतिरस्य नित्यगतिः । सदागतिरपि । १८ गन्धस्य वहो गन्धवहः । 'अकारादनुपपदात् सोपपदो भवति विप्रति षेधेन'(वा-३।२।१॥) इत्यस्य प्रायिकत्वाद् पचाद्यचि 'वह' इति व्युत्पाद्य पश्चाद् गन्धेन सह समासः । कर्मण्यणि 'गन्धवाहः''[अमरकोषः१।१।६२ ॥]अपीत्यमरः । १९ प्रकृ ष्टमुच्छ्रितं भनक्ति प्रभञ्जनः। 'भञ्जो आमर्दने'(रु.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः ॥११०६॥ २० मातरि अन्तरिक्षे श्वयति मातरिश्वा। मातरीति सप्तम्यन्तप्रतिरूपकमव्ययम्। 'टुओश्वि 

१०   गतिवृद्धयोः '(भ्वा.प.से.), 'श्वनुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदनस्नेहन् 

मूर्धन्मजन्नर्यमन्विश्वप्सन्परिज्मन्माररिश्वन्मघवन्'(उणा-१५७) इति साधुः। मातरिश्वानौ, मातरिश्वानः इत्यादि। २१ जगतां प्राणो जगत्प्राण: । "मारुतः श्वसनः प्राणः समीरो मरुतो जगत्''[]इति संसारावर्ताद् जगदिति प्राण इति पृथगपि। तत्र ‘द्युतिगमिजुहोतीनां द्वे च'(वा-३।२।१७८ ॥)इति क्विपि द्वित्वे, ‘गमः क्वौ'६।४।४० ॥ इति म्लोपे तुकि जगत्, जगतौ, जगतः इत्यादि, तदा 'वर्तमाने पृषबृहन्मह] जगच्छतृवत् '(उणा-२४१) इति नास्ति । २२ पृषन्मृग विशेषोऽश्वोऽस्य पृषदश्वः । “पृषन्त्यम्बुकणा अश्वा अस्य"

२०   []इत्येके । पृषन्मृगविशेषः, स एव पिङ्गलोऽश्वोऽस्येति वा, "वायुर्बभ्रंस्तथावृणोत्''[] इत्यागमात् । “पृषन्मृग एवाऽश्वोऽस्य''[अम.क्षीर.१।१।६२ ॥] इति स्वामी । २३ महद् बलमस्य महाबलः । २४ मरुदेव मारुतः । 'प्रज्ञादिभ्यश्च'५।४।३८ ॥ इत्यण् । २५ स्पृशति स्पर्शनः । 'स्पृश संस्पर्शने'(तु.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । " 'बहुल मन्यत्राऽपि'(उणा-२३६) इत्यौणादिको युच्''[टीकासर्व स्वम् १ ।१।६१॥] इति सर्वानन्दः । २६ दैत्यानां देवो दैत्यदेवः । सर्वेऽपि पुंसि । षड्विंशतिर्वायोः । शेषश्चात्र 

       "वायौ सुरालयः प्राणः सम्भृतो जलभूषणः । 

३०     शुचिर्वहो लोलघटः पश्चिमोत्तरदिक्पतिः ॥१॥ 

         अङ्कतिः क्षिपणुर्मर्को ध्वजप्रहरणश्चलः । 

         शीतलो जलकान्तारो मेघारिः सृमरोऽपि च ॥२॥"

[शेषनाममाला४।१७१-१७३ ॥] ॥ 

                                                                         झज्झा स वृष्टियुक् ॥११०७॥      

          १ झमति झञ्झा, स्त्रीलिङ्गः, चवर्गचतुर्थद्वयः । 'झमु अदने '(भ्वा.प.से.), 'झमेझै:'( है मोणा-१३७) इति झः । स वायुः वृष्टियुग् वर्षेण सहितः। एकं सवृष्टि वायोः ॥११०७॥ 

प्राणो नासाग्रहन्नाभिपादाङ्गुष्ठान्तगोचरः । 

         . १ प्रकर्षेण आनयति प्राणः । 'अन प्राणने'(अ.

४०   प.से.), 'अन्येभ्योऽपि-'३।२।१०१॥ इति डः । प्रसरणेन अनित्यनेनेति वा, घअन्तः । नासाग्रं हृद् हृदयं नाभिः पादाङ्गष्ठान्तश्च गोचरो यस्य स तथा । एकं नासाग्रहृदय नाभिपादाङ्गुष्ठान्तर्वर्तिवायोः ॥ 

                                                   अपान: पवनो मन्थापृष्ठपृष्ठान्तपाणिंगः।११०८। 

          १ मूत्रपूरीषगर्भादीनपानयति अपानः । अपसरणेन अनित्यनेनेति वा। 'अन प्राणने'(अ.प.से.), करणे घञ् । मन्थे ग्रीवापश्चाद्भागौ१, पृष्ठं ग्रीवाधोभाग:२, पृष्ठान्तः गुद:३, पाष्र्णी पादपश्चाद्भागौ४, एषु गच्छति यः स तथा । ईदृशः पवनो वात अपान इत्यन्वयः । ग्रीवा-

५०   पश्चाद्भाग१पृष्ठरगुद३पाjि४वर्तिवायोरेकम् ॥११०८॥ 

समानः सन्धिहन्नाभिषु 

            १ अशितपीताहारपरिणति भेदं रसं तत्र तत्र स्थाने समनरूपमासमन्ततो नयति समानः, पुंक्ली. । 'णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), बाहुलकाड्डः । समन्ताद नित्यनेनेति वा, घबन्तः । सन्धयश्च सर्वसन्धानानि हृदयं च नाभिश्चेति द्वन्द्वः, तेषु अवस्थानमस्येति । एकं सर्वसन्धिहृदयरनाभि३वर्तिवायोः ॥ 

                                                                                उदानो हृच्छिरोऽन्तरे ।         

           १ रसादीनूज़ समन्ततो नयति उदानः। ऊर्ध्व-

६० 

१. 'प्रादिपदिक-' इति१॥ २. -पादयति य' इति१॥ ३ द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-१, ११६२॥, पृ.४६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्रो-५७, पृ.८२-८३ ॥ ४. -गिति' इति१.३.४.५ ॥ ५, '-प्' इति१॥ ६. 'मलो-' इति१.४॥ ७ यदा 'वर्तमाने पृषद्-'(उणा-२४१)इत्यतिः, तदा 'उगिदचाम्- '७।१७० ॥ इति नुम्, जगन् , जगन्तौ इति ॥ ८ द्र. अम.क्षीर.११६२ ॥, पृ.१९ ।।, स्वोपज्ञटीका४।११०७१, पृ.२४७ ।। ९ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "पृषन्मृगविशेषोश्वोस्य पृषदश्वः" इति दृश्यते, पृ.१९॥ १०. '-णन्दः' इति३ ॥, सर्वानन्दकृतटीकायाम् 'औणादिको' इति न दृश्यते, पृ.४६ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-५६, पृ.८२॥ ११. '-घण्टः' इति१, शेषनाम मालास्वोपज्ञटीकयोश्च, '-ट्टः' इति३.४॥ १२. 'अन्तकि: क्षिपणो मर्को' इति२.४.५ ॥ १३. '-रेण' इति१॥ १४ 'असि-' इति१.२.३ ।। १५. '-त-' इति१.५॥ १६, '-ज्यन्तः' इति३॥

नाऽनेन अनिति वा, घअन्तः । हृच्छिरोऽन्तरे इति । हृदये शिरसि अनयोरन्तरे च कण्ठे तालुनि भ्रूमध्ये स्थानम स्येति । एकं हृच्छिरोऽन्तर्वर्तिवायोः ॥ 

सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानः 

          १ सर्वस्यां त्वचि वृत्तिरस्येति सर्वत्वग्वृत्तिकः । व्यानयति व्याप्नोति व्यानः । व्याप्त्याऽनित्यनेन वा, घबन्तः । एकं सर्वत्वग्वृत्तिवायोः । 

उपसंहारमाह 

             इत्यङ्गे पञ्च वायवः ॥११०९॥ इति समाप्तौ, अङ्गे शरीरे प्राणादयः पञ्च वायवः स्युः । यदुक्तम् __

"हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिसंस्थितः । 

                              उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ॥१॥"[]इति ॥११०९॥ 

                                         ॥ समाप्तोऽयं वायुकायः ॥ 

                                       ॥ एकेन्द्रियेषु वनस्पतिकायः ॥ 

१०         अथ वनस्पतिकायमाह 

अरण्यमटवी संत्रं वार्डं च गहनं झंषः । 

                                        कान्तारं विपिनं कक्षः स्यात् षण्डं काननं नम् ॥१११०॥ देवो दावः 

            १ अर्यते गम्यते वनत्वेन श्वापदैरिदमिति अर ण्यम् , अस्त्रियाम् । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.से.), 'अर्तेर्नित्' (उणा-३८२) इत्यन्यः प्रत्ययः । इयति भ्राम्यन्त्यत्र मृगा दयो वा । प्राक् सूत्रेणैवाऽन्यः । महत्त्वविवक्षायां तु अरण्यानी । 'हिमारण्ययोर्महत्त्वे'(वा-४।१।४९॥) इति 

२०   ङीषानुकौ । २ अटन्त्यस्यामटविः । 'अट गतौ'(भ्वा. प.से.), ‘पद्यटविभ्यामविः' ( )इत्यविः, 'कृदिका रात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि अटवी । यद्वा अटन्त्यटाः, पचाद्यच् । अटाः वयः पक्षिणोऽत्रेत्यटविः । प्राग्वत् ङीष् । संज्ञाशब्दत्वाद 'अनुपसर्जनात् '४।१।१४।। इति स्त्रीप्रत्ययनिषेधः । ३ सीदन्त्यत्रेति सत्रम् । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.तु.प.अ.), 'गुधृवी-'(उणा-६०६)इति त्रन्। ४ वृक्षाः सन्त्यत्र वार्तम् । ज्योत्स्नादित्वादण् । ५ गाह्यते मृगयादिभिरिति गहनम् । 'गाहू विलोडने'(भ्वा.

आ.से.), 'बहुलमन्यत्रापि'(उणा-२३६)इति ल्युटि (युचि),

३०   पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वत्वम् । ६ झषति हिनस्ति झषः । 'झष हिंसायाम् '(भ्वा.प.से.), पचाद्यचि । ७ काम्यते कान्तारम् , अस्त्रियाम् । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.),

४०   'द्वारशृङ्गार-'(हैमोणा-४११)इत्यारे निपात्यते । 'तुषारा दयश्च'(उणा-४१९)इत्यारनि वा । ८ वेपन्ते भयेनाऽत्र विपिनम् । 'टुवे कम्पने'(भ्वा.प.से.), 'वेपितुह्योर्हस्वश्च' (उणा-२१०)इतीनन् । ९ कषति कक्षः । 'कष हिंसा याम्'(भ्वा.प.से.), 'मावावदि-'(हैमोणा-५६४)इति सः । १० सन्यते सेव्यते षण्डम्, अस्त्रियाम् । 'षन (षण). संभक्तौ'(भ्वा.प.से.), 'बमन्ताड्डः '(उणा-१११), बाहुलकान सत्वम् । सनोति ददाति सुखमिति । 'षणु दाने'(त्र्या. उ.से.), 'अमन्ताड्डः '(उणा-१११), बाहुलकाद् ‘धात्वादेः षः सः'६।१।६४ ॥ इति सत्वं न षण्डः । “षण्डः स्मृतौ 

५०   बलीवर्दे षण्डं तु कानने भवेत् ''["] इति मूर्धन्यादा वजयः । 'शडि रुजायां सन्धाने (सङ्घाते) च'(भ्वा. आ.से.)इति, अतो घजि 'शण्ड' इति तालव्यादिरपि । 

"तालव्यो मूर्धन्योऽब्जादिकदम्बे च षण्डशब्दोऽयम् । 

मूर्धन्य एव वृषभे पूर्वाचार्यविनिर्दिष्टः ॥१॥"["] | इत्यूष्मविवेकः । ११ कनति दीप्यते कानयति वा कान नम् । 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु'(भ्वा.प.से.), नन्द्यादित्वा ल्ल्युः, बाहुल्याद् दीर्घत्वम् । केन जलेन अननं जीवनम स्येति वा । १२ वनति संभजति जनानिति वनम् । 'वन षण सम्भक्तौ (भ्वा.प.से.), 'ष्टन वन शब्द '(भ्वा.प.से.)

६०   वा अच् । वन्यते सेव्यते वा । घर्थे कः । गौरादिङीर्षि 

१. '-न्ताः ' इति३, ‘-न्ता' इति४.५ ॥ २. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ३. -ऽन्तव-' इति१.३॥ ४. '-नेति' इति१.४ ॥ ५. भोकोऽयम मरकोषे प्रक्षिप्तः, २७-२८, पृ.३२॥ ६. '-न्यप्र-' इति१॥ ७. 'भ्राम-' इति५ ।। ८. 'ङीबा-' इति३॥ ९. '-षौ' इति४॥ १०. '-ष्' इति१, '-पि' इति३ ॥ ११. '-प्' इति३ ।। १२. '-ब्दकत्वाद्' इति१ ॥ १३. '-या-' इति१.२॥ १४. '-टिः' इति३॥ १५. '-दिः' इति३ ॥ १६. '-स्तीति' इति४ ॥ १७. इतोऽग्रे ४प्रतौ ‘झष' इति, ५प्रतौ 'झिष' इति दृश्यते ॥, 'कष-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातुः ॥ १८. '-च्' इति१.२॥ १९. '-तौ' इति४.५ ।। २०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।४२ ॥, पृ.२०६॥ २१. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२७०, पृ.३२२ ॥, रामाश्रमी१।१०।४२॥, पृ.१३८ ॥ २२. '-ष्टत्वात्' इति४.५ ॥ २३. '-ति' इति५ ॥ २४. '-दिल्युः' इति१ ॥ २५. 'ते' इति१.२ ॥ २६. 'भक्तौ' इति३, क्षीरतरङ्गिणी च ॥ २७. 'षन' इति१॥ २८. 'स्तन ध्वन शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिणी ॥ २९. -ज्य-' इति५ ॥ ३०. '-पि' इति३ ॥

वनी । "स्ववनी संप्रवदत्यिकाऽपि का"[नैषधीयचरितम्, सर्गः-२, शो-४५] इति श्रीहर्षः । अमरक्षीरस्वामिनौ तु "वृक्षबहुलं स्थानम्''[अम.क्षीर.२।४।१॥] इति व्याख्याय काननवनयोररण्यान्येकार्थतामाहतुः ॥१११०॥ १३ दुनोति जनानिति दवः । 'दु उपतापे'(स्वा.प.से.), 'दुन्योरनुपसर्गे' ३।१।१४२ ॥ इत्यप् । १४ ज्वलादित्वाण्णे दावः । चतुर्दश वनस्य । 'वेडि' इति भाषा ॥ 

                                                                 प्रस्तारस्तु तृणाटव्यां झषोऽपि च । 

             १ प्रस्तीर्यते प्रस्तारः । 'स्तृञ् आच्छादने'(स्वा.

१०   उ.अ.), 'प्रे स्त्रोऽयज्ञे'३ ।३।३२ ॥ इति घञ् । २ तृण बहुलाऽटवी तृणाटवी, तस्याम् । ३ झषति हिनस्ति झषः । अच् । त्रीणि तृणबहुलाटव्याः ॥ 

                                                  अपोपाभ्यां वनं वेलमारांमः कृत्रिमे वने ॥११११॥    

             १-२ अपोपाभ्या| वनम् , अपावृतं वनम् अप वनम् । उप समीपे वनम् उपवनम् । ३ वेलति वेलम् । 'वेलू गतौ '(भ्वा.प.से.), अच् । ४ आरमन्त्यत्र आरामः । 'रमु क्रीडायाम् '(भ्वा.आ.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ् । कृत्रिमे उत्पादिते वने वृक्षसमूहे । चत्वारि बाग 

२०   वाडीत्यादिख्यातायाः ॥११११॥ 

निष्कुटस्तु गृहारामः 

             १ कुटाद् गृहानिर्गतः निष्कुटः । गृहस्याऽऽरामो गृहारामः । एकं गृहवाटिकायाः ॥ 

                                                                                   बाह्यारामस्तु पौरकः ।  

             १ पुरस्याऽयं पौरः। स्वार्थे कनि पौरकः । एकं नगरबाह्यारामस्य ॥ 

आक्रीडः पुरुद्यानम् 

             १ आक्रीडन्त्यत्र आक्रीडः, पुंक्ली.। अमरमालायां तुं क्लीबत्वमेव, यथा “ज्ञेयमाक्रीडमुद्यानम्''[]इति । २ उद्यान्त्यत्र उद्यानम् । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), ल्युट्, अस्त्री-

३०   लिङ्गः । पुष्पादिमवृक्षसङ्कलमुत्सवादी बहुजनभोग्यं राज्ञा लोकैः सह साधारणं वनम् , तन्नाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       राज्ञां त्वन्तःपुरोचितम् ॥१११२॥ तदेव प्रमदवनम् 

             १ तदेवोद्यानं राज्ञामन्तःपुरयुक्तं विज्ञेयं प्रमद वनम्। प्रमदानां वनमिति विग्रहे 'ड्यापोः संज्ञाछन्दसो बहुलम्'६।३।६३ ।। इति ह्रस्वः। [ह्रस्वाभावोऽपि] । “अन्तः प्रविष्टः प्रमदावनम्''[भट्टिकाव्यम् , सर्गः-९, शो-८२]इति भट्टः । अन्तःपुरेण सह गृहसमीपवनं यत्र राजा रमते, तस्यैकं प्रमदवनमिति ॥१११२॥ 

-

४०                                                                            अमात्यादेस्तु निष्कुटे । वाटी पुष्पाद् वृक्षाच्चासौ 

            १ अमात्यादेः आदिशब्दाद् गणिकासार्थवाहा देर्निष्कुटे गृहारामे वाटी, त्रिलिङ्गः । “वास्तु वर्त्मनि वृत्तौ वाटी स्याद् गृहनिष्कुटे''[विश्वलोचनकोशः, टान्त वर्गः, श्री-२७] इति श्रीधरः । २-३ पुष्पात् पुष्पशब्दात्, वृक्षाद् वृक्षशब्दाच्च पुनरसौ वाटीशब्दो योज्यते, तेन पुष्पवाटी, वृक्षवाटी । “अन्येषां विभववतां च पुष्प वाटी"[हलायुधकोश:२।२१३ ॥] इति हलायुधः । महतां वेश्याप्रभृतिवाडी नामानि त्रीणि ॥ 

५०                                                                    क्षुद्रारामः प्रसीदिका ॥१११३॥     

            १ क्षुद्रश्चासावारामश्च क्षुद्रारामः । प्रसीदति मनोऽस्यां प्रसीदिका, पृषोदरादिः । एकं लघुवाटिकायाः ॥१११३॥ 

वृक्षोऽगः शिखरी च शाखिफलदा वद्रिह रिद्रुर्दु मो 

जर्णो द्रुर्विटपी कुठः क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः । 

.

१. '-न्यै-' इति१.२॥ २. 'टुदु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३ "दुनोतीति दावः । नीसाहचर्यात् सानुबन्धकाद् दुनोतेरेव णः । दवतेस्तु पचाद्यच् । दवः।" इति 'दुन्योरनुपसर्गे'३।१ ।१४२ ॥ इत्यत्र सिद्धान्तकौमुदी, कृत्प्रक्रिया, पृ.५६५ ॥, अथ चेदं विचारणीयम् ॥ ४. '-न्ते' इति५ ॥ ५. 'अग्रे' इति १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ६. सायणसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ ७ 'बागि-' इति१॥ ८ १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-४९, पृ.६९ ।।, रामाश्रमी२।४।३॥, पृ.१६३ ॥ १०. '-ज्ञां' इति३॥ ११. '-ने' इति१.२॥ १२. इतोऽग्रे १प्रतौ 'पुष्पं' इति दृश्यते ॥ १३. '-हंता' इति१, 'मुहंता' इति२॥ १४. '-त-' इति१, ‘-तीनां' इति३॥ १५. '-वाडि-' इति२.३॥ १६. 'जी-' इति२.३ ॥, मूल-स्वोपज्ञटीका-चन्द्रोदयाभिधगूर्जरभाषाटीकासु 'जीर्णः' इति शब्दो दृश्यते, तत्तु विचारणीयः ॥ 

नन्द्यावर्तकरालिको तरक्सू पर्णी पुलाक्यंद्विपः 

सालाऽनोकह-गच्छ-पादप-नगा 

                                                                           रुक्षाऽगमौ पुष्पदः ॥१११४॥ .          १ वृश्च्यते छिद्यते वृक्षः । [ओ]श्चू छेदने' (तु.प.से.), 'व्रश्चेः सक्'( )इति सक् । यद्वा 'दृशि(स्नु) व्रश्चि-'(उणा-३४६)इत्यादिना क्सः, 'स्कोः संयोगाद्यो:-' ८।२।२९ ।। इति सलोपः। वृक्षति(वृक्षते) आवृणोति सूर्या तपमिति वा । 'वृक्ष आवरणे'(भ्वा.आ.से.), पचाद्यच्। २ न गच्छतीति अगः । 'अन्येभ्यो(अन्यत्रा)ऽपि-'(वा-३।२। 

१०   ४८ ॥)इति डः। ३ शिखरं शिरोऽस्याऽस्ति शिखरी, कवर्ग द्वितीयमध्यः । 'अत अनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । ४ शाखाः सन्त्यस्य शाखी । व्रीह्यादित्वादिनिः। ५ फलं ददाति फलदः । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३ ।२।३ II, 'आतो लोप इटि च'६।४।६४॥ । ६ अद्यते अद्रिः । 'अद भक्षणे'(अ. प.अ.), ‘अदिशदि-'(उणा-५०५)इति क्रिन् । ७ हरिवर्णं द्रवति हरिद्रुः । 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'मितवादिभ्यश्च' (वा-३।२।१८० ॥)इति डुः । ८ द्रुरिति पदमस्याऽस्ति द्रुः शाखा, तद्योगाद् द्रुमः । 'धुद्रुभ्यां म:'५।२।१०८ ॥ इति मः । ९ जीर्यति जर्णः । 'जु वयोहानौ'(व्या.प.से.), 'कृवृजन:

२०   (कृवृज-)' (उणा-२९०)इति नः । १० द्रवन्ति गच्छन्ति पथिकाः पक्षिणश्चाऽमुमिति द्रुः । 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), मितवादित्वाड्डः । ११ विटपः शाखाविस्तारः, तद्योगाद् विटपी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । १२ कोठति कुठः । 'कुठिः' सौत्रो धातुः, 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । कौ तिष्ठतीति कुठः, पृषोदरादिर्वा । कौति शब्दायते ऽत्र पक्षीति, 'कणेष्ठः '(उणा-१०३)इति बाहुलकादतोऽपि ठः, कुटादित्वाद् ङित्त्वे गुणाभावः, बाहुलकात् ठस्य न इकादेश इति वा । तृतीयवर्गद्वितीयान्तोऽयम् । यथा- कुठान् वृक्षानियर्ति कुठारः । १३ क्षितौ रोहति क्षितिरुहः । 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे [च] ' (भ्वा.प.अ.), मूलविभुजादि-

३०   त्वात् कः । यौगिकत्वात् कुजमहीरुहादयः । १४ कारं करोति कारस्करः । पारस्करादित्वात् साधुः। १५ विशेषेण स्तृणाति विष्टरः । 'वृक्षासन-'८।३।९३ ॥ इति साधुः । विपूर्वात् 'स्तृञ् आच्छादने'(त्र्या.उ.से.), अस्मात् पचाद्यच्, 'व[:] स्त्र:'(हैमसू-२।३।२३ ॥) इति षत्वम् । १६ नन्दी आवर्तो ऽस्य नन्द्यावर्तः। १७ करालमुच्चं शिखरमस्त्यस्य करा लिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इति ठन्, 'ठस्येकः' ७।३५०॥ । १८ तरन्त्यातपमनेन पथिकाः, तरन्ति यान्तीमं पुष्पफलार्थिनो वा तरुः । 'तृ प्लवनतरणयो:'( भ्वा.प.से.), ' शी-'(उणा-७)इत्युः। १९ वसन्ति पक्षिणोऽत्रेति वसुः। 

४०   'शृस्वस्निहि-'(उणा-१०)इत्युः । २० पर्णानि सन्त्यस्य पर्णी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इतीनि: । पलाशी च । २१ पोलति पुलो विस्तारस्तमकति पुलाकी । 'अक [कुटिलायां] गतौ'(भ्वा.प.से.), ग्रहादित्वाणिनिः । २२ अंहिभिर्मूलैः रसं पिबन्ति अंह्रिपः । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'सुपि-'३।२।४॥ इति योगविभागात् कः । यौगिकत्वात् चरणपोऽपीति केचित् । २३ सल्यते गम्यतेऽसौ सालः, दन्त्यादिः । 'सल(षल) गतौ'(भ्वा.प.से.), 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'३।३।१९ ॥ इति घञ् । सलति वायुना चलतीति वा । 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः'३।१।१४०॥ । 

५०   "पुंसि भूरुहमात्रेऽपि सालो वरणसर्जयोः''["]इति दन्त्यादौ रभसात्। २४ अनित्यम्भोभिः अनोकहः । 'अन प्राणने'(अ. प.से.), 'अनेरोकह: '(हैमोणा-५९५)इत्योकहप्रत्ययः । अनसः शकटस्य अकं गमनं हन्तीति वा । 'अन्येष्वपि-'३।२। १०१ ॥ इति डः । २५ गम्यते गच्छः । २६ पादैर्मूलैः पिबति रसमिति पादपः । 'सुपि-'३।२।४ ।। इति कः । २७ न गच्छति नगः । 'नगोऽप्राणिषु- '६।३१७७ ॥ इति नप्रकृयो । २८ रूक्षयति रूक्षः । २९ न गच्छति अगमः । 

१. 'वरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'हरि' इति२.४॥ ३ समुदाये वृत्ताः शब्दा अवयवेष्वपि वर्तन्ते इति न्यायादत्र द्रुः शाखार्थकः ॥ ४ १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ५, 'ते' इति१॥ ६ 'जी-' इति४॥ ७ 'तिष्ठति' इति३.४॥ ८ कुटादित्वोक्तिः प्रामादिकी, आदादिकस्य 

त्, तौदादिकस्य 'कुवते' इति रूपस्य संभवात् , अत्र रामाश्रमी अनुसन्धेया २४५ ॥, पृ.१६४॥ ९ 'बीजप्रा-' इति१.२.४.५।। १०. 'रुह बीजजन्मनि' इति क्षीरतरङ्गिणी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति धातुप्रदीपः ॥ ११. 'इन्' इति१॥ १२. 'यातीमं' इति३.४॥ १३. '-दृ-' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ १४ '-नि' इति३॥ १५. 'ज्वल-' इति१.३॥ १६. 'शा-' इति२ ॥ १७ 'वरु-' इति१ ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-५१, पृ.७३ ॥, रामाश्रमी१।४।५ ॥, पृ.१६४॥ १९. 'अङ्गं' इति३.४.५ ॥ २०. 'गहनं' इति२ ॥ २१. इतोऽग्रे ३.४.५ प्रतिषु 'नभ्राडिति' इति दृश्यते ॥ २२. 'प्रकृत्या' इति३.४.५ ॥

पचाद्यचि । ३० पुष्पाणि ददाति पुष्पदः । 'आतोऽनुप सर्गे कः'३।२।३॥ । सर्वेऽपि शब्दा इमे पुंसि । त्रिंशद् वृक्षस्य ॥ शेषश्चात्र 

"वृक्षे त्वारोहकः स्कन्धी सीमिको हरितच्छदः । 

                     ऊरुजन्तुर्वह्निभूश्च''[शेषनाममाला४।१७३-१७४ ॥] इति ॥ ॥१११४॥ कुञ्ज-निकुञ्ज-कुडङ्गाः स्थाने वृक्षैर्वृतान्तरे । 

           १ कवन्तेऽस्मिन् कुञ्जः । 'कुङ् शब्दे '(भ्वा. आ.अ.), 'कुवः कुब(कुब्)कुनौं च'(हैमोणा-१२९)इति 

१०   जः । 'कुञ्जतीति, कुजिरावरणार्थो वा, अच् । “कौ जायत इति, 'सप्तम्यां जनेर्ड: '३।२।९७॥, पृषोदरादित्वाद् मकारा गमः''[]इत्यन्ये । २ निकुञ्जन्त्यत्र निकुञ्जः । 'कुजि अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ्। (एवं निकुञ्जः), पुंक्लीबौ । यदमर:- "कुञ्जनिकुञ्जौ वा क्लीबे"[अमरकोषः२।३।८॥]इति । ३ कुडति कुडङ्गः, पुंसि । 'कुड शब्दे'( ), 'पतितमि-'(हैमोणा-९८) इत्यङ्गच्, कुटादित्वान्न गुणः । वृक्षैर्वृतान्तरे आच्छादित मध्ये स्थाने । त्रीणि कुञ्जस्य ॥ 

पुष्पैस्तु फलवान् वृक्षो वानस्पत्यः 

२०        १ पुष्पैर्हेतुभूतैः फलवान् वृक्षः, वनस्पती भवो वानस्पत्यः । 'दित्यदित्या- '४।१।८५ ॥ इति ण्यः । वन स्पतिरेव वानस्पत्यः, भेषजादित्वाद् यण् वा । पुष्पाज्जातैः फलैर्लक्षिताम्रजम्ब्वादिवृक्षस्य नामैकं वानस्पत्य इति । पुष्पफलयुक्तोऽसौ । “वानस्पत्याः स्मृता वृक्षा ये पुष्पन्ति फलन्ति च"[हलायुधकोश:२।१७९ ॥] इति हलायुधः ॥ 

                                                                                _ विना तु तैः ॥१११५॥ फलवान् वनस्पतिः स्यात् 

             १ तैः पुष्पैर्विना ॥१११५॥ फलवान् वृक्षो वनस्पतिः । पारस्करादित्वात् सुट , तृतीयस्वरान्तो 

३०   हरिवत् । “फलन्ति ये विना पुष्पं तान् वदन्ति वनस्पतीन"[हलायधकोश:२।१७९॥ इति हलायुधः । एकं पुष्परहितफलान्वितपनसोदुम्बरादिवृक्षस्य । “वनस्पतिर्ना द्रुमात्रे''[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, शो-२१८]इति मेदिनि १मात्रेऽप्याह ॥ 

                                                                                 फलावन्ध्यः फलेग्रहिः । 

            १ फलैरवन्ध्यः फलावन्ध्यः, ऋतुप्राप्तौ फलानि गृह्णाति धारयति फलेग्रहिः। ‘फलेग्रहिरात्मभरिश्च'३।२। २६ ॥ इतीन् , एकारश्च, निपातनाद् ग्रहिर्धारणार्थः, स्वी कारार्थश्च, तत्र धारणार्थे वृक्ष एव रूढिः, स्वीकारार्थे तु "फलेग्रहीन् हंसि वनस्पतीनाम्"[ भट्टिकाव्यम्, सर्गः-२,

४०   यो-३३]इति भट्टिः। एकं सफलवृक्षस्य फलेग्रहिरिति । "द्वेऽपि नाम्नी''[]इति मिश्राः ॥ 

फलबन्ध्यस्त्ववकेशी 

           १ बन्धनं बन्धः, बन्धे फलावष्टम्भे साधुरिति, दिगादित्वाद् यति बन्ध्यः, फलैर्बन्ध्यः फलबन्ध्यः, अत्यन्त फलहीन इत्यर्थः । "केशो योनिः''[]इति भारतटीका । स च ऋतुकृतो विशेषः । अवध्वस्तः केशो योनिः अवकेशः । प्रादिसमासः । तद्योगादिनिः [अवकेशी] । “अवध्वस्तः केशोऽवकेशः छिन्नकेशः, तद्धर्मो नै:फल्यं, धर्मधर्मिणोर भेदोपचारादेतदप्यवकेशः, तद्योगादिनिः"[पदचन्द्रिका, भा-२,

५०   वनौषधिवर्गः, श्री-५३]इति तु मिश्राः। अवश्यं क्लेशयति पुष्पमित्यावश्यके णिनिः। पृषोदरादित्वाद् वर्णलोपे वा अव केशी । नास्ति बकोऽप्यत्रेति अबकं शून्यम् , तदीष्टे अव केशीति वा, ग्रहादित्वाणिनिः । एकमफलवृक्षस्य ॥ 

                                                                   फलवान् फलिनः फैली ॥१११६॥ 

           १ फलमस्त्यस्य फलवान्। 'तदस्यास्तीति मतुप्' ५।२९५ ।। २ फलमस्त्यस्य फलिनः, अदन्तः। 'फल बर्हाभ्यामिनन्'(वा-५।२।१२२॥)। ३ फलमस्त्यस्य फली। 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनि: । त्रीणि सफलवृक्षस्य 

॥१११६॥ 

६०   ओषधिः स्यादौषधिश्च फलपाकावसानिका । 

           १-२ ओषति ओषधिः। 'उष दाहे '(भ्वा.प.से.),

१. '-च्' इति१.२॥ २. - न्धो' इति४.५ ॥ ३ 'सा-' इति२.४॥ ४ 'उ-' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः॥ ५. '-जनु-' इति२.४.५ ॥ ६ 'कृजो' इति३, 'कृनौ' इति४॥ ७. 'कुज-' इति३॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-४६, पृ.६७॥ ९ कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३प्रतिषु न दृश्यते ॥ १०. 'पुंक्ली.' इति३॥ ११. '-ते' इति३॥ १२. इतोऽग्रे १.२.३प्रतिषु 'वनस्पतिः स्यात्' इति दृश्यते ॥ १३. 'फलति' इति१॥ १४ १प्रतौ नास्ति ॥ १५. 'हंसी' इति३॥ १६. 'भेदः' इति३॥ १७ -से' इति४॥ १८ -भेदात् तद-' इति१.२॥ 

१९. '-नि' इति३॥

'उपेरधिः '( हैमोणा-६७५) इत्यधिः। उषः प्लोषे पर्वतेषु रात्रौ ज्वलनाद् दीप्तिर्वा धीयतेऽत्र, 'कर्मण्यधिकरणे च'३।३। ९३ ॥ इति कि: । त्रयोदशस्वरादिरयम् । 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१४५ ॥)इति ङीषि ओषधी। बाहुलकाद् वृद्धौ वा औषधिः, चतुर्दशस्वरादिः । एतौ मूर्धन्यमध्यौ, स्त्री लिङ्गौ च । फलस्य पाकोऽवसानमस्याः फलपाकावसाना । स्वार्थे कनि, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्त्वे फलपाका वसानिका । “फलपाकावसानास्तु बुधैरोषधयः स्मृताः" [हलायुधकोश:२।१८०॥]इति हलायुधः । द्वे ओषध्याः ॥ 

१०   क्षुपो ह्रस्वशिफाशाखः 

            १ क्षुभ्यति विचलति क्षुपः। 'क्षुभ सञ्चलने' (दि.प.से), 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'३।१।१३५ ॥, पृषो दरादित्वाद् भस्य प: । क्षौति दह्यमान इति वा । 'टुक्षु शब्दे'(अ.प.से.), 'क्षुचुपिपूभ्यः कित्'(हैमोणा-३०१)इति पः। ह्रस्वा लघ्व्यः शिफा जटाः शाखाश्च यस्य स तथा । "क्षुपो ह्रस्वशिख:(शिफा)शाखी''[हलायुधकोशः२।१७८ ॥] इति हलायुधः । एकं लघुवृक्षस्य ॥ 

                                                                                प्रततिततिलता ॥१११७॥ 

वल्ली 

२०          १-२ प्रकृष्टा ततिरस्याः प्रततिः । प्रतनोति विस्तृता स्यादिति प्रततिर्वा । तनोतरुणादौ 'कृति-'(उणा ४२७)इति तनेः क्तिन् । जपादित्वाद् वत्वे व्रततिः । "व्रजन्ती ततिरस्या वा, व्रतत्यादिसिद्ध्यर्थं व्रतधातुरुन्नये" []इति भोजः । वृणोतीति, पृषोदरादिर्वा, स्त्रीलिङ्गौ । 'कृदिकारात्'(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि व्रतती च । "व्रततीततीरिव''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१, शो-५] इति माघः। "व्रततीशब्दोऽव्युत्पन्न एव क्तिनि तु ङीष् न स्यात्''["]इति सर्वधरो भ्रान्तः । “प्रततिव्रततिस्तथा"

[हलायुधकोश:२।१८० ॥ इति हलायुधः । ३ "उणादौ ‘कृ दिभिदिलते: (-लतिभ्यः) क्तिन् '(उणा-४२७)इति 

३०   सूत्रपाठाल्लति: सौत्रो धातुर्वेष्टनार्थः । लतति वेष्टयति लता । पचाद्यचिं, टाप्"[ ]इति सुभूतिः । लात्यादत्ते शोभामिति वा । ‘ला दाने '(अ.प.अ.), 'पृषिरञ्जि-' (है मोणा-२०८)इति किदतः ॥१११७॥ ४ वल्लति (वल्लते) संवृणोति वल्ली । 'वले वल्ल संवरणे, (भ्वा.आ.से.), पचाद्यचि, गौरादित्वाद् ङीषि । “अस्मादेव धातोः ‘-इन्'(उणा-५५७)इतीनि, 'कृदिकारात्-'(गणसू ४।१।४५ ॥)इति ङीर्षि वल्ली''[ ]इति माधवः । वल्लि ह्रस्वान्ता च । 'वल्लेरि:(वल्ले:)-'(दशपाधुणा-१५२)इति इ: (इन्)। "हिरण्यमयोर्वीरुहवल्लितन्तुभिः''[शिशुपाल-

४०   वधम्, सर्गः-१, शो-७] इति माघः । वेल्लधातोरिनि: वेल्लिरित्यपि । अत एव “वल्ली तु वेल्लिः सरणा" [ ]इति वाचस्पतिः । चत्वारि सामान्येन लतायाः॥ 

           अस्यां तु प्रतानिन्यां गुल्मिन्युलपवीरुधः । 

           १ अस्यामिति लतायाम्, शाखापत्त्रप्रचर्यः प्रतानः, तद्युक्ता लता प्रतानिनी, तस्याम् । २ गुल्मः प्रतानो ऽस्त्यस्यां गुल्मिनी । 'अत इनिठनौ'५।१।११५ ॥ इतीनिः । ३ वलते वेष्टते उलपः। 'वल संवरणे (भ्वा.आ.से.), '-वेष्टने'( ) वा, 'विटपादयः '( )इति वलेरपः, वस्यो त्वं च । यद्वा उल्यते उलप: । "उल: सौत्रो दीप्त्यर्थः,

५०   आवरणार्थो वा, ततोऽपो बाहुलकाद् । 'विटपादयश्च' ( )इत्यर्तेरपः, बाहुल्यादुत्वं रपरत्वं [लत्वं] च"[] इति तु सुभूतिः । "उलपो नाम तृणभिदै गुल्मिन्यु लपौ''["]इति रभसः । ४ विरुणद्धि वीरुत्, स्त्रियाम् । 'रुधिर् आवरणे'(रु.उ.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् , 'नहिवृति-'६।३।११६ ॥ इति दीर्घः । विरोहति विरुहः 

१. '-रौ' इति१.२.४॥ २. 'चलति' इति१.२॥ ३ '-धेति कः' इति४॥ ४ 'विस्तरा' इति४॥ ५ 'तनोः' इति३, 'तनोतेः' इति५ ॥ ६. अत्रेदं विचारणीयम् , 'कृति-'(उणा-४२७)इत्यनेन तिकन्प्रत्ययविधानात् ॥ ७ 'व्रजती' इति३॥ ८ '-द्धार्थ' इति४॥ ९ 'डी' इति१.२.३ ॥, 'ङीषि' इति४॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-५५, पृ.७७॥ ११. 'क्ष-' इति३॥ १२. '-लातेः' इति५ ।। १३ -च्' इति३॥ १४ -दितः' इति५॥ १५. ५प्रतौ नास्ति ॥ १६ मैत्रेयसम्मतोऽयं पाठः, 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ १७ ङीष्' इति१.२॥ १८ ‘-निः' इति४॥ १९. 'ङीपि' इति३॥ २०. सायणकृतमाधवीयधातुवृत्तौ "वल्लिः , वल्ली इति कृदिकारत्वाद्वा ङीष्" इति दृश्यते, भ्वादिः, धातुसं-३२२, पृ.१४१॥ २१. '-नि' इति१ ॥ २२. '-याः' इति३.४.५ ॥ २३. स्वामिसम्मतपाठः ॥ २४ 'विटपपिष्टपविशिपोलपा: '(उणा-४२५)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २५. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-२, वनौषधिवर्गः, श्री-५५, पृ.७८॥ २६. '-भृद्-' इति३ ॥

क्वौ धोऽन्तादेशः, 'अन्येषामपि-'६।३।१३७ ॥इति दीर्घः, धराकान्तोऽयम् । यत्कात्यः-"वीरुत् स्वपर्णजटिला प्रता नशतगामिनी''[]इति । लता प्रतानिनीत्यखण्डमपि । यदमरः- "लताप्रतानिनी वीरुद्गुल्मिन्युलप:''[अमरकोषः २।४।९ ॥] इति । हलायुधस्तु-"लता प्रतानिनी वल्ली प्रततिव्रततिस्तथा''[हलायुधकोश२।१८० ॥] इत्यभेदेनाऽऽह । "पञ्च वल्ल्याम्''[ ]इति तट्टीका । चत्वारि विस्तार वत्या वल्ल्योः ॥ स्यात् प्ररोहोऽङ्करोऽङ्करो रोहश्च 

१०         १ प्ररोहति प्ररोहः । 'रुह बीजजन्मनि प्रादु र्भावे [च] '(भ्वा.प.अ.), अच् । २-३ अङ्ग्यते लक्ष्यते ऽनेनेति अङ्करः । 'अकि लक्षणे'(भ्वा.आ.से.), 'मन्दि वाशि-'(उणा-३८)इत्युरच् । खजूरादित्वादूरप्रत्यये अङ्करः, पुंस्येतौ । क्लीबेऽपि । वैजयन्ती यदाह-"स्यादङ्करोऽङ्क रोऽस्त्रियाम्( -यौ)"[वैजयन्तीकोष:३।३।१०॥]इति । ४ रोहति रोहः । अच् । चत्वारि अङ्करस्य ॥ 

                                                                                   स तु पर्वणः ॥१११८॥ समुत्थितः स्याद् बलिशम् 

            १ स तु अङ्करः पर्वणः ग्रन्थे: समुत्थितः, बलति 

२०   प्राणिति बलिशम् । 'बल प्राणने'(भ्वा.प.से.), 'बलेर्णिद्वा' (हैमोणा-५३६)इतीशः । एकं ग्रन्थ्युत्पन्नाङ्करस्य ॥१११८॥ 

                                                                             शिखाशाखालताः समाः । 

            १ शेते शिखा । 'शीङ् स्वप्ने '(अ.आ.से.), 'शीङो निद् ह्रस्वश्च'(दशपाधुणा-३१५५ ॥, पञ्चपाधुणा ७०२)इति खन् । २ शेतेऽस्यां पक्षी शाखा । पक्षे 'वृक्षावयवे आ च'(दशापाद्युणा३ ५५ ॥) इति खन्प्रत्ययः, आकारश्चान्तादेशः। शाखति व्याप्नोति वा । 'शाख व्याप्तौ' (भ्वा.प.से.), अच्। शाख्यते वृक्षोऽनयेति, 'गुरुश्च'३।३ । १०३ ॥ इत्यकारो वा । "श्यति शिखा शाखा च । 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.), 'श्यतेरिच्चं वा'(हैमोणा-८५)इति खे 

३०   साधू''[अभि-, स्वोपज्ञटीका४।१११९॥] इत्याचार्याः । ३ लता प्रागुक्ता [अभि..१११७] । 'समाः' इति लिङ्गार्था भ्यां तुल्या इत्यर्थः। त्रीणि शाखाया:। 'डाल' इति भाषा॥ 

साला शाला स्कन्धशाखा 

          १ सीयते साला । 'षोऽन्तकर्मणि'(दि.प.उ.), बाहुलकाल्लः । २ शीयते श्यन्त्येनां वा शाला । 'शी स्वप्ने '(अ.आ.से.), 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.) वा, ['शामाश्या-'(हैमोणा-४६२)इति लः] । शलतीति वा । 'शल गतौ '(भ्वाप.से.), ज्वलादित्वाण्णः । ३ स्कन्धाद् निःसृता शाखा स्कन्धशाखा । त्रीणि वृद्धशाखायाः ॥ 

४०                                                            स्कन्धः प्रकाण्डमस्तकम् ॥१११९॥ 

          १ स्कन्द्यते आरुह्यते स्कन्धः । उणादौ स्क न्दिर्धातोः 'स्कन्देरच् स्वाङ्गे '(उणा-६४६) इत्यच्प्रत्ययो धश्चान्तादेशः । "कं शिरो दधातीति वा । 'आतो ऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥, पारस्करादित्वात् सुट्''[ ]इति टीकासारः । "स्कन्धाधिरूढोज्वलनीलकण्ठानुर्वीरुहः शिष्टतनूनहीन्द्रैः"[शिशुपालवधम्, सर्गः-४, शो-७] इति माघः। प्रकाण्डस्य वृक्षजङ्घाया मस्तकं शिरः [प्रकाण्ड मस्तकम्] । "प्रघाणः स्कन्ध उच्यते''[हलायुधकोशः २।१८२ ।।] इति हलायुधः । “द्वौ समौ"[]इति तट्टीका । 

५०   एकं वृक्षस्कन्धस्य ॥१११९॥ मूलाच्छाखावधिण्डिः प्रकाण्डः 

           १ मूलतः स्कन्धशाखामवधीकृत्य गण्डि: गण्डिका __पर्वेत्यर्थः, सा प्रकण्ड इत्यन्वयः । 'प्रकाण्डवरण्डादयश्च' ( )इति डः, दीर्घत्वं च । प्रकाम्यत इति वा । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'क्वादिभ्यः कित्'(उणा-११२)इति डो 

१. 'क्वो' इति३.४.५ ॥ २. '-र्णि-' इति३.५ ॥ ३ द्र. अम.क्षीर.२।४।९॥, पृ.८१॥ ४. 'विस्त-' इति४॥ ५. 'विस्तारवल्ल्याः ' इति१, 'वल्याः ' इति४॥ ६. 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः ७ '-वशि-' इति३.४.५ ॥ ८ '-न्थे' इति१.४, '-न्थिः' इति५॥ ९. -च्चा' इति१.२, ‘-रच्चो' इति५ ॥ १०. 'खो' इति३.५॥ ११. '-धुः' इति३॥ १२. 'स्कन्देश्च स्वाङ्गे'(उणा-६४६, दशपाधुणा ९६७)इत्युणादिगणसूत्रम् , स्कन्देर्धातोरसुन् प्रत्ययो भवति स्वाङ्गेऽभिधेये धश्चान्तादेश इति तदर्थः ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-५६, पृ.७९ ॥ १४. 'तट्टी-' इति१ ॥ १५. '-कारः' इति३॥ १६. 'प्रकरणे वरण्डादयश्च' इति१.२ ॥, इदं सूत्रमुणादिगणे न दृश्यते, 'प्रकाण्डः' इत्यत्र 'क्वादिभ्यः कित्'(उणा-११२, (५८)इत्यनेन, 'वरण्डः' इत्यत्र 'अण्डन् कृसृभृवृञः' इत्यनेन च समाधेयम् ॥ १७. १प्रतौ नास्ति ॥

दीर्घत्वं च, अस्त्रियामयम् । अमरस्तु-“अस्त्री प्रकाण्ड: स्कन्धः स्यात्''[अमरकोषः२।४।१०॥]इति प्रकाण्डस्कन्धौ तुल्यार्थावाह । "स्कन्धादर्धः प्रकाण्ड: स्यात्''[हलायुधकोशः २।१८२ ॥] इति हलायुधः । “स्कन्धादधोभागे जङ्घाख्ये '[] इति तट्टीका । काण्डोऽपि । यथा-"आरभ्य काण्डात् तरु मुच्छिन्नत्ति''[ ] । एकं वृक्षजङ्घायाः। गोलीति भाषा ॥ 

                                                                                       अथ जटा शिफा । 

           १ जटति जटा। 'जट झट सङ्घाते'(भ्वा.प.से.), अच् । जटनं वा । भिदादित्वादङ् । २ शेते शिफा । 

१०   शीङ: फक् ह्रस्वश्च बाहुलकात् । शीयते ज्ञायते वा । 'शिञ् निशामने '(स्वा.उ.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति चकारात् फक् । “पादो मूलं जटा शिफा''[हलायुध कोश:२।१८२ ।। इति हलायुधः । “चत्वारः समाः"[ ]इति तट्टीका । द्वे जटायाः । 'जड' इति भाषा ॥ 

                                            प्रकाण्डरहिते स्तम्बो विटपो गुल्म इत्यपि ॥११२०॥ 

             १ प्रकाण्डो गण्डिका, पर्वेत्यर्थः, तद्रहिते उद्भिद विशेषे, तिष्ठति स्तम्बः, पुंसि । 'स्थः स्तोऽम्बच्-'(उणा ५३६)इत्यम्बच्प्रत्ययः, स्थ: स्तादेशः । २ विशन्त्यत्र पक्षिणो 

२०   विटपः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), 'विटपविष्टपविशिपो लपा: '(उणा-४२५)इति कपचि (कपनि) साधुः । ३ गुडति गुल्मः । 'गुड वेष्टने ( ), बाहुलकाद् धर्मवन्म न्प्रत्ययः, डलयोरेकत्वस्मरणाद् [लत्वम्] । अस्त्रियामेतौ । "अप्रकाण्डे स्तम्बगुल्मौ"[अमरकोषः२।४।९ ॥] इत्यमरः । "प्रकाण्डो गण्डिस्तद्रहित उद्भिदविशेषस्तृणसङ्घातस्तम्बः"[] इति तट्टीका । 'धुंबडा छूटा' इत्यादिभाषा । त्रीणि थुडस्थूल हुइ डालिर्न भवति, तस्य ॥११२०॥ 

शिरोनामाग्रं शिखरम् 

            १ शेते स्वाङ्गोपरि तिष्ठति शिरः । 'शीङ् स्व प्ने '(अ.आ.से.), 'शीङः किच्च'(उणा- )इत्यसुन् 

३०   शिरादेशः । शिरोनामाऽस्य वृक्षप्रान्तस्य शिरोनाम शिर: पर्यायमित्यर्थः । २ अङ्गति (अगति) अग्रम् । 'अक अग कुटिलायां गतौ'(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्राग्रवज्रविप्रकु प्र(कुब्र) चुप्र(चुब्र)क्षुरखुरभद्रोग्रभेरभेलशुक्रतीव्रवणे (ने)र (रा)माला:'(उणा-१८६)इति रन् । ३ शाखति शिखरम्, पुंक्लीबम् । “शिखरं वा ना''[अमरकोषः२।४।१२ ॥] इत्यमरः। त्रीणि वृक्षशिरसः । 'टेचूआ' इति भाषा ॥ 

                                                                                  मूलं बुनोंऽह्रिनाम च । 

           १ मूलति मूलम्, पुंक्ली. । 'मूल रोहणे (चु. उ.से.), 'मूल प्रतिष्ठायाम्'(भ्वा.प.से.) वा, 'इगुपध-'

४०   ३।१।१३५॥ इति कः । २ बध्नाति बुध्नः, चतुर्थवर्ग चतुर्थपञ्चमान्तः । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), 'बन्धेर्बधि बुधी च'(उणा-२८५)इति नक् बुधादेशः । बुध्यतेऽने नेति वा । 'बुध अवगमने'(दि.आ.अ.), "उष्णवन्नक्" []इति तु सुभूतिः । तथा च-"निवेश्य बुध्ने चरणौ स्मिताननास्तरं समारोढुमथोपचक्रमुः"[]इति राजशेखरः । २ अंहेश्चरणस्य नामाऽस्य अंह्रिनार्म । त्रीणि मूलस्य ॥ 

सारो मज्झि 

             १ सरति कालान्तरमिति सारः । 'सृ गतौ'(भ्वा. प.अ.), 'सृ स्थिरे '३।३।१७॥ इति घञ् । २ मज्जति 

५०   मजा, नकारान्तः, पुंसि, । 'टुमस्जो शुद्धौ'(तु.प.अ.), मस्जेः कनिन् जश्त्वचुत्वे, [तत्र]। "मस्जेः 'श्वनुक्षन् तक्षन् - '(उणा-१५७)इत्यादिना निपातितः"["]इत्यन्ये । मज्जानौ, मज्जानः इत्यादि । मज्जा टाबन्तोऽपि । “लज्जा 

१. '-दयः' इति५ ॥ २ 'जटा-' इति३ ॥ ३ -ख्यो' इति५ ॥ ४ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २१०९॥, पृ.६९॥ ५. 'शीयते' इति ३.४.५ ॥ ६ १प्रतौ नास्ति ॥ ७ -रि' इति१ ॥ ८ 'उद्भेद-' इति३॥ ९, 'कपिच' इति१.५॥ १०. 'गुड वेष्टने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ११. 'थ-' इति१.२॥ १२. 'शीङ् स्वप्जे' इति १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३. 'श्रयतेः स्वाङ्गे शिरः किच्च'(उणा-६३३) इत्युणादिगणसूत्रं श्रिधातुग्राहकम्, अत्र टीकाकृता शीधातुं लक्ष्यीकृत्याऽविद्यमानेन 'शीङ : किच्च' इत्यनेन शिरःशब्दो व्युत्पादितः ॥ 

१४ , शिरोनामानि शो-५६६॥ १५, '-या' इतिर ॥ १६. 'रोहे' इति३॥ १७ 'बु-' इति४॥ १८ '-बुधिबुधौ' इति४॥ १९, द्र. - टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४ ॥१२॥, पृ.६३ ॥, तत्र-“निवेश्य बुध्ने चरणं स्मितानना भुजेन काण्डं कलयावलम्ब्य च" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका,

भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-५८, पृ.८१ ॥, तत्र- 'तरं समारोढुमथोपचक्रमुः' इति न दृश्यते ॥ २०. अंहिनामानि यी-६१६॥ २१. 'श्वन्नु क्षन्-'(उणा-१५७)इत्यनेन ॥ २२. 'जश्त्वे' इति४॥ २३ त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परं शास्त्रमसिद्धमतः 'चुत्वजश्त्वे' इति युक्तम् २४. '-पूषन्-' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ २५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-५८, पृ.८२॥ २६. '-न्ताऽपि' इति१.४॥

वत् [राजवद्] मज्जामांससारास्थिसारयोः ''[ ]इति त्रिकाण्ड शेषे भागुरिः । एतौ मध्यछल्लीपर्यायौ । द्वे मींजीति ख्यातायाः ॥ 

                                                    त्वचि छल्ली चोचं वल्कं च वल्कलम् ॥११२१॥ 

            १ त्वचयति (त्वचति) आवृणोति तरुमिति त्वक्, स्त्रीलिङ्गः। 'त्वच संवरणे'(तु.प.से.), क्विप्, तस्यां त्वचि। त्वचेति टाबन्तोऽपि । “त्वच इत्यदन्तोऽपीति पुंसि"[] इति हलायुधटीका । २ छाद्यतेऽनया, छ[द] यत्येनां वा छल्ली । पृषोदरादिः । ३ चम्यते चोचम् । 'चमे?

१०   चडञ्चौ'(हैमोणा-१२२)इति डोचः । ४ वलति (वलते) वल्कम् । 'वल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'शुक्ल(शुक) वल्कोल्का: '(उणा-३२२)इति के साधुः । ५ अस्मादेव धातोः 'वले: कलच् '(स.क.२।३।११५ ॥) इति कलचि वल्कलम्, पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । पञ्च त्वचः ॥११२१॥ 

स्थाणौ तु ध्रुवकः शङ्कः 

            १ वृक्षछेदेऽपि तिष्ठति स्थाणुः, पुंक्ली.। 'स्था सूङ: कित् '(उणा- )इति णुः । “धेन्वादित्वान्नुः णत्वं च"["]इति । सुभूतिः । तत्र । २ ध्रुवः प्रागुक्तः (श्री 

२१२), स्वार्थे कनि ध्रुवकः । ३ शङ्कतेऽस्मात् शङ्कः,

२०   पुंसि । 'शकि शङ्कायाम्'(भ्वा.आ.से.), 'खरुशङ्क-(उणा ३६)इति क्वौ साधु: । त्रीणि "ढूंठा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                 काष्ठे दलिक-दारुणी । 

            १ काशतेऽग्निना दीप्यते काष्ठम् । 'कासृ (काशृ) दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थन् '(उणा-१५९), 'तितुत्र- '७।२।९॥ इति नेट्, 'व्रश्च-' ८।२।३६ ॥ आदिना षत्वम्, तत्र। २ दल्यते दलिकम् । 'दल विशरणे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादिलच् । ३ दृणाति दीर्यते वा दारु, पुंक्ली. । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'इसनिजनि-'(उणा-३)इत्यादिना उण् । त्रीणि काष्ठस्य ॥  

निष्कुहः कोटरः 

३०        १ निश्चयेन कुहयति (कुहयते) विस्मयं जनयति निष्कुहः । "निपूर्वः 'कुह विस्मापने '(चु.आ.से.), 'इगु पध'३।१।१३५ ।। इति कः, 'इदुपधस्य-'८३४१॥ इत्या दिना षत्वम्। तृतीयवर्गाद्यान्तोऽपि निष्कुट इति । "निष्कुटः कोटरः स्मृतः"[हलायुधकोश:२।१८२ ॥] इति हलायुधः । “निष्कुहश्च''[ ]इति तट्टीका । २ कुटति कोटरः, पुंक्ली.। 'कुट कौटिल्ये'(तु.प.से.), 'ऋच्छेररः' (उणा-४११)इति बाहुलकादन्यतोऽप्यरः, 'गाङ्कटादिभ्यो ऽञ्णि[ न्]ङित्'१।२।१॥ इत्यस्याऽनित्यत्वादरे गुणः । द्वे कोटरस्य । 'वृक्षपोलार'' इति भाषा ॥ 

४०                                                             मञ्जा मञ्जरिवल्लरिश्च सा ॥११२२॥ 

           १ मञ्जति मञ्ज । मञ्जिः सौत्रः, 'गुरोश्च हलः' ३।३।१०३ ॥ इत्यप्रत्ययः । २ मञ्जु रातीति मञ्जरिः, पृषो दरादि। चुतादेर्नवोभिद् । ३ वल्लति (वल्लते) आवृ णोति तरुमिति वल्लरिः । बाहुलकादरिः । “वल्लन्ते वल्लाः , इयर्तीत्यरिः । 'अच इ:'(उणा-५७८)इति इः । वल्लानामरिर्वल्लरिः। शकन्ध्वादिः"[]इत्यन्ये । "वल वल्ल संवरण (भ्वा.आ.से.), बाहुलकादरप्रत्यये पिष्प (पिप्प-)ल्यादिदर्शनाद् ङीषि (वल्लरीति तुर्यस्वरान्तो ऽयम् )"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२२] इति 

५०   माधवः । “अभिनवनिर्गता आयता सुकुमारा सकुसुमा च मञ्जरिः, यथा- चूतमञ्जरिः कदलीमञ्जरिः, वल्लरिः पुनर कुसुमैव, यथा- तालवल्लरिः, अतो लतामात्रेऽपि मञ्जरिः 'नववञ्जुलमञ्जरीसनाथकरम्"[काव्यप्रकाश:१।२।३ ।।] इति 

काव्यप्रकाशः । त्रीणि मञ्जाः ॥११२२॥ 

पत्रं पलाशं छदनं बर्ह पर्ण छदं दलम् । 

            १ पतति पाकै पत्त्रम्, अस्त्रियाम् । 'पत्नु 

१. द्र. रामाश्रमी२।४।१२ ॥, पृ.१६८ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-५८, पृ.८२ ॥ ३. '-वली' इति१॥ ४. 'मी-' इति१.५॥ ५. १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥ ६. '-न्ताऽपि' इति२.५॥ ७. -येति' इति ३.५॥ ८. स्वामिसम्मतोऽयं पाठः ॥ ९. '-छेदने' इति३ ॥ १०. 'स्थो णुः'(उणा-३१७)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-५४, पृ.७५ ॥, रामाश्रमी२।४।८ ॥, पृ.१६५ ॥ १२. ४प्रतौ नास्ति ॥ १३. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४. 'लु-' इति३॥ १५. 'स्थ-' इति३.५ ॥ १६. 'इण् न' इति४॥ १७. '-श-' इति३, '-सि-' इति५ ॥ १८. 'निर-' इति३॥ १९. पचाद्यजेव युक्तः, कुहेश्शुरादावदन्तत्वात् ॥ २०. 'इगु-' इति१.२.५ ॥ २१. '-र' इति३ ।। २२. 'इत्यकार-' इति४॥ २३. '-झुं' इति३.४ ॥ २४. 'राति' इति४॥ २५. 'चुतादिर्नवोद्भेदः' इति३.४.५ ॥ २६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-५९, पृ.८४ ॥ २७. मैत्रेयसम्मतोऽयं पाठः ॥ २८. कोष्ठान्तर्गतपाठो मा.धातुवृत्तौ न दृश्यते ॥ २९. 'तथा' इति१॥ ३०. 'एते' इति ॥ ३१. 'पाके' इति१॥

पतने '(भ्वा.प.से.), ‘-ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन् । प्रज्ञा द्यणि पात्त्रमपि । यन्महेश्वरः-"पात्त्रं झुवादौ पणे चं राजमन्त्रिणि चेष्यते"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो ३६] यथा-"पात्रेव भवेत् तरोरपि यतश्छायापि निश्छि द्रकः''[ ]इति । अयं द्वितकार एकतकारश्च, धातुप्रत्यय भेदात । २ पलति गच्छति. पलति (पालयति) रक्षति जलादेर्वा पलाशम् । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), '-रक्षणे' (चु.प.से.) वा, ‘पलेराशः '(हैमोणा-५३३)इत्याशः । पलम 

श्नुते व्याप्नोति वा । " 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । “नव 

१०   पलाशपलाशवनं पुरः''[शिशुपालवधम्, सर्गः-६, थो २] इति माघयमकात् तालव्यशम् । ३ छदति तरुमिति छदनम् । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), 'आधृषाद् वा' (गणसू-३।१।२५ ॥) इति णिजभावपक्षे ल्युः । ४ बर्हते बर्हम्, पुंक्ली. । 'बर्ह प्राधान्ये '(भ्वा.आ.से.), अच् । ५ पिपर्ति पूरयति पर्णम् । 'पं पलानपूरणयोः '(जु.प.से.), 'कृपवृषिधाभ्यो न:( ) । ६ छाद्यतेऽनेनेति छादे य॑न्तात् 'पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११९ ॥ इति घे 'छादेर्धे-' ६।४।९६॥ इति ह्रस्वत्वे छदम् । ७ दलति विकसति दलम् । 'दल विशरणे'(भ्वा.प.से.), अच् । पुंक्ली.

२०   एतौ । सप्त सामान्येन पत्त्रस्य ॥ 

नवे तस्मिन् "किसलयं किसलं पल्लवः ।। 

           १ तस्मिन् पत्त्रे नवे, किञ्चित् सलति किस लयम्, पृषोदरादिः। विकसति लीयमानं वा, पृषोदरादिः । "किसलयैः सलयैः"[रघुवंशम्, सर्गः-९, श्री-३५] इति रघुयमकाद् दन्त्यसः । २ किञ्चित् सलति किसलम् , पृषोदरादिः । ३ पतति पत् । सम्पदादित्वात् विप् । तस्य लवोऽल्पत्वात् पल्लवः, पुंक्लीबः । 'पल्ल गतौ' (")इत्यस्य वाऽवप्रत्यये । त्रीणि नवपत्त्रस्य ॥ 

        एतदपि विशेषत आह 

                                                                                          अत्र तु ॥११२३॥ 

३०   नवे प्रवालः 

            १ अत्रेति पल्लवे नवे, प्रवलति प्रवालः, पुंक्ली. । 'वल प्राणने '(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः । एकं नूतन पत्त्राङ्करस्य । 'कुंपल' इति भाषा ॥११२३॥ 

       ___ एतदपि विशेषत आह 

                      अस्य कोशी शुङ्गा 

           १ अस्य प्रवालस्य, कुश्यति कोशी । 'कुश श्रूषे '(दि.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, गौरादिः । २ शाम्यति शुङ्गा । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), 'कमि तमि-'(हैमोणा-१०७) इति डिदुङ्गः, पुंस्त्रीलिङ्गोऽयम् । 

४०   यद्वाग्भट:- "वटप्ररोहै: शुङ्गैर्वेति तथा पिष्ट्वा मनः शिलां तद्वदार्द्रया वटशुङ्गया''[] इति । कन्दलमपि, त्रिलिङ्गः । द्वे प्रवालनवाङ्करस्य ॥ 

                                                                                         माढिदलस्नसा । 

            १ मह्यतेऽनया माढिः, स्त्रीलिङ्गः । 'मह पूजा याम्'(भ्वा.उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४॥ बाहुलकात् करणेऽपि, 'हो ढः'८।२।३१॥, 'झषस्तथोः'८।२।४० ॥ धत्वम् , ष्टुत्वम्, 'ठूलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः'६।३।१११॥ । दलस्य पत्त्रस्य स्नसा दलस्नसा, स्त्रियाम् । एकं 'पत्रनी नस' इति भाषायोः ॥ 

५०   विस्तार-विटपौ तुल्यौ 

             १ विस्तारयति तरुमिति विस्तारः । पचाद्यच् । असंज्ञात्वात् 'छन्दोनाम्नि च'८।३।९४ ॥ इति न षत्वम् । विस्तृतिर्वा । 'स्तृञ् आच्छादने'(स्वा.उ.अ.), 'प्रथने वाव शब्दे'३।३।३३॥इति घञ्। 'विट्यते वेष्ट्यतेऽनेन विटपः । 'विट आक्रोशे'(भ्वा.प.से.), 'विटपविष्टप-'(उणा ४२५)इति कपे साधुः। वट वेष्टने '(भ्वा.प.से.)अतो 'विटपादयश्च'( ) इत्यपप्रत्ययः, उपधाया इत्त्वं च । 

१. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'सुवर्णादौ' इति४॥ ३. 'पर्णेऽपि' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१२८॥ ४ द्र. अनेकार्थ कैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २४२७॥, पृ.२४५ ॥ ५. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ ६. '-शः' इति३.४.५ ॥ ७ 'इति' इति ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ८. '-वे' इति१ ॥ ९. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'बर्ह बल्ह प्राधान्ये' इति स्वामिसायणौ ॥ १०. 'पृ' इति१.३.५ ॥ ११. 'धावस्यज्यतिभ्यो न:'(उणा-३८६)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १२. 'छदते-' इति३॥ १३. '-शति' इति३ ॥ १४. 'किश-' इति३.४॥ १५. 'पुंक्ली.' इति१.२॥ १६. हैमसम्मतोऽयं पाठः, द्र. स्वोपज्ञटीका४।११२३ १, पृ.२५१॥ १७. '-पत्रस्य' इति३.४॥ १८. दुर्गमतेऽयं धातुपाठः ॥ १९. 'शम' इति१ ॥ २०. '-लिङ्ग :' इति३, 'पुंस्त्री' इति४॥ २१. '-लामिति' इति४॥ २२. 'वट:' इति१॥ २३. 'भाषा' इति१॥ २४. 'व-' इति१.३.४.५ ॥ २५. '-नेति' इति२ ॥ २६. 'इत्यप्र-' इति१.३ ॥

"मरकतमयमेदिनीषु भानोस्तरुविटपान्तरपातिनो मयूखाः" [शिशुपालवधम्, सर्गः-४, शो-५६]इति माघः । शाखा प्रतिशाखामध्यभागो वृक्षविस्तारस्तस्यैकम् ॥ 

                                                                          प्रसूनं कुसुमं सुमम् ॥११२४॥ पुष्पं सून सुमनसः प्रसवश्च मर्णीवकम् । 

            १ प्रसूयते प्रसूनम् । 'षूङ् प्राणिप्रसवे'(दि.आ. से.) प्रपूर्वः, 'स्वादय ओदितच' (गणसू-३।३।१॥) [इत्योदित्वात् 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥] इति निष्ठानत्वम् । 

न्यायादिदर्शने वृक्षः प्राणी प्राणिग्रहणं प्राधान्यादुक्तमिति 

१०   वा । " 'षूङ् प्राणिप्रसवे'(दि.आ.से.), अत्र प्राणिग्रहण मतन्त्रम् । (तेन प्रसूनादयः शब्दाः सिद्ध्यन्ति) । अन्ये तु 'सर्वे भावाः सचेतनाः' इत्यत्राऽपि प्राणित्वमाहुः । तथा च "प्रसूनं कुसुमम्''[अमरकोषः२।४।१७॥] इत्यत्र सुभूतिचन्द्रः-'घूङ् प्राणिप्रसवे' (दि.आ.से.) । क्षपणकमते वृक्षस्याऽपि प्राणित्वम्"[मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं २२]इति माधवः । २ कुस्यति कुसुमम्, पुंक्ली. । यद्गौड:-"अस्त्रियां कुसुमम्''[ ]। 'कुस श्रेषे '(दि. प.से.), दन्त्यसवान्, 'कुसवसो:(कुसेरूलोम्भो-)-'(उणा ५४६)इत्युमः । ३ सुष्ठु माति सुमम् । 'मा माने'(अ.

२०   प.अ.), बाहुलकाद् डः । सूते फलमिति वा । बाहुल कान्मक् ॥११२४॥ ४ पुष्पति विकसति पुष्पं, क्लीबे । वाचस्पतिस्तु-"पुष्पोऽस्त्री''[ ]इति पुंस्यप्याह । 'पुष्प विकसने'(दि.प.से.), अच् । ५ सूयते स्म सूनम् । निष्ठा, 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति नत्वम् । ६ सुप्रीतं मन आभिरिति सुमनसः । प्रादिसमासः । नित्यबहुवचनान्त त्वाद् बहुवचननिर्देशः । “भूम्नि स्त्रियां सुमनसः"[ ]इति रत्नकोषः। "सुमनाः पुष्पमालत्योः स्त्रियामाधारदेवयोः (स्त्रियां ना धीरदेवयोः)"[ मेदिनीकोशः, सान्तवर्गः, शो ६७] इति मेदिन्यादिदर्शनादेकत्वमपि । "पुष्पं सुमनाः 

३०   कुसुमम्''["] इति नाममालादर्शनाच्च । “वेश्या श्मशान सुमना इव वर्जनीया''[ मृच्छ-४।१४]इति शूद्रकप्रयोगः । "अप्रत्याख्याये दधिसुमनसी''[ ]इति मनौ छान्दस त्वात् क्लीबत्वम् । ७ प्रसूयते प्रसवः । 'षूङ् प्राणि प्रसवे'(दि.आ.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ । ८ मणति शब्दायते भ्रमरैरिति मणीवकम् । 'मण शब्दे'(भ्वा.प.से.), पृषोदरादिः । अष्टौ पुष्पस्य ॥ 

जालक-क्षारको तुल्यौ 

           १ जलति सस्यं जालम् । 'जल धान्ये '( ), ज्वलादित्वाण्णः । ततः स्वार्थे कनि जालकम्, क्लीबे । जालमपि । २ क्षरति सञ्चिनोति पुष्पादिकं क्षारकः, पुंक्ली.। 

४०   'क्षर सञ्चलने'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । द्वे नवकलिकावृन्दस्य ॥ 

                                                                      कलिकायां तु कोरकः ॥११२५॥ 

           १ कलयति कलिः। 'कल सङ्ख्याने '(चु.उ.से.), 'अच इ:'(उणा-५७८), ततो ङीषि कली, स्वार्थे कनि 'केऽणः ७।४।१३॥ इति ह्रस्वत्वे कलिका, [तत्र] । अस्मा देव धातोः “संज्ञयां क्वुन्"[मा.धातुवृत्तौ, भ्वादिः, धातुसं ३२५] इति माधवः । २ कोरति भृङ्गैः कोरकः, पुंक्ली. । 'कुर शब्दे '(तु.प.से.), कृआदिभ्यः संज्ञायां वुन्'(उणा ७१३) । "कोरकोऽस्त्री कुड्मलोऽपि'[ मेदिनीकोशः, कान्तवर्गः, श्री-७५] इति मेदिनिः । कोरोऽपि । अवि-

५० कसितपुष्पपर्यायौ । द्वे कल्याः ॥११२५॥ 

कुमले मुकुलम् 

            १ कुट्यते छिद्यते मधुपैरिति कुट्मलः, [तत्र] । 'कुट कौटिल्ये'(तु.प.से.), 'कुटशिधिभ्यां (कुटिकुषिभ्यां) क्मलन् '(दशपाधुणा-८।१२०) इति क्मलन् । व्यञ्जन तृतीयवर्गाद्यपवर्गपञ्चममध्यः । “व्यञ्जनतृतीयवर्गतृतीय मध्यः"[ ]इति हलायुधटीका । " 'कुडत् बाल्ये च' ( ), चकाराद् घसने, घसनं भक्षणम्, 'घनत्वम्'

इत्यन्ये. घनत्वं सान्द्रत्वम"[इति धातपारायणमित्य 

१. 'प्रसूते' इति२॥ २. गणसूत्रे चकारो न दृश्यते ॥ ३ १प्रतौ नास्ति॥ ४ कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने मा.धातुवृत्तौ- "तेन प्रसूनास्तरव इति भवति" इति दृश्यते॥, पृ.४०९॥, धातुसं-२२॥ ५ -न्ते' इति३॥ ६ 'सर्व-' इति३॥ ७ इतोऽग्रे मा.धातुवृत्तौ 'सुमम्' इति ॥ ८ 'प्राण-' इति३॥ ९, 'श्रेषणे' इति४॥ १०. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११२५ ॥, पृ.२५१॥ ११. 'ए-' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६३, पृ.९० ॥, रामाश्रमी२।४।१७॥, पृ.१७१ ॥ १३ 'शूद्रकः' इति५ ॥ १४ 'शूद्रकाव्यप्रयोगः' इति३॥ १५. '-नो' इति३॥ १६. '-सिकत्वात्' इति३॥ १७ काशकृत्स्नीयचान्द्रसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ १८. अत्र 'कलयति' इति विग्रहेण चुरादित्वं ज्ञायते, अग्रेतनेन भ्वादिगणस्थितेन माधवोद्धरणेन भ्वादित्वमपि ज्ञायते ॥ १९. 'कुन्ना-' इति१.२॥ २०. मेदिनीकोशे '-ऽपि' इत्यस्य स्थाने 'स्यात्' इति दृश्यते, पृ.७॥ २१. 'कुटसि-' इति१, 'कुटिसि-' इति३ ॥

स्यायम् । २ मुञ्चति कलिकात्वं मुकुलम् । 'मुञ्च त्यागे' ( ), 'मुञ्चेरलच् कत्वमुत्वं च'( ) कर्वेऽकारस्योत्वे च रूपम् । अस्त्रियामेतौ। दुर्गादयस्त्ववान्तरभेदं न मन्यन्ते, यदाहुः- "मुकुलाख्या तु कलिका कुट्मलं जालकं तथा। क्षारकं कोरकं च"[]इति । द्वे ईषद्विकसितकलिकायाः ॥ 

                                                                           गुज्छे गुच्छस्तबकगुत्सकाः। 

गुलुञ्छः 

           १ गूयते गुञ्छः । 'गुङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), ('गुलुञ्छ– '(हैमोणा-१२६)इति छ निपात्यते, तत्र) । 

१०   २ गूयत इति गुच्छः । 'शस्यादिभ्यश्छक्'( )इति छक् । “पुष्पादिस्तबके गुच्छो मुक्ताहारकलापयोः''[] इति चवर्गान्ते रन्तिदेवः । स्वार्थे कनि गुच्छकोऽपि । ३ स्तूयते स्तबकः, पुंक्ली. । 'ष्टुञ् स्तुतौ'(अ.उ.अ.), 'कृआदिभ्यः [संज्ञायां] वुन् '(उणा-७१३)। स्थाधातो: "तस्थोऽम्बजबको च'(उणा-५३६)इत्यबकप्रत्ययः प्रकृते रातस्तादेशः स्तबकः''[ ]इति मधुमाधवी । ४ बहुभिः पुष्पैः फलैर्वा सम्बाधः पल्लवग्रन्थिः गुत्सः । 'गुध परिवेष्टने'(दि.प.से.), 'उन्धिगुधिकुधि(कुषि) भ्यः सक्' (उणा-३४८)इति सक्"[ ]इति पारायणगोवर्धनौ । 

२०   "स्तबके हारभेदे च गुत्सः स्तम्बेऽपि कीर्तितः''[] इति दन्त्यान्तेषु रुद्रः। कनि गुत्सकः । ५ गुड्यत इति गुलुञ्छः, सानुस्वारमध्यः, ('गुलुञ्छ[ पिलि] पिञ्छ-' (हैमोणा-१२६)इति छ निपात्यते), पुंस्ययम् । क्लीबे ऽपि, [यदाह] वाचस्पतिः-"गुलुञ्छोऽस्त्री''[*]इति । गुलुञ्छु-लुञ्छी अपि । पञ्च गुच्छस्य ॥ 

अथ रजः पौष्पं परागः 

           १ पुष्पस्येदं पौष्पं रजः परागः इत्युच्यते । परा गच्छति पतति परागः । डप्रत्ययः । एकं पुष्परजसः ॥ 

                                                                            अथ रसो मधु ॥११२६॥ 

३०   मकरन्दो मरन्दश्च 

           १ अथेति, पुष्पाणां रसः, मन्यते बहुभृङ्गै रिति मधु, क्लीबें । “पुंस्यपि''[]इति हलायुधटीका । 'मन ज्ञाने'(दि.आ.अ.), 'फलिपाटि-'(उणा-१८)इत्युः, धोऽन्ता देशश्च ॥११२६॥ २-३ मकरौं ध्वजत्वेनाऽस्याऽस्तीति, अर्शआद्यचि मकरः कामः, तमन्दति बध्नाति धारयति कामजनकत्वाद् मधुनः मकरन्दः । 'अदि बन्धने'(भ्वा. प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१ ।।, 'गतिकारकोपपदानाम्-' (वा-२।२।१९॥)इत्युक्तेः सुबुत्पत्तेः प्राक् समासेऽध्ययन वत् पररूपत्वम् । मङ् क्यते मण्ड्य तेऽनेन पुष्पं मकरन्द इति पृषोदरादिर्वा । मरन्द इति निपातनात् । मकलन्दो-

४०   ऽपि । त्रीणि पुष्परसस्य ॥ 

                                                                                  - वृन्तं प्रसवबन्धनम् । 

            १ पुष्पफलपत्त्राणि येन धार्यन्ते (वार्यन्ते) तद् वृणोति कृतम् । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से), 'वृणोतेर्नुक् च'( )इति तः किन्नुक् च, बाहुल्यान्न णत्वम् । प्रसूयते प्रसवः । 'ऋ दोरप्'३।३।५७॥ । प्रसवौ पुष्प फलें' बध्यतेऽनेन, ल्युट बन्धनम् । प्रसवानां बन्धनं प्रसवबन्धनम् । एकं पुष्पफलवृन्तस्य ॥ 

                             प्रबुद्धोजृम्भफुल्लानि व्याकोशं विकंचं स्मितम् ॥११२७॥ 

५०   उमिषितं विकसितं दलितं स्फुटितं स्फुटम् ॥                               

                                   प्रफुल्लोत्फुल्लसम्फुल्लोच्छसितानि विजृम्भितम् ॥११२८॥ स्मेर विनिद्रमुन्निद्रविमुद्रहसितानि च । 

           १ प्रबुध्यते प्रबुद्धम् । 'बुध(बुधिर्) बोधने'(भ्वा. प.से.), निष्ठा, । २ उज्जृम्भते उजृम्भम् । 'जुभि गात्र विनामे (भ्वा.आ.से.), घनि । उद्गता जृम्भाऽस्येति वा । ३ फलति विशीर्यते फुल्लम् । 'त्रिफला विशरणे' (भ्वा.प.से.), विशरणं विकाशः, 'जीतः क्तः'३।२।१८७ ।।,

१. '-स्याम्' इति५ ॥ २. '-लः' इति१.२.३ ॥ ३ 'मुचे-' इति३॥ ४ '-त्वम्' इति३॥ ५ '-ते' इति१ ॥ ६ द्र.अम.क्षीर.२।४।१६ ॥ पृ.८३ ।।, स्वोपज्ञटीका४।११२६ ॥, पृ.२५१॥ ७ कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री ६२, पृ.८९ ॥ ९, रामाश्रमी२।४।१६ ॥, पृ.१७०॥ १०. 'स्थ: स्तोऽम्बजबकौ'(उणा-५३६)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. 'गुच्छः' इति५॥ १२. '--ऽपि' इति ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११२६ ॥, पृ.२५१॥ १४ -लुञ्छी' इति ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १५. '-बम्'

॥ १७ 'ध्वजेना-' इति३॥ १८. 'परत्वम्' इति ॥ १९. तुलनीयोऽमरकोषः२।४।१५॥ २०. 'धार्यते' इति१.३ ॥ २१. णत्वं प्रति परसवर्णस्याऽसिद्धत्वादिदं चिन्त्यम् ॥ २२. '-लैः' इति५॥ २३. '-टि' इति१.२.३ ॥ २४ 'जम्भे' इति२ ॥

'आदितश्च'७।२।१६ ॥ इतीडभाव:, निष्ठातस्य॑ 'अनुपसर्गात् फुल्लक्षीबकृशोल्लाघाः'८।२।५५ ।। इति लत्वम् । ४ व्या वृत्तो निवृत्तः कोशोऽस्मादिति व्याकोशम्, तालव्यशम् । व्याकोषमिति मूर्धन्यान्तमपि "कोषविषादौ च" [ ]इत्यू ष्मविवेकात् । ५ विकचति विकसति विकचम् । 'कच बन्धने '(भ्वा.प.से.), अच्, विशब्दो विशेषद्योतकोऽव्यया नामनेकार्थत्वात् । ६ स्मयति स्मितम् । 'स्मिङ् ईषद्धसने' (भ्वा.आ.अ.), क्तः ॥११२७॥ ७ उन्मिषति स्म उन्मि षितम् । 'मिष स्पर्धायाम्'(तु.प.से.), निष्ठा । ८ विकसति 

१०   स्म विकसितम् । 'कस गतौ '(भ्वा.प.से.), निष्ठा । ९ दलति स्म दलितम् । १० स्फुटति स्म स्फुटितम् । 'स्फुट विकसने '(तु.प.से.), निष्ठा । ११ स्फुटति स्फुटम् । 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । १२ (प्रफुल्लः तु फुल्ल) इति साधनात् पश्चात्प्रोपसर्गयोगात् । प्रफुल्लतीति वा । 'फुल्ल विकसने'(भ्वा.प.से.), प्रपूर्वः, पचाद्यच् । उपसर्गप्रतिरूपको वा प्रशब्दः, यथा प्रदत्तमित्यत्र । १३ १४ एवम् उत्फुल्ल-सम्फुल्लशब्दौ द्वावपि । 'उत्फु ल्लसम्फुल्लयो:-'(वा८।२५५॥)इत्युपसङ्ख्यानाल्लत्वम् । १५ उच्छसिति स्म उच्छ्वसितम् । १६ विजृम्भते स्म 

२०   विजृम्भितम् ॥११२८॥ १७ स्मयनशीलं स्मेरम् । 'स्मिङ् ईषद्धसने '(भ्वा.आ.अ.), 'नमिकम्पिस्म्यजस्-'३।२।१६७ ।। इति र: । १८ विगतनिद्रं विनिद्रम् । १९ उत्क्रान्तनिद्रं उन्निद्रम् । २० विगता मुद्रा सङ्कोचोऽस्य विमुद्रम् । २१ हसति स्म हसितम् । 'हस(हसे) हसने '(भ्वा.प.से.), निष्ठा । एकविंशतिः स्मेरस्य ॥ 

                                             सङ्कचितं तु निद्राणं मीलितं मुद्रितं च तत् ॥११२९॥                   

           १ सङ्को(कु) चति स्म सङ्कुचितम् । 'कु च सङ्कोचने '(तु.प.से.), निष्ठा । २ निद्राति स्म निद्राणम् । 'द्रा कुत्सायां गतौ'(अ.प.अ.), निष्ठा । ३ मीलति स्म 

३०   मीलितम् । 'मील निमीलने '(भ्वा.प.से.), निष्ठा । ४ मुद्र्यते स्म मुद्रितम् । 'मुद्र सङ्कोचे'( ) । चत्वारि सङ्कुचितस्य ॥११२९॥ 

फलं तु सस्यम् 

           १ फलति निष्पद्यते फलम्, पुंक्ली. । 'फल निष्पत्तौ '(भ्वा.प.से.), अच् । केचिदेनं क्लीब एव पठन्ति । २ ससति (सस्ति) स्वपिति सस्यम् । 'षस स्वप्ने' (अ.प.से.), 'माच्छाससिसूभ्यो य: '(उणा-५४९, दशपाधुणा ८॥१२॥) 'तकिससि(शसि)चति-'(वा-३।१।९७॥) इत्यादिनोपसङ्ख्यानात् क्यपि वा, द्विदन्त्यसम् । "टेसनं

४०  सीसकं स्रस्तं साध्वसं सस्यम्''["] इत्यूष्मविवेकात् । 'शसु हिंसायाम्' (भ्वा.प.से.)इत्यस्य "तालव्यादिरपि''["] इति वर्णदेशना । “वृक्षादीनां फलं सस्यम्''[अमरकोषः२।४। १५॥] इत्यमरः । द्वे सामान्येन वृक्षादिफलस्य ॥ 

तच्छुष्कं वानम् १ तत् फलं शुष्कम्, वायति स्म वानम् । 'पैं ओवै शोषणे'(भ्वा.प.अ.), निष्ठा, ‘ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति नत्वम् । “आवानमपि"[ ]इति हलायुधटीका । 

एकं शुष्कफलस्य ॥ 

                                                                                       आमं शलाटु च । 

५०        १ तत्फलमामपक्वं, आमयति आमम्, अच् । शलति शलाटु, तालव्यादिः, वाच्यलिङ्गः । ‘शल चलनसंवरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'शलेराटुः '(हैमोणा-७६३) इत्याटुः । “आर्द्रत्वात् श(स)लिलमटतीति, मृगय्वादि त्वात् कुः, श(स)लिलस्य शलादेश:"["] इत्यन्ये । "शौटीरशाटकशकटाः शिपिविष्टशाखोटाशोकशटीशटितं शलाटुः"["] इत्युष्मभेदात् । शलाटु वाने त्रिषु । "शलाटुः 

. १. -न्तस्य' इति३॥ २. निष्ठातकारस्येत्यर्थः ॥ ३ 'तो' इति३॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-५३, पृ.७५ ॥, तत्र 

'कोशविशदौ च' इति दृश्यते ॥ ५ १प्रतौ नास्ति ॥ ६ 'ष्मिङ् इति मैत्रेयसायणौ ॥ ७ ‘-विहसने' इति३॥ ८ 'गत्यादानेषु' इति१, १.२प्रत्यो स्ति, 'विकशने' इति३॥ ९. '-सितं' इति३॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने २.३.४.५प्रतिषु 'प्रफुल्लसंफुल्ल' इति दृश्यते ॥ ११. '-र्गेभ्यो योगात्' इति३.४.५ ॥ १२. 'र' इति३.४.५ ॥ १३. धातुपाठः १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४ '-कोचे' इति३.४.५ ॥ १५. 'मि-' इति२॥ १६. 'निमेषणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १७ १प्रतौ नास्ति ॥ १८. १.२.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ १९. '-ति' इति५॥ २०. 'एवं' इति३॥ २१. पञ्चपाधुणादिगणसूत्रे '-सू-' इति न दृश्यते ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६१, पृ.८७॥,सस्यं स्रस्तं सास्ना च साध्वसम" इति दृश्यते ॥ २३. '-च्च' इति४॥ २४ द्र. टीकासर्वस्त्रम, भा-२, २४॥१५॥ पृ६६॥ २५. १.२.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ २६. 'विशो-' इति१.२.५, 'विशे-' इति४॥ २७ -टुः' इति४॥ २८ -लमस्य' इति४॥ २९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६१, पृ.८७ ॥

कर्कटी, शलाटवो माषाः, शलाटूनि फलानि, वाना हरी तकी, वानो मुद्गः, वानमाम्रम् । “शलाटु कोमलं प्रोक्तम्' [हलायुधकोश:२।१८९॥ इति हलायुधः। एकमामफलस्य ॥ ग्रन्थिः पर्व परुः 

          १ ग्रथ्नाति संधत्ते ग्रन्थिः, पुंसि । 'ग्रन्थ सन्दर्भ (व्या.प.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन् । “खनिकषि-' (उणा-५७९)इति इन्''[]इत्येके । “ग्रन्थ इत्यदन्तोऽपि" []इति हलायुधटीका । २ पृणाति पर्व, क्लीबे । 'स्ना मदि-'(हैमोणा-९०४)इति वनिप्। पर्वणी, पर्वाणि इत्यादि। 

१०   ३ पृणाति परुः । 'पृ पालनपूरणयोः '(जु.प.से.), 'धनति चक्षि-(अर्तिप्रवपि)-(उणा-२७४)इत्युसिः । परुषी, परूषि इत्यादि क्लीबे । त्रीणि वृक्षग्रन्थेः । 'परवे' इति भाषा ॥ 

                                                     बीजकोशी शिम्बा शमी शिमिः ॥११३०॥ দিলিঙ্গ 

          १ कुश्यन्त्यस्यां कोशी, बीजानां कोशीव पिधाय कत्वात् बीजकोशी। कोश्यपि । २ शर्धतेऽनया शिम्बा । पृषोदरादिः । ‘डीनीबन्धि-'(हैमोणा-३२५)इति औणादिको वा डिम्बः । " 'षम ष्टम वैक्लव्ये'(भ्वा.प.से), 'उल्वा दयश्च'(उणा-५३५)इति वन्, उपधाया इत्वं च निपा 

२०   त्यते, सिम्बा दन्त्यादिः"[पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, यो-५९६] इति मिश्राः । ३ शाम्यति पाकेनेति शमी । पचाद्यचिं गौरादिः । “ 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७)इतीन् शमिः, ततः पिष्प(प्प) लादिदर्शनाद् ङीषि शमी"[ ]इति माधवः । ४ शम यति शिमिः । 'अच इ:'(उणा-५७८), पृषोदरादित्वा दित्वम् ॥११३०॥ ५ शिनोति शिम्बिः । स्त्रियामेते । पञ्च फलीति ख्यातायाः ॥ 

                                                            पिप्पलोऽश्वत्थः श्रीवृक्षः कुञ्जराशनः । कृष्णावासो बोधितरुः 

           १ दर्शनादेव पाति पिप्पलः, पवर्गाद्यद्वयमध्यः । 

३०   'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'कम्बलादयश्च'(दशपाधुणा-८। ११४॥)इति कलप्रत्यये द्वित्वमभ्यासस्येत्वं पुगागमः । मूलमस्य पिप्पलेन जलेन सन्तः प्रायेण सिञ्चन्तीति तद्यो गाद् वा पिप्पलः । “पिप्पलं सलिले वस्त्रच्छेदभेदे च ना तरौ''[ मेदिनीकोशः, लान्तवर्गः, श्री-१११] इति मेदिनिः । पिप्पलानि देश्यां पत्त्राणि, तानि सन्त्यस्य वेति, अर्शआदित्वादचि वा । "ह्योतीतेऽनागतेऽह्नि श्वः" [अमरकोषः३।४।२२ ॥] इति वक्ष्यते, तत्र 'श्वः' इति पद मागामिचिरकालोपलक्षकम् , कथमन्यथा 'परश्वः' इति प्रयोगः स्यात् । शाल्मलिवृक्षाद्यपेक्षया न श्वश्चिरं तिष्ठ-

४०   तीति, 'सुपि-'३।२।४॥ इति कः, पृषोदरादित्वात् सस्य तत्वे अश्वत्थः । यद्वा "आपः प्रजाहितं शीतमश्वत्थं पवनं विषम्''["]इति मालादर्शनादश्वत्थं जलम्, एतन्मूलेभ्य श्छिन्नेभ्यो बहुजलश्रुतेरश्वत्थयोगादश्वत्थः । सदा चलदल त्वेनाऽश्व इव तिष्ठतीति वा । ग्रीष्म प्रायेणाऽस्य मूलं धर्मार्थं जलैर्जनेन सिच्यति इति, तज्जलयोगाद् वा अश्व त्थः । पृषोदरादिः । ३ श्रिया युक्तो वृक्षः श्रीवृक्षः । ४ कुञ्जरैर्हस्तिभिरश्यते भुज्यतै कुञ्जराशनः । 'अश भोजने'(त्र्या.प.से.), कर्मणि ल्युट्, अवयवलक्षणयाऽवय व्यपि कुञ्जराशनः । ५ कृष्णस्याऽऽवासः कृष्णावासः । 

५०   ६ एतन्मूले बुद्धेन भगवता बोधिः साक्षात्कृत इति साह चर्याद् वृक्षोऽपि बोधिः । बुध्यते सर्वमितीन्प्रत्यये बोधिः । स चाऽसौ तरुश्च बोधितरुः । बोधिनामा वा तरु र्बोधितरुः । बोधिरपि । “पिप्पलो बोधिरश्वत्थ :"["]इति रत्नकोषः । षट् पिप्पलस्य । "हेमनिघण्टुश्चात्र 

"पिप्पले" बोधिरश्वत्थः श्रीवृक्षश्चलपत्रकः । 

मङ्गल्य: केशवावास: श्यामलो द्विरदाशनः ॥१॥"

[निघण्टुशेषः, प्रथमो वृक्षकाण्डः, शो-१९२७-२८ (३८ ३९)] इति ॥ 

१. '-मात्रम्' इति५॥ २. १प्रतौ नास्ति ॥ ३ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'क्लीबे' इति दृश्यते ॥ ४ -सि' इति३.४.५ ॥ ५. '-बत' इति५ ॥ ६. 'कुस्य-' इति१, 'कुश-' इति३॥ ७ 'का-' इति५ ॥ ८. '-ती' इति३॥ ९, 'वैष्ट-' इति३, 'अवै-' इति स्वामी ॥ १०. '-चिः 

११. 'शम' इति३॥ १२. सायणकृतमा.धातुवृत्तौ-"शमी- शमशब्दात् पिप्पल्यादित्वान्ङीष् ।" इति दृश्यते, दिवादिः धातुसं-९९, पृ.४३४॥ १३. —-दित्वम्' इति३ ॥ १४ 'कम्बा-' इति४॥ १५. 'सतः' इति४॥ १६. '-तीति' इति१.२.५ ॥ १७ ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १८. 'वस्त्रे छेदे भेदे' इति४॥ १९. '-ल्यानि' इति३, '-ल्यादि-' इति५ ॥ २०. '-स्या' इति५॥ २१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २२. "ह्यः स्यादतीतेऽह्नी श्व एष्यति"(अभि-६।१५४१)इत्यभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् ॥ २३. 'इत्यन्ये' इति१॥ २४ द्र. पदचन्द्रिका, भाग-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६६ ६७, पृ.९५ ॥, रामाश्रमी२।४।२०-२१ ॥, पृ.१७३ ॥ २५. '-च्चाऽश्वत्थं' इति४॥ २६. १प्रतौ नास्ति ॥ २७ ‘-प्रयोगाद्' इति१॥ २८. '-स्यते' इति३॥ २९. 'मु(भु)ज्यते' इति३॥ ३०. '-स्य' इति५॥ ३१. 'है-' इति१.२॥ ३२. '-घण्टुश्चात्र' इति१॥ ३३. '-लो' इति१॥

                                                                         प्लक्षस्तु पर्केटी जटी ॥११३१॥ 

            १ प्लक्षति अधोगच्छतीति प्लक्षः। 'प्लक्ष गतौ' ( ), अच्। प्लोषत्यशिवमिति वा। 'प्लुष(प्लुषु) दाहे' (भ्वा.प.से.), 'प्लुषः प्लुष् च (प्लुषेः प्लष् च) '(हैमोणा ५६६)इति सः। प्रक्षरति निर्यासमिति वा । 'क्षर सञ्चलने' (भ्वा.प.से.), 'अन्येष्वपि-'३।२।१०१ ।। इति ड:, टिलोपः, कपिरि(लि)कादित्वाल्लत्वम् । २ पर्कटाख्यं फलमस्त्य स्य पर्कटी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५ ॥ इतीनिः । यद्वाच स्पतिः-''फलं त्वेतस्य पर्कटम्''[]इति । पृच्छ्यते 

१०   (पृच्यते)ऽश्वत्थसादृश्येनेति पर्कटीति, अकारान्ताद् ड्या मीदन्तो वा । पृषोदरादिः । “पर्कटी नूतनफले पूगादेः प्लक्षपादपे''[मेदिनीकोशः, टान्तवर्गः, शो-४७] इति टान्ते मेदिनिः । पर्कटीति नान्तोऽयम् । "ईदन्तोऽप्यस्ति''[अम. क्षीर.२।४।३२॥] इति स्वामी । “विज्ञेया पर्कटी प्लक्ष: प्लक्षः पिप्पलपादपः''[शाश्वतकोशः, शो-५२६] इति । ३ जटा प्रागुक्ता (नो-८१६, ११२०), तद्योगाद् जटी, पुंसि । शिखादित्वादिन् । जटिनौ, जटिनः इत्यादि । “जट झट सङ्घाते'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्य: '(उणा-५५७)इतीन्,

ङीषि, जटी''[]इति सर्वधरः । “गर्दभाण्डे जटीप्लक्षौ''[]

२०   इति रुद्रः । त्रीणि 'पीपरडी'' इति ख्यातायाः ॥११३१॥ 

न्यग्रोधस्तु बाहुपात् स्याद् वटो वैश्रवणालयः । 

           १ न्यग् निम्नं रुणद्धीति न्यग्रोधः । पचाद्यच् । न्यग् रोहतीति, पृषोदरादिर्वा । २ बहवः पादा अवरोहा अस्य बहुपात्। 'सङ्ख्यासुपूर्वस्य'५।४।१४० ॥इति पाद स्याऽकारलोपः। ३ वटति वेष्टयति मूलैरिति वटः, त्रिषु। 'वट वेष्टने '(भ्वा.प.से.), अच् । ४ वैश्रवणस्य यक्ष स्याऽऽलयो वैश्रवणालयः। यदुक्तम्-"वटे वटै वैश्रवणः" ["]इति । चत्वारि वटस्य ॥ 

                                               उदुम्बरो जन्तुफलो मशकी हेमदुग्धकः॥११३२॥ 

           १ उल्लङ्घितमम्बरमनेन क्षीरमयत्वेन छिन्न उच्चै-

३०   रतिशयेन अम्बते स्रंसते उदुम्बरः, द्विपञ्चमस्वरः। 'अबि लबि स्रंसने "(भ्वा.आ.से.), उदुपपदे वर्णविकारेणा ऽकारस्योत्वमित्यन्ये । 'अबि शब्दे'(भ्वा.आ.से.), अबन्धु त्वं चेत्युदुम्बरः । मेदिन्यादौ तु वृक्षभेदेऽप्युडुम्बर इति टवर्गतृतीयमध्य एवेति । 

    "उडुम्बरस्तु देहल्यां वृक्षभेदे च पण्डके । 

___ कुष्ठभेदेऽपि च पुमांस्तानेऽपि स्यान्नपुंसकम् ॥१॥"

[मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, शो-२४९-२५०] इति मेदिनी विश्वादयः । “वृक्षभेदे तवर्गतृतीयमध्य एव"["]इति सु भूतिसर्वधरौ । २ क्षुद्रजन्तुत्वाजन्तवः कृमयो मशका वा,

४०   तद्युक्तानि फलान्यस्य जन्तुफलः । ३ मशकाः सन्त्यस्य मशकी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः। ४ हेमवर्ण क्षीरत्वाद् हेमदुग्धकः । चत्वारि ऊम्बरवृक्षस्य ॥११३२॥ 

      काकोदुम्बरिका फल्गुमलयूर्जघनेफलो । 

            १ काकप्रिय उदुम्बरः काकोदुम्बरः, गौरादिः, ततः 'संज्ञायां कन्'५।३ ७५ ॥, 'केऽण: '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वं काकोदुम्बरिका। २ फलति निष्पद्यते फल्गुः । 'फलः निष्पत्तौ'(भ्वा.प.से.), 'फलिपाटि-'(उणा-१८) इत्यादिना उप्रत्ययो गुगागमश्च, स्त्रीलिङ्गः । “फल्व सारेऽभिधेयवद् नदीभेदे मलय्वां स्त्री"[ मेदिनीकोशः,

५०   गान्तवर्गः, श्री-१०-११] इति मेदिनिः । ३ मैलं श्वित्रं 

१. '-भ्योऽपि' इति४॥ २. '-नि' इति५॥ ३ द्र. स्वोपज्ञटीका४।११३१ ॥, पृ.२५३॥ ४ 'पर्कटः' इत्यत्र बाहुलकात् कटप्रत्ययः, गौरादित्वाद् ङीषीतीदन्तता ५. '-च' इति१, '-ज्' इति३॥ ६ १.२.३प्रतिषु न दृश्यते ॥ ७ -ज्' इति३॥ ८ पृ.८७ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-७८, पृ.१०९ ॥, रामाश्रमी२।४।३२ ॥, पृ.१७८ ॥ ९. 'सर्वधरः' इति४॥ १०. 'पी-' इति३ ।। ११. '-रिडी' इति१.२॥ १२. ५प्रतौ नास्ति ॥ १३. '-मणः' इति३॥ १४ द्र. स्वोपज्ञटीका४।११३२ ॥, पृ.२५३॥ १५. '-नं' इति४ ।। १६. 'अम्बते' इति१.४.५ ॥ १७ '-ति' इति१.२.४॥ १८ 'रबि लबि अबि शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. '-न्धत्वं' इति१.३, '-न्धात्वं' इति४॥ २०. 'तृतीयटवर्ग-' इति४॥ २१. मेदिनीकोशे तु तवर्गतृतीयमध्यः 'उदुम्बर-' इति दृश्यते, पृ.१४०॥ २२. 'देहि-' इति३॥ २३. मेदिनीकोशे 'तु' इति दृश्यते ॥ २४ "उदुम्बरो जन्तुफले देहल्यां लघुमेढ़के । उदुम्बरं तु कुष्ठभेदे तानेऽपि स्यादुदुम्बरम्।" इति विश्वलोचनकोशे, रान्तवर्गः, श्रो-२५३, पृ.३१८॥ २५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६८, पृ.९६ ॥ २६. 'मस-' इति५ ।। २७ -त्र' इति४॥ २८. 'उदुम्ब-' इति३ ॥ २९. तुलनीयोऽमरकोषः २४६१॥ ३०. 'तत्' इति५ ॥ ३१. '-नि' इति३॥ ३२. '-त्वे' इति३॥ ३३. 'यु-' इति४, 'पु-' इति५ ॥ ३४ 'फलावसरे-' इति१, 'फलववसारे' इति३, 'फलवदसारे' इति४, 'फलवत्सारे' इति५ ॥ ३५. 'फ-' इति५ ॥

यावयते मलयू: । 'यु जुगुप्सायाम्'(चु.आ.से.), बाहुल कात् 'क्विप् वचि-'(वा-३।२।१७८ ॥) इत्यादिना क्विप् दीर्घत्वे। मलात् पापाद् युनाति वा, क्विबन्तः। “मलं पापे च किट्टे च वर्चस्के कृपणे मले"[]इति धरणिः। ४ जघने जघनतुल्येऽधोभागे फलतीति जघनेफला। पचाद्यच् , 'अमूर्धस्तक- '६।३।१२॥ इत्यादिना सप्तम्यलुक् , बहु व्रीहिर्वा । सर्वे स्त्रियाम्। “फल्गुः"[मङ्खकोशः,शो-११८] पुंस्यपि इति मङ्खः । चत्वारि ‘कालूंबरी' इति ख्यातायाः ॥ 

आम्रचूतः सहकारः 

१०        १ अम्यतेऽभिलष्यते आम्रः । 'अम गत्यादौ' (भ्वा.प.से.), 'अमितम्योर्दीर्घश्च' (उणा-१७३) इति रग्दीर्घ त्वें । "प्रथमस्वरादिरम्र इत्यपि''[ ]इति हलायुधटीको। २ श्चोतति रसं चूष्यते वा चूतः । 'श्चतिर् क्षरणे'(भ्वा.प.से.), 'चूष पाने'(भ्वा.प.से.) वा, अनयोः पृषोदरादित्वात् । ३ सहकारयति सङ्गमयति स्त्रीपुंसाविति सहकारः। अच् । त्रीण्याम्रस्य । अमरस्तु-"आम्रचूतो रसालोऽसौ सहकारो ऽतिसौरभः''[अमरकोषः२।४।३३ ॥] इति भिनत्ति ॥ 

                                                                        सप्तपर्णस्त्वयुक्छदः ॥११३३॥ 

           १ प्रतिपर्व सप्त पर्णान्यस्य॑ सप्तपर्णः। २ अयु 

२०   जि विषमाणि छदान्यस्य अयुक्छदः । द्वे ‘सादडीयु" इति ख्यातस्य ॥११३३॥ शिग्रुः शोभाञ्जनोऽक्षीव-तीक्ष्णगन्धक-मोचकाः । 

           १ शिनोति तैक्ष्णात् शिग्रुः, पुंक्ली.। 'शीञ् निशाने '( ), 'जम्ब्वा(ञ्चा)दयश्च'(उणा-५४२) इति शीऔं रुक् गकारागमो ह्रस्वत्वं चेति । "श्वेतशौण्ड दशाशूद्रशिग्रवः''[ ]इति शभेदात् तालव्यादिः । २ शोभां जनयति शोभाञ्जनः । पृषोदरादिः । शोभामनक्तीति । 

'अञ्जू [व्यक्ति] म्रक्षणादौ '(रु.प.से.) इत्यस्य पचाद्यचि। "तरुणीजन इवाऽधिगतशोभाञ्जनो वसन्तसमयः प्रादुरासीत्" ["]इत्याश्चर्यमञ्जरीति, अतोऽयं तालव्यादिः । "दन्त्यादि-

३०   रपि"[ ]इत्यन्ये । ३ न क्षीवन्तेऽनेन अक्षीवः, आद्य स्वरादिः । 'क्षीवृ मदे'(भ्वा.आ.से.), करणे घञ् । "आपर्वात् 'क्षीवृ मदे'(भ्वा.आ.से.) अतः करणे घत्रि दीर्घादिरपि, (गन्ध-)काक्षीरेति रान्तोऽयम्'[ ] इत्यन्ये । ४ तीक्ष्णस्तीवो गन्धोऽस्य तीक्ष्णगन्धकः । 'उरःप्रभृति भ्यः कप्'५।४।१५१ ।। इति कप । ५ मुञ्चति गन्धं मोचकः । 'मुच्ल मोक्षणे'(तु.प.अ.), ण्वुल् । मोचयति रोगादि, दुर्गन्धत्वात् पार्श्व मोचयतीति वा पचाद्यचि मोचः, ततः कनि मोचकः । अक्षीवादीनां त्रयाणा मितरेतरद्वन्द्वैः । पञ्च ‘सिरघूसुहीजणुं"' इति ख्यातस्य ॥ 

४०   श्वेतेऽत्र श्वेतमरिचः 

            १ अत्र शिग्रौ श्वेते' श्वेतानि मरिचतुल्यान्यस्य श्वेतमरिचः । एकं श्वेतशिग्रोः ॥ 

                                                                          पुन्नागः सुरपर्णिका ॥११३४॥ 

           १ पूजितः पुमान् पुन्नागः, स इव प्राधान्यात् । २ सुरप्रियाणि पर्णानि सन्त्यस्यां सुरपर्णिका, टाबन्तः । द्वे पुन्नागवृक्षस्य ॥११३४॥ 

बकुलः केसरः 

          १ कविभिरुच्यते वर्ण्यते बकुलः । 'वच परि भाषणे'(अ.प.अ.), बाहुलकादुलच् । बक्यते पुष्पैर्वा । 

५०   'वकिङ् कौटिल्ये'( ) अतो वा उलच् । २ केसरा: सन्त्यस्य केसरः, दन्त्यमध्यः। अर्शआदित्वादच् । “सवि तृकिसलयकेसरसभाः''["]इत्यूष्मविवेकात् । वउलसिरी नाम्नी द्वे । यद् धन्वन्तरिः 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-१०७, पृ.१४८ ॥, रामाश्रमी२४६१ ॥, पृ.१९० ॥ २. '-णेः' इति१॥ ३ '-हेर्वा' इति३॥ ४ 'सर्वेऽपि' इति३॥ ५. 'अमरः' इति१ ॥, "काकोदुम्बरिकायां ना फल्गुरिङ्गं नरीङ्गिते" इति मङ्खकोशे, पृ.९॥ ६ 'कालुं-' इति३, 'कागू-' इति४॥ ७. '-क्षते' इति४॥ ८. '-त्वं' इति१ ॥ ९. '-कारः' इति३॥ १०. 'पत्राण्यस्य' इति१.२॥ ११. '-उ' इति१.३, ‘-यु' इति२ ॥ १२. 'शी-' इति३॥ १३. 'निशामने' इति४॥ १४. 'शीङो' इति३.४॥ १५. "शृ हिंसायां क्रै० । शृणातेरकारोऽन्त्यस्य निपात्यते तकारश्चागमः । शृणातीति शत्रु:-अरिः । कर्ता । अस्यैव इकारो गश्च निपात्यते । शृणातीति शिग्रुः-वृक्षः । कर्ता ।" इति माणिक्यदेवविरचिता दशपाधुणादिगण वृत्तिः, ११५८ ॥, पृ.६४॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-७७, पृ.१०६-१०७॥ १७. 'क्विप्' इति३॥ १८. '-न्ति' इति३ ॥ १९. '-देर्दु-' इति३.४॥ २०. १.३.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ २१. ४प्रतौ नास्ति ॥ २२. '-न्द्वे' इति४॥ २३. '-जणु' इति२, ‘-जणइ' इति३, '-जणौ' इति४, ‘-जणउ' इति५ ॥ २४. '-शरः' इति३.४ ॥ २५. '-त्र' इति४॥ २६. '-शरः' इति३॥ २७. '-शर-' इति४॥ २८. द्र. पदचन्द्रिका,

भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-११०, पृ.१५० ॥ २९. 'वउली-' इति१, 'विउलस-' इति४, 'बउलशि-' इति५ ॥

     "बकुलः शीधुगन्धश्च मद्यगन्धो विशारदः । 

      मधुगन्धो गूढपुष्पः शिम्बी केसरकस्तथा ॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, आम्रादिः पञ्चमो वर्गः, श्रो-१४२]इति ॥ 

                  अशोकः कङ्केल्लिः 

           १ एतद्वने तपस्यन्ती गौरी मनोरथप्राप्त्या नष्ट शोका बभूवेत्यागमः । नास्ति शोकोऽस्मादिति अशोकः । अश्नुत इति वा । पृषोदरादिः । २ कं जलं केलति गच्छति कङ्केल्लिः । 'केल गतौ '(भ्वा.प.से), पृषो दरादिः । “स्त्रियां त्वशोके कङ्केल्लिः "[] इत्यमरः 

१०   (अमरशेषः)। द्वे अशोकतरोः ॥ 

                                                                                          ककुभोऽर्जुनः । 

           १ ककत इति ककुभः । 'कक लौल्ये'(भ्वा. आ.से.), बाहुलकादुभः । ककुभो व्यापकत्वादस्य सन्तीति, अर्शआदित्वादचि वा। कं पत्त्रगतं जलं क्षुम्नाति विस्तार यति, क्षुभेः सौत्रादिगुपधः कः, पृषोदरादित्वात् षकारलोपे ककुभ इति वा। २ अज्यते अर्जुनः । 'अर्ज सर्ज अर्जने' (भ्वा.प.से.), उनन् । शौक्ल्याद् वा । द्वे अर्जुनवृक्षस्य । 

मालूरः श्रीफलो बिल्वः 

           १ मलते भक्षणार्थं जनोऽमुमिति मालूरः । 'मल 

२०   मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'खर्जिपिञ्जिभ्यामूरोलचौ'(उणा ५३०) इति बाहुलकादूरः, ह्रस्वस्य दीर्घता चेति । मां लक्ष्मी लातीति वा । पूर्ववदूरच, आकारलोपः । २ श्रीदानि फलान्यस्य, श्रीयुक्तानि फलान्यस्येति वा श्रीफलः । ३ कण्टकितत्वाद् बिलति भिनत्ति बिल्वः । ‘बिल भेदने' (तु.प.से.), उल्वादित्वाद् वः । त्रीणि बिल्वस्य ॥ 

                                                                     किङ्किरातः कुरण्टकः ॥११३५॥  

           १ किं कुत्सितं किरति किङ्किरातः। 'क विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृवृकालि-(हैमोणा-२०९)इत्यातक् । २ कुर्यते छिद्यते कुर् । 'कुर छेदने (तु.प.से.), क्वि बन्तः, बाहुलकादण्टः कुरण्टकः, निरुकारमध्यः''["]इति 

३०   मधुमाधवी । 'रुटि स्तेये'(भ्वा.प.से.), कुपूर्वः, क्वुनि कुरुण्टकः, सोकारमध्योऽपि । सामान्य म्लानकमात्रे ऽपि कुरण्टकः । “वर्णपुष्पमलिनान्तकस्ता किङ्किरात मुदितं कुरण्टकम्''[हलायुधकोश:२।२०७॥] इति हलायुधः। कुरण्टकः पीतपुष्पः । यदमर:-"तत्र शोणे कुंरवकस्तत्र पीते कुरण्टकः''[अमरकोषः२।४।७४ ॥] इति । 'पीत कोटसेलीउ' तस्य द्वे ॥११३५॥ 

त्रिपत्रकः पलाश: स्यात् किंशुको ब्रह्मपादपः । 

           १ त्रीणि पत्त्राण्यस्य त्रिपत्रकः । २ विस्तृ तत्वात् पवित्रत्वाच्च प्रशस्तानि पलाशानि पर्णान्यस्य 

४०   पलाशः । अर्शआदित्वादच् । ३ शुकतुण्डाभपुष्पत्वात् किमस्य पुष्पं शुक इति वितर्कात् किंशुकः । किञ्चित् शुको नील इति वा । ४ ब्रह्मणः पादपो ब्रह्मपादपः । चत्वारि ‘खाखर' इति ख्यातस्य ॥ 

तृणराजस्तलस्तालः 

           १ तृणानां राजा तृणराजः । 'राजाह:सखिभ्य ष्टच'५।४।९१॥, 'नस्तिद्धिते'६।४।१४४॥ । तृणद्रुमध्ये मुख्यत्वात् तृणराजत्वम् । २ तलति प्रतिबिम्बति प्रति ष्ठते तलः । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.उ.से.), अच् । ३ प्रज्ञाद्यणि तालः । त्रीणि ताडस्य ॥ 

५०                                                                 रम्भा मोचा कदल्यपि ॥११३६॥ १ रभतेऽनया रम्भा । 'रभ राभस्ये '(भ्वा. आ.अ.), 'घञर्थे कः'(वा-३।३।५८॥), 'रभेरशब्लिटो:'

१. '-लाः' इति४.५ ॥ २ '-गाधश्च' इति४॥ ३ 'केश-' इति३.४॥ ४ 'शीर्षकेशरकस्तथा' इति धन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.२६५॥ ५. '-मोऽस्ति' इति४॥ ६ 'मलं' इति४.५ ॥ ७ क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'वेल चेल-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातुश्चलनेऽर्थे दृश्यते ॥ ८ द्र. स्वोपज्ञ टीका, ४११३५ ॥, पृ.२५३॥ ९ -धकः' इति२.३॥ १०. 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ११. १.२.३.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ १२. 'खर्जिपिञ्चादिभ्य-'(उणा-५३०)इत्युणादिगणे ॥ १३. 'श्रीपदानि' इति३॥ १४ 'इति' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ १५. '-ति' इति३॥ १६. 'कुर्' इति१.३.५॥ १७ 'शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८ '-ड:' इति४॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री १२०, पृ.१६४॥ २०. 'कु-' इतिर, 'क्रु-' इति४॥ २१. '-न्येन' इति१.२.४.५ ॥ २२. 'वर्णपुष्पममलानकं तथा' इति हलायुधकोशे, पृ२५॥ २३. 'कुरु-' इति३.५ ॥ २४ '-कम्' इति१.३॥ २५. '-कं -' इति३.५॥ २६. '-यौ' इति३॥ २७ ‘-पादः' इति२ ॥ २८. 'खाख' इति२॥ २९. 'तृणमध्ये द्रु-' इति४॥ ३०. '-न्ति' इति३॥ ३१. '-ते' इति ॥ ३२. १प्रतौ नास्ति ॥ ३३ 'रम्भ-' इति३.४.५ ॥, 'अभि रभि शब्दे' इति दुर्गसम्मतपाठः, तस्य 'रम्भते' इति रूपम् ॥

७।१।६३॥ इति नुम् । रमतेऽस्यां वा । 'रमु क्रीडायाम्' (अ.आ.अ.) बाहुलकाद् ‘दृदलिभ्यां भः'(उणा-४३१) इति भः । २ त्वचं मुञ्चति मोचा । 'मुच्ल मोक्षणे' (तु.उ.अ.), पचाद्यच्। ३ केन वायुना दल्यत इति कदली । 'दल विशरणे'(भ्वा.प.से.), 'घबर्थे क:'(वा ३।३५८॥), गौरादिः। कद्यते वा । 'कद स्थैर्ये'( ), वृषादित्वात् कलच्, गौरादिः । त्रीणि कदल्याः ॥११३६॥ 

करवीरो हयमारः 

          १ कृणोति हिनस्ति करः । ‘कृञ् हिंसायाम्'

१०   (स्वा.उ.अ.), अच् । स वीर इव मारकत्वात् करवीरः। २ हयानुपभुक्तो मारयति हयमारः । पचाद्यच् । द्वे 'कणयर' इति ख्यातस्य ।। 

                                                                                 कुटजो गिरिमल्लिका । 

          १ कुटति कुटजः । 'कुट कौटिल्ये'(तु.प.से.), 'कुटेरजः'(हैमोणा-१३०), कुटादित्वान्न गुणः । कुटतो जायत इति वा । ‘पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः। २ गिरिणा मल्ल्यते धार्यते वा गिरिमल्लिका । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), क्वुन् । गिरौ मल्लीव वा । इवार्थे कन् । द्वे 'कुडउँ' इति ख्यातस्य ॥ 

२०                                          विदुलो वेतसः शीतो वानीरो वचुलो रथः ॥११३७॥ 

           १ वेत्ति स्वरक्षां जलप्लवेऽपि विद्यते वा विदुलः । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), बाहुलकादुलच् । २ वेति जलप्लवतां गच्छति वेतसः, पुंस्त्री. । यत् क्षीर स्वामी-"वेतसी तु द्वयोः "[]इति । 'वी गत्यादौ '(अ. प.अ.), 'वेतसवाहसपनसा'(कातन्त्रोणा-३।१४२ ॥)इत्यसा [न्त]निपातनादेव तुक् । अस्मादेव धातोः ‘वियस्तुट् च'

(दशपाधुणा-९४५॥)इत्यसच् । ३ शीतलत्वात् शीतः । वीर्येण लेपाद् दाहशमनाद् वा । "वेतसे बहुवारे ना गुणे शीतं हिमं त्रिषु''[]इति रभसः । शीतं क्लीबलिङ्ग-

३०   मर्पि। "शीतं तुषारवानीरबहुवारद्रुमेषु च''[]इत्यजयः। ४ वनति भजतेऽम्बु वानीरः । 'वन षण सम्भक्तौ '(भ्वा. प.से.), बाहुलकादीरन्दीपर्यो । आवरकत्वाद् विकल्पितं नीरमस्माद् वा वानीरः। ५ वजति वझुलः । 'वज गतौ' (भ्वा.प.से.), उलप्रत्यये साधुः। ६ रमन्तेऽत्रेति रथः। 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), 'हनिकुषिनीरेमि[काशि] भ्यस्थक् (क्थन्) '(उणा-१५९)इति थक् (क्थन्)। "रथे (रथः) स्यन्दनवानीरौ''[]इत्यजयः । षट् वेतसस्य ॥११३७॥ 

कर्कन्धुः कुवली कोलिर्बदरी 

           १ कर्कस्य अन्धुरिव कर्कन्धुः, पुंस्त्रीलिङ्गः,

४०   ह्रस्वान्तः । [कर्कन्धूरपि], कर्कं लोहितवर्णं धत्ते कर्क न्धूः । कर्कपूर्वाद् धाञः 'अन्धूईन्भूर्जम्बू:कफेलू:कर्कन्धू दिधिषूर्निपात्या'(उणा-९३) इति सूत्रेण कूप्रत्यये साधुः । "कर्कं कर्कशं कठोरं कण्टकं धत्ते''[ ]इत्यन्ये । “कर्क न्धूफलमुच्चिनोति शबरी'[ ]इति भवभूतिप्रयोगः । २ कौति कुवली, त्रिषु । 'कोर्वा'(हैमोणा-४६९)इति किदलः । कौ भूमौ वलतीति वा । ३ कुलति (कोलति) संस्त्या यति घनीभवति कोलिः । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), -इन् '(उणा-५५७) इतीन् । कु (को)लति पक्षिभिर्वा घनीभवतीति व्युत्पत्तिर्वा । स्त्रियामयं ङीषि कोली । 

५०   बदरीणां फले अण्लुकौं 'लुक्तद्धितलुकि'१ ।२।४९ ॥ इति स्त्रीप्रत्ययस्य लुकि कुवलं कोलं बदरमिति । बदति स्थिरीभवति छिन्नस्याऽपि प्ररोहणादिति बदरी, पुंस्त्री । 'बद स्थैर्ये '(भ्वा.प.से.), 'दिविभ्रमिवासि-'( )इत्यादिनाऽरः । "बाहुलकादरन्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-४३] इति माधवः । गौरादित्वाद् ङीष् । चत्वारि बदर्याः ॥ 

१. 'मल्यते' इति१.३॥ २. '-जउ' इति४.५, ‘-जो' इति३ ॥ ३ -ऽति' इति५ ॥ ४ 'स्वामी' इति४॥ ५. '-ति' इति१॥ ६. अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्- "वेत्यम्यो(वेत्यम्भो?)ऽनुवर्तते वितस्यते वा वेतसः ।" इति दृश्यते, २।४।२९ ॥, पृ.८७ ॥ ७ 'वा' इति३.४.५ ।। ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-७६, पृ.१०६ ॥, रामाश्रमी२।४।३० ॥, पृ.१७६॥ ९. -बमपि' इति१.४॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४३०॥, पृ.८४॥ ११. '-ति' इति५॥ १२. '-न' इति४.५ ॥ १३. 'भक्तौ' इति स्वामी ॥ १४ १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ १५. -णीज्' इति१.२.४.५ ॥ १६. '-न्धूः' इति४॥ १७ 'पुंस्त्री' इति४॥ १८. '-न्धुः' इति१ ॥ १९. 'अन्दूदृन्भूजम्बूकफेलूकर्कन्धूदिधिषः' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-८२, पृ,११४॥ २१. '-ते' इति२.३॥ २२. 'कुल संस्त्याने('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २३. 'पक्षिर्वा' इति१.३.४.५ ॥ २४ 'अणुणु-' इति१, 'अण-' इति२.३ ॥ २५. 'अवयवे व प्राण्योषधिवृक्षेभ्यः '४।३।१३५॥ इत्यण् , 'फले लुक्'४।३।१६३ ॥ इति लुक् ॥ २६. '-त्ययलु-' इति३ ॥

                                                                                          अथ हलिप्रियः । नीपः कदम्बः 

          १ एतत्क(को)टरोद्भूतत्वान्मदिरास्वादनेन बल भद्रप्रियत्वाद् हलिनः प्रियो हलिप्रियः । सुराधिवासित त्वात् । नयति वश्यतां चित्तं मुदं सुखं वा नीयतेऽसा विति नीपः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'नीपादयश्च' (कान्तत्रोणा-२११६॥)इति बाहुलकात् पः । २ कद्यते कदम्बः । 'कद स्थैर्ये'( ), 'कदेर्णिद्वा'(हैमोणा ३२२)इत्यम्बच् । कदेहिँसार्थात् कदति हिनस्ति वियो 

१०   गिनमिति वा कदम्बः । “कदं वर्षाकालं वाति बोधयति वा । 'वा गतिगन्धनयोः'(अ.प.अ.), कप्रत्यये बाहुलकाद् द्वितीयाया अलुकि कदम्बः'[] इति टीकान्तरम् । पक्षे कादम्बः । त्रीणि कदम्बवृक्षस्य ॥ 

                      सालस्तु सर्जः 

           १ सीयते सालः । ‘षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), पृषोदरादिः । अतिसारत्वादतिशायने, अर्शआद्यचि रलयो रेकत्वस्मरणात् साल इति वा । "सल्यते गम्यतेऽसौ सालः । 'सल(षल) गतौ'(भ्वा.प.से.), कर्मणि घञ्"[] इति सर्व 

धरः । दन्त्यादिरयम् । “पुंसि भूरुहमात्रेऽपि सालो वरण 

२०   सर्जयो:"[]इति दन्त्यादौ रभसः । २ सृजति सर्जति वा सर्जः। 'सृज विसर्गे'(तु.प.अ.), अच् । 'अर्ज सर्ज अर्जने' (भ्वा.प.से.)अतो वाऽच् । द्वे 'सार्ग' इति ख्यातस्य । ‘सण' इति भाषान्तरम् । यदमरः- “साले तु सर्जकाऱ्यांश्वकर्णकाः सस्यसंवरः''[अमरकोषः२।४।४४॥] इति ॥ 

                                                                           अरिष्टस्तु फेनिलः ॥११३८॥ 

            १ नास्ति रिष्टमशुभमस्मादिति अरिष्टः, रक्षा हेतुः । २ फेना सन्त्यस्य फेनिलः । 'फेनादिलच्-' ५।२।९९ ॥ इत्यलच् । द्वे अरिष्टस्य ॥११३८॥ 

निम्बोऽरिष्टः पिचुमन्दः 

            १ नयति रोगानुपशममिति निम्बः। ‘णीञ् प्रापणे'

३०   (भ्वा.उ.अ.), 'उल्वादयश्च'(उणा-५३५)इति बन् नुम् ह्रस्वत्वे । २ सेव्यमानादस्मानास्त्यरिष्टमशुभमिति अरिष्टः । अत एव सर्वतोभद्र इति नामान्तरमस्य । पिचुं कुष्ठभेदं मन्दयति पिचुमन्दः । अच् । “पिचुर्ना कुष्ठभेदेऽपिं" [मेदिनीकोशः, चान्तवर्गः, शो-७] इति मेदिनिः । पिचुं कुष्ठभेदं मर्दयतीति पिचुमर्द इत्यपि । त्रीणि निम्बस्य ॥ 

                                                                                  समौ पिचुल-झाबुकौं । 

           १ पिचुं तूलं* लाति पिचुलः । "पिचुः स्यात् तूलकर्षयोः'[ ]इति धरणिः । २ 'झा' इत्यव्यक्ता नुकरणम्, तं वाति गच्छति, मितव्वादित्वाद् डौ झाबु:

४०   प्रवहज्जलम्, तत्स]निधानात् तत् कायति । 'आतो ऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥ इति के झाबुकः। "झाबुक: पिचुलः प्रोक्तः''[हलायुधकोशः२।१९५ ॥] इति हला युधः । “झाबुकोऽपभ्रंशः''[अम.क्षीर.२।४।४० ॥] इति स्वामी । द्वे अनुपदेशजातस्य 'झाउं'' इति ख्यातस्य । 'झाब' इति भाषान्तरम् ॥ 

कर्पासस्तु बादरः स्यात् पिचव्यः 

           १ करोति शोभां" कर्पासः, पुंक्लीबः । 'डुकृञ् करणे '(त.उ.अ.), 'कृजः पासण '(उणा-७२३) इति पासण् । २ बदति स्थैर्यं बादरः । बाहुलकादरन्दी? । 

५०   ३ पिचुभ्यो हितः पिचव्यः । पिचुशब्दाद् 'उगवादि भ्यो यत्'५।१।२॥ इति यत्प्रत्ययः, 'ओर्गुणः '६।४।१४६ ॥ 'वान्तो यि प्रत्यये'६।१७९ ॥ इत्यवादेश: । त्रीणि 'कपास' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                  तूलकं पिचुः ॥११३९॥ 

            १ तूल्यते तूलम् । 'तूल निष्कर्षे '(भ्वा.प.से.),

१. 'बलि-' इति१.४.५ ॥ २ 'क्' इति३॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-८८, पृ.१२३॥ ४ 'क-' इति५॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-९०, पृ.१२६॥ ६ द्र. रामाश्रमी२।४।४४ ॥, पृ.१८४॥ ७ ३प्रतौ नास्ति ॥ ८ 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ९ '-गर' इति३॥ १०. 'सालस्तु' इति३॥ ११. '-त्र' इति४॥ १२. 'च' इति मेदिनीकोशे, पृ.२७॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः२।४।४०॥ १४. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-८६, पृ.१२० ॥, रामाश्रमी२।४।४० ॥, पृ१८१॥ १६. '-बु' इति५॥ १७ -हणं' इति३॥ १८ ३प्रतौ नास्ति ॥ १९. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"ध्यायतेावुकोऽप भ्रष्टः।" इति दृश्यते, पृ.९०॥ २०. '-शे' इति१.२॥ २१. '-उ' इति१.२.३ ॥ २२. 'भाषा' इति३॥ २३ '-बा' इति१, ‘-बक' इति५॥ २४ ५प्रतौ नास्ति ॥ २५. 'पुंक्ली.' इति१.२॥ २६. 'कृ' इति३॥ २७ 'पासञ्' इति दशपाधुणादिगणसूत्रे ९१०२ ॥, 'पासः' इति पञ्चपाद्याम् ॥ २८. '-?' इति५ ॥

भावे घञ् । स्वार्थे कनि तूलकम्, पुंक्ली. । २ पच्यते पिचुः, पुंसि, निरस्थीकृतकर्पासः । 'पचेरिच्चात: '(हैमोणा ७३५) इत्युः । पिचयतीति वा । 'पिचि गतौ'( ), बाहुलकादुः । लोढियारूनाम्नी द्वे ॥११३९॥ 

आरग्वधः कृतमाले 

            १ आ समन्ताद् रुजं वधति छिनत्ति । 'वध छेदन सेवनपूरणेषु'( ), पृषोदरादित्वाद् आरग्वधः, दीर्घादि श्चतुःस्वरः । त्रिस्वरों ह्रस्वादिरपि । “आरग्वधोऽथ तमाले (सम्पाकः) कृतमालस्तथाऽर्वधः''[ ] इति रत्नकोषः । 

१०   आरञ्जयत्यारजो मलाः, तेषां वधोऽत्रेति वा । २ कृतमती 

सारं मलते धारयति कृतमालेः । ‘मल धारणे'(भ्वा. आ.से.), 'कर्मण्यण्'३।२।१॥, तत्र । किरमालानाम्नी द्वे॥ 

                                                                              वृषो वासा-ऽऽटरूषके । 

          १ वृष्यते पीयते वृषः । 'वृष पाने'( ), 'घञर्थे कः '(वा-३।३।५८॥)। वर्षति मधुपुष्पमस्येति वा । 'वृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), ‘इगुपध-'५।३।१३५ ॥ इति कः । मूर्धन्यमध्यः । “वृषः स्याद् वासके धर्मे सौर भेये च शुक्रले''[विश्वप्रकाशकोशः, षान्तवर्गः, श्री-१] इति मूर्धन्यान्ते विश्वात् । २ वस्ते आच्छादयति वासा। 

२०   "वासो गृहेऽप्यवस्थाने वासा स्यादाटरूषके''[]इति रुद्रः। "वाश्यते शब्दयत इति । 'वा” शब्दे'(दि.आ.से.), 'गुरोश्च हलः '३।३।१०३ ॥ इत्यकारः, ततष्टाप् । "उश्यते काम्यते कासरोगिभिः''["]इति स्वामी । “दशा कशा वाशा पेशी''[ ]इति लिङ्गकारिकादर्शनात् तालव्यान्तः" [पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-१४९]इति बृह स्पतिः । ३ आ समन्तादटन्तीति आटाः । आटान् गच्छतो” जन्तून् रुषति (रोषति) हिनस्ति दूरगतकाण्ड त्वात् आटरूषकः, [मूलविभुजादिः] । यद्वा आटाश्चला जन्तवः, तैः सह रूपति मिश्रीभवति घनतरकाण्डपत्र त्वेन, ततस्तेषां द्रुतमनिर्गमत्वाद् आटरूषः । 'रूष मिश्रणे'

३०   ( ), 'इगुपध- '५ ।३।१३५ ॥ इति कः । आटरूषो दीर्घाकारोकारवान्, “वृषो वासाटरूषकः''[ ]इति माध वात् । ह्रस्वादिः, ह्रस्वोकारवांश्च । "वेद्यमाताटरुषकः" __ सिंहास्यो वाजिदन्तकः''[ ]इति रभसात् । ह्रस्वमध्य पक्षे त्वाद्या व्युत्पत्तिः। त्रीणि 'अरडूसा' इति ख्यातस्य॥ 

करञ्जस्तु नक्तमालः 

           १ कं सुखं जलं वा रञ्जयति करञ्जः । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), 'कर्मण्यण'३ ।२।१॥ । सानुस्वार मध्यः । -त्यजरज-'३।२।१४२ ॥ इति निर्देशादक्ङि त्यनि(-णि) नलोपः, णिलोपस्य स्थानिवत्त्वान्नोपधा-

४०   वृद्धि: । "ततो निरनुस्वारमध्योऽपि करजः"[]इति मिश्राः । करोति करञ्ज इति वा । 'कृञो(कृगो)ऽञ्जः' (हैमोणा-१३६)। २ नक्तं रात्रिमलति भूषयति भूता श्रयत्वादलति वारयति वा नक्तमालः। द्वे करञ्जस्य ॥ 

                                                                         स्नुहिर्वजो महातरुः ॥११४०॥ 

           १ स्तुह्यति उद्वमति क्षीरमिति स्तुहिः । 'स्नुह (ष्णुह) उद्गिरणे'(दि.प.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा ५५९)इतीन् । "ङीषि स्नुही"["]इति माधवी । अत एव धातोः ‘वा द्रुहमुहस्नुह-'८।२।३३ ॥ इति कुत्वे स्नु गित्यपि । स्त्रियां भागुरिमते टापि स्नुहाऽपि । “स्नुहा 

५०   स्नुक् स्नुड्''[]इत्यमरदत्तः । २ वज्र इव वज्रः, भेदकत्वात् । "वज्रः स्त्री स्नुक् स्नुही गुडा"[क्षीर स्वामिसम्मतामरकोषः२।४।१०६॥] इति स्वामी । "वज्र द्रुमः''[ ] इत्यमरः । ३ महांश्चासौ तरुश्च महातरुः । त्रीणि 'थोहरि' इति ख्यातस्य ॥११४०॥ 

महाकालस्तु किपाके 

१. 'लोढी-' इति३, 'लोटि-' इति५॥ २. '-या' इति१, '-यारु' इति३॥ ३ -रह-' इति१.२॥ ४ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।४।२४ ॥ पृ.७७॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६९, पृ.९८ ॥, रामाश्रमी२।४।२३ ॥, पृ.१७४ ॥ ५. '-मलः' इति३॥ ६ 'वृषते' इति ॥ ७. '-वे' इति३ ।। ८ पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-१४९, पृ.१९४ ॥, रामाश्रमी२।४।१०३ ॥ ९. 'काश्यते' इति१, 'काश्यति' इति५ ॥ १०. 'काश-' इति५॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-१४९, पृ.१९४॥ १२. अम.क्षीर.टीकायां न दृश्यते ॥ १३. 'वशाकशा' इति४.५ ॥ १४. '-टतीति' इति२॥ १५. '-न्तो' इति४.५॥ १६. '-ति-' इति३॥ १७ '-दि' इति१.२॥ १८. '-रू इति१.३.५ ॥ १९. 'मुखं' इति१॥ २०. '-त्यजिरजि-' इति३॥ २१. णिलोपस्य स्थानिवत्त्वाद् णिनिमित्तवृद्धिरपि दुरात् संज्ञापूर्वकत्वान वृद्धिरिति समाधेयम् ॥ २२. '-लयति' इति३ ॥ २३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-१५१, पृ.१९७॥ २४ ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ २५. '-मरः' इति१॥, द्र. रामाश्रमी२।४।१०५ ॥, पृ.२१०॥ २६. '-र' इति३॥ २७. '-तायाः' इति४॥

           १ महान् कालो मृत्युरस्माद् महाकाल: । २ कुत्सितः प्राणहरः पाकोऽस्य विषवृक्षत्वात् किम्पाकः, तत्र । द्वे किम्पाकस्य । 'कयंजर्ण' इति भाषा ॥ 

                                                                                    मन्दारः पारिभद्रके । 

           १ मन्दारः प्रागुक्तः (अभि.लो-१७९)। २ पारि प्राप्तं पारं भद्रमस्य पारिभद्रः । यद्वा परितो भद्रमस्य परि भद्रः । प्रज्ञाद्यणि परिभद्रः । पारं निष्ठां प्राप्तं भद्रमस्य वा । स्वार्थे कनि पारिभद्रकः, तत्र । द्वे मन्दारस्य ॥ 

                                               मधूकस्तु मधुष्ठीलो गुडपुष्पो मधुद्रुमः ॥११४१ ।। 

१०       १ मदयति मधूकः । पृषोदरादिः । मह्यते जनैर्वा । 'मह रक्षणे'( ), उलूकादित्वादूको धकार श्चान्तादेशः । मधुशब्दाद् यावादित्वात् कनि मधुको ह्रस्व मध्योऽपि । २ मधु ष्ठीवती मधुष्ठीलः । 'ष्ठिवु निर सने'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, पृषो दरादित्वाल्लत्वम्, 'र्वोरुपधाया दीर्घ:-'८।२७६ ॥ इति दीर्घः । ३ गुड इव स्वादु पुष्पमस्य गुडपुष्पः । ४ मधुवत् पुष्पं माधुर्यान्मधुनामा द्रुमो मधुद्रुमः । चत्वारि मधूकस्य ॥११४१॥ 

पीलुः सिनो गुडफलः 

२०        १ पीयते माधुर्यादिति पीलुः, पुंसि । 'पीङ् पाने'(दि.आ.अ.), 'पीङ : कित्'(हैमोणा-८२१)इति लुः । पीलति प्रतिष्टभ्नाति वा। ‘पील प्रतिष्टम्भे'(भ्वा.प.से.), मृगय्वादित्वात् कुः। पीड्यत इति वा। मृगय्वादिः। २ सिनोति सिनः । 'षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), 'इण्नसि (इण्सि-)' (उणा-२८२)इति नक् । ३ गुडवन्मधुरं फलम स्य गुडफलः । त्रीणि पीलोः । 'जालि' इति भाषा ॥ 

                                                                                    गुग्गुलुस्तु पलङ्कषः । 

            १ गोजति सुखम् , 'गुज स्तेये'(भ्वा.प.से.), क्विप् । गुग् व्याधिस्तस्माद् गुडति रक्षति, बाहुलकात् 

३०   'भृ-'(उणा-७)इत्युः, गुग्गुलुः, पुंसि, भानुवत् । “घृत पायसगुग्गुलैरपि''[]इति मौद्गल्यायनादेरदन्तोऽपि। "गुग्गुलौ गुग्गुलोऽपि स्यात्''[ ]इति महेश्वरः। २ पलं मांसं क्षति पलङ्कषः । पृषोदरादिः । द्वे गुग्गुलोः ॥ 

राजादनः पियालः स्यात् 

            १ राजभिरद्यते माधुर्यादिति राजादनः, पुंक्ली. । कर्मणि ल्युट् । राजातनमित्यपि । ५ पीयते रसोऽस्य पियालः । 'पीङ् पाने'(दि.आ.अ.), बाहुलकात् कालन् । प्रियाल इति पवर्गाद्यरेफतृतीयस्वरादिरपि । यच्चम्पूग द्यम्-"प्रियालपनसाराणि यौवनानीव वनानि''[ ]इति यदमर:-"राजादनं' 'प्रियाल: स्यात् सन्नकद्रुर्धनुष्पटः'

४०   [अमरकोष:२४॥३५॥] इति । "राजादनः 'प्रियालद्रौ क्षीरि कायां त्रिपत्रके''[अनेकार्थसङ्ग्रह:४।१८९॥] इत्यनेकार्थः । ""प्रियालद्रुश्चारवृक्षः, क्षीरिका मधुरालफलः''[अनेकार्थ कैरवाकरकौमुदीटीका४।१८९ ॥] इति तट्टीका । एवमत्र राजा दनः पियालश्च द्वौ शब्दौ चारोलीनाम्नीं । चारो देश्याम् । यद्देशी- “चारो पियाल गुत्तीच्छासुं"[देसीसद्दसंगहे तइओ वग्गो, थ्री-३०७] । "चारो पियालवृक्षः, बन्धनस्थाम् , इच्छा चेति व्यर्थः "[स्वोपज्ञदेशीशब्दसंग्रहवृत्तिः, तृतीयो वर्गः, शो ३०७] इति तट्टीका । द्वे 'चारोली' इति ख्यातायाः । इहा ऽनुक्तान्यपि प्रस्तावाद् राइणिनामानि श्रीहेमचन्द्रसूरिकृत-

५०   निघण्टुशेषोक्तानि ज्ञेयानि । तद्यथा 

 "राजादने१ तु राजन्यार क्षीरिका३ प्रियदर्शन:४ । 

कपिप्रियो५ दृढस्कन्धो६ मधुरालफलो७ नृपः८ ॥१॥"[]इति ॥ 

                                                                         तिनिशस्तु रथद्रुमः ॥११४२॥ 

           १ "अतिक्रान्तो निशाश्चिरकालस्थायित्वात् ति निशः । पृषोदरादि:" [अम.क्षीर.२।४।२६ ॥] इति स्वामी । तेजनं तिक् , क्विबन्तः । "लिश्यति (लिश्यते) अल्पी भवति लिश: । 'लिश अल्पीभावे"(दि.आ.अ.), इगुप धात् कः । तिजा लिशस्तिलिश(-स्तिनिशः) इति वा । पृषोदरादित्वाज्जलोपः । “आशादशोर्वशीकाशीतिनिशेश-

६० 

१. '-j' इति१, ‘-णु' इति२ ॥ २. 'ख्यातस्य' इति३ ।। ३. '-र' इति१, ‘-रं' इति२ ॥ ४. '-भाद्रः' इति५ ॥ ५. '-प्त-' इति३, 'प्रान्तं' इति५ ॥ ६. '-रकस्य' इति३ ।। ७. '-त्वे' इति३ ।। ८. '-म्- ' इति२.४.५ ॥ ९. द्र. टीकासवस्वम्, भा-२, २४।३४॥, पृ.८९ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-८०, पृ.११२ ॥, तयोः-"तस्मात् पूज्याश्च मान्याश्च घृतपायसगुग्गुलैः" इति दृश्यते ॥ १०. २प्रतौ नास्ति ॥ ११. '-नः' इति३.४.५ ॥ १२. 'पि-' इति२.५ ॥ १३. 'प्रियालः' इति स्वामिसम्मतपाठः ॥ १४. 'पि-' इत्यनेकार्थसङ्ग्रहे, भा-२, पृ.३६९ ॥ १५. 'पि-' इति१.२.५, अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीकायां च, भा-२, पृ.३६९ ॥ १६. —-म्न द्वे' इति५ ॥, इतोऽग्रे ३प्रतौ 'चारौलीकस्याः ' इति ॥ १७. 'राई-' इति३॥ १८. अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्-"अतिक्रान्तो निशास्तिनिशः, चिरकालित्वात् ।" इति दृश्यते ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः,

श्रो-७२, प.१०१ ॥ २०. 'ले-' इति२. "लिश-' इति३॥ २१. अयं धातपाठः १.२.४.५ प्रतिष न दृश्यते ॥ २२. '-धत्वात' इति

प्रतिष्कश:"[ ]इत्यूष्मभेदात् तालव्यान्तः । २ रथहेतुर्दुमो रथद्रुमः । _ 'तिनिशस्य ॥११४२॥ 

नागरङ्गस्तु नारङ्गः 

         १ नागा रज्यन्तेऽत्रेति, 'हलश्च'३।३.१२१॥ इति घर्षि नागरङ्गः । “नाग: सीसकम् , तज्जत्वान्नागः सिन्दूरम् , तस्येव रङ्गोऽस्य"[अम.क्षीर.२।४।३८ ॥] इति स्वामी । २ नृणाति नारङ्गः । बाहुलकादङ्गः, स च णित् । नार्यङ्गो ऽपि । द्वे नारङ्गस्य ॥ 

                                                                               ___ इङ्गदी तापसद्रुमः । 

१०       १ इङ्गनमिङ्गो गतिः । 'इगि गतौ'(भ्वा.प.से.), घञ्। तं दयत इति, आल्लक्षणः कः, अकारस्य नैरुक्त उकारः, गौरादित्वाद् ङीष् [इङ्गदी], त्रिलिङ्गोऽयम् । अमरस्तु-"इङ्गु दी द्वयो:''[अमरकोषः२।४।४५-४६ ।।] इत्याह। २ तपस्विजनोपभोग्यफलवल्कलोपयुक्तत्वात् ताप सानां द्रुमः तापसद्रुमः । “तापसा हि वनेऽस्य तैलमुप भुञ्जन्ते''["] इति प्रसिद्धिः। द्वे ‘होंगोरी' इति ख्यातस्य ॥ 

काश्मरी भद्रपर्णी श्रीपर्णी 

           १ काशते दीप्यते काश्मरी । 'कासृ(काश) दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । कृशति तनूकरो 

२०   तीति, पृषोदरादि । काश्मीरीत्यपि । २-३ भद्राणि श्रीयुक्तानि च पर्णान्यस्याः भद्रपर्णी, श्रीपर्णी । 'पाक कर्णपर्णपुष्पफलवालोत्तरपदाच्च'४।१६४॥ इति ङीष् । त्रीणि "सिविनि' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                      अम्लिका तु तिन्तिडी ॥११४३॥ 

           १ अम्लरसयोगाद् अम्लिका । 'अन्येषामपि-' ६।३।१३७ ॥ इति दीर्घत्वे अम्लीकेत्यपि । “अम्लीका चाम्लिका चिञ्चा तिन्तिडीका च तिन्तिला''["]इति चन्द्रः । अब्लिकेत्यपि बकारलकारसंयोगमध्यः । २ तिम्यति ति न्तिडी। 'तिम आर्दीभावे'(दि.प.से.), 'विहड-'(हैमोणा १७२)इती. निपात्यते । तिम्यत्यार्दीभवति मुखमनेनेति,

३०   'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इत्यत्र तिमेष्टिमेर्वा ईकन् तित्वं मत्वं (द्वित्वं नत्वं) डत्वं च निपातनात् तिन्ति डीको वृक्षः। “तिन्तिडा''[ ]इति शब्दार्णवः । “तिन्तिडी त्व[म्]लिका चिञ्चा तिन्तिडीका कपिप्रिया"["]इति वाचस्पति: । द्वे 'आम्बिली' इति ख्यातायाः ॥११४३॥ 

शेलुः श्रेष्मातकः 

           १ शिलति रोगानिति शेलुः । 'शिल उञ्छे' (तु.प.से.), बाहुलकादुः । 'शेल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'कृ वापा-'(उणा-१)इति बाहुलकादुण् वा । तालव्यादि रयम्, पुंसि । ‘सेल (षेल) गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यस्य 

४०   सेलुर्दन्त्यादिरपि । २ श्रूष्माणं लाति श्रेष्मातकः (शेलुः)। मृगय्वादित्वात् कुः, लकारस्युकारयो(लकारष्मकारयो)र्लोपश्च निपात्यते। श्रेष्माणमततीति शीतवीर्यत्वादिति [श्रेष्मातकः]। कर्मण्यणि वा । द्वे 'गूंदी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                           पीतसालस्तु प्रियकोऽसनः । 

         १ पीतवर्णः सालः पीतसालः । पीतः सारो ऽस्येति, रलयोरेकत्वे वा । २ प्रीणाति प्रियकः । 'प्रीब् तर्पणे '(त्र्या.उ.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, ततः स्वार्थे कन् । ३ अस्यति क्षिपति रुजमिति असनः। 'असु क्षेपणे '(दि.प.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः , ह्रस्वादिरयम् । 

५०   "प्रियको जीवकोऽसनः"[]इति रत्नकोषः । प्रज्ञाद्यणि आसनोऽपीति । “पीठेभस्कन्धयोः क्लीबमासनं ना तु जीवकै "["] इति रुद्ररभसादयः । अशनस्तालव्यमध्योऽपि,

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, थो-७२, पृ.१०१ ॥ २. '-ष्मविवेकभे-' इति१॥ ३. '-तुद्रुमो' इति४॥ ४. 'त्रीणि' इति१.२.३ ॥ ५. 'तिणि-' इति१.२.४.५ ॥ ६. '-ज्' इति३ । ७. अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्- "नागस्य सिन्दूरस्येव रङ्गोऽस्य नागरङ्गः, नागच्छति सहसा रङ्गोऽस्य वा ।" इति दृश्यते, पृ.९० ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-८४, पृ.११७ ॥ ८. '-मिगो' इति१.२ ॥ ९. '-प्' इति३ ॥ १०. 'द्वयोः, इङ्गदी' इत्यमरकोषे ॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२।४।४६ ॥, पृ.९२ ॥, स्वोपज्ञटीका ४११४३ ॥, पृ.२५६॥ १२. 'हिं-' इति१, 'ही-' इति५ ॥ १३. '-रोति' इति४.५ ॥ १४. 'फला-' इति३.४.५ ॥ १५. 'सेव-' इति१, 'विसि-' इति४, 'शि-' इति३ ॥ १६. 'अम्लि-' इति३॥ १७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-८९, पृ.१२५ ॥ १८. रामाश्रमी२।४।४३ ॥, पृ.१८३ ॥ १९. 'आ-' इति४.५ ॥ २०. 'इति' इति१ ॥, 'विहड-' इत्यादिना अडप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, 'इत्यडे' इति पाठ्यं वा । २१. 'इ-' इति३ ॥ २२. इतोऽग्रे १प्रतौ 'तिकन्' इति दृश्यते ॥ २३. '-म्ब-' इति५ ॥ २४. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ २५. अनुपयुक्तः ॥ २६. 'गुं-' इति१, 'गु-' इति३॥ २७. '-तसा-' इति१.३ ॥ २८. मैत्रेयसम्मतोऽयं पाठः, 'प्रीज् तर्पणे कान्तौ च' इति स्वामिसायणौ ॥ २९. 'क्षेपे' इति३ ॥ ३०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-९०, पृ.१२६ ॥ ३१. द्र.. रामाश्रमी२।४।४४ ॥, पृ.१८३ ॥ ३२. 'नु' इति३.४.५ ॥ ३३. '-कः' इति५ ।। ३४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।४।४४ ॥, पृ.१०० ॥

"विकसितकन्दलदशनैर्यो वमति दरीमुखैश्च कन्दलदशनैः" []इति वृन्दावनयमकात् । त्रीणि ‘बीया' इति ख्यातस्य ॥ 

पाटलिः पाटला 

            १ पाटयति दौर्गन्ध्यं पाटलिः, पुंस्त्री. । 'ऋ तनि-'(उणा-४४२)इत्यादिना बहुलवचनादलिञ् । २ पाटं 'विशरणं लाति पाटला । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥, टाप् । द्वे पाटलेः ॥ 

                                                                भू| बहुत्वक्को मृदुच्छदः ॥११४४॥ 

            १ ऊर्जनमूर्जः, भूरू नमस्य (भूरू|ऽस्य) भूर्जः। 

१०   २ बहवः त्वचोऽस्य बहुत्वकः । 'उर:प्रभृतिभ्यः कप्' ५।४।१५१॥ । ३ मृदूनि छदान्यस्य मृदुच्छदः । त्रीणि भोजपत्रस्य ॥११४४॥ 

द्रुमोत्पलः कर्णिकारे 

          १ द्रुमे उत्पलाकारं पुष्पमस्य द्रुमोत्पलः । 'सप्तमी-' इति योगविभागात् समासः । २ कर्णिम धोलम्बिनीं शाखां करोति, 'कर्मण्यण'३।२।१॥, कर्णि कारः, तत्र । 'कणियार' नाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                    निचुले हिजलेजलौ । 

          १ निचोल्यते समुच्छीयते निचुलः । 'चुल समु 

२०   च्छाये'(चु.प.से.), 'घबर्थे क: '(वा-३३५८॥)। निचिनोति पत्त्रशाखादिसञ्चयं करोति । 'कृषे(हषे)रुलच्'(उणा-९६) इति बाहुलकादतोऽप्युलचि, पृषोदरादिर्वा निचुलः, तत्र । २ हिनोति हिजलः । पृषोदरादिः । ३ जलमेति इजलः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते'३।२।१७८ ।। इति क्विप् , तुक् । इद् गच्छत् जलमस्य, राजदन्तादित्वाद् जलशब्दस्य परनिपातः । “निचुलेजलहिजला:''["]इति रभसः । त्रीणि जलवेतसविशेषस्य । 'नेत्र' इति भाषा ॥ 

धात्री शिवा चाऽऽमलकी 

          १ धीयते धार्यते शिरसि धात्री । 'डुधाञ् धार णादौ'(जु.उ.अ.), 'धः कर्मणि ष्ट्रन्'३।२।१८१॥ इति 

३०   ष्ट्रन्, षित्त्वात् ङीष् । २ शिवं कल्याणं करोति शिवा । शेरते गुणा अस्यां वा। 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'सर्व निघृष्व- '(उणा-१५१)इति साधुः । ३ आमल्यते 'भैष ज्याय ध्रियते। 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'कृञा दिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा-७१३), गौरादित्वाद् ङीषि आमलकी, त्रिलिङ्गो । अत एव धातोः "क्वुन् शिल्पि संज्ञयो-'(उणा-१९०)इत्यापूर्वस्याऽपि क्वुनि गौरादि त्वाद् ङीष् [मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२३]इति माधवः। त्रीणि 'आमली'' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                       कलिरक्षो बिभीतकः ॥११४५॥ 

४०        १ कल्यते कलिः, पुंसि । 'कल सङ्ख्याने' ( ), '-इन् '(उणा-५५७) इतीन् । कलिहेतुत्वाद् वा ___ कलिः । २ अक्ष्णोति व्याप्नोति अक्षः, पुंसि । 'अक्ष __ (अक्षू) व्याप्तौ [सङ्घाते च] '(भ्वा.प.वे.), अच् । अश्नुते वा । 'अशेर्देवने'(उणा-३४५)इति सः, कत्वं षत्वं च । ३ भीतं भयम्, विगतरोगभयं करोतीति, बिभीतेर्नाम धातोर्ण्यन्तात् 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा-७१३) [बिभीतकः] । भीतं भयम्, विगतं रोगभीतमस्माद्वेति कपि वा । भूताश्रयत्वाद् विशेषेण भीतमस्मादिति कपि वा । "बिभेत्यस्मादिति पृषोदरादिर्वा, त्रिलिङ्गोऽयम् । “त्रि-

५०   लिङ्गस्तु बिभीतक:"[अमरकोषः२।४।५८॥]इत्यमरः । त्रीणि __ "बिभीतकस्य ॥११४५॥ 

हरीतक्यभया पथ्या 

         १ हरिणा वर्णेन इतो मिलितः हरीतः, ततः संज्ञायां कनि, गौरादित्वाद् ङीप् हरीतकी, त्रिलिङ्गः । हरति रोगा निति वा । 'हरुहि-'(हैमोणा-७९)इतीतकः । २ नास्ति रोगभयमस्या अभया । ३ पथि साधु पथ्या । 'तत्र साधु[:] '४।४।९८॥ इति यत् । पथो वैद्यव्यवहारादनपेता वा । 'धर्मपथ्य- '४।४।९२॥ इति यत् । त्रीणि हरीतक्याः ॥ 

१. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-९०, पृ.१२६ ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४॥४४॥, पृ.१०० ॥ ३. 'वी-' इति३ ॥ ४ 'बा-' इति३॥ ५. 'विस-' इति१॥ ६. 'भुवः' इति३.४.५ ॥ ७ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'भूरू नमस्य' इति दृश्यते ॥ ८ 'कर्णमध्ये' इति३॥ ९. 'कण-' इति४॥ १०. 'सुगंधकणियार' इति १प्रतेष्टिप्पणी ॥ ११. '-दिर्वा' इति१ ॥ १२. इतोऽग्रे १.३.४.५प्रतिषु 'इति' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. टीका सर्वस्वम्, भा-२, २४६१ ॥, पृ.११६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-१०७, पृ.१४७ ॥, रामाश्रमी२।४।६१ ॥, पृ.१९० ॥ १४. 'भे-' इति१.३॥ १५. '-ङ्गे' इति१॥ १६. 'क्विन्' इति४ ॥ १७. --प्' इति३ ॥, मा.धातुवृत्तौ "क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि' इति क्वुनि गौरादित्वान्डोष् 

३॥ १८. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'णे' इति दृश्यते ॥ १९. '-लकी' इति३ ॥ २०. 'बिभ्ये-' इति३॥ २१. 'ब-' इति५ ॥ २२. 'गौरादिङी-' इति१.२ ।। २३. '-षि' इति१.२.३॥ २४. १प्रतौ नास्ति ॥ २५. -क्' इति१.२.४.५ ॥

                                                                                   त्रिफला तत्फलत्रयम् । 

           १ तेषामामलकीबिभीतकहरीतकीनां फलत्रयं तत् फलत्रयम् , त्रीणि फलानि समाहृतानि त्रिफला । अजादि त्वाट्टाप् । फलत्रयमित्यपि । 

"फलोत्तमा१ फलश्रेष्ठार त्रिफला च३ फलत्रयम् । 

फलत्रिकं५ वरा ज्ञेया६ पथ्या१ धात्री२ बीभीतकै:३ ॥१॥"

[ ]इति पथ्यापथ्यकार: । वरेत्याबन्तोऽपि । “त्रिफलायां वरा प्रोक्ता"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-८]इति महेश्वरः ॥ 

तापिञ्छस्तु तमाल: स्यात् 

१०        १ तापिनः छादयति तापिञ्छः, सानुस्वारमध्यः । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), 'अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डः। शीतच्छायकत्वात् तापं छ्यति वा । 'छो छेदने'(दि. प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ।। 'तत्पुरुषे कृति-' ६।३।१४॥ इत्यमोऽलुकि पृषोदरादिर्वा । अयं निरनुस्वार मध्योऽपि। तथा च कविकल्पलतायाम्- “रविमिव तापि च्छविराजितं वनम्''[]इति । २ ताम्यति तमालः, अस्त्रि याम् । 'तमु ग्लानौं '(दि.प.से), 'तमिविशि-'(उणा-११५) इति कालन् । द्वे तमालस्य ॥ 

                                                                     चम्पको हेमपुष्पकः ॥११४६॥ 

२०        १ चम्यतेऽद्यतेऽलिभिरिति चम्पकः। 'चमु अदनँ' (भ्वा.प.से.), 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा-७१३), बाहुलकात् पुगागमः। चम्पाको दीर्घमध्योऽपि । २ हेम वर्णं पुष्पमस्य हेमपुष्पकः । द्वे चम्पकस्य ॥११४६॥ 

निर्गुण्डी सिन्दुवारे 

            १ निःशेषेण वर्ण्यते गुण्ड्यते (गुण्ड्यते वर्ण्यते) निर्गुण्डी । गुडिरपरिपठितोऽपि भ्वादेराकृतिगणत्वाद् द्रष्ट व्यः, ततः 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । नि:क्रान्ता गुण्डा द्वेष्टा दिति वा । निर्गुण्टी टान्ताऽपि, ठान्ताऽपि च । २ स्यन्दं वृणोति सिन्दुवारः । पृषोदरादिः, तत्र । द्वे संभा 

३०   लूतिवनीत्यादि भाषायाः ॥ 

                                                                             अतिमुक्तके माधवी लता । वासन्ती च 

           १ अतिक्रान्तो मुक्तां मौक्तिकं शौभ्यादिति अतिमुक्तः, ततः स्वार्थे कनि अतिमुक्तकः । अतिक्रान्तो मुक्तान् विरक्तानिति वा, तत्र । २ मधौ चैत्रे माधवे वा पुष्यति (पुष्प्यति) माधवी । 'कालात् साधुपुष्पात् (पुष्प्यत्) पच्यमाने[षु] '४।३।४३ ॥ इति शैषिकोऽण् । ३ लता प्राग्वत्, (यो-१११७, १११९)। "वैशाखे माधवः कृष्णे माधवी चातिमुक्तके"[ ]इति रन्तिदेवः । “अति मक्तकच्छन्नमण्डप एव लतामण्डप उच्यते" इति सभतिः । 

४०   'माधवीलता' इत्यखण्डं पञ्चाक्षरात्मकमपि । यथा-"स्मृ तये न च माधवीलतायै न हि कृष्यन्त्यपि संस्थितिः कृतस्य''["]इति व्योषः । ४ वसन्ते पुष्पति (पुष्प्यति) वासन्ती । 'सन्धिवेलातुनक्षत्रेभ्योऽण् '४।३।१६॥ इति सप्तम्यन्ताच्छैषिकोऽण् । अमीतानामानि चत्वारि ॥ 

                 औड़पुष्पं तु जपा 

            १ [आ] ईषदुनत्ति आर्दीभवति उड्रम् । आङ् पूर्वः 'उन्दी क्लेदने '(रु.प.से.), अतः 'स्फायितञ्चि-' उणा-१७०)इत्यादिना रक्, नैरुक्तं दस्य डत्वम् । उण्ड्रदेशे भवत्वाद् वा । उण्ड्रं पुष्पमस्य औड्रपुष्पम् । २ जपति 

५०   जपा । 'जप व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), अच् । जपादित्वाद् वत्वे जवाऽपि । यद्वा 'जु गतौ' [सौत्रः], जवति शीघ्रं म्लायति, पचाद्यचि । “जवायां तु जपा स्त्रियाम्"[ ]इति धर्मदासः । जपायोगात् तरुरपि जपा, अत एव वृक्षप्रस्तावे "पुष्पमपि जपा''[ ] इत्युक्तम् । "औड्रपुष्पेऽपि वृक्षेऽपि जपाशब्दः प्रकीर्तितः"[ ]इति त्रिकाण्डशेषः । 'जासूनाम्नी' द्वे । 

                                                                             जातिस्तु मालती ॥११४७॥ 

         १ जायते प्रीतिरनयेति जातिः । 'जनी प्रादु र्भावे'(दि.आ.से.), बाहुल्यात् कर्तर्यपि क्तिच्, ‘जनसन-'

६० 

१. '-त्रिकम्' इति१.३॥ २. '-त्रयं' इति३॥ ३ -क्' इति३॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-११४, पृ.१५५ ॥ ५ 'तमु काङ्क्षायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६ 'चमु छमु जमु झमु अदने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७ -ज्' इति३॥ ८ -न्तोऽपि' इति१, ३प्रतौ नास्ति ॥ ९. 'वृणाति' इति४ ॥, '-तीति' इति१ ॥ १०. 'स्यन्दु-' इति१.२॥ ११. '-तं' इति३॥ १२. ३प्रतौ नास्ति ॥ १३. 'शौभ्रा-' इति३॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-११८, पृ.१६१॥, रामाश्रमी२४७२ ।।, पृ.१९५॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा २, वनौषधिवर्गः, श्रो-११८, पृ.१६१ ॥ १६. '-ता' इति४.५॥ १७ 'ह-' इतिर॥ १८. 'अमीना-' इति४.५ ॥ १९. 'औ-' इति४.५ ॥ २०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४७६ ॥, पृ.१३० ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-१२२, पृ.१६६ ॥, रामाश्रमी२४७६ ॥, पृ.१९७॥ २१. त्रिकाण्डशेषे न दृश्यते ॥ २२. अपिना करणेऽपि क्तिच्, अत्र 'अनया' इति करणार्थकत्वात् करणे क्तिच बोध्यम् ॥

६४४२॥ इत्यात्वम् । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥) इति ङीषि जाती च । २ मलते सौरभ्यं मालती । "मल धारणे'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादतचि, गौरादिः, निपातनादुपधादीर्घत्वे मालती"[ ]इति पारायणम् । "मां लक्ष्मी लाति मालो विष्णुस्तमेति(स्तमतति) कर्मण्यणि, वृद्धौ, ‘ङ्यापोः- '६।३।६३ ॥इति ह्रस्वत्वे मालती''[] इत्यन्ये । द्वे जाइवृक्षस्य ॥११४७॥ 

मल्लिका स्याद् विचकिलः 

          १ मल्ल्यते ध्रियते शिरसि मल्लिः । 'मल मल्ल 

१०   धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७)इतीन्। ततः स्वार्थे कन् मल्लिका । अस्मादेव धातो:-" 'सं ज्ञायाम्-'( )इति स्त्रियां ण्वुल्[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२३] इति माधवः। २ विच्यते विचकिलः । 'स्थण्डिलकपिल-'(है मोणा-४८४)इतीले निपात्यते । चवर्गाद्यप्रथमस्वरमध्योऽयम् । यत्कविशिक्षा-"प्रावृण्मा साविव शोभिता विचकिलमालया स्त्री"[] इति । यदमरः "तृणशून्यं तु मल्लिका भूपदी शीतभीरुश्च"[अमरकोषः २।४।६९-७० ॥] इति । अन्ये विचकिलशब्दं वनकेवडी 

नाम प्राहुः । यदमर:-"द्विपुटाऽसौ विचकिलं सैवास्फोटा 

२०   वनोद्भवा"[ ]इति। महेश्वरोऽपि-"स्मृतो विचकिलो मल्ली प्रभेदे मदनेऽपि च''[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, यो १३८]इति । केवडीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                  सप्तला नवमालिका । 

           १ सप्त मनोबुद्धीन्द्रियाणि च लाति सप्तला । 'ला दाने '(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२३॥ २ नवा स्तुत्या माला अस्या नवमालिका । 'अत इनि ठनौ'५।२।११५ ॥ इति ठन् । नेमालीनाम्नी द्वे ॥ 

मागधी यूथिका 

           १ मगधदेशे भवा मागधी । २ यूथं पुष्पवृन्द मस्त्यस्याः यूथिको । 'अत अनिठनौ'५ ।२।११५॥ इति 

३०   ठन्, 'ठस्येकः ७।३५० ॥ । ""यूथादयश्च'(चान्द्रोणा २५९)इति यौतेः थकन्, दीर्घत्वे, ङीषादौ वा, यौतीति यूथिका" []इत्यन्ये । जूहीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                         सा तु पीता स्यात् हेमपुष्पिकी ॥११४८॥ 

           १ सा यूथिका पीता पीतपुष्पा हेमवर्णं पुष्पमस्या हेमपुष्पिका । हेमपुष्पप्रतिकृतित्वाद् वो । एकं पीतयूथि कायाः ॥११४८॥ 

प्रियङ्गः फलिनी श्यामा 

          १ प्रियं गच्छति प्रियङ्गः, स्त्रीलिङ्गः। मित्रय्वादौ निपातितः । प्रीणातीति बाहुलकादमुचि वा । २ फलम-

४०   स्त्यस्याः फलिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । ३ श्यामो वर्णोऽस्त्यस्याः श्यामा । अर्शआदित्वादच् । त्रीणि प्रियङ्गोः ॥ 

                                                                                   बन्धूक बन्धुजीवकः ।     

           १ बध्नाति चित्तं बन्धूकः । 'बन्ध बन्धने' (त्र्या.प.अ.), उलूकादित्वादूकः, तत्र । २ बन्धुतुल्य पुष्पत्वाद् बन्धुभिर्जीवति वर्तते बन्धुजीवकः । ['बन्ध बन्धने '(त्र्या.प.अ.)], ण्वुल् । जीवयति जीवं जलम्, तद्बध्नातीति । केचित्तु "तदाश्रयत्वाद् (बन्धुरिव जीवम स्येति) बन्धुजीवकः''["] । “बिपोहरीयानाम्नी द्वे ॥ 

५०   करुणे मल्लिकापुष्पः 

            १ कीर्यते करुणः । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृवृतृदारिभ्यः उनन्'(उणा-३३३), तत्र । २ मल्लिकाया इव पुष्पमस्य मल्लिकापुष्पः । करुणानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       जम्बीरे जम्भ-जम्भलौ ॥११४९॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-११८, पृ.१६१॥ २. '-मिति' इति१.३, '-मपि' इति२॥ ३ 'मलि मल्लि' इति३॥ ४. '-नि' इति३॥ ५ '-ले-' इति४.५ ॥ ६ 'विचि-' इति१, विश्वप्रकाशकोशे च, पृ.१६० ॥ ७ 'केवडा-' इति३॥ ८ तुलनीयोऽमरकोषः २४७२ ॥ ९, 'ला दाने' इति१.२.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ १०. 'नवाः' इति२.४.५ ॥ ११. '-माला-' इति३, ‘-पाला-' इति४॥ १२. '-काः' इति४॥ १३. 'वृषा-' इति१॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-११७, पृ.१६० ॥, तत्र "यौतीति 'यूथादयश्च'(चान्द्र उ.२ ५९)इति यौतेः थकन् दीर्घत्वे ङीषादौ च (पा.४।१४१, ५३७५, ७।४।१३)यूथिका इत्यन्ये". इति दृश्यते ॥ १५. '-काः' इति५॥ १६. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'हेमपुष्पिका' इति दृश्यते ॥ १७ '-को' इति२.५॥ १८. '-पुष्पाद्' इति१॥ १९. 'जीवति' इति३, ‘-तीति' इति४॥ २०. '-ध्नाति' इति३॥ २१. कोष्ठान्तर्गतपाठः ४प्रतौ नास्ति ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, थो-११९, पृ.१६२॥ २३. 'विपहुरि-' इति१.२ ॥ २४. 'उणन्' इति४.५, 'कृवृदारिभ्य उनन्' इत्युणादिगणे ॥

           १ जम्यते अद्यते जम्बीरः । 'जमु अदने'(भ्वा. प.से.), 'गम्भीरादयश्च'(चान्द्रोणा-३।२९ ॥)इति ईरन्, बुगा गमश्च, तत्र । २ जम्भयत्यत्यम्लत्वान्मुखव्यादानं कार यति जम्भः, पुंक्ली. । 'जभ जृभी(भि) गात्रविनामे' (भ्वा.आ.से.), पचाद्यच्, 'रधिजभोरचि'७।१।६१ ॥ इति नुम् । जम्यते जम्भीरः, जम्बीरवत् । "जम्भेर्मोहनार्थस्यै तानि रूपाणि''[अम.क्षीर.२।४।२४ ॥] इति क्षीरस्वामी । ३ जम्भेरेव वृषादित्वात् कलचि जम्भलः । जम्भान् दन्तान् लात्यम्लत्वाद् वा । जम्बीरीनामानि त्रीणि ॥११४९॥ 

१०   मातुलिङ्गो बीजपूरः 

           १ मां श्रिया कृत्वा तोल्यते मातुलिङ्गः, पृषो दरादिः, एकपञ्चमस्वरमध्यः । 'मातुलुङ्गः' इति द्विपञ्चम स्वरमध्योऽपि । २ बीजैः पूर्यते बीजपूरः । 'पूरी आप्यायने' (दि.आ.से.), कर्मणि घञ् । द्वे बीजपूरस्य ॥ 

                                                                                    करीरककरौ समौ । 

           १ करिणे ईरयति कण्टकैरिति करीरः । 'ईर गतौ क्षेपणे च'(चु.उ.से.), "इगुपधः- '३।१।१३५ ॥ इति कः । किरति श्रूष्माणं वा । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृशृपू 

(पृ)कटिपटिशौटिभ्य ईरन्'(उणा-४७०), अस्त्रियाम् । २ 

२०   'क्र' इति करोति तीक्ष्णकण्टकत्वादिति क्रकरः । पचा 

द्यच् । कइरनाम्नी द्वे ॥ 

पञ्चाङ्गुलः स्यादेरण्डे 

           १ पत्रात्मके हस्ते पञ्च अङ्गलयोऽस्य पञ्चा ङ्गलः ।'अङ्गुलेर्दारुणि'५।४।११४॥ इति षच् । अलि सदृशंपञ्चपत्रावयवत्वात् । २ ईरयति वातम् एरण्डः । '-कृसृभृ-'(उणा-१२६)इत्यादिना बाहुलकादण्डन्, तत्र । एरण्डनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       धातक्यां धातुपुष्पिका ॥११५०॥ 

           १ दधाति धातकी। बाहुलकात् तकन्, गौरादिः । "धातुरक्ता धातुकी''[अम.क्षीर.२।४।१२५ ॥] इति क्षीर-

३०   स्वामी । २ धातुवद् रक्तानि पुष्पाण्यस्या धातुपुष्पी । स्वार्थे कनि, 'केऽणः ७।४।१३।।, धातुपुष्पिका । धाहडी नाम्नी द्वे ॥११५०॥ 

कपिकच्छूरात्मगुप्ता 

            १ कपीन् कषति कपिकच्छूः, स्त्रीलिङ्गः । 'कष हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'कषेश्छ च(-छश्च) '(उणा ८४)इत्यू: । २ आत्मनों गुप्ता आत्मगुप्तो । 'कर्तृकरणे कृता-'२।१।३२ ॥ इति समासः । स्पर्शाविषयत्वात् । कैऊछिनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                   धत्तूरः कनकाह्वयः । 

४०        १ धयति धातून् धत्तूरः । 'धेट पाने'(भ्वा. प.अ.), सिन्दूरवदूरे निपात्यते । धीत्तूरो दीर्घादिरपि । "धयति, धातून धेटो बाहुलकादुरच्, तुट् च, पृषो दरादित्वादाकारस्य हूस्वत्वम्, बाहुलकाद् धाञ ऊर जुरचौ अन्त्यस्याकारस्य उस्तऊस्तावादेशौ धुस्तुरौं धूस्तूरश्च''[]इति मधुमाधवी । धूसति कान्तिं करोति धूः। 'धूस कान्तिकरणे'(चु.उ.से.), विप् । 'तूरति (तूर्यते) तूर: हिंसकः । 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, द्वयोः कर्मधारये वा । "अव्युत्पन्नावेतौ"["] इत्यन्ये । "धूस्तूरस्तु पुण्डरीशो धुस्तुरः कनकाह्वयः''["]इति शब्दा-

५०   र्णवः । २ कनकाह्वयः, सुवर्णपर्यायनामक इत्यर्थः, भुक्ते ह्यस्मिन् हेमवर्णपृथ्वीदर्शनात् । द्वे धत्तूरस्य ॥ 

कपित्थस्तु दधिफलः 

१. '-ख्यानं' इति४॥ २. 'माया' इति३.४॥ ३ -लिङ्गः' इति३॥ ४ '-ण्यणि' इति४॥ ५. 'करिणि' इति१॥ ६ 'ईर गतौ' 'ईर गतौ कम्पने च' इत्यदादौ, 'ईर क्षेपे' इति चुरादौ क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७. 'केर-' इति३॥ ८ 'खच्' इति३॥ ९, -शं' इति५ ॥ १०. --च्' इति३॥ ११. 'धातुकी-' इति५ ॥ १२. '-नो' इति३॥ १३. २.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४ 'स्पर्श-' इति ४.५॥ १५. 'कोठ-' इति३॥ १६. 'धतू-' इति३.४॥ १७ १प्रतौ नास्ति ॥ १८. 'ऊरजा-' इति३, 'ऊरजू-' इति५॥ १९. '-तादेशौ' इति३ ॥ २०. '-रोऽपि' इति३॥ २१. 'धु-' इति३ ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-१२३, पृ.१६७-१६८॥, तत्र “धयति धातून् । धेटो बाहुलकाद् ऊरच् तुट् च । पृषोदरादित्वाद् (पा.६।३।१०९॥) आकारस्य ह्रस्वत्वम् । 'धत्तूरः' । बाहुलकाद् धाञः ऊरज्-उरचौ, अन्त्यस्याकारस्य उस्तोस्तावादेशौ। धुस्तूरः धुस्तुरश्च- इति मधुमाधवी ।" इति दृश्यते ॥ २३. अनित्यण्यन्तत्वादत्र णिजभावः ॥ २४ 'करोति कान्तिं' इति१॥ २५. 'तूरयति' इति३.५ ॥ २६. '-यो' इति३.५ ॥ २७. 'धु-' इति४॥ २८. 'ध-' इति५॥ २९. द्र. टीकासर्वस्म्, भा-२, २४७८ १, पृ.१३२ ॥, तत्र "धूस्तुरस्तु पुरीसोहा (?) धूस्तूरः कनकाह्वयः । धूस्तूरो मातुलश्चास्य फले मातुलपुत्रकः।" इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी १४७७ ॥, पृ.१९८ ॥ ३०. 'है-' इति५॥ ३१. 'धतू-' इति१.३.५ ।।

           १ प्रायेण कपयस्तिष्ठन्त्यत्र, कपिरिव तिष्ठतीति वा कपित्थः, उभयत्र पृषोदरादित्वात् । अमरमालायां पवर्गतृतीयमध्योऽपि -'कबित्थः' इति । २ दधिवदम्लं मधुरं फलमस्य दधिफल: । द्वे कपित्थस्य ॥ 

                                                                        नालिकेरस्तु लाङ्गली ॥११५१॥ 

           १ नालिकान् नालियुक्तान् पुष्पादीनीर यति नालिकेरः । 'ईर गत्यादौ '(चु.उ.से.), 'इगुपध-'३।१। १३५॥ इति कः। तृतीयस्वरान्तोऽपि 'नालिकेरिः' इति। 

"नालिकेरिरिदन्तोऽपि तथा दीर्घद्वितीयकः''[ ] इति शब्द 

१०   प्रभेदः। २ हलाकारपत्रशाखत्वात् लागली, इन्नन्तः । द्वे नालियरतरोः ॥११५१॥ आम्रातको वर्षपाकी 

           १ आम्रमतति आम्रातकः । 'अत सातत्यगमने' (भ्वा.प.से.), ण्वुल् । आम्रमाम्रफलं फलैरतति गच्छत्य नुकरोति । कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुनि वा । हूस्वा दिरपि, “कपिचूतोऽम्रातकोऽस्य फले पशुहरीतकी''[त्रि काण्डशेष:२।४ ।९ ॥] इति त्रिकाण्डशेषात् । २ वर्षेण पाकोऽस्य वर्षपाकी, इन्नन्तः । द्वे अम्बाडवृक्षस्य ॥ 

                                                                                 केतकः क्रकचच्छदः । 

२०        १ केतति वने केतकः, पुंस्त्री। 'कित निवासे (भ्वा.प.से.), ण्वुल् । २ क्रकचाकाराणि च्छदान्यस्य क्रकचच्छदः । केवडानाम्नी द्वे ॥ 

कोविदारो युगपत्रः 

            १ "को मेरवदारणात् कोविदारः''[अम.क्षीर. २।४।२२ ॥] इति स्वामी । कुं भूमिं विदारयति, कर्मणि, पृषोदरादित्वादौत्वं च । हरिवंशे प्रोक्तम् 

 "कोऽप्ययं दारुरित्याहुरजानन्तो यतो जनाः । 

  कोविदार इति ख्यातस्ततः स तरुपुङ्गवः ॥१॥''["] इति । पृषोदरादित्वात् साधुः । २ युगं यमलं पत्रमस्य युगपत्रः । द्वे कोविदारस्य । 'कोइलार कचनार' इति भाषा ॥ 

३०                                                                  सल्लकीव तु गजप्रिया ॥११५२॥ 

            १ सलति सल्लकी, पुंस्त्री । 'सल गतौ'(भ्वा. प.से.), दन्त्यादिः, 'कृआदिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा ७१३), गौरादित्वात् ङीषि, निपातनाल्लकारस्य द्वित्वम् । । सत्कृत्य लक्यते आस्वाद्यते गजैरिति वा । "श्वाविद्रु भेदौ शल्लक्यौ शोकान्नाशवितर्कयोः''[ ]इति तालव्यादौ रभसात् तालव्यादिरप्ययम् । “सिल्लकी तृतीयस्वरादि रपि''[] इत्येके । (देशी प्रयोगोऽयम्), "'सल्लकी सिल्लकी ह्लादा'[ ]इति रुद्रः''[ ]इति स्वामी । २ गजानां प्रिया गजप्रिया । सालरिनाम्नी द्वे ॥११५२॥ 

४०   वंशो वेणुर्यवफलस्त्वचिसारस्तृणध्वजः । 

मस्करः शतपर्वा च 

           १ वमति उद्गिरति करीरमिति वंशः । टुवम् (टुवम) उद्गिरणे'(भ्वा.प.से.), 'वृभृवमिकुभ्यः शक्' (चान्द्रोणा-३५५ ॥, सरस्व.कण्ठा.२।३ ।१४० ॥ इति शक्। २ वणति शब्दायते वेणुः, पुंसि । 'वण शब्दे'(भ्वा. प.से.), मृगय्वादित्वात् कुः, एत्वं चोपधायाः । वेणति गृह्णाति कामं जनयति वा । 'वेण गतिज्ञान[चिन्ता निशामनवादित्र] ग्रहणेषु'(भ्वा.उ.से.), बाहुलकादुः। "वयति (वेति) शोभते स्वनेनेति । 'वी गत्यादौ'(अ.प.अ.),

५०   'धेन्वादयश्च'(चान्द्रोणा-१।३१)इति नुः, णत्वं च''["]इति सुभूतिः। ३ यवाकारं फलमस्य यवफलः। ४ त्वचि सार 

१. तुलनीयोऽमरकोषः२।४।१६८॥ २. चुरादौ 'ईर क्षेपे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. '-रः' इति५ ॥ ४. 'यथा' इति४॥ ५. शब्दभेदप्रकाशे तु न दृश्यते ॥ ६. '-केरतरोः' इति३ ॥ ७. 'आम्रमाम्रफलैरतति' इति.३॥ ८. 'वुञि' इति३॥ ९. 'वुन् इति वा' इति१ ॥ १०. '-स्याः' इति३, '-स्या' इति५ ॥ ११. 'किति' इति१.३.५ ॥ १२. 'निवासगत्योः' इति३, 'कित निवासे रोगापनयने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. '-पत्रः' इति१.५॥ १४. '-हुः' इति४.५ ॥ १५. 'होति' इति४ ॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।४।२२ ॥, पृ.७६ ॥, तत्र 'कोविदारस्त्विति' इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-६८, पृ.९७ ॥ १७. '-पत्रः' इति४.५ ॥ १८. 'कोवि-' इति४ ॥ १९. 'कां-' इति१, 'का-' इतिर, 'कं-' इति३ ॥ २०. '-नार' इति३.५ ॥ २१. 'सल्लति' इति१.२॥ २२. 'वुञ्' इति३.५ ॥ २३. 'ङीष्' इति१.२॥ २४, '-लस्य' इति४॥ २५. 'शा-' इति३ ॥ २६. द्र 

पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-२७०, पृ.१२० ॥ २७. कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतौ नास्ति ॥ २८. - ऽयम्' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ २९. द्र. रामाश्रमी२।४।१२४ ॥, पृ.२१९ ॥ ३०. 'रुद्रस्वामी' इति पदचन्द्रिकायाम् ॥ ३१. 'व-' इति४.५ ॥ ३२. १प्रतौ न दृश्यते ॥ ३३. '-ते' इति४ ॥ ३४. '-ति' इति५ ॥ ३५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-२०७, पृ.२६४।।, तत्र "वियन्ति शोभन्ते स्वनेन । वोधातो 'र्धेन्वादयश्च"(चान्द्र उ.१।३१)इति नुः, णत्वं च । वेणुः" इति सुभूतिः ।" इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी२४१६१, पृ.२३४ ॥, तत्र-' वयन्ति शोभन्ते स्वनेन । 'वी' धातोः 'धेन्वादयश्च' इति नुः, णत्वं च-इति सुभूतिः तन्न । उक्तसूत्राभावात् । वीधातोरादादिकत्वेन 'वयति' इति रूपाभावाच्च ॥" इति दृश्यते ॥

उत्कृष्टो दृढत्वात् त्वचिसारः। 'सृ स्थिरे'३।३।१७॥ इति घञ्, 'हलदन्तात्-'६।३।९॥ इत्यलुक् । सप्तमीलुकि त्वक्सारोऽपि । ५ तृणानां ध्वजो मुख्यः तृणध्वजः । ६ मा क्रियते वार्यतेऽनेनेति मस्करः । 'पुंसि संज्ञा याम्-'३३ ११८॥ इति घः, 'मस्करमस्करिणौ- '६।१। १५४॥ इत्यादिना साधुत्वम् । ७ शतं बहूनि पर्वाण्यस्येति शतपर्वा, नकारान्तः । सप्त वंशस्य ॥ 

                                                              स्वनन् वातात् स कीचकः ॥११५३॥ 

           १ स वंशः वाताद्धेतोः स्वनन् शब्दायमानः 

१०   चीक्यते समीरणेन स्पृश्यते कीचकः । 'शीकृ चीकृ आमर्शने '(चु.उ.से.), 'कृत्रादिभ्यः [संज्ञायां] वुन् '(उणा ७१३), आद्यन्तविपर्ययः पृषोदरादित्वात् । अस्वनन्तोऽपि योग्यतया कीचकाः प्रोच्यन्ते, यथा 'अपठन्तोऽपि पाठका:' इति । एकं कीटकादिकृतरन्ध्रोपयुक्तवंशस्य ॥११५३॥ 

तुकाक्षीरी वंशक्षीरी त्वक्क्षीरी वंशरोचना । 

           १ क्षीरस्य त्वगिव तुकाक्षीरी, पृषोदरादिः । २ वंशस्य क्षीरमस्यां वंशक्षीरी । ३ त्वचि क्षीरमस्यां त्वक् क्षीरी, स्त्रीक्ली. । ४ वंशोत्था रोचना वंशरोचना । तव षीरनामानि वंशरोचनानामानि चाऽभेदेन चत्वारि । अन्ये तु 

२०_ "तुकाक्षीरी वंशक्षीरी त्वक्क्षीरी क्षीरिका शुभा । 

     तुकाक्षीर्यपरा वांशी वंशजा वंशरोचना ॥"

     वंशक्षीरी तुका शुभ्रा वंश्या वंशविवर्धनी। []इति भिन्दन्ति । ततस्तेन तवक्षीरनामानि वंशरोचनानामानि च पृथगाहुः ॥ 

पूगे क्रमुकगूवाको 

           १ पवते पूगः । 'पूङ् पवने (भ्वा.आ.से.), 'छो (छा) पूखडी- '(उणा-१२१)इति गः (गन्), तत्र । २ क्रामति क्रमुकः । क्रमेर्बाहुलकादुकः, 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः' (उणा-१९०)इति क्वुन् वा। ३ गुवन्त्यनेन स्रंसकत्वात् गूवाकः । 'गु पुरीषोत्सर्गे'(तु.प.अ.), 'पिनाकादयश्च'(उणा-

३०   ४५५)इत्याके साधुः । 'गुवतेरुवङि '( )इत्युवङि । गुवाको ह्रस्वादिरपि । 'गुङ् अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), पिनाका दित्वादाकप्रत्यये गवाकः, आद्यस्वरादिरपि । त्रीणि पूगस्य ॥ 

                                                                      तस्योद्वेगं पुनः फलम् ॥११५४॥ 

          १ तस्य पूगस्य फलं उद्गतो वेगोऽस्मादिति उद्वे गम्, स्रंसकत्वात् । एकं पूगफलस्य ॥११५४॥ 

ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागपर्यायवल्ल्यपि । 

          १ ताम्यति चण्डायते । तमे: “पिञ्जादित्वादूलच् (उणा-५३०)इत्यूलच्, बुक्, वृद्धिश्च । ताम्बूलाख्या वल्ली ताम्बूलवल्ली । ताम्बूलं पूगपर्णचूर्णसंयोगास्तद्धेतुर्वल्ली 

४०   ताम्बूलवल्लीति वा । २ ङीषि ताम्बूली । ३ नाग पर्यायेभ्यः सर्पादिभ्यो वल्ली, नागस्य वल्ली पाताला नीतत्वाद् नागवल्ली, सर्पवल्ली, फणिलतेत्यादि । नागर 

वेलिनामानि त्रीणि ॥ 

तुम्ब्यलाबूः 

    ___ १ तुम्बति तुम्बी । 'लबि (लुबि) तुबि अर्दने । (चु.उ.से.), पचाद्यच्, गौरादिः । 

 "अलाबूस्तु पिण्डफला तुम्बिस्तुम्बी महाफला । ___

   तुम्बा तु वर्तुलालाऽबूर्निम्बचूर्णा तु लाबुका ॥१॥"

["]इति वाचस्पतिः । “अलाबूस्तुम्बकः प्रोक्तः''["]इति 

५०   चन्द्रः । "शिवाधिबाणास्तुम्बैस्तु''[ ]इति सुश्रुतोक्तेः तुम्बोऽपि । २ जलेऽपि न लम्बते निमज्जति अलाबूः । 'लबि अवलंसने'(भ्वा.आ.से.), 'नजि लम्बेर्नलोपश्च'(उणा ८७)इत्यूप्रत्ययो णिन्नलोपश्च, णित्त्वाद् वृद्धिः । स्त्रीक्लीब योरेतौ । अमरस्तु-"तुम्ब्यलाबूरुभे समे"[अमरकोषः२।४ । १५६ ॥] इति स्त्रियामाह । तुम्बावेलिनाम्नी द्वे ॥ 

            कृष्णला तु गुञ्जा 

१. '-त्यादि-' इति१ ।। २. '-त्वात्' इति४.५॥ ३ 'नान्तः' इति४॥ ४ 'शीक आमर्षणे' इत्येव क्षीरतरङ्गिणी, 'शीक मर्षणे' 'चीक च' इति धातुप्रदीप-मा.धातुवृत्ती ॥ ५ 'वुञ्' इति३॥ ६ ३प्रतौ नास्ति ॥ ७ '-क्लीबं' इति३॥ ८ १.४प्रत्योर्नास्ति ९, 'त्वक्क्षीरीका' इति३ ॥ १०. 'शुभा' इति३॥ ११. 'वंश्य--' इति५ । १२. 'पूञ्' इति४॥ १३. '-ते' इति३॥ १४. 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ '(उणा-५३०) इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १५. 'त्रीणि नागरवेलिनामानि' इति४॥ १६. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'लुबि तुबि तुपि अर्दने' इति मैत्रेयः, 'लुबि तुबि अदर्शने' इति सायणः ॥ १७ 'वर्त-' इति३.४.५॥ १८. '-चूर्णे' इति४.५॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-२०२, पृ.२५८ ॥, रामाश्रमी२।४।१५६॥, पृ.२३२ ॥, तत्र 'अलाबुस्तु' इति पदचन्द्रिका, 'अलाम्बुस्तु' इति रामाश्रमी ॥ २०. 'हट्टचन्द्रः' इति४॥ २१. '-णस्तु-' इति२॥ २२. 'अस्त्रं-' इति१, 'अवित्रं-' इति४॥

         १ कृष्णं प्रान्तं लाति कृष्णला । २ गुञ्जति शिम्ब्यां गुञ्जा । 'गुजि [अव्यक्ते] शब्दें '(भ्वा.प.से.), पचाद्यचि टाप् । चिणोठीलिनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                           द्राक्षा तु गोस्तनी ॥११५५॥ मृीका हारहूरा च 

          १ द्राक्ष्यते काझ्यते द्राक्षा । 'द्राक्षि ध्राक्षि ध्वाक्षि घोरवासिते च'(भ्वा.प.से.), चात् काङ्क्षायाम् , कर्मणि घञ्, द्राक्षाशब्दस्याऽनुनासिकलोपो यवादिपाठात् । 

रस्यते द्राक्षा, पृषोदरादिर्वा । द्राक् क्षरति क्षीयते क्षिपति 

१०   क्षिणोति वा, डप्रत्यये साधुः । २ गोस्तनाकारत्वात् गोस्तनी ॥११५५॥ २ मृद्यते मृद्वीका । मृद क्षोदे' (व्या.प.से.), 'मृदेर्वोऽन्तश्च'(हैमोणा-४९)इति किदीकः। ३ हरति पित्तं हारहूरा, पृषोदरादिः । चत्वारि द्राक्षायाः ॥ 

                                                                                गोक्षुरस्तु त्रिकण्टकः । श्वदंष्ट्रा स्थलशृङ्गाटः 

          १ गाः क्षुरति व्यथते गोक्षुरः । 'क्षुर छेदने '(तु. प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । २ त्रयः कण्टका अस्य त्रि कण्टकः । 'उर:प्रभृतिभ्यः कप्'५।४।१५१॥। ३ शुनो दंष्ट्रे 

श्वदंष्ट्रा, संज्ञाशब्दत्वात् । 'शुनो दन्तदंष्ट्रा-'(वा- )

२०   इत्यादिना दीर्घः । ४ स्थस्य शृङ्गाट इव स्थलशृङ्गाटः । 

गोखरूनामानि चत्वारि ॥ 

                                                                         गिरिकर्ण्यपराजिता ॥११५६॥ 

           १ गिरिरश्मेव कर्णोऽस्या गिरिकर्णी । गिरि र्वीरमूषिका, तत्कर्णतुल्यपत्त्रात्मकः पर्णोऽस्या वा । 'पाक कर्ण- '४।१।६४॥ इत्यादिना ङीष् । २ न पराजिता अपराजिता । गिरिणईनाम्नी द्वे ॥११५६॥ 

व्याघ्री निदिग्धिों कण्टकारिका स्यात् 

           १ व्याजिघ्रति उपसर्गबलाद् हिनस्ति कण्टकि तत्वात् व्याघ्री । 'घ्रा गन्धोपादाने'(भ्वा.प.अ.), 'आतो ऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, गौरादिः । २ गुणैः कण्टकैर्वा 

३०   निदिह्यते स्म उपचिता निदिग्धा । 'दिह उपचये'(अ. उ.अ.), निष्ठा, स्वार्थे कनि, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्वे निदिग्धिका । ३ कण्टकानियर्ति कण्टकारी । कर्मण्यणि, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इति ङीष् (ङीप्), ततः कनि, 'केऽणः '७।४।१३॥ इति ह्रस्वत्वे कण्टकारिका । रीगणीनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                                           अथाऽमृता । वत्सादनी गुडूची च 

          १ नास्ति मृतं मरणमस्या अमृता, छिन्नप्ररोहि त्वात् । २ वत्सैरद्यते वत्सादनी । कर्मणि ल्युट् । ३ 

४०   गुडति रक्षति रोगादिति गुडूची । 'गुड रक्षणे '(तु.प.से.), 'गुडेरू[ट]च् (गुडेरुटच्) '(हैमोणा-१२०)इत्यूच्। "गिलो 

नामानि त्रीणि ॥ 

                                                                    विशाला त्चिन्द्रवारिणी ॥११५७॥ 

          १ विशाला महाफलत्वात् । २ इन्द्रवदक्षिभि वृणोति इन्द्रवारिणी, तृतीयस्वरमध्यः । 'वृञ् वरणे'(स्वा. उ.से.), ग्रहादित्वाणिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्"४।१५। । द्वे इन्द्रवारिण्याः ॥११५७॥ 

उशीर वीरणीमूले 

          १ अश्यते उशीरम्, पुंक्ली. । 'वश कान्तौ'

५०   (अ.प.से.), 'वशेः कित्'(उणा-४७१)इतीरन् औणा दिकः, कित्त्वात् सम्प्रसारणम् । २ वीरणी तृणविशेषः, तस्या मूलं वीरणीमूलम्, तत्र । उशीरनाम्नी द्वे। वीरण जटेत्यर्थः । यदमरः- "मूलेऽस्योशीरमस्त्रियाम्"[अमर कोष:२।४।१६४॥] । अभयमपि, यद्धन्वन्तरिः 

१. 'कृष्ण-' इति३॥ २. 'अव्यक्तशब्दे' इति मैत्रेयः ॥ ३ 'द्राक्ष्यन्ते काक्ष्यते' इति१॥ ४ ३प्रतौ नास्ति ॥ ५, 'द्राक्षि ध्राक्षि घोरनिवाशिते च । ध्वाक्षि चेति दुर्गः' इति क्षीरतरङ्गिणी, पृ.९८ ॥, 'द्राक्षि ध्राक्षि ध्वाक्षि घोरवासिते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ६. क्षारति' इति३.४॥ ७. 'ङ-' इति४॥ ८ 'गो: स्त-' इति१.२.४ ॥ ९, 'मृदेविति-' इति३॥ १०. 'क्षरति' इति३.४.५ ॥ ११. १प्रतौ नास्ति ॥ १२. 'छुर' इति४॥ १३. 'छुर क्षुर छेदने' इति३.५ ॥, 'क्षुर खुर विलेखने' इति स्वामी, 'क्षुर विलेखने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १४ 'गोखरु-' इति३॥ १५. '-ऎस्या' इति४.५॥ १६. 'निर्दि-' इति३, मुद्रितमूले स्वोपज्ञटीकायां च 'निर्दिग्धिका' इति दृश्यते ॥ १७ 'निर्दि-' इति३॥ १८. ४प्रतौ नास्ति ॥ १९. 'रक्षायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २०. 'गिलोइ-' इति३, 'गिलोय-' इति४॥ २१. '-रुणी' इति२.४॥ २२. '-रुण्याः ' इति३, '-रुण्यः' इति४॥ २३. 'वारु-' इति५॥ २४ '-क्लीबं' इति४॥ २५. 'वीरणी-' इति५ ॥ २६. 'उभ-' इति३.५ ॥

   "उशीरममणालं स्यादभयं समगन्धिकम् !

     रणप्रियं वीरतरं( -तरु) वीरं वीरणमूलिका ॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, चन्दनादिस्तृतीयवर्गः, शो-१३] इति ॥ 

                                                                                   हीबेरे वालकं जलम् । 

          १ ह्रीयुक्तं बेरं मूलरूपं शरीरमस्य सङ्कोचात् हीबेरम् । ह्रीयुक्तं बेरं कुङ्कममस्मादिति वा, तत्र । “वेरं कलेवरे क्लीबं वार्तायां कुङ्कमेऽपि च [मेदिनी कोशः, रान्तवर्गः, शो-८५] इति मेदिनिः । २ वल्यते संव्रियते गन्धान्तरमनेनेति वालकम् । 'वल संवरणे '(भ्वा.

१०  आ.से.), करणे घञ्, ततः कन् । वाडते वालम्। 'वाड़ आप्लाव्ये '(भ्वा.आ.से.), अच्, ततः कन् वा । ३ जडति जलम्। अच् । यद्वा अस्य केशसदृशत्वात् तड् घ्नत्वाच्च वालजलपर्यायवाच्यत्वं च । यदमरः- "वालं हीबेरबर्हिष्टौ( -ष्ठो-)दीच्यं केशाम्बुनाम च''[अमरकोषः २।४।१२२ ॥] इति । धन्वन्तरिश्च 

 "वालकं वारि तोयं च ह्रीबेरं जलमम्बु च । 

  केश्यं धज्रमुदीच्यं च पिङ्गमावपनं (-चमनं) कचम् ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, गुडूच्यादिः प्रथमो वर्गः, थो-४७] इति । त्रीणि वालकस्य ॥ 

२०                                                 प्रपुन्नाटस्त्वेडगजो दद्रुघ्नश्चक्रमर्दकः ॥११५८॥ 

          १ प्रपुणति प्रपुनाति वा प्रपुन्नाटः, पृषोदरादिः, चतुर्थवर्गपञ्चमद्वितीयस्वरमध्यः । प्रपुनटस्त्वाद्यस्वरमध्यो ऽपि । यदाह-"प्रपुन्नाटः प्रपुनटश्चक्री त्वावर्तकः स च" [ ]इति । प्रकर्षेण पुमांसं नालयति सुरभयति । ‘णल गन्धे'(भ्वा.प.से.), ण्यन्तात् 'कर्मण्यण्'३।२।१॥, संयोगा न्तलोपः, मकारस्य परसवर्णत्वेन नकारः, डलयोरेकत्वेन 'प्रपुनाडः' इति द्विनकारमध्यः, तृतीयवर्गतृतीयान्तश्च । "प्रपुनाति प्रपुनाड: एकनकार:''[ ]इत्यन्ये''[ ]इति मिश्राः । २ एडवद् मेषवत् फलद्वारेण गजति शब्दायते एडगजः । 'गज शब्दे '(भ्वा.प.से), अच् । मेषाकृतित्वादेडवद् गज्यते 

३०   शब्दयत इति वा । ३ दर्दू हन्तीति अमनुष्यके टकि दद्रुघ्नः, क्षुभ्नादित्वान्न णत्वम् । ४ चक्राकारत्वाच्चक्रं दर्दू मर्दयति चक्र मर्दकः । 'मृद क्षोदे '(त्र्या.प.से.), ___ण्वुल् । पमाडनामानि चत्वारि ॥११५८॥ 

लटवायां महारजनं कुसुम्भं कमलोत्तरम् । 

          १ लटति लट्वा । 'लट बाल्ये'(भ्वा.प.से.), _ 'अशुपँषिलटिकटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्'(उणा-१४९),

अजादित्वाट्टाप्, तत्र । २ रज्यतेऽनेन रजनम् । करणे ल्युट् । महच्च तद् रजनं च महारजनम् । ३ कुस्यति कुसुम्भम्, अस्त्रियाम् । 'कुस श्रेषे (दि.प.से.), 'कुसे-

४०   रुम्भोम-'(उणा-५४६) इत्युम्भः । कौ सुम्भ्यते निकुट्यते वा । सुर्भिः सौत्रः, घञ् । ४ कमलेभ्य उत्तरं श्रेष्ठ वर्णाधिक्यात् कमलोत्तरम् । चत्वारि कुसुम्भस्य ॥ 

                                          लोधे तु गालवो रोध्र-तिल्व-शाबर-मार्जनाः ॥११५९॥ 

         १ रुणद्धि व्रणमिति लोधः । 'रुधिर् आवरणे' (रु.उ.अ.), 'शूद्रादयः (कातन्त्रोणा-२७७ ॥) इति रुधे रन्प्रत्ययः, गुणः, कपिरिकादित्वाल्लत्वम्, तत्र । ३ गाल __ वादृषेः प्रभवति, शेषेऽणि गालवः । गलतेघञि गालं गलनम्, नेत्रस्रावं वाति । 'उवै शोषणे'(अ.प.अ.),

५०   'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥ इति कः । “गालवः"[ ]इति माधवः । ३ रुणद्धि व्रणं रोधः । प्राग्वत्, लत्वाभावो विशेषः । भिरुको भीलुकवदिति[-वत्] लोध्रो रोधश्च । ४ तिलति स्निह्यति अङ्गमनेनेति तिलः । 'तिल स्नेहने' (तु.प.से.), तत उल्वादित्वाद् वः [तिल्वः]। ५ शबराणामयं वृक्षः शाबरः, तालव्यादिः, दन्त्यादिश्च। “साबराख्यापराधे च 

१. '-मूलकम्' इति मुद्रितधन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.१४०, श्री-१३॥ २. '-बे' इति३॥ ३. 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ ४. ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. '-प्लवे' इति३॥ ६ 'कै-' इति१.२.३ ।। ७ तुलनीयोऽमरकोषः२।४।१४७॥ ८ -न्तस्य लोपः' इति३॥ ९. इतोऽग्रे १.२.४.५प्रतिषु 'प्रपुनाति वा' इति दृश्यते ॥ १०. 'गज गजि गृज गृजि मुज('मज' इति स्वामी) 'मुजि' शब्दार्थाः' इति, 'गज मदने च' इति च स्वाम्यादयः॥ ११. ४प्रतौ नास्ति ॥ १२. 'कुश संश्रेषणे' इति१, 'कुसे संश्रेषे' इति ५॥ १३. 'कुसेरू-' इति१.२.४.५ ॥ १४. 'सुंभिः' इतिर ॥ १५. 'नेत्रं' इति४.५॥ १६. —-श्रावं' इति३॥ १७ 'पै औवै शोषणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।, "काशकृत्स्नधातुपाठे तु 'पै उ वै शोषणे' इत्येवं त्रयो धातवः पठ्यन्ते 'उ' इत्ययम् 'अवति शुष्यति' इत्येवं व्याख्यायते । द्र. का. धातुव्याख्यानम् १ ३३६, पृष्ठ.५२ । तदनुसार मिहापि 'ओ' पृथग्धातुः सम्भवति ॥” इति क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणी, पृ.१४१ ॥ १८. -सर्गेति' इति ४.५ ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्ग:.

था-७९, पृ.११० ॥, तत्र-'गलतेर्घत्रि (पा.३ ३ ।१८) गालः । गालं गलनं नेत्रस्रावं वायति शोषयति । पै ओ वै शोषणे । “आत" (पा.३१२।३) इत्यनेन कप्रत्ययः । 'गालवः' इति तु मधुमाधवी ॥” इति दृश्यते ॥ २०. '-ते' इति३॥ २१. 'तिल्वः' इति३॥

लोधे पापे च पठ्यते''[]इति दन्त्यादावजयः । ६ मार्टि उद्वर्त्तयत्यङ्गमनेन मार्जनः । करणे ल्युट, नन्द्यादिल्युर्वा, 'मृजेर्वृद्धिः '७।२।११४॥ । षट् लोध्रस्य ॥११५९॥ 

       ___ अथ पद्मिन्यधिकारः 

मृणालिनी पुटकिनी नलिनी पङ्कजिन्यपि । 

            १-२ मृणालमस्त्यस्यां मृणालिनी । पुटकम स्त्यस्यां पुटकिनी । उभयत्र पुष्करादित्वादिनिः । समूहार्थे तु ‘खलादिभ्यः इनि: '(वा-४।२।५१ ॥)इतीनिः, 'ऋन्ने 

भ्यो ङीष् (ङीप्) '४।१।५ ॥ इति ङीष् (डीप्) । ३ 

१०   "नलिनमत्रास्तीति, अर्शआद्यचि, गौरादिङीषि नलिनी" []इति कलिङ्गः । “पुष्करादिषु नडशब्दस्य पाठाद् डलयोरेकत्वस्मरणाद् लत्वे नलिनी''[]इति सोमनन्दी । वयं तु "नली मनःशिलायां तु नलिने (मलिने) तु नलं मतम्''[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शूो-६] इति विश्व प्रकाशात् पद्मवचनात् नलशब्दात् पुष्करादित्वादिनौ, [समू हार्थे] ‘खलादिभ्यः '(वा-४।२ १५१॥) इनौ वा नलिनी" [ ]इत्याचक्ष्महे''[]इति मिश्राः । ४ एवं पङ्कजिनी । यौगिकत्वात् कमलिनीपद्मिनीविसिनीत्यादयः । कुमुदिनी 

पद्मिनीत्यादयः कुमुदसमूहे पद्मसमूहे च वर्तन्ते । तथा 

२०   च-"सुरगज इव बिभ्रत् पद्मिनी दन्तलग्नाम्''[कुमार संभवम् ३ ७६ ॥] इत्यादयश्च प्रयोगाः । “पद्मिनी पद्म संहति: स्त्रीविशेषे सरोऽम्बुजे''[ मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, श्रो-८६] इति मेदिनिः । पोइणिनामानि चत्वारि ॥ 

                                               कमलं नलिनं पद्ममरविन्दं कुशेशयम् ॥११६०॥ परं शत-सहस्राभ्यां पत्रं राजीव-पुष्करे । 

                                              'विसप्रसूतं नालीकं तामरसं महोत्पलम् ।११६१। तजलात् सरसः पङ्कात् परै रुट्-रुह-जन्म-जैः । 

           १ कं जलमलति भूषयति । 'अली भूषणादौ (भ्वा.प.से.), मूलविभूजादित्वात् कः कमलम् । काम्यत । इति वा । कमेर्वृषादिभ्यः कलच् । “केन मल्यत इति 

३०   कमलम् । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'घञर्थे कविधानम्'(वा- )इति कः, 'कर्तृकरणे कृता बहुलम्' २।१।३२ ॥ इति समासः''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं .. ३२३] इति माधवः । कमला लक्ष्मीस्तदाश्रयत्वाद् वा कमलम् । २ नलति बध्नाति सौरभमिति नलिनम् । ‘णले गन्धे'(भ्वा.प.से.), 'द्रुदक्षिभ्यामिनन् '(उणा-२०८)इति बाहु लकादस्मादपीनन् । नलं नालमत्रास्तीति, ‘फलबर्हाभ्या मिनन्(च) '(वा-५ ।२।१२२॥ काशिका)इति चकारादतोऽपि इनचि नलिनम्"[ ]इति तु पञ्जिका । ३ पद्यते लक्ष्मी रत्रेति पद्मम् । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), 'अर्तिस्तु-

४०   सुह(हु)”(सृ) धृक्षि-'(उणा-१३७)इत्यादिना मन् । एते पुंक्लीबलिङ्गाः। ४ अरं शीघ्रं विन्दति अरविन्दः(-न्दम् )। विदधातोः ‘गवादिषु विदेः (विन्देः) संज्ञायाम् '(वा-३।१। __३८॥)इति शप्रत्ययः, 'शे मुचादीनाम्'७।१।५९॥ इति नुम्, अरविन्दम् । "अरं वातं विन्दति ''[]इत्यन्ये । ५ कुशे जले शेत इति कुशेशयम्। 'अधिकरणे शेते'३।२।१५ ॥ इत्यच् , 'शयवासवासिष्वकालात् '६।३।१८॥ इति सप्त म्यलुक् । “शेतिरत्र स्थितिवचनः, तथा (यथा) जलाशयः" ["]इति सर्वधरः ॥११६०॥ ६-७ शतसहस्रशब्दाभ्यामग्रे पत्त्रं योज्यते, शतसहस्रे बहूपलक्षणम् , तेन शतं बहूनि 

५०   पत्त्राण्यस्य शतपत्रम्, सहस्रपत्त्रम् । “शतपत्रसहस्र पत्त्रयोर्भिन्नत्वेऽपि पद्मत्वेन रूपेणैकत्वम्''["] इति मिश्राः । ८ केसरै राजतेऽस्य राजीवम् । 'अन्येभ्योऽप्युपसङ्ख्या नम्'(वा-५।२।१०९॥)इति वः । ९ पुष्करं जलमाश्रय त्वेनाऽस्याऽस्तीति पुष्करम् । अर्शआदिभ्योऽच् । पुष्यति जले पुष्करं वा । 'पुषः(पुषः) कित्'(उणा-४४४)इति 

१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४।३३ ॥, पृ.८८ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-७९, पृ.११० ॥, रामाश्रमी२४॥३३॥, पृ.१७८ ॥ २. '-दियुर्वा' इति१, '-दित्वाल्ल्यु र्वा' इति१ ।। ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'नामानि' इति दृश्यते ॥ ४. 'पद्म-' इति३.४ ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः,

श्रो-२६६, पृ.३१८-३१९ ॥ ६. १प्रतौ नास्ति ॥ ७. 'वर्तते' इति३.४॥ ८. '-नी' इति३ ॥ ९. 'इत्यादिप्रयोगाः' इति४॥ १०. '-संततिः' इति१, '-सङ्घाते' इति मेदिनीकोशे, पृ.८९ ॥ ११. 'सरोरुहे' इति मेदिनीकोशे, पृ.८९ ॥ १२. '-नी' इति३॥ १३. 'पोइण-' इति३ ॥ १४. 'विश-' इति३.५ ।। १५. '-नं' इति१.५ ॥ १६. क्षीरतरङ्गिण्यामस्य धातोष्टिप्पणी द्रष्टव्या, पृ.८१, धातुसं-३४६ ॥ १७. 'वृषादिभ्यश्चित्'(उणा-१०६)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १८. "केन मल्यते इति कमलम्-'घबर्थे कविधानम्' इति कः, 'कर्तृकरणे कृता' इति समासः" इति मा.धातुवृत्तौ, भ्वादिः, धातुसं-३२३, पृ.१४१ ॥ १९. 'नल' इति१॥ २०. 'शत्प्र-' इति३॥ २१. इतोऽग्रे १.२.४.५ प्रतिषु 'तुदादिभ्यः शः' इति दृश्यते ॥ २२. 'वान्तं' इति१.२.३ ।। २३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'अरविन्दं' इति दृश्यते ॥ २४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६७, पृ.३२०॥ २५. '-त्वे' इति१.४॥ २६. 'केश-' इति५ ॥ २७. . 'केसरराज्य: सन्त्यस्य' इति१.२॥ २८. '-नाऽस्ति' इति१, -नाऽस्तीति' इति४॥ २९. 'आद्यच्' इति४॥

करन् । १० विसात् प्रसूतं विसप्रसूतम्, चतुर्थवर्गाद्यान्तः । "स स्नुः पयः पपुरनेनिजुरम्बराणि जक्षुर्विशं धृतविका सिविसप्रसूताः''[शिशुपालवधम्, सर्गः-५, श्री-२८]इति माघः। तुर्यवर्गपञ्चमान्तोऽप्ययम्, विसप्रसूनमिति । विसं मृणालम्, तस्य प्रसूनं पुष्पं विसप्रसूनमिति । ११ नलति नालीकम् , अस्त्रियाम् । गौडस्तु "शराब्जयोः''[ ] इति पुंस्याह। १२ "तामरं घृतमम्बु च''[]इति रुद्रः। तत्र सस्ति तिष्ठतीति तामरसम्। 'षस स्वप्ने '(अ.प.से.), 'अन्येभ्योऽपि (अन्येष्वपि)-'३।२।१०१॥इति डः। "दुर्जन 

१०   इव तामरसः''[]इति वासवदत्तायां वसन्तवर्णनायाम् । तामः सप्रकर्षो रसोऽस्येति वा । तामः प्रकर्षार्थस्तार तम्यवदिति, ताम्यद्भिर्भृङ्गै रस्यते इति पृषोदरादिर्वा । १३ महच्च तदुत्पलं च महोत्पलम् ॥११६१॥ १४-२५ तत् कमलं जलशब्दात् सर:शब्दात् पङ्कशब्दाच्च परैः रुट्१ रुहरजन्म३जै:४ उच्यते, जलरुट, जलरुही, जलरूंहीत्यादि, जलरुहम्, जलजन्म, नकारान्तः, जलजम् । एवं सरो रुट, सरोरुहम् , सरोजन्म, सरोजम्, पङ्कट, पङ्क रुहम्, पङ्कजन्म, पङ्कजम् । एवमेतानि द्वादशपूर्वैस्त्रयो दशभिर्मीलितानि पञ्चविंशतिनामानि ॥ 

२०   ___ अथ पद्मविशेषानाह 

पुण्डरीकं सिताम्भोजम 

           १ पुण्डयति भूषयति जलमिति पुण्डरीकम् । 'पुडि भूषायाम्' 'पुंडि च'('मडि भूषायाम्' 'पुडि च') (भ्वा.प.से.), 'फर्फरीकादयश्च'(उणा-४६०) इत्यरीक: (-कन्) । पुणति मङ्गल्यत्वाद् वा । 'पुण कर्मणि शुभे च'(तु.प.से.), 'पुणेर्डोरक् मुगागमश्च'( )इतीकन् । २ सितं शुक्लमम्भोजं सिताम्भोजम् । द्वे धवलकमलस्य ॥ 

                                                                          अथ रक्तसरोरुहे ॥११६२॥ रक्तोत्पलं कोकनदम् 

          १ अथेत्यनन्तरम् । रक्तं च तत् सरोरुहं च रक्त-

३०   सरोरुहम्, तत्र ॥११६२॥ २ रक्तं शोणमुत्पलं रक्तोत् पलम् । ३कोकांश्चक्रवाकान् नादयति कोकनदम् । नदेरन्त वितण्यर्थात् पचाद्यच्, पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वत्वम् । त्रीणि रक्तकमलस्य ॥ 

           एतानि मृणालिनीत्यादीनि कोकनदान्तानि सूर्य विकासीनि, अथ चन्द्रविकासिन आह 

                                                                                   कैरविण्यां कुमुदती । 

           १ कैरवाणि सन्त्यस्यां कैरविणी। 'अत इनि ठनौ'५।२।१५२ ॥ इतीनिः, 'ऋन्नोभ्यो ङी'४।१।५ ॥,

४०   तस्याम्। २ कुमुदानि सन्त्यस्यां कुमुद्वती । 'कुमुद नड-'४।२।८७ ॥ इति डिन्मतुप्, 'उगितश्च'४।१।६ ॥ इति ङीष् (ङीप्)। कुमुदिति व्यञ्जनान्ताद् वा । —तदस्या-' ५।२।९४॥ इति मतुप् । द्वे चन्द्रविकासिकमलस्य ॥ 

                                            उत्पलं स्यात् कुवलयं कुवेलं कुवलं कुवम् ॥११६३॥     

           १ उत्पलति उद्गच्छति उत्पलम्, पुंक्ली. । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । २ कौ पृथिव्यां वलते कुव लयम् । 'वल वल्ल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'वलि मलि-'(उणा-५३९)इति कयन् । "कोर्वलयमिव शोभा-

५०   करत्वात्''["] इति स्वामी । कौ वलति प्राणितीति वा । 'वलेः कयन्'( )इति बहुलकादतोऽपि कयन्। “कुत्सितो बहिर्वलयः पत्रवेष्टनमस्य''[ ]इति श्रीभोजः। ३ को वेलति कुवेलम्। 'वेलू गतौ (भ्वा.प.से.), अच्। ४ कवते भृङ्गा रारावैरिति वा [कुवलम्] । 'कुङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'कोर्वा'(हैमोणा-४६९)इति किदलः, पुनपुंसकोऽयम् । गौड स्तु “कुवलो बदरोत्पले''[ ]इति पुंस्याह । ५ को पृथिव्यां वाति, कुत्सितं वातीति वा कुवम् । 'वा गतिगन्धनयोः' (अ.प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२।१०१ ॥) इति डः । 

१. '-सूनाः' इति मुद्रितशिशुपालवधे, पृ.१२५ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६८, पृ.३२० ॥, रामाश्रमी१।१०५० ॥, पृ.१३७॥, तयोः “तामरं घृणमर्णश्च" इति दृश्यते ॥ ३ '-नम्' इति१.२ ॥ ४ '-स्त्यस्येति' इति४॥ ५, तुलनीयोऽमरकोषः१।१०।४१-४२ ॥ ६. 'पर्फ-' इति१, 'पर्प-' इति३.५ ॥ ७ 'पुणे' इति१॥ ८ 'पुण कर्मणि शुभे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ९, '-त्यानन्तर्ये' इति४॥ १०. '-नन्दनम्' इति४॥ ११. 'ङीष्' इति४.५॥ १२. १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १३. 'ङीषि' इति३॥ १४ ‘-न्तत्वाद्' इति३॥ १५. 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ १६. स्वामिकृताऽमरकोशटीकायां न दृश्यते ॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६४, पृ.३१६ ॥, १प्रतौ 'स्वामी' इत्यस्य स्थाने 'वा' इति दृश्यते ॥ १८. द्र. अम.क्षीर.१।९।३७॥, पृ.६८ ॥ १९. वेलुइत्यादिदण्डकोऽयं धातुमैत्रेयसायण सम्मतश्चलनार्थकः ॥ २०. अधिकोऽयं प्रतिभाति ॥ २१. 'कु' इति१ ॥, 'घुङ् कुङ् उङ् शब्दे' इति स्वामी, 'घुङ् कुङ् उङ् डुङ् शब्दे' इति मैत्रेयः, 'कुङ् घुङ् उङ् डुङ् शब्दे' इति सायणः ॥ २२. 'वान्ति' इति१॥

अत्रोत्पलशब्दस्य सामान्येन पद्मकुमुदादिषु वृत्तिः, अत एव महोत्पलमिति पद्मस्य संज्ञा । अत एव सामान्यवृत्तित्वान्नी लाब्जेऽप्येतयोवृत्तिदृश्यते । तथा च "इन्दीवरे मांसशून्ये उत्पलं कुष्टभूरुहे"[ ]इति रभसः । श्याम (श्याम) शिति कण्ठनीलं कुवलयमिन्दीवरं च नीलाब्जम्''[] इति नाममाला [च । ननु यद्येवं कथमुत्कलमित्युक्ते नीलोत्पदादिष्वेव बुद्धि र्जायते न पद्मादौ ? इति चेत्, उच्यते । यथा सामान्येऽपि धान्यार्थे धान्यमित्युक्ते कमलादिषु] एवं बुद्धिर्भवति, न कुमुदादावेवमिहापि इत्यदोषः"[ ]इति स्वामिसर्वधरादयः । 

१०   पञ्च चन्द्रविकासिकमलस्य ॥११६३॥ 

         ___ एतद्विशेषानाह 

श्वेते तु तत्र कुमुदं कैरवं गर्दभाह्वयम् । 

            १ तत्र श्वेतोत्पले, की मोदत इति कुमुदम्, अस्त्रि याम् । मूलविभुजादित्वात् कः । काम्यत इति वा । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादुदः । कुमुद् दकारान्तोऽपि । २ के जले रौतीति । ‘रु शब्दे'(अ.प.से.), अच्, 'तत्पुरुषे कृति- '६।३।१४॥ इति सप्तम्यलुक्, केरवो हंसः, तस्येदं प्रियमिति कैरवम् । करोति सुखं वा, पृषोदरादिः । ३ गर्द भस्याऽऽह्वयोऽस्य गर्दभाह्वयम् । “कैरवं गतकान्तं च गर्दभं 

२०   कुमुदं कुमुत्''[ ]इति माधवः । त्रीणि श्वेतोत्पलस्य ॥ 

नीले तु स्यादिन्दीवरम् 

           १ नीले उत्पले, इन्दति परमैश्वर्येण योजयति इन्दिर्लक्ष्मीः । 'इदि परमैश्वर्ये' (भ्वा.प.से.), 'अच इ:' (उणा-५७८), 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि इन्दी, तस्या वरमिष्टम् इन्दीवरम् । "इन्द्रियमा वृणोति सौरभ्यातिशयादिति, पृषोदरादिर्वा''[]इति स्वामी । एकं नीलोत्पलस्य ॥ 

                              हल्लकं रक्तसन्ध्यके ॥११६४॥ १ हल्लति घूर्णते हल्लकम् । 'हल्ल भ्रमणे, ( ), क्वुन् । "ह्लादयतीति, पृषोदरादित्वादीत्वे हल्ली-

३०   सकमपि"[ ] इति मिश्राः । २ सन्ध्येव रक्तं रक्तसन्ध्य कम् । इवार्थे कन्, 'केऽण:७४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम्, 'वाहिताग्न्यादिषु'२।२।३७ ।। इति "रक्तान् सन्धीनकति गच्छति व्याप्नोतीति रक्तसन्ध्यकम् । 'अक अग कुटि लायां गतौ'(भ्वा.प.से.), मूलविभूजादित्वात् कः''[] इति पञ्जिका । तत्र । द्वे रक्तोत्पलस्य ॥११६४॥ 

सौगन्धिकं तु कतारम् 

          १ सुगन्ध्येव सौगन्धिकम् । स्वार्थे 'विनया दिभ्यष्ठक्'५।४।३४॥ इति ठक् । "शोभनो गन्धः सुगन्धः, से शीलमस्येति, 'शीलम्' इति ठक्''["]इति तु सर्वा-

४०   नन्दः । "शोभनो गन्धः प्रयोजनमस्येति, 'प्रयोजनम्'५।१। १०९॥ इति ठक्''[ ]इत्यन्ये। यथा “सरस्सु राजहंसाभ सौगन्धिकसुगन्धिषु"[ ]इति। "ससौगन्धिकप्रसारा विरा जन्तेऽन्तर्विपणयो बहिश्च सलिलाश्रयाः''[ ] इति चम्पूगद्यम् । २ "कस्य जलस्य हार इव शोभाकरत्वात् , पृषोदरादि चात् कल्हारः" ] इति स्वामी । “के जले ह्लादते सुखं तिष्ठतीति नैरुक्ते दकारस्य रेफे कहारम्''["] इति तु पञ्जिकादयः । शारदं शुक्लं चैतत् । उत्पलविशेषो ऽयम् । कैरविण्यादीनि कह्लारान्तानि चन्द्रविकासीनि ॥ 

                                                                               बीजकोशो वराटकः । 

५०   कर्णिका 

          १ बीजस्य कोश आधारः बीजकोशः। "बीज स्य कोषः पात्रमाधारो बीजकोषः''[ ]इति मिश्राः । 

१. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तु' इति दृश्यते ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०३६ ॥, पृ.२०२॥, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६४, पृ.३१६ ॥, रामाश्रमी १।१०३७ ॥, पृ.१३६॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२६४, पृ.३१६ ॥ ५, 'कै-' इति४॥ ६ इतोऽग्रे १प्रतौ 'कैरवम्' इति दृश्यते ॥ ७ 'गर्धभान्तं' इति३॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२६५, पृ.३१७ ॥, तत्र 'गतकान्तं' इत्यस्य स्थाने 'गन्धकान्तं' इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी१।१० ॥३७॥, पृ.१३६ ॥, तत्र 'गतकान्तं' 'कुमुत्' इत्यस्य स्थाने क्रमेण 'चन्द्रकान्तं' 'कुमुदे' इति दृश्यते ॥ ९. स्वामिकृतामरकोशटीकायां न दृश्यते ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२६५, पृ.३१७॥, तत्र-"इन्द्रियमावृणोतीति पृषोदरादित्वाद् (पा.६।३।१०९ ॥)इन्दीवरम्' इति स्वामी" इति दृश्यते ॥ ११. '-ते' इति३.४.५ ॥ १२. क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुर्न दृश्यते ॥ १३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६४, पृ.३१५ ३१६॥ १५. तुलनीयोऽमरकोषः२।१०।३६॥ १६. 'सु-' इति३॥ १७ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ४४२ ॥, पृ.३२८॥ १८ स्वामिकतामरकोशटीकायाम्-"के ह्लादते कलारं, शारदं शुक्लं चैतत् ।" इत्येव दृश्यते, १।९।३७॥, पृ.६७॥ १९. द्र. वारिवर्गः, श्रो-२६४, पृ.३१५ ॥ २०. 'शुल्क्ये' इति५ ॥ २१.. इतोऽग्रे ५प्रतौ "बीजकोषः" इति दृश्यते ॥ २२. '-षम्' इति३ ॥

"कोषोऽस्त्री कुड्मले पात्रे''[ मेदिनीकोशः, षान्तवर्गः, श्री १०] इति मेदिनिः । २ वियते दलैरिति विराटः । 'वृञ् वरणे' (स्वा.उ.से.), बाहुलकादाटच् , ततः स्वार्थे कनि वराटकः । वरमटतीति, ण्वुलि वा । वरं दलानां वृत्तिमटति व्याप्जोतीति, संज्ञायां क्वुन् वा । ३ असत्यपि कर्णभवत्वे रूढशब्दत्वात् कर्णे भवा कर्णिका । ‘कर्णललाटात्- '४।३।६५ ।। इतीकन् (इति ख:)। त्रीणि कमलकर्णिकायाः ॥ 

                                                     पद्मनालं तु मृणालं तन्तुलं विसम् ॥११६५॥ 

       ___१ पद्मस्य नालं पद्मनालम् । २ मृण्यते हिंस्यते 

१०   भक्षणाद्यर्थं मृणालम्, त्रिलिङ्गः। 'मृण हिंसायाम्'(तु. प.से.), 'तिमि(तमि) विशिविडिमृणि-'(उणा-११५)इत्या दिना कालन् । “मृणालीति स्वल्पा मृणालजातिः, गौरादिः" [ ]इति सर्वधरः। "मृणालमस्त्रियाम्''[अमरकोषः१।१०। ४२ ॥] इति त्वमरः । “सान्द्रं चन्दनमङ्गको वलयिता पाणौ मृणालीतता"[ ]इति राजशेखरः। ३ तन्तून् लातीति तन्तु लम्। ४ विस्यते प्रेर्यते विसम् । 'विस प्रेरणे'(दि.प.से.), घअर्थे कः। विसति (विस्यति) उत्कण्ठयति ग्रहणार्थ मिति। 'इगपध-'३।१।१३५ ॥ इति को वा। वेतीति वा । 

'वी गत्यादौ'(अ.प.अ.), 'पटिवीभ्याम्-'(हैमोणा-५७९)इति 

२०   सक्। दन्त्यान्तोऽयम्। तथा च "हंसपतिरिव विसंवादिनी" [ ]इति वासवदत्ताश्रूषः। “विसिनीकन्दाभिधायि विसम्" [ ]इत्यूष्मविवेकः। “मृणाले तु विसं विशम्''["]इति द्विरूपकोषात् तालव्यान्तमर्पि। चत्वारि पद्मनालस्य॥११६५॥ 

किञ्जल्कं केसरम् 

           १ किञ्चिजलत्यपवारयति किञ्जल्कम् । 'जल अपवारणे'(चु.प.से.), पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । २ के जले सरति केसरम्, पुंक्ली. । "केसरोऽस्त्रियाम्''

[अमरकोषः १।१०।४३ ॥] इत्यमरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), अच् , 'हलदन्तात्-'६।३।९ ॥ इत्यलुक् । दन्त्यमध्योऽयम् , "सवि 

३०   तृकिसलयकेसरसभाः''["] इति सभेदात् । “आन्दोल कुसुमकेशरसरोजमुखी"[ ]इति इति वासवदत्तायां ताल व्यमध्योऽपि दृश्यते । तत्र के जले शीर्यत इति व्युत्पाद्यम् । द्वे कमलकेसरस्य ॥ 

                                                                     ___ संवर्त्तिका तु स्यान्नवं दलम् । 

           १ सम्यग् वर्त्तते वर्धत इति संवर्तिका । 'वृतु वर्त्तने'(भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । “संवर्त्तयति वेष्टयति" [अम.क्षीर.१।१०।४४॥] इति भट्टः । संवर्तिरपि, “संवर्ति नवपत्रिका''["]इति वोपालितात् । “पद्मादीनां नवोद्भिन्नं दलं सरयन्त्रिकाख्यम्'' [अभि.स्वोपज्ञटीका४।११६३ ।।, (अम. क्षीर.१।१०।४३ ॥) ]इति मूलटीका । यदाह-"नव्यदले 

४०   संवर्तिका भवेत्''[]इति । “संवर्तिका शैवलपल्लिचित्रा" [नैषधीयचरितम्, सर्गः-८, श्रो-७६] इति श्रीहर्षः । एकं कमलनवपत्रस्य ॥ 

                                    करहाटः शिफा च स्यात् कन्दे सलिलजन्मनाम् ॥११६६॥ 

           १ करान् हस्तान् हाटयति दीपयति करहाटः । 'हट दीप्तौ'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, 'कर्मण्यण'३।२।१ । । कं जलं रहयति त्यजति करहं पद्मम्, ततोऽटति बहिर्गच्छति करहाट इति वा । केन जलेन रह्यते, 'रह त्यागे'(भ्वा.प.से.), घबर्थे कः, करहो मरुस्तमटति, 'कर्मण्यण्'३।२।१॥, स्वार्थे 

५०   कनि करहाटक इति वा । २ शेते शिफा, शीङः फक् ह्रस्वश्च बाहुलकात् । शीयते ज्ञायते वा । 'शिञ् निशाने' (स्वा.उ.अ.), 'हलश्च'( )इति चात् फक् । शिफा ताल व्यादिः । ३ कनति कन्दः, पुंक्ली. । “पयोधरे सस्यमूले सूरणे कन्दमस्त्रियाम्''[]इति गौडः । “कन्दोऽस्त्री''[अम. क्षीर.१।१०।४३ ॥] इति क्षीरस्वामी च । 'कन् दीप्तौ '(भ्वा. प.से.), 'शाशपिभ्यां दन्-'(उणा-५३७)इति बाहुलकादतोऽपि दन् । सलिलजन्मनां पद्मादीनां कन्दे मूले। कन्दशब्दः सामान्येन सर्वेषां मूलपर्यायः । तथा च हैमानेकार्थः "कन्दो ___ऽब्दे सूरणे सस्यमूले''[अनेकार्थसङ्ग्रहः २।२२१ ॥] इति । 

६० 

१. 'वृत-' इति१, 'वात-' इति४.५ ॥ २. 'प्राप्नो-' इति५ ॥ ३. 'कर्णे-' इति३.४॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, थो-२७०, पृ.३२१॥ ५. "अथास्त्रियाम् । मृणालं विसम्" इत्यमरकोषे ॥ ६. 'विश' इति१.३.५ ॥ ७ 'विश' इति१.३ ॥ ८. 'विसयति' इति१॥ ९. 'वेति एति' . इति४॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२७०, पृ.३२२॥ ११. 'विशं' इति१.२.३ ॥ १२. 'विसम्' इति१॥ १३. 'मृणालस्य' इति३ ॥ १४. '-न्त्य-' इति४॥ १५. '-र:' इति४॥ १६. द्र. रामाश्रमी१।१०।४३ ।।, पृ.१३९॥ १७ 'आदो-' इति१.४, 'अंको-' इति३॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२७०, पृ.३२३ ॥, तत्र-"आन्दोलकुसुमकेशररेणुमुषी" इति दृश्यते ॥ १९. '-ते' इति१ ।। २०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११०।४२ ।।, पृ.२०६॥ २१. '-जले' इति१ ॥ २२. १प्रतौ नास्ति ॥ २३. 'त्यजयति' इति१ ॥ २४. 'निशामने' इति२.३.४.५ ॥ २५. 'क्विप्' इति१॥ २६. 'पायो-' इति४, 'पाथो-' इति५ ॥ २७ 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

तत एते कमलमूलनाम्नी एवेति कन्दाढ़ेदः । यन्महेश्वरः "करहाटोऽब्जकन्दे स्यात् पुष्पवृक्षप्रभेदयोः''[विश्वप्रकाश कोशः, टान्तवर्गः, शो-६१] इति। द्वे कमलकन्दस्य ॥११६६ ॥ 

उत्पलानां तु शालूकम् 

          १ उत्पलानां चन्द्रविकासिकमलानां कन्दे शलति (शलते) चलति स्वस्थानात् संवियते वा शालूकम् , क्लीबे । 'शल चल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'शलि मण्डिंभ्यामूकण्'(उणा-४८२), णित्त्वाद् वृद्धिः । धन्वन्तरिस्तु 

"पद्ममूलं तु शालूकं शकलं करहाटकम् ।। 

१०    शालीनां (शालीनं') पद्मकन्दं तु जलालूकं निगद्यते ॥१॥" [धन्वन्तरिनिघण्टुः, करवीरादिश्चतुर्थो वर्गः, शो-१४४] इत्य भेदेनाह । [एकं चन्द्रविकासकन्दस्य] ॥ 

.                                                                           नील्यां शैवाल-शेवले ।                       

                                             शैवालं शैवलं शेपालं जलाच्छूक-नीलिके ॥११६७॥ 

           १ नीलति नीली। ‘णील वर्णे'(भ्वा.प.से.), अच्, गौरादिः । नीली वर्णेन वा, तस्याम् । २-४ शेते तिष्ठत्यम्भसि शैवालम्, शेवलम, शेवालम् । 'शीङो वालञ् (वलञ्)

वलन् वालन् '(सर.कण्ठा.२ १३ १३१॥) इति वाल(वल-)

२०   आदिप्रत्ययाः । ५ शेवलमेव शैवलम् । स्वार्थेऽण् । शैवालं 

शैवलमिति द्वयं द्राविडापेक्षया । ६ जपादित्वाद् वस्य पत्वे शेपालं च । “शेपालो जलनीलिका''[]इति वाचस्पतिः । ७-८ जलशब्दादग्रे शूकनीलिके योज्येते, जलस्य शूकमिव जलशूकम् । नीलत्वात् जलं नीलयति जलनीली । 'कर्म ण्यण'३।२।१ ॥, ततो ङीष् (ङीप्), ततः कन् [जलनीलिका] । शैवलाद्याः षडपि पुनपुंसकाः । अष्टौ शेवालस्य ॥११६७॥ 

धान्यं तु सस्यं सीत्यं च व्रीहिः स्तम्बकरिश्च तत् । 

           १ धन्यते धान्यम् । 'धन धान्ये '(जु.प.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३ ।१।१२४ ॥, दधाति सत्त्वानिति वा । दधाते र्यत् तुट च, क्लीबेऽयम् । “धान्यः पुंसि''[]इति बुद्धि-

३०   सागराचार्याः । २ सस्यन्ते सुखमनेनेति सस्यम् । 'षस स्वप्ने '(अ.प.से.), 'माच्छाससिसूभ्यो य:'(उणा-५४९)इति यः। 'तकिससि(शसि)चति-'(वा-३।१।९७॥) इत्यादिनोप सङ्ख्यानात् कषि (क्यपि) वा । सस्यं द्विदन्त्यम्, "स्रं सनं सीसकं [सस्यं] स्रस्तं साध्वसाध्वसम्'[ ] इत्यूष्म विवेकात् । "शसु हिंसायाम् '(भ्वा.प.से.)इत्यस्य ताल व्यादिरपि''[] इति वर्णदेशना। ३ सीतया सङ्गतं सीत्यम् । 'नौवयोधर्म-'४।४।९१ ॥ इति यत् । ४ वर्हत्युपचयं गच्छति व्रीहिः । 'वृहि वृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा ५५९)इतीन् , नैरुक्तो व्रीभावश्च । वीणाति व्रीयते वा । 

४०   'वी वरणे'(त्र्या.प.अ.), 'वियो(व्रीयो) हिक्'(हैमोणा ७१०)इति हिक् । ५ स्तम्बं करोति स्तम्बकरिः । 'स्त म्बशकृतोरिन्'३।२।२४॥ इतीन् । पुंस्येतौ । पञ्च सामान्येन धान्यस्य । तानि च सप्तदश । यदाहुः 

         "व्रीहियेवोर मसूरो३ गोधूमो४ -

          मुद्ग५ माष६तिल७चणका:८ । 

          अणव:९ प्रियङ्ग१०क्रोद्रव११ –

          मकुष्टका:१२ शालि१३राढक्य:१४ ॥१॥ 

          किञ्च कु(क)लाय१५कुलत्थौ१६.

          शण१७सप्तदशानि धान्यानि ।''["]इति ॥ 

५०      अथ धान्यविशेषानाह 

आशुः स्यात् पाटलो व्रीहिः 

    ____ १ अश्नुते व्याप्नोतीति आशुः, पुंलिङ्गः। 'अशूङ् व्याप्तौ '(स्वा.आ.से.), 'कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशु(-शू-)भ्य उण्'(उणा-१)इत्युण् । “आशुव्रीहौ पाटलोऽन्यः श्वेतरक्तो 

१. इतोऽग्रे २.४प्रत्योः 'द्वे' इति दृश्यते ॥ २. 'वल' इति३.४॥ ३ 'शल चलनसंवरणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ -मडि-' इति३.४॥ ५, 'शीलीनं' इति१, 'शालादीनां' इति३॥ ६ 'च' इति धन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.२२० ॥ ७ 'नील' इति३.४.५ ॥ ८ ५प्रतौ नास्ति । ९, -वलवालज्' इति३.४॥ १०. 'शीङो धुक्लक्वलवालन:'(उणा-४७८)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. 'शैवा-' इति५॥ १२. 'शैवलो जल नीलिका' इति बाचस्पतिः" इति पदचन्द्रिकारामाश्रम्योः, क्रमेण भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२६६, पृ.३१८ ॥ १।१०।३८॥, पृ.१३७॥ १३. 'योज्यौ' इति३, 'योज्यते' इति५॥ १४ -नीलिका' इति१॥ १५. 'ङीषि' इति५॥ १६. 'शै-' इति५, 'से:' इति१.४॥ १७ '-न्ये' इति३॥ १८. 'बुद्धिसागरः' इति४॥ १९. 'षस स्वप्ने' इति १प्रतौ नास्ति ॥, 'षस स्वने' इति स्वामी, 'षस षस्ति ष्वप्ने' इति मैत्रेयः, -स्वप्ने' इति सायणः ॥ २०. '-ससिभ्यो' इत्युणादिगणे॥ २१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४।१५ ॥, पृ.६६ ॥, तत्र-'-दिरपि' इत्यस्य स्थाने '-द्यपि' इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-६१, पृ.८७॥ २२. 'वृं-' इति३.४.५ ॥ २३. '-त्वात्' इति१.२.५ ॥ २४ 'वी' इति५ ।। २५. 'भ-' इति१.२॥ २६. '-वाः' इति२॥ २७ अम.क्षीर.२।९।१५ ॥, पृ.२०९ ॥, स्वोपज्ञटीका ४११६८ ॥, पृ.२६२ ॥ २८. 'अशू व्याप्तौ' इति स्वामी, 'अशू व्याप्तौ सझाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २९. '-ज़हौ' इति३ ।।

ऽन्यलिङ्गवान्'[]इति रुद्रः। "तृणबीजे तु श्यामाको व्रीहि राशु च पाटलः''[ ]इति पर्याये क्लीबलिङ्गमाशु । तथा नेकार्थेषु "आशु स्याद् व्रीहिशीघ्रयोः''[*]इति रत्नमालामाध वेन क्लीबं पठितम् । “पाटलो व्रीहिराशु च"[ ]इति तन्त्रा न्तरं च । २ पाटलवर्णयोगात् पाटलः । ३ बर्हति उपचयं गच्छति व्रीहि । 'वृहि वृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'इगुपधात् कित्' (उणा-५५९)इतीन् , निरुक्तो व्रीभावश्च । सामान्यतो व्रीहि नामानि आशुरित्यादीनि त्रीणि । 'चोखा' इति भाषा ॥ 

     ___ षष्टिकादिधान्यविशेषनामान्यमूनि, तान्येव स्पष्टयति 

 १०                                                                 गर्भपाकी तु षष्टिकः ॥११६८॥ 

          १ गर्भे पच्यते स्वयमेवेत्येवंशीलो गर्भपाकी । णिनि, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । गर्भपाकिणौ, गर्भपाकिणः इत्यादि । २ षष्टिरात्रेण पच्यत इति षष्टिकः, आद्यस्व रादिः । 'यवयवकषष्टिकाद् यत्'५ ।२।३ ॥ इति निर्देशात् साधुः । स्थलजोऽयम् । साठीचोखानाम्नी द्वे ॥११६८॥ 

शालयः कलमाद्याः स्युः 

         १ शलन्ति शालयः, पुंलिङ्गः। 'शल गतौ '(भ्वा. प.से.), 'कमिवमि- '(हैमोणा-६१८)इति णिदिः । कलम आद्यो येषां ते कलमाद्याः शालय उच्यन्ते । “शालिस्तु 

२०   गन्धमार्जारे कमलमादिषु च स्मृतः''[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शो-४९] इति महेश्वरः ॥ 

          तान् स्पष्टयन्नाह 

                                                                             __ कलमस्तु कलामकः । 

         १ कडति माद्यत्यनेनेति कलमः । 'कड मदे'(भ्वा.प.से.), 'कर्दिकडोरम:'( )इत्यमः । २ कलां कला (ल)नाममति कलामकः। ण्वुल्। कलमशालिनाम्नी द्वे ॥ लोहितो रक्तशालिः स्यात् 

        १ लोहितः वर्णेन । [रक्तशालिनामैकम्] ॥ 

                                                                      महाशालिः सुगन्धिकः ॥११६९॥      

         १ महाश्चासौ शालिश्च महाशालिः । २ शोभनो 

३०   गनधोऽस्य सुगन्धिः। 'गन्धस्येदुत्पूतिसुसुरभिभ्यः'५।४।१३५ ।। इतीन्, के सुगन्धिकः । स्वार्थिककाभावे सुगन्धिः, तृतीय स्वरान्तोऽपि गिरिशब्दवद् रूपैः [ज्ञेयः] । राजशालिरपि, 'रायभोग' अथवा 'देवजीर' इत्यादिभाषा। एते कलमाद्या जलजाः 'चावल' इति प्रसिद्धस्य जातयः। यदमरः "शालयः कलमाद्याश्च षष्टिकाद्याश्च पुंस्यमी''[अमरकोषः २।९।२४॥] इति । तथा च क्षीरस्वामी- "कलमाद्याः, इहादिशब्दाद् राजशाल्याद्याः जलजाः, षष्टिकाद्याः, इहादि शब्दात् कट्फलाद्याः (कक्कोलाद्याः) स्थलजा:''[अम.क्षीर. २।९।२४॥] इति। महाशालिनाम्नी द्वे ॥११६९॥ 

४०   यवो हयप्रियस्तीक्ष्णशूकः 

           १ यौतीति यवः । 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), पचा दित्वादच्। २ हयानां प्रियः हयप्रियः । ३ तीक्ष्णः शूक: "किंशारुरस्य तीक्ष्णशूकः । यवनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                                    तोक्मस्त्वसौ हरित् । 

          १ असौ यवः हरिन्नीलः, तुज्यत इति तोक्मः, कवर्गाद्यपञ्चमवर्गपञ्चमान्तः । 'तुजि हिंसार्थः '(भ्वा.प.से.), बाहुलकान्मन् , गुणे कुत्वे च । “तुज्यते तोकमः" अम.क्षीर.२।९।१६॥ इति स्वामी । नीलायवनामैकम ॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-५८८, पृ.६६८ ॥, तत्र-"पाटलो ना" इति दृश्यते ॥ २. '-जं' इति२, ‘-जेषु श्या-' इति३॥ ३. इतोऽग्रे ३.५प्रत्योः "इति तन्त्रान्तरं च पाटलवर्णयोगात् पाटलाः, बर्हति उपचयं गच्छति, 'वृहि वृद्धौ'" इति पाठो दृश्यते ॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-५८८, पृ.६६९ ॥, रामाश्रमी२।९।१५ ॥, पृ.४०४॥ ५. '-लां' इति१, '-लायां' इति२ ॥ ६. २.३.४प्रतिषु नास्ति ॥ ७ -धत्वात्' इति१.२.४.५ ॥ ८. '-काः' इति५ ॥ ९. 'णिनिः' इति३॥ १०. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ११. '-ति' इति४॥ १२. 'शल गतौ' इति १.२.५प्रतिषु नास्ति, 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. '-र:' इति५ ॥ १४. 'कलति' इति३, 'कच्छति' इति५, अत्र डलयोरैक्यं बोध्यम् ॥ १५. 'कलामकति' इति३॥ १६. सर्वादशेष्वितोऽग्रे शोकस्याऽर्धचरणं दृश्यते, तस्य विभागं कृत्वा स्वोपज्ञटीकासम्मतपाठानुरोधेन स्थापितोऽत्राऽस्माभिः ॥ १७. 'च' इति ४प्रतौ न दृश्यते ॥ १८. 'राज-' इति३॥ १९. 'कलमाद्याः' इति१ ॥ २०. स्वामिकृतामरकोषटीकायाम्-"शाल्यते शालिः । कल्यते कलमः । आद्यशब्दाद् राजशाल्याद्या जलजाः । षष्टिकाः षष्टिरात्रेण पच्यन्ते । आद्यशब्दात् कक्कोलाद्याः स्थलजाः । अमी इति पुंलिङ्गनिर्देशान्माषाद्याः शाल्यन्ताः पुंसि'' इति दृश्यते, २।९।२४ ॥, पृ.२०५ ॥, तथा त्रिवेन्द्रसंस्करणे 'आद्य-' इत्यस्य, 'कक्कोलाद्याः' इत्यस्य च स्थाने क्रमेण 'आदि-' इति, 'कजटाद्याः' इति च दृश्यते, भा-३, २।९।२४ ॥, पृ.१७० ॥ २१. 'पचाद्यच्' इति३.४॥ २२. 'किंसा-' इति३॥ २३. 'यवा-' इति१॥ २४. 'तुक्य-' इति४॥ २५. इतोऽग्रे ५प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ २६. '-नः' इति१.२॥, "तुज्यते तोक्मः, तुजिहिँसार्थः" इति अम.क्षीरस्वामिटीकायाम् , २।९।१६ ॥, पृ.२०३ ॥

मङ्गल्यको मसूरः स्यात् 

           १ मङ्गले साधुः । 'तत्र साधुः ४४९८ ॥ इति यत् , ततः स्वार्थे कन् मङ्गल्यकः । अहविष्यत्वादमङ्ग ल्यत्वेऽपि मङ्गलवत् मङ्गल्यकः । २ मस्यति परिण मते मसूरः, पुंक्लीबलिङ्गः। 'मसी परिणामे '(दि.प.से.), 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ '(उणा-५३०) इत्यूरः। मसूरो दीर्घमध्यः। ह्रस्वमध्यश्च । 'मसेरुरन्'(उणा-६८१)इत्युरन् । 

         "वेश्यायां व्रीहिभेदे च मसूरा मसुरा स्त्रियाम् । 

          मसूरमसुरौ पुंसि द्वावेतावपि चैतयोः ॥१॥"

१०   []इति रभसः । मसूरनाम्नी द्वे ||

                                                                       कलायस्तु सतीनकः ॥११७०॥ हरेणुः खण्डिकश्च 

          १ कं वातं लाति । 'आत:-'३।२।३ ॥ इति कः, 'आत:- '७।३।३३॥ इति युक् कलायः । कलामती सारमयते वा । २ सीदन्त्यनेन सतीनकः । पृषोदरादिः । "सातीनकश्च''[]इति माधवी । “सन् जीवी, वात प्रकोपकत्वात् सति इनः सतीनो वायुः । संज्ञायां समासः, 'हलदन्तात्-'६।३।९ ॥ इति सप्तम्यलुक् । सतीनो वायुस्तं 

कायति बोधयति सतीनकः"[]इति व्याख्यामृतम् ॥११ 

२०   ७०॥ ३ हरति चेतो हरेणुः। 'हञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'कृहभ्यामेणुः '(उणा-१५८)इति एणुः, पुंलिङ्ग। ४ खण्डनं खण्डो विदारणम् । 'खडि विदारणे'(भ्वा.आ.से.), 'खडि भेदे '(चु.उ.से.) वा, घञ्, तद्योगात् ठनि खण्डिकः । "कलायस्त्रिकटः प्रोक्तः सतीनो वर्तुलो मतः । हरेणु रङ्कटो ज्ञेय ''[ ]इति व्याडिः । “हरेणुः स्त्री रेणुकायां स तु पुंसि सतीनकः''[ ]इति रभसाद् हरेणुः पुंसि" [ ]इति मिश्राः। त्रीणि कलायस्य । 'तिउडा' इत्यादिभाषा ॥ 

                                                                            अथ चणको हरिमन्थकः । 

         . १ चण्यते अश्वादिभ्यो दीयते चणकः । 'चण दाने '(भ्वा.प.से.), ‘-शिल्पिसंज्ञयो:-'(उणा-१९०) इति 

३०   क्वुन्। २ हरिभिरश्वैर्मथ्यते हरिमन्थः । 'मन्थ विलोडने' (व्या.प.से.), कर्मणि घञ् , स्वार्थे कनि हरिमन्थकः । "हरयोऽश्वास्तेषां मन्थो विलोडनं जनयतीति । 'अन्ये ष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डप्रत्यये हरिमन्थज इति च वर्गतृतीयोपधोऽयम्''[ ] इति मिश्राः । चणानाम्नी द्वे ॥ 

माषस्तु मदनो नन्दी वृष्यो बीजवरो बली ॥११७१॥ 

          १ मीयते माषः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'मा माने' (अ.प.अ.), सप्रत्ययः, सुषामादित्वात् षत्वम् । २ मद यति मदनः । 'मदी हर्षे '(दि.प.से.), णिजन्तः, नन्द्या-

४०   दित्वाल्ल्युः । ३ नन्दयत्यवश्यं नन्दी । 'टुनर्दि समृद्धौ'.. (भ्वा.प.से.), आवश्यके णिनिः । नन्दिनावित्यादि । ४ वृषाय मैथुनाय हितो वृष्यः । 'खलयवमाषतिलवृष-' ५।१७।। इति यत्। वृष्यते तैलादिनेति वा । 'वृषु सेचने' (भ्वा.प.से.), 'विभाषा कृवृषोः'३।१।१२० ॥ इति क्यप् । ५ बीजेषु वरो बीजवरः । बीजं शुक्रं वृणोतीति वा । 'वृ वरणे'(स्वा.उ.से.), पचाद्यच् । ६ बरं रेतोऽस्त्यत्रेति बरी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः, रलयोरैक्ये बली । षड् माषस्य, 'उडद' इति भाषा ॥११७१॥ मुद्गस्तु प्रथनो लोभ्यो बलाटो हरितो हरिः । 

५०        १ मोदतेऽनेनेति मुद्गः । 'मुद हर्षे'(भ्वा.आ.से.), 'गन् गम्यादे: (गम्यद्योः)'(उणा-१२०) इति गन् । २ प्रथते प्रथनः । 'प्रथ विस्तारै '(भ्वा.आ.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ लुभ्यति लोभ्यः । 'लुभ लोभै '(दि.प.से.), 'ऋह लोर्ण्यत्'३।१।१२४ ।। ४ बलमटति बलाटः । 'अट गतौ'

१. 'पुंक्ली.' इति३.४ ।। २. स्वामिसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'मसी प्रमाणे' इति मैत्रेयः, 'मसी परिमाणे' इति सायणः ॥ ३ 'ऊरु-' इति३॥ ४ वस्तुतस्त्वत्र प्रमादो दृश्यते, उणादिगणे 'मसेरूरन्'(उणा-६८१)इत्यनेन दीर्घादेरूरन्प्रत्ययस्य विधानत्वात् ॥ ५ 'मा-' इति४.५॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-५९०, पृ.६७० ॥, रामाश्रमी२।९।१७ ॥, पृ.४०४॥ ७ जित्त्वणित्त्वाभावाद् युगागमो विचारणीयः॥ ८ 'स-' इति३॥ ९, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-५८९, पृ.६७९ ॥ १०. १प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'खडि मन्थे' इति भ्वादौ क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. 'खड खडि भेदे' इति स्वामी, 'खड खडि कडि भेदने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १३. '-ण्डकः' इति३.५॥ १४. 'ज्ञेया' इति५॥ १५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।९।१६ ॥, पृ.१६३ ॥, तत्र-"हरेणुरङ्कटा ज्ञेया" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-५८९, पृ.६७० ॥, रामाश्रमी२।९।१६।।, पृ.४०४॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, थो-५८९, पृ.६७० ॥, रामाश्रमी२।९।१६ ॥, पू४०४॥ १७. 'इति भाषा' इति३॥ १८. '-यः' इति४॥ १९. 'चि-' इति३.४॥ २०. 'पुंक्ली .' इति३.४॥ २१. '-ये' इति१॥ २२. 'टुणदि' इति२.३.४.५॥ २३. 'नन्द-' इति५॥ २४ 'वृञ्' इति१॥ २५. 'उटुद' इतिर॥ २६. 'प्रथ प्रख्याने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २७. 'ते' इति१.२॥ २८. 'लुभ गायें' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । ५ हरित: नीलः। ६ हरति रोगं हरिः, पुंसि । षट् सामान्येन मुद्गस्य ॥ ..

           अथ मुद्गविशेषानाह 

                                       पीतेऽस्मिन् वसु-खण्डीर-प्रबेल-जय-शारदाः ॥११७२॥ 

          १ अस्मिन् मुद्ने पीते पीतवर्णे, वसति चित्ते वसुः, पुंसि। 'वस निवासे'(भ्वा.प.से.), 'मृस्व(शृस्व) स्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च'(उणा-१०) [इति] उ:। २ खण्ड्यते खण्डीरः। 'खडि भेदने'(चु.

१०   उ.से.), बाहुलकात् 'कृशपकटि-'(उणा-४७०)इति ईरन् । ३ प्रवेलति प्रवेलः । वेलुधातोः पचाद्यच् । ४ जीयते ऽनेन जयः । 'जि अभिभवे'(भ्वा.प.अ.), 'एरच'३।३। ५६॥ इत्यच् । ५ शरदि भवः शारदः । 'तत्र भवः' ४।३।५३ ॥ इत्यण् । पञ्च पीतमुद्गस्य ॥११७२॥ 

कृष्णे प्रवर-वासन्त-हरिमन्थज-शिम्बिकाः। 

           १ कृष्णे श्यामे मुद्ने, प्रक्रियते प्रवरः । 'वृञ् वरणे' (स्वा.उ.से.), 'ग्रहवृह-'३।३।५८ ॥ इत्यप् । २ वसन्ते भवो वासन्तः। 'तत्र भवः'४।३ ५३ ।। इत्यण् । ३ हरिमन्थाज्जायते हरिमन्थजः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'पञ्चम्यामजातौ'

२०   ३।२।९८॥इति डः। ४ शिम्बाऽस्त्यस्य शिम्बिकः। 'व्रीह्या दिभ्यश्च'५।१।११६ ॥ इति ठन् । चत्वारि कृष्णमुद्गस्य ॥ वनमुद्ने तुवरक-निगूढक-कुलीनकाः ॥११७३॥ 

खण्डी च 

          १ वनस्य मुद्गो वनमुद्गः, तत्र । तुवरः कषायः, स एव तुवरकः। २ [निगृहति स्म] निगूढकः । २ को लीयते कुलीनकः ॥११७३ ॥ ४ खण्डोऽस्त्यस्य खण्डी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५ ॥ इतीनिः । चत्वारि वनमुद्गस्य ॥ 

                                                                    राजमुद्रे तु मकुंष्टक-मयुष्टको । 

        . १ मुद्गानां राजा प्रधानत्वाद् राजमुद्गः । 'राज दन्तादिषु परम्'२।२।३१ ॥, तत्र । २-३ मक्य तेऽनेन 

३०   मकुष्टः । मीयतेऽसौ मयुष्टः । उभावपि पृषोदरादी, स्वार्थे कनि मकुष्टक-मयुष्टको । “मोदनं मुत् । 'मुद हर्षे' (भ्वा.आ.से.), सम्पदादित्वात् क्विप् । सा भ्रष्टा बहिर्गता ऽस्मादिति कथा (कप्) । नैरुक्तो वर्णविकारः, मुद्गष्टकः । मयति (मयते) मयः । 'मय गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८ ॥ इति घः । यो गतं (गन्ता), तस्य स्तकः प्रतिबन्धकः मयस्तकः"[] इति मिश्रा: । त्रीणि राजमुद्गस्य । 'मउठे' इति भाषा ॥ 

गोधूमे सुमनः 

           १ गुध्यति परिवेष्टयति गोधूमः । 'गुध परिवेष्टने '

४०   (दि.प.से.), 'गुधेरूम:'(उणा-६८०), [तत्र] । २ सुष्ठु मन्यते सुमनः । 'मन ज्ञाने'(दि.आ.अ.), पचाद्यच् । "गोधूमसुमनौ समौ''["]इति रभसः । अत एव रूपकृतं साम्यं दर्शयितुं 'समौ' इत्युक्तम् । गो९नाम्नी द्वे ॥ 

                                                            वल्ले निष्पावः सितशिम्बिकः ॥११७४॥ 

          १ वल्लते वल्लः । 'वल्ल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), अच्, तत्र । २ नि:पूयते निष्पावः । 'पुङ् पवने '(भ्वा. आ.से.), 'निरभेः पूल्वो: '(हैमसू-५।३।२१॥)इति घञ् । ३ सिता शिम्बिरस्य सितशिम्बिकः, दन्त्यादिः । वालनामानि त्रीणि ॥११७४॥ 

५०   कुलत्थस्तु कालवृन्तः 

            १ कुले तिष्ठति कुलत्थः । डित्थकपित्थादिवत् , पृषोदरादिः। २ कालं वृन्तमस्य कालवृन्तः। कुलत्थस्य द्वे॥ 

                                                                                 ताम्रवृन्ता कुलत्थिका । 

            १ ताम्र वृन्तमस्या ताम्रवृन्ता । २ ह्रस्वा कुलत्था कुलत्थिका । 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्त्वम् । द्वे लघु कुलत्थिकायाः ॥ 

१. ५प्रतौ नास्ति ॥ २. 'खड्य-' इति४.५ ॥ ३. 'जा-' इति३.४ ॥ ४. 'पीतमुद्गस्य पञ्च' इति४॥ ५. 'राज-'. इति१ ॥ ६. '-दित्वादिति' इति४॥ ७. 'मौ-' इति३.५ ।। ८. 'मद' इति४॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-५९०, पृ.६७॥ १०. "मुकुटस्तु- मयति । 'मय गतौ'(भ्वा.प.से.)। 'पुंसि-'(३।३।११८ ॥)इति घः। मयो गन्ता । तस्य स्तकः प्रतिबन्धकः । 'ष्टक प्रतिघाते'(भ्वा.प.से.) । पचाद्यच (३।१।१३४॥), मयस्य स्तको मयष्ठकः । नैरुक्तो वर्णविकार:-इत्याह । तन्त्र, मयते इत्युदितत्वात् । घः (३।३।११८॥)अप्ययुक्तः। तस्य कर्तर्यविधानात् ॥” इति रामाश्रमीकार:२।९।९७१, पृ.४०५ ॥ ११. 'पुन' इति१, 'मुठ' इतिर, 'मूठ' इति५ ॥ १२. '-मः' इति१.४.५ ॥ १३. अयं धातुपाठः ४प्रतौ न दृश्यते ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-५९१, पृ.६२७ ॥, रामाश्रमी २।९।१८ ॥, पृ.४०५ ॥ १५. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ १६. 'पूञ्' इति३ ॥ १७. '-ल-' इति१.३ ॥ १८. '-म्र-' इति१॥

आढकी तुवरी वर्णा स्यात् 

           १ आढौक्यते आढकी । पृषोदरादिः । २ तूयते तुवरी। पृषोदरादिः। ३ वर्ण्यते वर्णा। 'वर्ण वर्णक्रियादौ' (चु.उ.से.), कर्मणि घञ् । तूअरिनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                       कुल्मासस्तु यावकः ॥११७५ ॥     

           १ कुलं सजातीयगणमस्यति कुल्मासः, दन्त्य सान्तः । 'मसीपरिणामे'(दि.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, नैरुक्तः कुलशब्दाऽकारलोपः । मूर्धन्यान्तोऽपि 'कुल्माषः' __ इति। "कुत्सितो माषः कुल्माष:"[टीकासर्वस्वम्२।९। 

१०   १८॥] इति सर्वस्वादिः । “कुलमाषो यावकः पुंसि''[] इति मूर्धन्यान्तेषु रभसः। २ यौति मिश्रीभवति जनेनेति यावकः । 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल् । सामान्येन अर्धस्विन्नामाषादिनाम्नी द्वे । "स्याद् यावकस्तु कुल्माषः"[अमरकोषः२।९।१८॥] इत्यमरः । “अर्धस्विन्नो यवादिः, धान्यविशेष इत्येके" [अम.क्षीर.२।९।१८॥] इति क्षीरस्वामी । तेन माषमुद्गा द्यास्तुवरीपर्यन्ताः सर्वे कुल्मासशब्देनोच्यन्ते, यवादय श्चणकपर्यन्ता अपि, ततो माषमुगादीनामर्द्धस्विन्नानां 'बाकुला' इत्यादिभाषा । यवादीनामर्द्धस्विन्नानां घूघरीत्यादिभाषा । 

२०   यथा-'भ्रमन्नासादयमास कुल्माषान् कुत्रचिद्गृहे ''[]

   "कुल्माषोऽर्द्धस्विन्नो यवादिः''[ ] इति स्वाम्यादिः । 

   "चोरधान्ये रूढः''[ ] इति यवकादिसूत्रे रक्षितः, सुभूति सर्वस्वादयश्च ॥११७५॥ 

           अथ तृणधान्यान्याह 

नीवारस्तु वनव्रीहिः 

          १ निक्रियते नीवारः । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), स्वादिः, 'नौ वृ धान्ये'३।३।४८ ॥ इति घजि, 'उपसर्ग स्य घञ्मनुष्ये-'६।३।२२ ॥ इति नित्यं दीर्घः । अधान्ये निवरः । 'गृहवृदृनिश्चि-'३।३।५८॥ इत्यादिनाऽप् । “स्त्रि यामपि क्तिनं बाधित्वाऽयमेव भवति''[ ]इति हर-

३०   दत्तस्तेन 'निवरा कन्या' इति भवति। वनस्य व्रीहिर्वन व्रीहिः । एकं सामान्येन तृणधान्यस्य। "तृणधान्यानि नीवाराः''[अमरकोषः२।९।२५ ॥] इत्यमरः ॥ 

          अथ विशेषत आह 

                                                                            श्यामाक-श्यामको समौ ।    

          १ श्यायते श्यामाकः। 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'मका(वा)कश्यामाक-'(हैमोणा-३७)इत्याके निपात्यते । २ 'कीचक-'(हैमोणा-३३)इत्यके निपातनात् श्यामकः, ह्रस्वा 

कारमध्यः । सामानाम्नी द्वे॥ 

कङ्गुस्तु कङ्गुनी क्वङ्गः प्रियङ्गुः पीततण्डुला ॥११७६॥ 

४०       १ कायति कः । ‘कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), पृषोदरादिः । २ कङ्गति कङ्गनी । 'दिननग्न-'(हैमोणा २६८)इति उने (ने) निपात्यते । ३ कुत्सितमगति क्व ङ्ग । 'अगि गतौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादुः। ४ प्रीणाति प्रियङ्गः। 'प्रीञ् तर्पणे कान्तौ च'(स्वा.उ.अ.)। ५ पीता स्तण्डुला अस्याः पीततण्डुला । अर्शआदित्वादच् । एते स्त्रीलिङ्गाः । पञ्च कङ्गोः ॥११७६ ॥ 

            अथ तद्विशेषानाह 

सा कृष्णा मधुका 

          - १ सा कङ्गः कृष्णा कृष्णवर्णा मद्यते(मच्यते) कल्क्यते मधुका । एकं कृष्णकङ्गोः । 

                             . रक्ता शोधिका 

१. 'तूअर-' इति३.५॥ २. -स्येति' इति४.५ ॥ ३. 'नि-' इति३॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, यो-५९१, पृ.६७३ ॥, रामाश्रमी २।९।१८॥, पृ.४०५॥ ५. 'जनोनेनेति' इति३ ॥ ६. इतोऽग्रे ५प्रतौ 'इति स्वाम्यादिः' इति दृश्यते ॥ ७ -न्तं' इति५॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-५९१, पृ.६७३ ॥, "-कुल्माषोऽर्धस्विनो यवादि:- इति स्वामी । -शूकशून्यो यवादि:-इति रक्षितादयः" इति रामाश्रमीकारः, २।९।१८ ॥, पृ.४०५ ॥ ९. 'स्वामी' इति३॥ १०. '-तिः' इति१॥ ११. '-नाह' इति१.३॥ १२. '-' इति१॥ १३. १प्रतौ नास्ति ॥ १४. हरदत्तकृतपदमञ्जयोम्- "निवरा कन्यति । 'ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च' इत्यप् कर्मण्येव । ननु च स्त्रिया भवितव्यम् 'अजब्भ्या स्त्रीखलनाः स्त्रिया: खलनौ विप्रतिषेधेन' इति वचनात् ? सत्यम् 'कृत्यल्युटो बहुलम्' इति बहुलवचनात् क्वचित् क्तिनादिविषयेऽप्यच् भवति, प्रवरा सेना, प्रवरा गौरितिवत् । एवं च 'घजबन्ताः पुंसि' इति प्रायिकं द्रष्टव्यम् ॥" इति दृश्यते, भा-३, ३।३४८ ॥, पृ.४६॥ १५. द्र. मा.धातुवृत्तिः, स्वादिः, धातुसं-८, पृ.४४९ ॥ १६. —-तंदुला' इति१.३॥ १७ 'प्रीञ् तर्पणे' इत्येव मैत्रेयः ॥ १८. 'आदिभ्योऽच्' इति१.२॥ १९. 'अथै-' इति१.२॥ २०. 'क्वङ्गः' इति४॥ २१. 'कल्कते' इति५ ॥

           १ रक्तवर्णा कङ्गः, शोधयति शोधिका । 'शुध शुद्धौ '(दि.प.अ.), ण्वुल् । एकं रक्तकङ्गोः ॥ 

                                                                                             मसटी सिता । 

            १ सिता श्वेतवर्णा कङ्गुः, मुस्यते खण्ड्यते मुसटी, दन्त्यमध्या । 'मुस खण्डने'(दि.प.से.), 'शकादिभ्योऽटन्' (उणा-५२१)। एकं सितकङ्गोः ॥ 

पीता माधवी 

            १ पीतवर्णा कङ्गः, मधुन इयम्, तद्वर्णत्वात् माधवी । 'तस्येदम्'४।३।१२० ॥ इत्यण् , 'ओर्गुणः '६।४। 

१०   १४६ ॥, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥ इति ङीप् । एकं पीतकङ्गोः ॥ 

                                                       अथोद्दालः कोद्रवः कोरदूषकः ॥११७७॥ 

           १ उद्दल्यते उद्दाल: । 'दल विशरणे'(भ्वा.प.से.), घञ् । २ केन अम्भसा उनत्ति क्लिद्यते कोद्रवः । 'भैरव कैरव-'(हैमोणा-५१९)इत्यवे साधुः । २ कोरं भक्तं दूषयति कोरदूषकः । 'दुष वैकृत्ये'(दि.प.अ.), ण्वुल् । त्रीणि कोद्रवस्य ॥११७७॥ 

चीनकस्तु काकंकः 

           १ चीयते चीनः । 'दिननग्न-'(हैमोणा-२६८)इति ने निपात्यते । स्वार्थे कनि चीनकः । २ काकप्रिया कङ्गः 

२०   काककङ्गः, स्त्रीलिङ्गः । चीणानम्नी द्वे । श्यामाकादयोऽष्टौ कङ्गुभेदाः ॥ 

                                                                           यवनालस्तु योनलः ।                          

                                       जूर्णाह्वयो देवधान्यं जोन्नाला बीजपुष्पिका ११७८॥ 

           १ यवस्येव नालमस्य यवनालः । २ यूयते योनलः । 'मुरुल-'(हैमोणा-४७४) इत्युले निपात्यते । 'जूरैच् जरायाम् (दि.आ.से.), निष्ठा, नत्वं च जूर्णः । 

जूर्ण इत्याह्वयोऽस्य जूर्णाह्वयः । ३ देवप्रियं धान्यं देव धान्यम् । ४ जुनद् नालमस्या जोनाला । पृषोदरादि त्वात् साधुः । ५ बीजाकारं पुष्पमस्या बीजपुष्पा, स्वार्थे 

३०   कनि बीजपुष्पिका । ज्वारिनामानि षट् ॥११७८ ॥ 

शणं भङ्गा मातुलानी स्यात् 

          १ शणति शणम् । 'शण भङ्गे'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । २ भज्यते भङ्गा । 'भञ्जो आमर्दने'(रु.प.अ.), कर्मणि घञ्, 'अजाद्यतष्टाप्'४।१।४॥ । “तरङ्गभेदयोर्भङ्गा (भङ्गो) भङ्गा शस्यं शणाह्वये"[]इति रुद्रः । ३ मायाः श्रियस्तुलया अनिति मातुलानी । 'अन प्राणने'(अ.प.से.), पचाचि, गौरादिः । सणनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                                    उमा तु क्षुमाऽतसी । 

           १ 'उङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), धूमवत् मक्प्रत्ययः,

४०   उमा । 'विभाषा तिलमाषोमा-'५।२।४॥ इति निर्देशा देव वा साधुः । अव्यते वा उमा । 'अव रक्षणादौ' (अ.प.से.), 'अवतेर्मक'( )इति मक्, 'ज्वरत्वर-' ६।४।२० ।। इत्यूट (इत्यू)। उदुन्नता मा शोभाऽस्या इति वा। नैरुक्तत्वा[द्] दन्त्यलोपः । २ क्षौत्यनया भुक्तयेति क्षुमा । 'टुक्षु शब्दे '(अ.प.अ.), 'क्षुहिभ्यां च(वा)' (हैमोणा-३४१)इति मक्। " 'अर्तिस्तु-'(उणा-१३७) इत्या दिना मन्, बाहुलकादगुणत्वम्''[मा.धातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-३१]इति माधवः । ३ अतत्यनया अतसी । 'अत सातत्यगमने '(भ्वा.प.से.), पनसवदसच्, गौरादित्वाद् 

५०   ङीष् । न तस्यतीति वा । अलसीनामानि त्रीणि ॥ 

गवेधुका गवेधुः स्यात् 

           १ गूयते गवेधुका, गवेधुः । 'गुङ् शब्द '(भ्वा. आ.अ.), 'गुङ् इधुधुक्-एधुकौ'(हैमोणा-७४)। गवीधु 

१. 'शुंध-' इति४॥ २. 'शुध शौचे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. '-र्णाः' इति४॥ ४. १प्रतौ नास्ति ॥ ५'ङीष्' इति२.३.४.५ ॥ ६. 'कैरवभैरव-' इति मुद्रितहैमोणादिगणे ॥ ७ 'इत्येव' इति१॥ ८ १प्रतौ नास्ति ॥ ९ 'भेदाः' इति१॥ १०. 'घूरैङ् रैचि जरायाम्' इति हैमधातुपाठः, 'घूरी जूरी हिंसावयोहान्योः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. 'श्वीदितो निष्ठायाम्'७१२।१४॥ इति निष्ठानत्वम् ॥ १२. 'जुवन्' इति३ ॥ १३. 'जा-' इति१॥ १४ 'ज्वार-' इति३॥ १५. 'चण श्रण दाने' इत्यत्र स्वामिनोक्तम्- "शण इत्यपि दुर्गः" इति, क्षीर. पृ.११५ ॥, 'चण शण श्रण दाने' इति मैत्रेयः, 'चण शण श्रण दाने च' इति सायणः ॥ १६. भंभा' इति४॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-५९३, पृ.६७५ ॥, रामाश्रमी२।९।२०॥, पृ.४०६॥, तयोः 'शस्यं' इत्यस्य स्थाने 'शस्य-' इति१.४॥ १९. '-च्' इति३॥ २०. 'सणा-' इति५ ॥ २१. १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ २२. 'अर्तिज्व-' इति३॥ २३. "बाहुलकान गुणः" इति 

मा.धातुवृत्तौ, पृ.३४४॥ २४. 'गुङ् अव्यक्ते शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

काऽपि । २ गवा अम्भसा एधते गवेधुः, स्त्रीलिङ्गः । 'एध वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), 'भृसृन्-(भृमृतृ-)'(हैमोणा ७६)इति बहुलवचनादुः । बर्बटीत्यपि । “बर्बटी गणि कायां स्यात् व्रीहिभेदेऽपि बर्बटी''[विश्वलोचनकोशः, टान्त वर्गः, श्रो-५१]इति श्रीधरः । यथा- "मरौ चर्वन्ति बर्बटीम्''[ ]इति। बरटीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                      जर्तिलोऽण्यजस्तिलः ॥११७९॥ 

           १ जायते जर्त्तिलः । पृषोदरादिः । एकम् अड कतिलस्य ॥११७९॥ 

१०   षण्ढतिले तिलपिञ्जस्तिलपेजः 

            १ षण्ढो निष्फलस्तिलः षण्ढतिलः, तत्र। निष्फल स्तिलः तिलपिञ्जः, तिलपेजः । 'नि:फले (निष्फले) तिले पिञ्जपेजौ वक्तव्यौं'(वा-४।२।३६ ॥)इति पिञ्जपेजौ प्रत्ययौ । त्रीणि निष्फलतिलस्य ॥ 

                                                                                             अथ सर्षपः । कदम्बकस्तन्तुभः 

          १ सरति स्नेहोऽस्मादिति सर्षपः । 'सृ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'सर्तेरपः षुक् च'(उणा-४२१)इत्यपः, षुगागमश्च । सरिषपोऽपि । “सर्षपः स्यात् सरिषपः कटु 

२०   स्नेहश्च तन्तुभ:"[त्रिकाण्डशेष:२।९।३॥] इति त्रिकाण्ड शेषः । २ कदति (कन्दति) हिनस्ति कण्डूरोगादिक मिति कदम्बः । 'कदि हिंसायाम्( ), अम्बच्प्रत्ययः, ततः स्वार्थे कन् [कदम्बकः ]। कन्दयति रोदयत्यश्रु जनकस्नेहत्वादिति वा । 'कदि क्रर्दि रोदने" आह्वाने च'(भ्वा.प.से.), ततः अम्बच्, ततः कन् । कुत्सितमम्बत इति वा । ३ तोतुभ्यते तन्तुभः । 'णभि तुभि हिंसा याम्'(भ्वा.आ.से.,दि.प.से.), भ्वादौ द्युतादिः, दिवादिः, त्र्यादिर्वा, पृषोदरादित्वात् सिद्धिः। त्रीणि सर्षपस्य। 

                                                                 अर्थ सिद्धार्थः श्वेतसर्षपः ॥११८०॥ 

           १ सिद्धोऽर्थो रक्षोहननादिप्रयोजनमस्मादिति 

३०   सिद्धार्थः । “सरिषपः सिते तस्मिन् रक्षोघ्नो भूतना शन: "[]इति रभसात् । एकं श्वेतसर्षपस्य । इह प्रस्ता वादनुक्तान्यप्यमूनि त्रीणि तिलनामानि, यथा-"तिलः पूत (तिलपुष्प)स्तैलफलः ''[मदनपालनिघण्टुः, धान्यगुणवर्णनं नाम दशमो वर्गः, शो-४७]इति मदनपालः ॥११८०॥ 

माषादयः शमीधान्यम् 

           १ माष आदिर्येषां मुद्गादीनां ते माषादयः, शमी शिम्बा, तत्प्रधानं धान्यं शमीधान्यम् । फैलीथीनिष्पन्न धान्यस्यैकम् ॥ 

                                                                                  शूकधान्यं यवादयः । 

४०       १ शूकप्रधान" धान्यं शुकधान्यम्। यथा यव आदिर्येषां गोधूमादीनां ते यवादयः । एकम् उम्बी निष्पन्नधान्यस्य ॥ 

स्यात् सस्यशूकं किंशारुः 

          १ 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.), 'उलूकादयश्च' (उणा-४८१) इति निपातनादूकः, आल्लोपः शूकः । "शूकोऽनुग्रह( )शुङ्गयोः (शुकोऽनुक्रोशशृङ्गयोः)"[विश्व प्रकाशकोशः, कान्तवर्गः, शो-३६] इति विश्वः । सस्यं धान्यम्, तस्य शूकं सस्यशूकम् । २ कुत्सितं शृणाति किंशारुः, तालव्यमध्यः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'शू हिंसा-

५०   याम् '(त्र्या.प.से.), 'किञ्जरयोः श्रिणः '(उणा-४) इति उक्प्रत्ययः (जुण्प्रत्ययः)। "किंशारुः सस्यशूकेऽपि वि शिखे कङ्कपक्षिणि"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री १९७] इति महेश्वरः । यथा- "चकाशे शालिकिंशारुकपि शाशामुखाशरद्"["]इति महेश्वरः । धान्यऊम्बीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                      कणिशं सस्यशीर्षकम् ॥११८१॥                

          १ कणति वातेनेति कणिशम्, पुंक्ली. । 'कण 

१. 'गवोंभसा' इति१॥ २ 'बा-' इति४.५ ॥ ३ 'चर्वति' इति३॥ ४ "तिलान्निष्फलात् पिञ्जपेजौ" इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ५. 'निष्प- इति४.५ ॥ ६ ‘-प्' इति३॥ ७ 'दहति' इति३॥ ८ '-म्बकः' इति१॥ ९. हिंसार्थकोऽयं धातुः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १०. ३प्रतौ नास्ति ।। ११. 'रोधने' इति२॥ १२. 'कदि क्रदि क्लदि, आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३ 'तोभ्यते' इति२.३.४.५ ॥ १४ 'तुन्तुभः' इति ॥ १५. 'सिद्धा-' इति१.३॥ १६. '-ना' इति१॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो ५९१, पृ.६७२॥ १८ -क्तादप्य-' इति१॥ १९. १प्रतौ नास्ति ॥ २०. '-पूलः' इति४.५॥ २१. 'फलाद्या-' इति४॥ २२. 'शूकं' इति५ ॥ २३. 'ज-' इति५॥ २४ '-न-' इति१, '-न्यं-' इति३.५॥ २५, इतोऽग्रे ३.४.५प्रतिषु 'यथा' इति दृश्यते ॥ २६. 'ऊ-' इति१.२॥ २७ ३प्रतौ नास्ति ॥ २८. 'पुंक्लीः ' इति३॥ २९. '-कोऽपि' इत्ति५॥ ३०. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, श्री ५३१, पृ.२२७॥ ३१. 'धाना-' इति५, 'धान्यऊ-' इति१॥ ३२. 'उ-' इति३॥

शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'कुलिकलि(कनि)-' (हैमोणा-५२५) इति किशः । कणिः पय:कणः सन्त्यस्येति (कणयः कणाः सन्त्यस्येति), लोमादित्वाच्छो वा । कं शिरो निश्यति (नेशति) समाधत्त इति कनिशम्, तुर्यवर्गपञ्चममध्योऽपि । 'निश्(णिश) समाधौ'(भ्वा.प.से.)इत्यतो मूलविभुजादित्वात् कः। नैरुक्तो नस्य णो वा । "कणिशो धान्यशीर्षके"[]इति तालव्यान्ते रत्नकोषः । सस्यमयं शीर्षमिव सस्यशीर्षकम सस्यमञ्जरीत्यर्थः । “कणिशं सस्यमञ्जरी'[अमरकोषः २।९।२१॥] इत्यमरः । धान्यशिरानामैकम् ॥११८१॥ 

१०   स्तम्बस्तु गुत्सो धान्यादेः 

             १-२ धान्यादेर्यः स्तम्बः, स नालं गुसः । यं प्रति स्तम्बोऽप्रसिद्धस्तं प्रत्यन्यथा विध्यनुवादौ कार्यो, एवं सर्वत्रोनेयम् । “स्तम्बो गुत्सस्तृणादिनः"[अमरकोषः२९ । २१ ॥] इत्यमरः । “स्तम्ब आलानगुल्मयोः व्रीह्यादीनां प्रकाण्डे च''[अनेकार्थसङ्ग्रह:२।३०१॥] इति हैमाने कार्थः । “अमी पृथुस्तम्बभृतः पिसं गतां गता विपाकेन फलस्य शालयः''[किरातार्जुनीयम्, सर्गः-४, श्रो-२६]इति भारविः । गुत्सः गुध्यति परिवेष्टयतीति । 'गुध परि वेष्टने '(दि.प.से.), 'वदि-'( )इति त्सः । “गुत्सः 

२०   स्तम्बे हारभेदे स्तबके ग्रन्थिपर्णके ''[विश्वप्रकाशकोशः, सान्तवर्गः, श्री-६] इति महेश्वरः । यथा "वत्सो जिघत्सति बलादपि शालिगुच्छम्(-गुत्सम्)"[] | गुच्छ इति द्वि तीयवर्गप्रथमद्वितीयान्तोऽपि । “स्याद् गुच्छ: स्तबके स्त म्बे हारभेदकलापयो: "[विश्वप्रकाशकोशः, छान्तवर्गः, शो ३]इति महेश्वरः । द्वे धान्यादीनां मूलविस्तारस्य । 'थुड गूढ' इति भाषा ॥ 

                         नालं काण्डः 

            १ नलति नालम्, त्रिलिङ्गः, अर्थाद् गुत्सस्य। ‘णल बन्धे' (भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः । २ कणति शब्दायते भज्यमानः काण्डः, पुंक्ली. । 'कण शब्दे'(भ्वा.प.से.),

३०   'जमन्ताड्डः '(उणा-१११)। द्वे गुत्सकायस्य(-काण्डस्य), 'डोका' इति भाषा ॥ 

                                                                                        अफलस्तु सः । पल: पलालः 

           १ स एव तृणादिकाण्ड: गृहीतफलत्वान्निष्फलः सन् पलति पलः । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । २ पल्यते रक्ष्यते पलालः । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), चुरादिः, 'कनि (कुणि)पीभ्यां कालन्'(चान्द्रोणा-३५०)बाहुलकात् पलेरपि कालन् । द्वे पलालस्य ॥ 

                    धान्यत्वक् तुषः 

४०       १ धान्यस्य त्वक्, तुष्यति दर्शनेनाऽस्य तुषः । 'तुष तुष्टौ'(दि.प.अ.), घबर्थे कः, 'इगुपध-'(उणा ५५९)इति को वा । तुसनाम एकम् ॥ 

                                                                                 बुसे कडङ्गरः ॥११८२॥ 

            १ बुस्यते क्षिप्यते बुसम्, पुंक्ली. । 'बुस उत्सर्गे' (दि.प.से.), घबर्थे कः । "दन्त्यसकारवान्यम्''[ ] इति धातुप्रदीपः । “बुषवेषतुषारतोषाः''[]इति मूर्धन्यान्ते स(ष) भेदाद् मूर्धन्यान्तमपि बुषमिति, तत्र । २ कडन्ति माद्यन्त्यनेन पेशव इति कडङ्गरः । 'कड मदे'(भ्वा. प.से.), भद्रादित्वा रक्, अङ्गजागमश्च । माधवस्तु कृ-

५०   धातोः ‘कडङ्करः'[मा. धातुवृत्तिः, तनादिः, धातुसं-१२, (पृ.५१५)] इत्याह । 'कर (कड)[ङ्गर] दक्षिणाच्छ च'

१. 'नश्यति' इति१, 'निश्यते' इति५ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, यो-५९४, पृ.६७६ ॥, रामाश्रमी२।९।२१॥, पृ.४०६॥ ३. 'गुच्छो' इति१.२.३.५ ॥ ४. 'गुच्छः' इति१॥ ५. 'पिशगतं' इति५ ॥ ६. '-तिः' इति३ ॥ ७ -ते' इति३॥ ८. 'गुत्सः' इति१.२॥ ९. 'गुल्मः ' इति३ ॥ १०. 'बन्धने' इति१, 'गन्धे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. '-ति' इति१ ॥ १२. 'गुत्सस्य' इति३.४.५ ॥ १३. क्षीरतरङ्गिणीधातुप्रदीपयोश्चुरादिगणे 'पल रक्षणे' इति दृश्यते, अत्र 'पल्यते रक्ष्यते' इति विगृहीतत्वात् स एव युक्तः ॥ १४. 'तमिविशिविडिमणिकुलिकपिपलिपञ्चिभ्यः कालन्'(उणा ११५)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणे ॥ १५. '-न्ति' इति१.२.३ ॥ १६. '-ति' इति१ ॥ १७. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।९।२२ ॥, पृ.१६८ ॥ 

२, वैश्यवर्गः, श्री-५९५, पृ.६७८ ॥, रामाश्रमी२।९।२२ ॥, पृ.४०७॥ १८. १.३प्रत्योनास्ति ॥ १९. 'कडति' इति४.५, 'कड्यन्ते' इति३ ॥ २०. 'माद्यन्ते' इति३॥ २१. 'त्रिप-' इति३ ॥ २२. 'भद्राद्' इति३ ॥ २३. 'कडङ्गर-' इति काशिकासम्मतपाठ 

छः प्रत्ययो भवति, चकाराद्यच्च 'तदर्हति' इत्येतस्मिन् विषये । ठकोऽपवादः । कडङ्गरमर्हति कडङ्गरीयो गौः । कडङ्गर्यः ।" इति काशिकावृत्तिः, भा-४, ५।१६९ ॥, पृ.७१ ॥, "कडङ्करक्षिणाच्छ च'५।१।६९॥ चाद्यत् । कडं करोतीति विग्रहे अत एव निपानात् खच् । कडङ्करं माष मुगादिकाष्ठमर्हतीति कडकरीयो गौः । कडङ्कर्यः ।" इति सिद्धान्तकौमुदी, तद्धितेष्वाीयाः, पृ.३४० ॥, अत्रत्या तत्त्वबोधिनी-"कडङ्गर-' इति पाठस्तूपेक्ष्य इति ध्वनयति-कडं करोतीति । 'कड मदे' कडतीति कडः । माषमुगादिकाष्ठमिति । अमरश्चाह-'कडंकरो बुसं क्लीबे' इति ॥ गौरिति । 'नीवारपाकादिकडंकरीयैः' इति रघुः" इति, पृ.३४०॥

५।१।६९ ॥ इति सूत्रे वर(हर)दत्तोऽप्येवम् । भुसनाम्नी द्वे । 'ढूंढा' इति भाषान्तरम् ॥११८२॥ 

धान्यमावसितं रिद्धम् 

           १ धान्यं व्रीह्यादि, आ अवसितं निष्पन्नम् । “रक्षा र्थमाच्छादितमावसितम्'[ ]इत्यन्ये । आ समन्तादवसितम वसानं प्राप्तम् । स्यतेरवपूर्वात् क्तः । राध्यति स्म रिद्धम् । 'राध संसिद्धौ'(स्वा.प.अ.), पृषोदरादित्वादित्वम् । 'ऋधु वृद्धौ'(दि.प.से.), क्ते, सप्तमस्वरादिरपि । एकं निष्पन्न धान्यस्य । अथवा ढांकियानाम एकम् ॥ 

१०                                                                          ___ तत्पूतं निर्बुसीकृतम् ।                 

           १ तद् धान्यं निर्बुसीकृतं सत् पूतम् इत्युच्यते । पूयते स्मेति पूतम् । 'पूञ् पवने'(त्र्या.उ.से.), क्तः । एकं तृणरहितधान्यस्य । 'ऊपणिउंधान्य' इत्यादिभाषा ॥ 

                      ॥ पूर्णो धान्याधिकारः ॥ 

           अथ शाकाधिकारः 

                                                 मूलपत्रकसैराग्रफलकाण्डाविरूढकाः ॥११८३॥ त्वक् पुष्पं कवकं शाकं दर्शधा शिकं च तत् । 

          १ तत् शाकं दशधा दशविधं मूलं मूलकं बि शादे:१, पत्रं निम्बादे:२, करीरं वंशादेरङ्कर, अग्रं करीर 

२०   वृक्षादे:४, फलं वार्ताक्यादेः५, काण्डम् एरण्डवंशादेः६, विरूढाः 'विरुहा' इति प्रसिद्धाः, क्षेत्रोद्धृतस्य फल मूलादेः स्वेदान्नवोद्भिन्ना अङ्कुराः । “अंकारप्रशूषादविरूढकं तालास्थिमज्जा''["] इति गौडाः ॥११८३॥ त्वक् कद ल्यादे:८, पुष्पं करीरवृक्षादे:९, कवकं छत्रकाख्यभूकन्द विशेष:१०, एवमेतद् दशधा शाकम् । शक्यतेऽनेन भोक्तुमिति शाकम् । 'शक्ल शक्तौ'(स्वा.प.अ.), करणे घञ्। श्यति तनूकरोति सौहित्यं वा । 'शो तनूकरणे' (दि.प.अ.), बाहुलकादौणादिकः कन्, 'आदेच:-'६।१। ४५ ॥ इत्यात्वम् । महच्छाकं शाकसमाहारो वा शाकी, गौरादित्वाद् ङीष् । २ शिनोति शिग्रुकम्, पुंक्लीबलि-

३०   गावेतौ । मूलपत्रादीनां दशानां सामान्येन नाम्नी द्वे । शाकं चतुर्धाऽपीत्यन्ये । यन्मदनपाल: "शाकं चतुर्धा तत्पुष्पं१ छदरकन्द३फलैः स्मृतम्"[मदनपालनिघण्टुः,

शाकवर्गः, श्री-२] इति । आत्रेयोऽपि 

"शाकं चतुर्विधं प्रोक्तं पत्त्रं पुष्पं फलं तथा । 

कन्दा अन्ये समुद्दिष्टा वक्ष्याम्येतान् पृथक् पृथक् ॥१॥" []इति॥ 

        ___अथ शाकभेदानाह 

                                            तण्डुलीयस्तण्डुलेरो मेघनादोऽल्पमारिषः॥११८४॥ 

           १ तण्डुलाकृतिबीजस्तण्डुलः, तज्जनकत्वेन तस्मै 

४०   हितमित्यर्थे 'प्राक् क्रीताच्छ: '५।१।१॥, 'आयनेयी-'७ । १।२॥ इति छस्य ईयादेशः [तण्डुलीयः]। २ तण्डु लानीरयति द्रावकत्वादिति तण्डुलेरः । 'ईर गतिकम्प नयो:'(चु.उ.से.), णिजन्तः, 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । द्वावपि पञ्चमाज्मध्यौ । ३ मेघस्येव नादोऽस्माद् मेघनादः । ४ मारिषः शाकभेदः, क्षुद्रकाण्डपत्त्रत्वाद् अल्पश्चासौ मारिषश्च अल्पमारिषः । अल्पं मृणाति हिनस्तीति वा । 'मृश् हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), 'अमिमृशिभ्यां णित् '(हैमोणा ५४९)इतीषः । तन्दलेजानामानि चत्वारि ॥११८४॥ 

बिम्बी रक्तफला पीलुपी स्यात् तुण्डिकेरिका । 

५०       १ बिम्बं बिम्बिकाफलम्, तदाचष्टे प्रकाशयति ण्यन्तादचि ङीषि बिम्बी । २ रक्तं फलमस्या रक्तफला । अजादिपाठात् 'पाककर्ण-'४।१।६४॥ इत्यादिना न ङीष् । ३ पीलोरिव पर्णमस्याः पीलुपी । 'पाककर्ण- '४।१।६४ ॥ 

१. "कडङ्करदक्षिणाच्छ च ॥ 'कड मदे' कडतीति कडः, कडं करोतीत्यत एव निपातनात् खच्, कडङ्करं माषमुगादिकाष्ठमुच्यते ।" इति पदमञ्जरी, काशिकावृत्तिः, भा–४, ५।१।६९॥, पृ.७१॥ २. 'ढं-' इति३॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११८३ ॥, पृ.२६५ ॥ ४ -रादित्वम्' इति३॥ ५. 'ढा-' इति१, 'ढौ-' इति३॥ ६ 'ऊफणिउं' इति२, 'उपणीयो' इति३॥ ७ '-ऊं' इति४॥ ८ अम.क्षीर.२४१३६ ॥, पृ.११५॥, टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।४।१३६ ॥, पृ.१८१॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-१८२, पृ.२३५ ॥, रामाश्रमी२४१३६ ॥, पृ.२२४॥ ९. 'बिसा-' इति१.२॥ १०. '-वृक्षादेः' इति३॥ ११. 'विरू-' इति१.३॥ १२. 'स्वेदो-' इति४.५॥ १३. 'आ-' इति३॥ १४ '-का' इति५ ।। 

।, पृ.२६५ ॥ १६. 'तण्डुली-' इति४.५ ॥ १७ -ला' इति४॥ १८ -स्यैव' इति५॥ १९. 'मृण्' इति३, हैममते ज़्यादेः शानुबन्धः ॥ २०. '-मृङ्भ्यां ' इति२.३, '-मृभ्यां' इत्युणादिगणे ॥ २१. 'चं-' इति४.५ ॥ २२. " __-ले' इति३.४.५ ॥ २४ १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥, अथवा '-दिनाऽङीष्' इति बोध्यम् ॥

इति ङीष् । ४ तुण्डिकान् चञ्चुमत ईरयति प्रेरयति भक्षणार्थ मिति, कर्मण्यणि ङीषि तुण्डिकेरी, ततः कन्, 'केऽणः' ७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वे तुण्डिकेरिका । "तुण्डं मुखम्, तदेकदेशत्वादोष्ठोऽपि तुण्डम्, ततः प्रशंसायां कनि तुण्ड कम्, औपम्यात् तदीर्ते गच्छति, कर्मण्यणि तुण्डकेरीति पाठ:"[] इत्यन्ये । चत्वारि बिम्ब्याः । 'तींडूरी' इति भाषा॥ 

                                             जीवन्ती जीवनी जीवा जीवनीया मधुस्रवा ॥११८५॥ 

           १ जीवन्त्यनया, जीव्याज्जनोऽनयेति वा जीव 

१०   न्ती । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), 'रुहिनन्दिजीवि प्राणिभ्यः किदा-(षिदा-)शिषि'(उणा-४०७) इति झन्, 'झोऽन्तः '७।१।३॥ । २ करणे ल्युटि जीवनी । ३ जीव्यतेऽनया जीवा। करणे 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ्। ण्यन्तादचि वा । ४ जीवनाय हिता जीवनीया । 'प्राक् क्रीताच्छ: '५।१।१॥ । ५ मन्यन्ते साधुत्वेन इमां जना इति मधु । 'मन ज्ञाने'(दि.आ.अ.), 'फलिपाटि'(उणा १९) इत्यादिना उः, धश्चान्तादेशः । (स्रवतीति स्रवा । एतन्नामद्वयमिति केचित्) । मधु स्रवति मधुरवा, दन्त्य रेफाद्यमध्या । 'त्रु गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । डोडी 

२०   नामानि पञ्च ॥११८५॥ 

वास्तुकं तु क्षारपत्त्रम् 

            १ वासयतीति वास्तुकम्। 'वस निवासे'(भ्वा. प.अ.), णिजन्तः, 'उलूकादयश्च'(उणा-४८१)इति वसेरु कन्(-कञ्), तुट च । वास्तुभवत्वाद् वा वास्तुकम् । ह्रस्वमध्यं दीर्घमध्यं च । “रम्या वास्तववास्तुकस्तव किता''[ ]इति प्रयोगात् । २ क्षारं पत्रमस्य क्षारपत्रम् । वथूआनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                    पालक्या मधुसूदनी । 

            १ पालके साधुः पालक्या । 'तत्र साधु: '४।४। ९८॥ इति यत् । पाल्यत इति वा । 'शिक्यास्याढ्य-'

३०   (हैमोणा-३६४)इति ये निपात्यते । २ मधु माधुर्यं सूदते मधुसूदनी । नन्द्यादित्वाल्ल्युः । द्वे पालङ्कस्य ॥ 

                                           रसौनो लशुनोऽरिष्टो म्लेच्छकन्दो महौषधम्॥११८६॥ महाकन्दः 

            १ अम्लेन रसेन ऊनः रसोनः । यद् व्याडिः "ऊनोऽम्लेन रसेन रसोनस्तेन. कीर्तितः''["] इति । २ अश्नाति रोगमिति लशुनः । 'अश भोजने'(त्र्या.प.से.) 'अशेर्लश्च'(उणा-३३७)इत्युनन्, आदेर्लादेशश्च । लष्यते ऽभिलष्यत इति वा । 'लष कान्तौ'(भ्वा.उ.से.), 'लषेः 

४०   श च'(हैमोणा-२८९)इत्युनन्। पुंक्लीबलिङ्गावेतौ। "क्रोश क्लेशविनाशलेशलशुनप्रश्नांशुशीतांशवः''["] इत्यूष्मविवे कात् तालव्यमध्यः । ३ न रिष्यत इति अरिष्टः । 'रिष हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.,दि.प.से.), प्रत्ययः । ४ म्ले च्छानां प्रिय: कन्दो म्लेच्छकन्दः । ५ महौषधम् रोग जित्त्वात् ॥११८६॥ ६ महांश्चासौ कन्दश्च महाकन्दः । ल्हसणनामानि षट् ॥ 

                                                                     रसोनोऽन्यो गृञ्जनो दीर्घपत्रकः । 

           १ अन्यो द्वितीयो रसोनः, गृञ्जति कुत्सितं शब्दा यते, गृञ्जयति कुत्सितं शब्दं जनयति, गृञ्ज्यते कुत्सितं 

५०   शब्दायते वा गृञ्जनः । 'गजि गृजि शब्दार्थाः'(भ्वा. प.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः, पुंक्ली. । २ दीर्घ पत्त्रमस्य दीर्घपत्रकः । प्याजनाम्नी द्वे ||

                                                 भृङ्गराजो भृङ्गरजो मार्कवः केशरञ्जनः ॥११८७॥ 

           १ द्रवद्वारेण भृङ्गवत् केशकृष्णीकरणाद् भृङ्ग ___ वद् राजते भृङ्गराजः, अदन्तः । "स्यान्मार्कवो भृङ्गराज:

१. 'डीप्' इति३॥ २. '-ण्' इति४.५॥ ३. 'डीपि' इति३॥ ४ 'तुण्ड-' इति४.५ ॥ ५, 'तुण्ड-' इति४॥ ६ -कः' इति३॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-१८५, पृ.२३८॥ ८ 'तीडू-' इति३.५॥ ९, -श्रवा-' इति१.३.५ ॥, तुलनीयोऽमरकोषः१।४।१४२ ॥ १०. 'रुह-' इति१ ॥ ११. '-येति' इति४॥ १२. 'मन्यते' इति१.३॥ १३. इतोऽग्रे ४प्रतौ "स्त्रीलिङ्गः, स्याज्जीवन्त्या तु योषितीति वचनात्" इति दृश्यते ॥ १४ 'मनु' इति२.३.४.५ ॥ १५. कोष्ठान्तर्गतपाठ: ४प्रतावेव दृश्यते ॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।४।१५८ ॥, पृ.२०१॥, तत्र-' रम्या वास्तुकवास्तववस्तवकिका' इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-२०४, पृ.२६१॥ १७. 'वथूया-' इति२, 'बथूआ-' इति३॥ १८. 'आ-' इति३॥ १९. '-नेति' इति ॥ २०. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११८६ ॥, पृ.२६६॥ २१. 'अशे इत्युणादिगणे, 'अश भोजने' अस्मादुनन्, धातोलशादेशश्चेत्यर्थः ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-१९४, पृ.२४९ ॥ २३. 'क्त: प्र-' इति२॥ २४. '-यक-' इति१॥ २५. '-तश-' इति४.५ ॥ २६. 'गज गजि गृज गृजि मुज ('मज' इति क्षीरतर.) मुजि 

शब्दार्थाः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २७ ५प्रतौ नास्ति ॥

भृङ्गराजः सुजागरः''[]इति रभसात् । २ घबर्थे के भृङ्ग रजः, अदन्तः । “ये मासमेकं तु पिबन्ति चूर्णं दिने दिने भृङ्गरजः समुत्थम्''[]इति वैद्यकात् सन्तोऽपि । ३ मक्यते मण्ड्यते केशादिरनेनेति मार्कवः । 'मकि मण्डने'(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । ४ केशान् रञ्जयति केशरञ्जनः । रओर्णिजन्तानन्द्यादित्वाल्ल्युः । चत्वारि भृङ्गराजस्य ॥११८७॥ कामाची वायसी स्यात् 

           १ काकं माचति (मञ्चते) फलाशनेन काक 

१०   धारणात् काकमाची । 'मचि धारणोच्छ्रायपूजनेषु'(भ्वा. आ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥ इति ङीष् । काकवन्मचति(मञ्चते) वर्णेन सम्पृच्यत इति वा । २ अत एव वायससंयोगादणि वायसी। कमाइनाम्नी द्वे ॥ 

कारवेल्लः कटिल्लकः । १ कारेण निश्चयेन वेल्लति वालयति कार वेल्लः। कस्य सुखस्य आरो गमनम्, तं वेल्लयति । 'वेल्ल वलने(चलने) '(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । स हि तिक्तत्वाद् मुखगन्धं निरस्यति । २ कटिं लाति 

कटिल्लः । कटत्यावृणोति वा । "पृषोदराद् द्विलत्वम्"

२०   []इति स्वामी । कनि कटिल्लकः । "बाहुलकात् कटे रिल्लः''["]इत्यन्ये । कारेलानाम्नी द्वे ॥ 

कूष्माण्डकस्तु करुिः 

          १ कुत्सित ऊष्मा अण्डेषु बीजेष्वस्य पित्त कारित्वात् कूष्माण्डः, कनि कूष्माण्डकः, दीर्घादिः । "कोरूष्मणा अनिति प्राणितीति । अमन्ताड्डे (उणा-१११), नैरुक्ते ह्रस्वत्वे कुष्माण्डो ह्रस्वादिः''[]इति मिश्राः । २ कर्कं वर्णमियर्ति कर्कारः, पुंसि । 'ऋ गतौ'(भ्वा. प.अ.), बाहुलकात् ‘कृवापाजिमि-'(उणा-१)इत्युणि । यद्वा करोति तृप्तिं कर्कः, इयर्ति अरु: बस्तिशोधनः रसत्वात्, कर्कश्चासावरुश्चेति कर्कारुः । द्वे कोहलाख्यस्य ॥ 

३०                                                               कोशातकी पटोलिका ॥११८८॥ .

           १ कुश्यति कोशातकी। 'कुश श्रेषणे'(दि.प.से.), [ श्रेष्मातक-'(हैमोणा-८३)इति निपात्यते] । कोशाकाराणि फलान्यतति वा । २ पटति पटोली । 'पट गतौ (भ्वा. प.से.), 'पट विस्तारै ( )वा 'कटिपटि- (हैमोणा-४९३) इत्योलः पटोलः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 

  "पटोले तु पाण्डुफलः कुलक: कर्कशच्छदः । 

   राजीफलः कफहरो राजमान्योऽमृताफलः ॥१॥"

[निघण्टुशेषः, चतुर्थः शाककाण्डः, शूो-२२४५(२५)]इति हैमनिघण्टुशेषः । स्वार्थे कनि पटोलिका । कोशातकी-

४०   शब्द: तोरईनामापि । यन्मदनपाल:

 "कोशातकी कृतछिद्रा (शतच्छिद्रा) जालिनी कृतवेधना । 

 मृदङ्गफलिका क्ष्वेडा (ज्वेरा) घण्टाली 

                                                                (घोटाकी) कर्कशच्छदा ॥२॥" [मदनपालनिघण्टुः, शाकवर्गः, श्रो-१८]इति । द्वे पटोल स्य । 'भूतला' इति भाषान्तरम् ॥११८८॥ 

चिर्भिटी कर्कटी वालुक्येर्वारुस्त्रपुसी च सा । 

          : १ [चिरिः स्वादौ चिरणोति चिर्भिटी]। 'चिरे रिटो भ् च'(हैमोणा-१४९)इति साधुः। २ कर्कं वर्णम टति प्राप्नोति, शकन्ध्वादिः, कर्कटः, गौरादिङीषि कर्कटी। 

५०   ३ वलति (वलते) वालुङ्की । 'वल वल्ल संवरणे' (भ्वा.आ.से.), 'कञ्चक-'(हैमोणा-५७)इत्यादिना उकप्रत्यये निपात्यते । ४ ऊर्वति हिनस्ति अतिम् एर्वारुः, पुंस्त्री.। 'उर्व(उर्वी) हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'उर्वेरादेरूदेतौ च' (हैमोणा-८१४)इत्यारुः । “अर्तेरुण् आरुः, रलयोरेकत्र 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शो-१९७, पृ.२५२॥, रामाश्रमी२।४।१५१॥, पृ.२३०॥ २. 'प्रपि-' इति१.२॥ ३. '-राजः' इति१॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-१९७, पृ.२५२ ॥ ५. 'सा-' इति३॥ ६. १प्रतौ नास्ति ॥ ७ 'रञ्जति' इति५ ॥ ८. 'रजेर्णिजन्तः' इति३॥ ९. 'माचयति' इति५ ॥ १०. तुलनीयोऽमरकोषः१।४।१५४ ॥ ११. 'क-' इति३.४.५ ॥ १२. १प्रतौ नास्ति ॥ १३. '-ते' इति३॥ १४. '-दित्वाद्' इति२॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-२००, पृ.२५५ ॥ १६. 'क-' इति३, 'कारेली-' इति१.२॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः१।४।१५५ ॥ १८. '-डः' इति३॥ १९. 'नि-' इति१॥ २०. '-ण्' इति३॥ २१. 'रसक-' इति४.५॥ २२. दुर्गसम्मतोऽयं धातुः ॥ २३. '-नि पतति' इति२.३ ॥ २४. 'अट पट गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २५. 'पटि' इति१॥ २६. विस्तारार्थकपटधातुः क्षीरतरङ्गि ण्यादौ न दृश्यते ॥ २७. 'कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्यः कोलच्' इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणसूत्रम् ॥ २८. 'राजिमानमृताफलः' इति निघण्टुशेष, श्रो-२२४५, पृ.२८२ ॥ २९. 'तोरी-' इति१॥ ३०. '-मानि' इति१.३ ।। ३१. '-ताला' इति५ ॥ ३२. '-दिः' इति३.५॥ ३३. 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ ३४ 'उ-' इति१.३.४॥ ३५. 'आ-' इति१.२॥ ३६. 'ऊ-' इति२.४.५ ॥ ३७. 'उर्वी तुर्वी दुर्वी धुर्वी हिंसाः ' इति स्वामी, 'उर्वी तुर्वी थुर्वी दुवी धुर्वी हिंसायाम्('हिंसार्थाः' इति सायणः)' इति मैत्रेयसायणौ ॥

स्मृतेरालुश्च । इरुं बीजं प्रचक्षते । इरोः बीजस्यारुर्व्यापक इत्यर्थः''[ ]इति शबरस्वामी तृतीयस्वरादिमाह । "तुर्य स्वरादिरीर्वारुः कर्कट्या पठ्यते बुधैः''[ ] इति शाब्दिकाः । "उर्वारुः कर्कटिः स्यात्''[]इति पुंस्काण्डे रत्नकोषः । नैरुक्ते इकारस्योत्वे उर्वारुरिति वा । "ऊर्वारु: (हैमोणादि स्वोपज्ञगणसूत्रविवरणम्-८१४)इति षट्स्वरादिरपीति हैमो णादिः । ५ त्रपत इति त्रपुसी । 'त्रपूष् लज्जायाम्'(भ्वा. आ.वे.), 'त्रपेरुस: '(हैमोणा-५७८)इत्युसः, गौरादिः । पञ्च चिर्भिट्याः । काकडीति भाषा ॥ 

१०   अर्शोनः सूरणः (शूरणः ) कन्दः 

           _१ अर्शासि हन्ति अर्शोजः । 'हन्(हन) हिंसा गत्योः '(अ.प.अ.), 'अमनुष्यकर्तके च'३।२।५३॥ इति टक् , कित्त्वाद् ‘गमहन- '६।४।९८ ॥ इत्युपधालोपः, 'हो हन्ते:- '७।३५४॥ इति कुत्वम् । २ शूरति(शूर्यते) हिन स्त्यांसि शूरणः, तालव्यादिः । 'शूरी हिंसायाम्'(दि. आ.से.), 'बहुलमन्यत्रापि'(उणा-२०७)इति युच् । “श्यो नाकः शूरणः श्रोणिः शिक्षा श्यामा च शेवधिः''[]इति शभेदात् । “सूयतें प्रेर्यते सूरणः"[अम.क्षीर.२।४।१५७।।] दन्त्यादिरपीति स्वामी । 'पू प्रेरणे'(तु.प.से.), बाहुलकात् 

२०   क्युन्, रुक् चागमश्च । ३ कन्द्यतेऽन्विष्यते, कन्दयति रोदयति वा । घबि अचि वा कन्दः । त्रीणि शूरणस्य ॥ 

                                                                            शृङ्गबेरकमाकम् ॥११८९॥ 

           १ ( शृणोति कर्फ शृङ्गबेरकम् , पृषोदरादिः । शृङ्गोपलक्षितं बेरं देहोऽस्य वा । २ आर्द्रमेव आर्द्रकम्)। द्वे शृङ्गबेरस्य । ('आदो' इति भाषा) ॥११८९॥ 

कर्कोटकः किलासजस्तिक्तपत्रः सुगन्धकः । 

           १ करोति किलासहिंसां कर्कोटः । 'कर्कोट (कपोट)बकोट- '(हैमोणा-१६१)इत्यादिना [ओ]टे निपा त्यते, स्वार्थे कनि कर्कोटकः । २ किलासं हन्ति किलासघ्नः । 'अमनुष्यकर्तृके च'३।२५३॥ इति टक्। 

३०   ३ तिक्तं पत्त्रमस्य तिक्तपत्रः । ४ सुष्ठु गन्धयते सुग न्धकः । 'गन्ध हिंसायाम्' (चु.आ.से.), णिजन्तः, ण्वुल् । चत्वारि कंकोडाख्यस्य ॥ 

                                               मूलकं तु हरिपर्णं सेकिमं हस्तिदन्तकम् ॥११९०॥ 

          १ मूलति प्रकर्षेण तिष्ठति मूलकम् । 'मूल प्रति ष्ठायाम्'(भ्वा.प.से.), 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा ७१३)। "मूल रोहणे'(चु.उ.से.), चुरादिः, पचाद्यच्, ततः 'स्थूलादिभ्यः प्रकारवचने कन्'५।४।३ ॥'["]इति सर्व धरः। २ हरि नीलं पर्णमस्य हरिपर्णम्। ३ सेकेन निर्वृत्तं सेकिमम् । 'भावप्रययान्तानिवृत्तेऽर्थे इमन्वाच्यः '(वा-४।४। 

४०   २०॥)। ४ हस्तिदन्तप्रतिकृति हस्तिदन्तकम्। 'इवे प्रति कृतौ'५।३।९६ ॥इति कन् । चत्वारि मूलाह्वस्य ॥११९०॥ 

                 ॥ समाप्तः शाकाधिकारः ॥ 

तृणं नडादि नीवारादि च 

          १ तृण्यते अद्यते पशुभिरिति तृणम् । 'तृणु अदने'(त.उ.से.), घबर्थे कः । तृणं तृणजातीयमित्यर्थः । नडादि नडप्रकारं नीवारादि नीवारप्रकारमित्यर्थः । सामान्येन नडप्रकारस्य नीवारप्रकारस्य च नाम एकम् ॥ 

                                                                                          शष्पं तु तन्नवम् । 

          १ तत् तृणं नवं नवोद्भिन्नम्, बालमिति यावत्,

५०   शुष्यत्यातपेनेति शष्पम् । “शुष शोषणे'(दि.प.अ.), बाष्पादित्वात् पः, उकारस्यात्वं च"[]इति सुभूतिः । शस्यते, 'शसु हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'नीपादयः '(कात न्त्रोणा-२।११६) इति पः । “शस्यम्''[ ]इति टिप्पनी । एकं नवतृणस्य ॥ 

• सौगन्धिकंदेवजग्धं पौरं कत्तॄणरौहिषे ॥११९१॥ 

            १ शोभनो गन्धः प्रयोजनमस्य सौगन्धिकम् । _ 'तदस्य प्रयोजनम्'५।१।१०९ ॥ इति ढक्, 'किति च'७।२। 

१. द्र. पदचान्द्रका, भा-२, वनौषधिवर्गः, शू-२०१, पृ.२५७ ॥, तत्र- "इवेति । पूर्ववदतेः उण (उ.११)। आरुः । रलयारकत्र स्मृत आलुश्च । इरुं बीजं प्रचक्षते । इरो/जस्य आरुर्व्यापक इत्यर्थः । इति शवरस्वामी । ह्रस्वादिरयम् । तुर्यस्वरादिरीर्वारु कर्कटयां पठ्यते बुधै''रिति शाब्दिकाः । 'इर्बारु' ह्रस्वादिः स्त्रियां पुंसि च । "उन्मत्तो धुस्तर इर्वारु: कर्कटिः स्यादिति पुंस्काण्डे रत्नकोषात् । नैरुक्ते इकारस्योत्वे 'उर्वारुः' इति च ।" इति दृश्यते॥ २. 'चिर्भ-' इति४.५ ॥ ३ तुलनीयोऽमरकोषः२४१५७॥ ४ 'शा-' इति३॥ ५, 'स-' इति१, 'से-' इति३॥ ६ 'सूर्यते' इति१, तथा अम.क्षीर.टीकायाम् ॥ ७ 'सू-' इति२.४.५ ॥ ८ को '-णाति' इति१॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ ११. '-स्येति' इति१ ॥ १२. '-त्रकः' इति१॥ १३. 'बस्त गन्ध अर्दने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-२०३, पृ.२६० ॥ १५. 'निवृ-' इति३ ॥ १६. 'भावप्रत्ययान्तादिमप् वक्तव्यः' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ १७ 'कः' इति१.२॥ १८. 'तृण' इति३.४.५ ।। १९. '-प्रा-' इति४.५ ॥ २०. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्री-२१३, पृ.२७१ ॥ २१. 'शा-' इति३ ।। २२. 'प्रयोजनम्' इत्येवाष्टाध्याय्याम् ॥

११८॥ इति वृद्धिः । २ देवैर्जग्धमिव जर्जरत्वात् देव जग्धम् । देवेन रामेण जग्धं वा । ३ पुरे भवं पौरम् । 'तत्र भव:'४।३ ५३॥ इत्यण् । ४ कुत्सितं तृणं कत्तु णम् । 'तृणे च जातौ'६।३।१०३ ॥ इति कोः कदा देशः । ५ रोहति यत्र तत्रेति रौहिषम् । 'रुह बीज जन्मनि प्रादुर्भावे'(भ्वा.प.अ.), 'रुहेर्वृद्धिश्च'(उणा-४७) इति टिषच्, पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । “कत्तृणे रौहिषं क्लीबं पुंल्लिङ्गो हरिणान्तरे''[]इति मूर्धन्यान्ते रभस : । रोहीं 

सनामानि पञ्च ॥११९१॥ 

१०   दर्भः कुश कुथो बर्हिः पवित्रम् 

          १ दृणाति पारुष्याद्, दृभ्यते वा दर्भः । 'दृ हिंसायाम्'(स्वा.प.अ.), बाहुलकाद् भः । 'दृभि (भी) ग्रन्थे'(तु.प.से.), भावे घञ् । २ को शेत इति कुशः, पुंक्ली.। 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'अन्येभ्योऽपि- '(वा ३।२।१०१॥)इति डः। ३ कुथ्नाति कुथः । 'कुथ पूती भावे'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । ४ बृंहते बर्हिः, पुंक्ली. । 'बृहि वृद्धौ '(भ्वा.प.से.), 'बृहे नलुक च'(उणा-२६६)इतीस् । ५ पूयतेऽनेन, पुनात्यनेन 

वा पवित्रम् । 'पूञ् पवने'(त्र्या.उ.से.), 'पुवः संज्ञायाम्'

२०   ३।२।१८५ ॥ इति करणे इत्रः । पञ्च दर्भस्य ॥ 

                                                                                    __ अथ तेजनः । गुन्द्रो मुञ्जः शरः 

          १ [तेजयति शिनोति वा तेजनः । 'तिज निशाने'(चु.उ.से.), ण्वुल्, क्वुन् वा] । २ गुणैः कृत्वा दोषा द्रान्त्यस्मिन् गुन्द्रः । पृषोदरादिः, 'गुद क्रीडा याम्'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् 'स्फायितञ्चि- '(उणा १७०)इति रक्, नुडागमश्चेति वा । ३ मुञ्जति वायुना मुञ्जः । 'मुजि गतौ '(भ्वा.प.से.), अच् । ४ शृणाति हिनस्ति शरः । 'शू हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), अच् । सरो दन्त्यादिरपि, 'सृ गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यस्य। "सरस्तु मुओं 

३०  बाणाख्यो गुन्द्रस्तेजनकः शरः"[ ]इति वाचस्पतिः । चत्वारि मुञ्जस्य ॥ 

                                                              दूर्वा त्वनन्ता शतपर्विका ॥११९२ ॥ हरिताली रुहा 

           १ दूर्व्यते हिंस्यते पशुभिः, दूर्वति हिनस्ति दुर्निमित्तं वा दूर्वा । 'दूर्वी हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), कर्मणि घञि, पचाद्यचि वा, 'उपधायां च'८।२।७८ ॥ इति दीर्घत्वम् , टाप् । दूरे वातीति, पृषोदरादित्वाद् वा । २ अनन्ता, दूरप्रसरणात् । ३ शतं बहूनि पर्वाण्यस्याः शतपर्विका । ऋन्नेभ्यो ङीषि(ङीपि), स्वार्थे कन, 'केऽण: '७।४।१३ ॥ 

४०   इति ह्रस्वत्वम् ॥११९२॥ ४ हरितां नीलत्वमलति हरि ताली । 'अलञ् भूषणादौ '(भ्वा.प.से.), अचि, गौरादिः। ५ पादाघातादिना क्षोदेऽपि पुना रोहति रुहा । 'रुह बीज जन्मनि'(भ्वा.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः, टाप् । पञ्च दूर्वायाः ॥ 

                                                                              पोटगलस्तु धमनो नडः । 

          १ पोटेन वायुसंश्रेषेण गलति पोटगलः । 'गल गलने '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । २ धमत्यनेनाऽन्तः शुषिरं धमनः । धमेः सौत्रधातोर्नन्द्यादित्वाल्ल्युः। धम त्यनेनाऽग्निबन्धो वा। 'ध्मा धमने '(भ्वा.प.अ.), ‘-धमश्च'

५०   (उणा-१९३)इत्यनप्रत्ययो धमादेशश्च । ३ नडति गहनं करोति नडः । 'नड गहने'( ), पचाद्यच् । ‘णल गन्धे'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् , नडः । “डलयोरेकत्व स्मरणाद् नडोऽव्युत्पन्न प्रातिपदिकम्''[ ]इति हरदत्तः । त्रीणि नडस्य ॥ 

कुरुविन्दो मेघनामा मुस्ता 

१. 'प्र' इति४॥ २. '-शे' इति१॥ ३ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २४।१६६ ॥, पृ.२०९ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-२१२, पृ.२७० ॥ ४ 'रोही-' इति३.५, 'रौही-' इति४॥ ५, 'सः' इति४.५ ॥ ६ 'बृहि-' इति२.५ ॥ ७ 'बृहेर्नलोपश्च' इत्युणादिगणे ॥ ८. '-त्र' इति१, ‘-त्रन्' इति३, '-त्रं' इति४.५ ॥ ९. 'गज गजि गृज गृजि मुज ('मज' इति स्वामिमते अधिक:) मुजि शब्दार्थाः' इति 

क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'मुञ्जो' इति३॥ ११. '-ख्यौ' इति३ ।। १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, यो-२०८, पृ.२६५ ॥, रामाश्रमी२।४।१६२ ।।, पृ.२३५॥ १३. उर्वी इत्यादिदण्डकोऽयं धातुः ॥ १४, ५प्रतौ नास्ति ॥ १५. '-याश्च' इति४.५ ॥ १६. 'कनि' इति१.३॥ १७. '-तं' इति२.३.४.५ ॥ १८. 'अर्ला भूषणपर्याप्तिनिवारणेषु' इति स्वामी, 'अर्ल वारणपर्याप्तिभूषणेषु' इति मैत्रेयः, 'अल भूषणपर्याप्तिवारणेषु' इति सायणः ॥ १९. 'क्षौ-' इति३॥ २०. 'तिरो-' इति१॥ २१. 'बीज-' इति १प्रतौ नास्ति ॥, स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ २२. 'वायुना-' इति३॥ २३. 'भक्षणे' इतिर, १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ २४ 'सौत्रो धातुः' इति१॥ २५. 'ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २६. 'ध्मो ध्म च' इत्युणादि गणसूत्रम्, क्वुन् स्यात् धातोर्धमादेशश्चेत्यर्थः ॥ २७ द्र. मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५६५, पृ.२०७॥

           १ कुरुदेशं विन्दति प्रायेण लभते कुरुविन्दः, तत्र प्रायोभवत्वात् । 'विद्लु लाभे'(तु.उ.अ.), 'अनु पसर्गाल्लिम्पविन्द-'३।१।१३८ ॥ इति शः । २ मेघनामा मेघपर्यायनामक इत्यर्थः । ३ मुस्यति खण्डयति रोगम् , मुस्यते खण्ड्यते वा मुस्ता । 'मुस खण्डने'(दि.प.से.), आगमानित्यत्वादिडभावे बाहुलकात् तप्रत्ययः, त्रिलिङ्गो ऽयम् । संज्ञायां कनि, 'केऽण: '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वे मुस्तक: मुस्तकं च । सामान्येन त्रीणि मुस्तायाः ॥ 

           अथ तद्विशेषानाह 

१०                                                                          गुन्द्रा तु सोत्तमा ॥११९३॥ 

         १ सा मुस्ता उत्तमा, गोदन्तेऽनया गुन्द्रा । 'गुद क्रीडायाम् '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् 'स्फायितञ्चि-'(उणा १७०)इति रक्, नुट् च । गुणैर्दोषा द्रान्त्यस्यामिति वा, पृषोदरादित्वात् । एकं सुगन्धमुस्तायाः ॥११९३॥ 

वल्वजा उलपः 

          १ वलते शुचं (भुवं) वेष्टयति वल्वः । 'वल संवरणे ( भ्वा.आ.से.), उल्वादित्वाद् वप्रत्यये वल्वः पर्वतः, तत्र जाता वल्वजाः। 'सप्तम्यां जनेर्ड: '३।२।९७॥। वलत 

इति वा वल्, क्विप्, वजति वजः, ततः कर्मधारयः,

२०   स्वभावाद् वल्वजाः, बहुत्वे पुंसि । “एको वल्वजः" [१।२।४५ ॥] इति भाष्यकारवचनादेकत्वमपि । २ वलते उलपः । 'विष्टपोलप-'(हैमोणा-३०७)इति साधुः । द्वे वल्वजस्य । तृणविशेषोऽयम् ॥ 

                                                                    अथेनुः स्याद् रसालोऽसिपत्रकः । 

          १ इष्यते अभिलष्यते इक्षुः, पुंसि। 'इषु इच्छा याम्'(तु.प.से.), 'इषेः क्सुः'(उणा-४३७)इति क्सुः । ईक्ष्यते वा। 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयो: '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादुः, पृषो दरादित्वाद् ह्रस्वत्वम् । २ रसमलति रसालः । 'अलञ् भूषणादौ (भ्वा.प.से.), अच् । रसं लाति ददातीति वा ।। 'ला दाने'(अ.प.अ.), 'आत:-'३।२।३ ॥ इति कः, 'अन्येषा-.

३०   मपि-'६।३।१३७ ॥ इति दीर्घत्वम् । ३ अस्याकाराणि पत्त्राण्यस्य असिपत्रकः । त्रीणि ईक्षोः ॥ 

           तद्भेदानाह 

भेदाः कान्तार-पुण्डाद्यास्तस्य 

          १ तस्य ईक्षोः भेदा जातय एकादश, काम्यते कान्तारः। पृषोदरादिः । कान्तमूषमियर्तीति वा। 'ऋ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । कान्ता अरा भागा अस्येति वा, कान्तं रसमियर्तीति वा, 'कर्मण्यण'३।२।१।। २ पुण्ड्यते खण्ड्यते पुण्ड्रः। 'पुडि खण्डने'(भ्वा.प.से.), 'स्फाटितञ्चि- '(उणा-१७०) । प्रज्ञाद्यणि पौण्ड्रोऽपि । 

४०   कान्तारश्च पुण्ड्रश्च तौ आद्यौ येषां ते तथा । आद्यशब्दात् कोषकाराद्याः । यद् वाचस्पति:

  "पुण्ड्रेक्षौ पुण्ड्रक: सेव्यः पौण्ड्रकोऽतिरसो मधुः । 

  श्वेतकाण्डो१ भीरुकस्तु हरितो मधुरो महान्२ ॥१॥ 

  शून्येश्वरस्तु कान्तार:३ कोषकारस्तु वंशक:४ । 

  शतघो रेस्त्वीषत्क्षारः५ पीतच्छायोऽथ तापसः६ ॥२॥ 

  "सितनीलोऽथ नेपालो वंशप्रायो महाबल:७ । 

  अन्वर्थस्तु दीर्घपत्त्रो दीर्घपर्वा कषायवान्८ ॥३॥ 

  काष्ठेक्षुस्तु स्वल्पकाण्डो घनग्रन्थिर्वनोद्भवः९ । 

  नीलघोरस्तु सुरसो नीलपीतलराजिवान् ॥४॥ 

५०  अनूपसम्भवः प्राय:१० खटिनी त्विक्षुवालिका । 

   करङ्कशालिः शाके क्षुः सूचिपत्रो गुडेक्षुकः११ ॥५॥"

   [] इत्येवमेते नामसहिता इक्षुभेदाः ॥ .

                                                                               मूलं तु मोरटम् ॥११९४॥            

         १ इक्षोर्मूलम्, मुरति संवेष्टयति मोरटम्। 'मुर संवेष्टने '(तु.प.से.), 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२७) । 

१. '-न्ति' इति४॥ २. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ३ '-ये' इति४.५ ॥ ४ 'गोविन्दते-' इति१॥ ५. 'कुर्द खुर्द गुद क्रीडायामेव' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६. '-न्ति' इति३॥ ७ 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ ८ 'तत्र' इति१॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वनौषधिवर्गः, श्रो-२०९, पृ.२६६॥ १०. 'वलजस्य' इति२.५, 'जलस्य' इति३॥ ११. 'इष' इति सायणमते ॥ १२. १प्रतौ नास्ति ॥ १३. 'ईक्ष दर्शने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १४ '-दिह-' इति४॥ १५. 'अल् भूषणपर्याप्तिनिवारणेषु' इति स्वामी, 'अर्लं वारणपर्याप्तिभूषणेषु' इचि मैत्रेयः, 'अल भूषणपर्याप्तिवारणेषु' इति सायणः ॥ १६. '-तञ्चि-' इति १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १७ ‘पो-' इति१॥ १८. '-न्द्रोऽपि' इति२.३॥ १९. . '-क्षो' इति५, 'पुण्ड्रे' इति मुद्रितस्वोपज्ञटीकायाम्, ४११९४ ॥, पृ.२६८ ॥ २०. '-न्द्रकः' इति३॥ २१. '-घोष-' इति३॥ २२. 'शि-' इति३॥ २३-१. 'हस्वका-' इति, २३-२. खर्नटी ('खनटी' इति२.४ 'खट-' इति५)इति, २३-३. केशुः' इति, २३-४. '-क्षवः' इति च स्वोपज्ञटीकायाम्४।११९४ ॥, पृ.२६८॥ २४ 'नीर ' इति३॥ २५. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११९४ ॥, पृ.२६८ ॥ २६. स्वामिमैत्रेयसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'परिवेष्टने' इति सायणः ॥

यदाह श्रीधरः “मोरटं त्विक्षुमूले स्यादकोठ(ट)कुसुमे - ऽपि च''[विश्वलोचनकोशः, टान्तवर्गः, शो-५६] इति । एकमिक्षुमूलस्य ॥११९४॥ 

काशस्त्विर्षीका 

              १ काशते काशः, पुंक्ली. । 'काश दीप्तौ'(भ्वा. आ.से.), अच्। २ इष्यते इषीका । 'इर्ष इच्छायाम् '(तु. प.से.), 'इषेः (ईषेः) किद्धस्वश्च'(उणा-४६७)इतीकन् । 

कासनाम्नी द्वे ॥ 

                          घासस्तु यवसम् 

१०   १ घस्यते अद्यते पशुभिरिति घासः । 'घस्लु अदने'(भ्वा.प.अ.), 'जनिघसिभ्याम्-'(उणा-५६९)इत्यण् । अद्यत इति वा । 'अद भक्षणे'(अ.प.अ.), 'अकर्तरि च कारके- '३।३।१९ ॥ इति घञ्, 'घञपोश्च'२।४।३८ ॥ इति घस्ल आदेशः । २ यौति मिश्रीभवति दन्तैरिति यव सम् । 'यु मिश्रणामिश्रणयोः (अ.प.से.), 'ऋतन्यञ्जि-' (उणा-४४२)इत्यादिनाऽसप्रत्ययः । द्वे घासस्य ॥ 

                                                                                             तृणमर्जुनम् । 

           १ तृण्यतेऽद्यते पशुभिरिति तृणम् । 'तृणु अदने' (त.उ.से.), घञर्थे कः । तृह्यते गवादिभिर्वा । 'तृह 

२०   हिंसायाम्'(रु.प.से.), 'तुंहेर्नक् नलोपश्च(तृहे: क्नो हलो पश्च)' (उणा-६८६) इति नक् (क्न)हकारलोपौ । २ अर्जयति अर्जुनम् । 'अर्ज सर्ज अर्जने '(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, 'अर्जेर्णिलुक् च'(उणा-३३८), ['तृणाख्यायां च'(उणा-३३९)] इत्युनन्। "सर्वं च तृणमर्जुनम्''["] इति भागुरिः । खटोऽपि । द्वे तृणस्य ॥ 

                  ॥ समाप्तस्तृणाधिकारः ॥ 

विषः श्वेडो रसस्तीक्ष्णं गरलः 

          १ 'विष [वि]प्रयोगे'(त्र्या.उ.से.), विष्णाति, _ 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, विषम्, मूर्धन्यान्तम् । "गरले विषमम्भसि च"[]इत्यूष्मविवेकात् । वेवेष्टि 

३०   व्याप्नोत्यङ्गं वा । 'विष्ल व्याप्तौ'(जु.उ.अ.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । स च द्वेधा स्थावरजङ्गमभेदात्, [यदाह-]

    "कन्दजं कालकूटादि पुष्पजं दालवादिकम् ।। 

     फालमङ्केल्लसारादि दंष्ट्रादिजं तु जङ्गमम् ॥१॥"

["]इति । २ क्ष्वेडते मोहयति क्ष्वेडः। विड: सौत्रो मोहे, पचाद्यच् । 'वेलु केल खेल क्ष्वेल वेल्ल चलने '(भवा. प.से.), । "संज्ञायां घजि क्ष्वेलम्''[]इति माधवः । "श्विद्यन्ति प्राणान् मुञ्चन्त्यनेनेति । 'जिक्ष्विदा स्नेहन मोहनयो: '(दि.प.से.), 'पुंसि-'३।३।११८॥ इति घः, पृषो-

४०   दरादित्वाड्डत्वम्'[ ]इति मिश्राः । ३ रसयति रसः, पुंक्ली. । 'रस स्वादे (चु.उ.से.), णिजन्तः, अच् । ४ तेजयति तीक्ष्णम् । 'तिज निशाने'(चु.उ.से.), "तिजेर्दीर्घश्च'(उणा 

२९८)इति क्स्नः । ५ गीर्यते रोगिभिः गरलः, पुंक्ली. । _ 'गृ निगरणे'(त.प.से.), वृषादित्वात् कलचि, बाहुलकाद् गुणः । गरं लातीति वा । सामान्यतः पञ्च विषस्य ॥ 

                                                                           अथ हलाहलः ॥११९५ ॥ वत्सनाभः कालकूटो ब्रह्मपुत्रः प्रदीपनः । 

                                 सौराष्ट्रिकः शौल्किकेयः काकोलो दारदोऽपि च ॥११९६॥ 

५०   अहिच्छत्रो मेषशृङ्गः कुष्ट-वालूक-नन्दनाः । 

                                              कैराटको हैमवतो मर्कट: करवीरकः ॥११९७॥ सर्ष पो मूलको गौरांद्रकः सक्तुक-कर्दमौ । 

                                   अङ्कोल्लसारः कालिङ्गः शृङ्गिको मधुसिक्थकः ॥११९८॥ 

१. 'कासृ-' इति२.३.५॥ २. 'इषु' इति३॥ ३. 'ईष उञ्छे'(भ्वा.प.से.), 'ईष गतिहिंसादानेषु'(भ्वा.आ.से.)इति वा पाठ्यम् ॥ ४ 'कंश-' इति१, 'कांस-' इति२ ॥ ५. सायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'यु मिश्रणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ ६. वस्तुतः-'ऋतन्यञ्जि-'(४४२)इत्यादिना यौतेरास: प्रत्ययो भवति, न त्वसः, तेनाऽत्र 'वहियुभ्यां णित् '(उणा-३९९)इत्यसच , बोध्यः, संज्ञापूर्वकत्वान्न वृद्धिः ॥ ७ 'तृण' इति३॥ ८ 'तृहि इति३॥ ९, इतोऽग्रे ५प्रतौ 'तृहे:' इति दृश्यते ॥ १०. 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२।४।१६८॥, पृ.१२३ ॥ १२. 'खे-' इति१॥ १३. ४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, पातालभोगिवर्गः, शो-२२३, पृ.२६४ ॥, रामाश्रमी१।८।९।।, पृ.११६ ॥ १५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'विषः' इति दृश्यते ॥ १६. '-लं' इति३ ॥ १७. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११९५ ॥, पृ.२६८॥ १८. '-डयति' इति१॥ १९. '-डि' इति३॥ २०. 'वेल्लु' इति२.४.५ ॥ २१. 'वेल्ल चेल केल खेल श्वेल चलने' इति स्वामी, 'वेलु चेल केल खेल श्वेल वेल्ल चेल्ल चलने'

J खेल क्ष्वेल वेल्ल चलने' इति सायणः ॥ २२. 'क्षेल-' इति३, 'क्ष्वि-' इति४॥ २३. 'मुञ्चत्य-' इति४.५ । २४. '-मोचनयोः' इति१.३, मैत्रेयसायणौ च ॥ २५. 'आस्वादस्नेहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २६. 'तिजि-' इति३॥

इन्द्रो लाङ्गलिको विस्फुलिङ्ग-पिङ्गल-गौतमाः । 

                                               मस्तको दालवश्चेति स्थावरा विषजातयः ॥११९९॥ 

           १ हलमिव आ समन्ताद् हलति हलाहलः । आपूर्वो 'हल विलेखने'(भ्वा.प.से.), अच् । हाल हलमपि, हालाहलमपि । “गोनासगोनसौ हालाहलं हालहलं विषम्''[त्रिकाण्डशेषः१।९।५ ॥] इति त्रिकाण्ड शेषः । यथा-"स्निग्धं भवत्यमृतकल्पमहो हालाहलं विष मिव(-वा-)प्रगुणं तदेवं"[काव्यालङ्कारसू. वृ. IV.27] । यथा च "काममपायि मयेन्द्रियकुण्डैर्यद्यपि दुष्कृतहाल 

१०   हलौघः''[ ]। एते पुंक्लीबलिङ्गाः ॥११९५॥ २ वत्सस्येव नाभिरस्य वत्सनाभः । 'नाभेः संज्ञायाम्' (वा- )इत्यच् । प्रायेण वत्सान् नभ्नाति हिनस्तीति । ‘णभ तुभ हिंसायाम् '(त्र्या.उ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१ ॥ वा । ३ कालस्य वर्णस्य कुटोऽत्र कालकूटः, पुंक्ली.। कालसम्बन्धी कालकूटो व्याजो वा । कालं यममपि कूटयति । 'कूट परिदाहै'(चु.उ.से.), चुरादिः, 'कर्म ण्यण'३।२।१॥ इति वा । "कालस्य मृत्योः कूटं शिखरं कालकूटम्''[ ]इति तु पञ्जिका । ४ ब्रह्मणः पुत्री ब्रह्मपुत्रः । यद् याज्ञवल्क्यः -"त्वं विष! ब्रह्मणः पुत्रः 

२०   सत्ये धर्मे व्यवस्थितः''[याज्ञवल्क्यस्मृतिः, व्यवहारा ध्यायः, श्री-११०] । ५ प्रदीपयति प्रदीपनः । 'दीपी दीप्तौ'(दि.आ.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । तदुक्तम् 

  "ब्रह्मपुत्रस्तु कपिलो मलयाद्रिभवः खरः । 

   प्रदीपनस्तु दहनो रक्तवर्णोऽ(-ञ्ज-)नाद्रिजः ॥१॥"

["] इति ६ सुराष्ट्रदेशे भवः सौराष्ट्रिकः। अध्यात्मादि त्वाद् ठक्। ७ शुल्किकादेशे भवः शौल्किकेयः । 'स्त्री भ्यो ढक्'४।१।१२० ॥इति ढक् । “भृति(दृति) कुक्षि-' ४।३।५३ ।। इति योगविभागाद् ढञ्''[]इति मिश्राः । ८ ईषत् कोलति संस्त्यायति काकोलः, पुंक्ली.। 'ईषदर्थे 

३०   च'६।३।१०५ ॥ इति कोः कादेशः । काकोलो द्रोण काकस्तद्वन्गेचको वा । ९ दरदे सिन्धुदेशै भवो दारदः । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् ॥११९६ ॥ १० अहिच्छत्र देशे भवत्वाद् अहिच्छत्रः । ११ मेषशृङ्गाकारत्वात् मेष शृङ्गः । यद् वाचस्पतिः- "मेषशृङ्गं त्वविशृङ्गाकृति:" []। १२ कुष्णाति, कुष्टसदृक्त्वाद् वा कुष्टम् । यदाह "कुष्टं तु कुष्टसदृशमुग्रगन्धं भ्रमिप्रदम्'[] । १३ वालूकाभो वालूकः । १४ नन्दयति नन्दनः । १५ किराटके म्लेच्छदेशे भवः कैराटकः । १६ हिमवति भवो हैमवतः। १७ मर्कटाभो मर्कटः । १८ करवीर मूलजत्वात् करवीरः, (कनि करवीरकः)। यदाह-

४०   "करवीरं त्वश्व-मारमूलजं सर्वतो भवम् '[] ॥११९७॥ १९ सर्षपवत् पीतवर्णः सर्षपः। २० मूलकाभो मूलकः। २१ गौरश्चार्द्रकाभश्च गौराईकः। २२ सक्तुप्रतिकृतिः सक्तु कः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कः । सक्तुवच्चू ीभवनत्वात्। २३ कर्दमसम्भवात् कर्दमः । २४ अङ्कोल (अङ्कोल्ल)फलाभः अङ्कोल्लसारः । पृषोदरादिः। २५ कलिङ्ग देशे भवः कालिङ्गः । २६ अजस्तनाकृतित्वात् शृङ्किकः । यदाह-"शृङ्गिकं तु कृष्णवर्णमजस्तनसमा कृतिः''["] । २७ मधुसिक्थं मधूच्छिष्टम्, तत्सदृशत्वात् मधुसिक्थकः ॥११९८॥ २८ इन्दति इन्द्रः । इन्द्रशैल-

५०   भवत्वाद् वा । २९ लाङ्गलीप्रयोजनमस्य लाङ्गलिकः । यदाह-"लाङ्गलिकं तूपविषं लाङ्गलीमूलमेव तत्''["] । ३० विरुद्धाः स्फुलिङ्गा अस्य विस्फुलिङ्गः । ३१ बहि रन्तश्च पिङ्गलत्वात् पिङ्गलः । ३२ गोतमस्यायं गौतमः । ३३ मुस्तकाभो मुस्तकः । मुस्यति खण्डयति प्राणानिति वा। 'मुस खण्डने'(दि.प.से.), औणादिकस्तन्प्रत्ययः, ततः संज्ञायां कन् । ३४ दलति दालवः । 'कैरव भैरव-' (उणा-५१९) इत्यवे निपात्यते । एते सर्वेऽपि स्थावर वनस्पतिभवत्वात् स्थावराः, विषस्य जातयो भेदा इति । "एते सर्वेऽपि पुंक्लीबलिङ्गाः"["] इति मिश्राः। अमरश्च-

६० 

१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २. गोनासगोनसशब्दौ सर्पार्थवाचकतया न प्रकृतोपयोगिनौ प्रतीयेते ॥ ३. द्र. अम.क्षीर.१।७।१० ॥, पृ.५९ ॥, स्वोपज्ञटीका४।११९५ ॥, पृ.२६८ ॥ ४ '-प्' इति३ ॥ ५. 'तुभि' इति१॥ ६ मैत्रेयसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'दाहे' इति१, स्वामी च, 'परितापे' इति सायणः ॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, . भा-१, भोगिवर्गः, श्री-२२४, पृ.२६४॥, तत्र-'शिखरं' इत्यस्य स्थाने 'राशिरिव' इति दृश्यते ॥ ८. ३प्रतौ नास्ति ॥ ९. 'विषः' इति३ ।। १०. 'य-' इति१॥ ११. '-लौ' इति१ ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १८११ ॥, पृ.१७२ ॥ १३. '-ष्ट्रे दे-' इति१.२॥ १४. '-ते' इति३॥ १५. 'तु' इति५ ॥, 'च' इत्यष्टाध्याय्यां न दृश्यते ॥ १६. '-शभ-' इति१, '-देश-' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ १७. '-तं' इति३॥ १८. 'कुष्टं' इति३॥ १९. ३प्रतौ नास्ति ॥ २०. '-ग्रं गन्ध-' इति१ ॥ २१. द्र. स्वोपज्ञटीका४।११९७-११९८ ।, पृ.२६९ ॥ २२. 'वालु-' इति२.४॥ २३. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४प्रतिषु न दृश्यते ॥ २४. 'भवः' इति१ ॥ २५. 'कन्' इति३ ॥ २६. 'शृङ्ग ' इति४॥ २७ द्र. स्वोपज्ञटीका४११९९ ॥, पृ.२६९ ॥

  "पुंसि क्लीबे च काकोलकालकूटहलाहल': । 

   सौराष्ट्रिक: शौल्किकेयः ब्रह्मपुत्रः प्रदीपनः ॥१॥ 

   दारदो वत्सनाभश्च विषभेदा अमी नव ।"

[अमरकोषः१।८।१०-११] इत्याह । चतुस्त्रिंशत् स्थावर विषभेदस्य ॥११९९॥ 

कुरण्टाद्या अग्रबीजाः 

          १ अग्रभागो बीजमुत्पत्तिकारणमेषामग्रबीजाः, आद्य शब्दात् पारिभद्रादयः ॥ 

                                                                                   मूलजास्तूत्पलादयः । 

१०       १ मूलतः कन्दाज्जायन्त इति मूलजाः, आदि शब्दात् सूरणादयः ॥ 

पर्वयोनय इक्ष्वाद्याः 

           १ पर्वति पूरयति, ‘पर्व पूरणे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् ‘-वृषितक्षि-'(उणा-१५४)इति कनिन्, पर्व योनिरेषां पर्वयोनयः, आदिशब्दात् तृणवंशाद्याः ॥ 

३०                                                             स्कन्धजाः सल्लकीमुखाः ॥१२००॥ 

            १ स्कन्धाज्जायन्त इति स्कन्धजाः, मुखग्रहणाद् वटद्याः ॥१२००॥ 

शाल्यादयो बीहरुहाः 

           १ बीजात् सस्याद् रोहन्ति बीजरुहाः, आदिग्रहणात् षष्टिकमुद्गाद्याः ॥ 

                                                                                 सम्मूर्च्छजास्तृणादयः ।      

           १ सम्मूर्च्छनाज्जायन्त इति सम्मूर्छजाः, आदिग्रहणाद् भूच्छत्राद्याः ॥ 

           सङ्ग्रहमाह 

                                              स्युर्वनस्पतिकायस्य षडेता मूलजातयः॥१२०१॥ 

४०   वनस्पतिकायस्य एताः षड् मूलजातयः स्युर्भवेयु रिति ॥१२०१॥ 

                                     ॥ समाप्तो वनस्पतिकाय: ॥ 

                                            ॥ द्वीन्द्रियाः ॥ 

             पृथिव्यादीनेकेन्द्रियानभिधायाऽथे द्वीन्द्रियानाह 

नीलङ्गः कृमिरन्तर्जः 

            '१ शरीरस्याऽन्तर्भवः कृमिः, 'क्रिमिरित्यपि, क 

२०  वर्गाद्यरेफतृतीयस्वरादिः । यथा-'क्रमु पादविक्षेपे'(भ्वा. प.से.), 'क्रमिगमिनमिस्तम्भाम च इच्च(क्रमितमिशति स्तम्भामत इच्च'(उणा-५६१)इतीन्प्रत्ययोऽकारस्य चेकारः । २ नीलति नीलङ्गः, पुंसि । ‘णील(नील) वर्णे'(भ्वा. प.से.), 'प्रीकैपैं-'(हैमोणा-७६१) इत्यङ्गक् । द्वे सामान्येन शरीरस्याऽन्तर्जातजीवस्य । 'सुरमिया' इति भाषा ॥ 

                                                                                   क्षुद्रः कीटो बहिर्भवः । 

           १ क्षुद्रो ह्रस्वः कृमिः, कीटयति कीट:, पुंस्त्री । स्त्रियां गौरीवत् । सामान्येन ‘लटकीडा' इत्यादीनां नामैकम्॥ 

पुलकास्तूभयोऽपि स्युः 

          १ उभयेऽन्तर्भवा बहिवाश्च कृमयः, पोलन्ति पुलकः । 'पुल महत्त्वे'(भ्वा.प.से.), [संज्ञायां क्वुन्] । "पुलक: कृमिभेदे स्यात्''[विश्वलोचनकोशः, कान्तवर्गः, शो-११६] इति श्रीधरः । “वर्त्मनां पुलकवृश्चिकस्पृशाम्" [अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका३ ६१ ॥] इत्यनेकार्थटीका । 'सरमिया कीडी' इत्यादयः पुलकशब्देनोच्यन्त इत्यर्थः ॥ 

                                                            ___कीकसाः कृमयोऽणवः ॥१२०२॥ 

            १ अणवः सूक्ष्माः कृमयः, कुत्सितं कसन्ति कीकसाः । पृषोदरादित्वात् । एकं लघुकृमः ॥१२०२॥ 

५०   काष्ठकीटो घुणः 

           १ काष्ठोद्भवः कीट: काष्ठकीटः । २ घुणन्ति काष्ठान्तर्धमति घुणः । 'घुण भ्रमणे'(त.प.से.), 'इगु पध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । द्वे घुणस्य ॥ 

                                                                        गण्डूपदः किञ्चलकः कुसूः । भूलता 

           १ गण्ड्वो ग्रन्थयः पदान्यस्य गण्डूपदः । २ 

१. '-कूटहलाः' इति३.४ ।। २. '-वृक्षि-' इति३॥ ३. '-नीन्' इति३॥ ४. 'रु-' इति३.४॥ ५. 'अथ' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ ६. 'क्र-' इति२.३ ॥ ७. अधिकोऽयं प्रतिभाति ॥ ८. अत्र-'खरुश लङ्गलिगु'(उणा-३६)इति सूत्रसत्त्वादिदं विचारणीयम् ॥ ९. '-मीया' इति३॥ १०. 'पुंसि' इति४॥ ११. 'क्रीडा' इति ॥ १२. 'पुलकै-' इति१, 'पुलका-' इति३ ॥ १३. 'कसति' इति१ ॥ १४. 'घ' इति३ ॥

किञ्चित् चुलुपन्ति किञ्चलकः । 'कीचक-'(हैमोणा-३३) इत्यके निपात्यते । किञ्चुलुक उकारद्वयवानपि । ३ कोर्भूमेः सूते कुसूः । कुं मृदं सूते वा, मृदुत्सर्गात् । ४ भुवो लतेव भूलता । “महालता किञ्चलको भूस्थो गण्डूपदो मतः"[] इति पथ्यापथ्यः । अलसियानामानि चत्वारि ॥ 

गण्डूपदी तु शिली 

          १ गण्डू: पदान्यस्याः गण्डूपदी । २ शिलति शिली । शिल्याकृतिर्वा । "शिली गण्डूपदी च"[]इति पथ्यापथ्यः । यथा-"शिलीकलकलैः कलां कलयते बलात् 

१०   पल्वलम्''[]इति । लघुपातलाअलसिया नामैकम् ॥ 

                                                                          अस्रपा जलौकसः ॥१२०३॥ जलालोका जलूका च जलौका जलसर्पिणी । 

           १ अस्रं पिबति अस्त्रपा। 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'आतो मनिन्क्वनिष्वनिपश्च' ३।२७४॥ इति चकाराद् विच्, सोमपावत् स्त्रीलिङ्गे रूपाणि । " 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३।२।३ ॥ इति कप्रत्ययान्तोऽयम्''[] इत्यन्ये । तदा गङ्गा वत् । (२ जलमोक आसां जलौकसः । स्त्रियां वा बहुवचनान्तोऽयम् ) ॥१२०३॥ ३ जलो (जले) आलो 

क्यते जलालोको । 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.), घञ् । 

२०   (जले आलोकोऽस्या इति वा । ४ जलति जलूका । 'जल धान्ये '(भ्वा.प.से.), 'मृमन्यञ्जि- '(हैमोणा-५८) इत्यूकः । ५ जले ओकः स्थानमस्याः, जलमोकोऽस्या वा जलौका । 'ओक उचः के ७।३।६४॥ इति निपातनादो कोऽदन्तस्ततः टाप् )। ६ जले सर्पति जलसर्पिणी । 'सृप्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः ('सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये'३।२।७८ ॥ इति णिनिः, 'टिड्डाणञ्-' ४।१।१५॥ इति ङीप्)। जेलोनामानि षट् । 

मुक्तास्फोटोऽब्धिमण्डूकी शुक्तिः 

           १ मुक्ताः स्फुटन्त्यत्र मुक्तास्फोटः । 'स्फुट विकसने '(तु.प.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ्)। २ 

३०   अब्धेर्मण्डूकीव अब्धिमण्डूकी । ३ शोचति शुक्तिः, स्त्री लिङ्गः । 'शुच शोके'(भ्वा.प.से.), 'दृमुषि-'(हैमोणा-६५१) इति कित् तिः। यद्वा शुच्यति मुक्तां प्रसूते। 'शुच्यी अभि षवे'(भ्वा.प.से.), "स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, 'लोपो व्योर्वलि' ६।१।६६॥, 'तितुत्र-७।२।९ ॥ इतीनिषेधः । यद्वा शुच्यते शुक्तिः । [ई]शुचिर् पूतिभावे'(दि.उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्' ___३।३।९४ ॥, 'तितुत्र-'७।२।९॥ इतीनिषेधः । त्रीणि शुक्तेः ।। 

                                                                        कम्बुस्तु वारिंजः ॥१२०४॥ त्रिरेखः षोडशावर्त शङ्खः 

           १ काम्यते कम्बुः, पुंक्ली.। 'कमु कान्तौ'(भ्वा.

४०   आ.से.), 'कम्यमिभ्याम्- '(उणा-७९९)इति बुः । २ वारिणो जातो वारिजः ॥१२०४॥ ३ तिस्रो रेखा अस्य त्रिरेखः । ४ षोडश आवर्ता अस्य षोडशा वर्तः । ५ शाम्यत्यशुभमनेनेति शङ्ख, पुंक्ली. । 'शमु उपशमे '(दि.प.से.), ['शमेः खः'(उणा-१०५) इति] खप्रत्ययः । शं सुखं श्रेयो वा खनति जनयतीति वा । 'खन खनने '(भ्वा.उ.से.), 'अन्येभ्यो(व)पि-'३।२।१०१॥ इति डः । पञ्च शङ्खस्य ॥ 

                                                                              ___अथ क्षुद्रकम्बवः । शङ्खनकाः क्षुल्लकाश्च 

५०       १ क्षुद्राः कम्बवः क्षुद्रकम्बवः, सूक्ष्मा नद्यादिजाः कृमयः। २ शं खनन्ति शङ्खनकाः । संज्ञायां क्वुन् । ३ क्षुद्यन्ते क्षुल्लकाः । अकप्रत्यये साधुः । त्रीणि लघुशङ्खस्य ॥ 

                                                                 शम्बूकास्त्वम्बुमात्रजाः ॥१२०५॥ 

१. 'मही-' इति१.२॥ २. '-लुको' इति१ ॥ ३ '-लौ' इति५, इतोऽग्रे ३प्रतौ 'कलां कलैः' इति दृश्यते ॥ ४ 'बा-' इति३ ॥ ५, द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २५०१ ॥, पृ.२८५॥ ६. '-न्ति' इति३॥ ७ 'गङ्गावत् तदा' इति१॥ ८ कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने २प्रतौ- "जलमोको गृहमस्या इति जलौकसः । शब्दशक्तिस्वाभाव्यादेकत्वेऽपि बहुत्वम् । एकवचनान्तोऽपि अदन्त एवेत्यन्ये (इतः प्रतावेव बहिर्भागे) 'जलौरगी जलौका तु जलौका तु जलौकसि''[ ]इति संसारावर्ते । 'जलौकसेनेव रक्ताकृष्टिनिपुणेति वासवदत्तायाम् । जलं च तदौकश्चेति जलोकस्ततोऽर्शआद्यचि, एकवचनमदन्तत्वं चोपपाद्यम् ॥" इति दृश्यते । अत्र पदचन्द्रिका तुलनीया, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२५०, पृ.२९९ ॥ ९. 'जलौका' इति१॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतावेव बहिर्भागे दृश्यते ॥ ११. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'जल घात्ये' इति स्वामी, 'जल घातने' इति सायणः ॥ १२. 'जलोक-' इति३॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४ 'शोचयति' इति५ ।। १५. 'मुक्तां प्रसूते' इति १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १६. '-ति' इति१.५॥ १७ ‘-तो' इति३॥ १८. १प्रतौ नास्ति ॥ १९. 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २०. '-नति' इति१॥

         १ शाम्यन्ति शम्बूकाः । 'शम्बूक-'(हैमोणा ६९) इत्यूके निपात्यते । शम्बुको ह्रस्वमध्योऽपि । २ अम्बुमात्रे जले एव जायन्ते अम्बुमात्रजाः। “मात्रं त्वधृतौ स्वार्थे कात्स्यें''[अनेकार्थसङ्ग्रह:२।४३६ ॥] इति । एकं जलशङ्खस्य ॥१२०५॥ 

कपर्दस्तु हिरण्य. स्यात् पणास्थिक-वराटको । 

          १ कपर्दः महादेवजटाबन्धनामनि(अभिधान-शो २।२०० ॥)व्युत्पादितः । २ हिरण्यः सुवर्णनामसु (अभि धान-थो-४।१०४४), पुंक्लीबलिङ्गोऽयम्। ३ पणाय व्यव 

हारायाऽस्थ्यस्य पणास्थिकः । ४ वरं प्रशस्यमटति वराटः । 

३०   अच्, स्वार्थे कन् [वराटकः ] । 'श्वेत:"[शेषनाममाला ४।१७४ ॥] इति शैषिकम् । त्रीणि 'कोडा' इति ख्यातस्य॥ 

दुर्नामा तु दीर्घकोशा 

           १ दुर्दुष्टो नामो नमनमस्या दुर्नामा, टाबन्तो गङ्गावत् । व्यञ्जनान्तोऽप्यम् । “दुर्नामा पङ्कशुक्तौ स्त्री दुर्गम क्लीबमर्शसि''[विश्वलोचनकोशः, नान्तवर्गः, शो १८२]इति श्रीधरः । २ [दीर्घः कोशोऽस्या जलूकाकार त्वाद् दीर्घकोशा । दीर्घा कुश्यतीति वा] । जलौका कारो जलजन्तुरयम्, तस्य द्वे । 'घिरोली' इति भाषा॥ 

१०                                    ॥ उक्ता द्वीन्द्रियाः ॥ 

                                           ॥ त्रीन्द्रियाः ॥ 

           अथ त्रीन्द्रियानाह 

                                                                       पिपीलकस्तु पीलकः ॥१२०६॥  

           १ पीलति पिपीलकः । ‘पील प्रतिष्टम्भे'(भ्वा. प.से.), पृषोदरादिः । २ पीलति पीलकः । ण्वुल् । मण्डोकानाम्नी द्वे ॥१२०६॥ 

पिपीलिका तु हीनाङ्गी 

           १ पीलति पिपीलिका । पृषोदरादिः। २ हीन मङ्गमस्या हीनाङ्गी । कीडीनाम्नी द्वे ॥ 

२०                                                                           ब्राह्मणी स्थूलशीर्षिका । 

           १ बृंहति ब्राह्मणी। अणप्रत्यये साधुः। २ स्थूलं शीर्षमस्याः स्थूलशीर्षी । गौरादिः, ततः कनि 'केऽणः' ७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् [स्थूलशीर्षिका] । मोटा माथानीकीडीनाम्नी द्वे ॥ 

घृतेली पिङ्गकपिशा 

           १ घृतेन ईर्यते प्रेर्यते घृतेली । 'ईर गतिकम्पनयोः' (अ.अ.से.), '-प्रेरणे '( ) वा, घअन्तः, गौरादिः । २ पिङ्गं हीबेरम्, तद्वत् कपिशा पिङ्गकपिशा । घीवेलेनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                     अथोपजिह्वोपदेहिका ॥१२०७॥ 

४०  वम्युपदीका 

            १ उपलेढि उपजिह्वा । 'लिह आस्वादने'(अ. उ.अ.), 'लिहेर्जिह च'( )इति वः। २ उपदिह्यते मृद नया उपदेहिका । 'दिह उपलेपे (अ.उ.अ.), बाहुल कात् करणे ण्वुल्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्वम् ॥१२०७॥ ३ वमति मृदं वनी । 'टुवम उद्गिरणे'(अ. प.से.), बाहुलकाद् रः, गौरादिः । ४ उप समीपे ददाति उपदीका । पृषोदरादिः । उदेहीनामानि चत्वारि ।। 

                      रिक्षा तु लिक्षा 

५०        १ रेषति रिक्षा। 'रिष गतौ (भ्वा.प.से.), 'ऋषिरिषि-'(हैमोणा-५६७) इति कित् सः । २ लत्वे लिक्षा। लेढि रसमिति वा। 'लिह आस्वादने'(अ.उ.अ.), बाहुलकात् क्सः। लिश्यतेऽल्पीभवति वा। 'लिश अल्पी भावे'(दि.आ.अ.), बाहुलकात् क्सः । लीखनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                        यूका तु षट्पदी । 

             १ यौति मिश्रीभवति कायेन यूका । 'यु मिश्र णामिश्रणयोः (अ.प.से.), 'अजियुधिनीङ् भ्यो(.-नीभ्यो) दीर्घश्च'(उणा-३२७)इति कन, दीर्घत्वं च । २ षट पादा अस्याः षट्पदी । द्वे षट्पद्याः । 'जूं' इति भाषा ॥ 

६० 

१. 'शाम्यति' इति१ ॥ २. 'कात्स्र्ने' इति१.३ ॥ ३. १.३.४प्रतिषु नास्ति ॥ ४ 'कुडा' इतिर, 'कवडा' इति२ ॥ ५. सर्वादशेषु दीर्घकोशाशब्दस्य 

रभावादत्र चतुष्कोणे स्वोपज्ञटीकायाः पाठः स्थापितः ॥ ६ 'का' इति३.४॥ ७ '-त्वे' इति४.५॥ ८ -णयोः' इति३॥ १. '-लि-' इति१॥ १०. 'उपदेहा' इति५ ॥ ११. 'उपदेहे' इति३, 'दिह उपचये' इति स्वामिसायणौ, 'दिह उपतापे' इति मैत्रेयः ॥ १२. 'ल्युट' इति१॥ १३. 'ऊ-' इति ॥ १४. 'रेषति रिक्षा' इति १.३.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ १५. क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'कष' इत्यादिदण्डकोऽयं रिषधातुहिँसायामर्थे दृश्यते ॥ १६. 'यु मिश्रणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ १७ 'अस्य' इति१.२.४.५ ॥ १८ '' इति भाषा' इति १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥

गोपालिका महाभीरुः 

          १ गां पलति गच्छति गोपाली । 'पल गतौ' (भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, 'टिड्डाणञ्–'४।१।१५॥ इति ङीप, कनि, 'के ऽणः '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् , [ गोपालिका] । २ अतिशयेन भीरुः महाभीरुः । चींचडीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       गोमयोत्था तु गर्दभी ॥१२०८॥ 

           १ गोमयादुत्तिष्ठति गोमयोत्था । 'ष्ठा गति निवृत्तौ'(अ.प.अ.), 'उदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य'८।४।६१ ॥,

१०   ['झरो झरि सवर्णे'८।४।६५ ॥, 'खरि च'८४१५५ ॥] । २ गर्दभवर्णत्वात् गर्दभी। “गर्दभी क्षुद्ररोगजन्तुविशेषयोः" [विश्वप्रकाशकोशः, भान्तवर्गः, श्री-३५] इति महेश्वरः । द्वे गोमयोत्पन्नकीटस्यं ॥१२०८॥ 

मत्कुणस्तु कोलकुण उद्देशः किटिभोत्कुणौ । 

            १ माद्यति शोणितेन मत्कुणः । 'मदी हर्षे'(दि. प.से.), 'भ्रूणतृण-'(हैमोणा-१८६)इत्यादिना साधुः । २ कोल इव कुणति विदारयति कोलकुणः। 'कुण विदा रणे'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। ३ उद्दशति उदंशः । ‘दंश दशने '(भ्वा.प.अ.), अच् । ४ केटति उत्त्रासयति किटिभः । 'किट उत्त्रासे'(भ्वा.प.से.), बाहुल कादिभच् । किटिं त्रासं बिभर्तीति वा । 'अन्येभ्यो (ष्व)पि-'३।२।१०१ ॥ इति डः । ५ उत्कुणति उत्कुणः । कुणधातोः 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । 'उत्कण' इत्यकारमध्योऽपि । मांकणनामानि पञ्च ॥ इन्द्रगोपस्त्वग्निरजो वैराटस्तितिभोऽग्निकः।१२०९। 

            १ इन्द्रेण गुप्यते इन्द्रगोपः । 'गुपू रक्षणे'(भ्वा.

४०   प.से.), कर्मणि घञ् । २ अग्निवद् रज्यति अग्निरजः । पृषोदरादित्वात् । ३ वैरणाऽटति वैराटः । पचाद्यच् । ४ तितीवद् भाति तितिभः। 'भा दीप्तौ'(अ.प.अ.), 'आतो ऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, 'ड्यापोः संज्ञाछन्दसोः- '६।३।६३ ॥ इति ह्रस्वः। ५ अग्निप्रतिकृतिः अग्निकः। 'इवे प्रतिकृतौ' ५।३।९६ ॥ इति कः । पञ्च इन्द्रगोपस्य ॥१२०९॥ 

                                        ॥ उक्तास्त्रीन्द्रियाः ॥ 

                                          ॥ चतुरिन्द्रियाः ॥ 

            अथ चतुरिन्द्रियानाह 

२०   ऊर्णनाभस्तन्तुवायों जालिको जालकारकः । 

                                          कृमिर्मर्कटको लूता लालास्त्रावोऽष्टपाच्च सः ॥१२१०॥ 

             १ ऊर्णा नाभावस्य ऊर्णनाभः। 'अच्'५ ।४।७५ ॥ इति योगविभागादसमासान्तः, 'ड्यापोः संज्ञाछन्दसो:-' ६।३।६३ ॥ इति ह्रस्वः । २ तन्तून् वयति तन्तुवायः । 'वेञ् तन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), 'हावामश्च'३।२।३ ॥ इत्यण, 'आतो युक्-७।३।३३॥ । ३ जालमस्त्यस्य जालिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इति ठन् । ४ जालं करोति जालकारकः। ण्वुल्। ५ करोति जालं कृमिः। 'कृभूभ्यां 

३०   कित्'(हैमोणा-६९०) इति मिः। क्रिमिरपि । ६ मर्कट इवाऽऽरोहावरोहाद् मर्कटकः । ७ लूयते लूता । 'लूम्रो वा'(हैमोणा-२०२)इति कित् तः । ८ लालां स्रवति 

५०   लालास्रवः। 'स्त्र प्रस्रवणे (भ्वा.प.अ.), 'कर्मण्यण्' ३।२।१॥ । ९ अष्टौ पादा अस्य अष्टपाद् । 'सङ् ख्यासुपूर्वस्य'५।४।१४० ॥इति पादान्तलोपः । नव ऊर्ण नाभस्य । 'कोलियावडा' इति भाषा ॥१२१०॥ 

कर्णजलौका( -जलूका) तु 

                                                                             कर्णकीटी शतपदी च सा। 

            १ कर्णस्य जलूकेव कर्णजलूका, टाबन्तः । २ कर्ण कीटयति कर्णकीटी। 'कीट वर्णने '(चु.उ.से.), बन्ध इत्यन्ये, चुरादियम्, 'कर्मण्यण'३।२।१ ॥, 'टिड्डा णञ्-'४।१।१५।। इति ङीप् । ३ शतं बहवः पादा अस्य 

६०   शतपदी । 'कुम्भपद्यादिषु (कुम्भपदीषु) च'५।४।१३९ ॥ 

१. 'ङीष्' इति१.२.४.५ ॥ २. 'ची-' इति१.४, 'चींव-' इति२॥ ३ ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ४ '-दृस्य' इति१॥ ५ क्षीरतरङ्गिण्यादौ विदारणेऽर्थे कुणधातुर्न दृश्यते ॥ ६ 'मा-' इति४॥ ७ 'ते' इति३॥ ८ 'तन्त्रवायः' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणौ, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ९. '-टा' इति१॥ १०. 'हसिमृग्रि- '(उणा-३६६)इत्यादिना तनि, संज्ञापूर्वकत्वाद् गुणाभावे 'लूता' इति सिद्धेऽस्योल्लेख: प्रमादमूलकः प्रतिभाति ॥ ११. '- श्रवणे' इति२.३.४, क्षीरतरङ्गिण्यादौ स्रुधातुर्गतावर्थे दृश्यते ॥ १२. 'कोली-' इति३॥ १३-१. 'कर्णजलौका' इति, १३-२. 'कर्णकीटा' इति च मुद्रिताभिधानचिन्तामणौ, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ १४ 'कर्णज-' इति१॥ १५. '-कैव' इति४॥ १६. 'कीट 

वरणे' इति स्वामी, 'कीट बन्धने' इति मैत्रेयः, 'कीट वर्णे' इति सायणः ॥ १७ 'ङीष्' इति१.२.४.५ ॥

इति पादस्याऽन्तलोपो ङीष् च। त्रीणि कानसीयालीति ख्यातायाः । अत्र हि सूत्रे मूलटीकायां च पाठविपर्यासो लेखकदोषात् सम्भाव्यते, स च पाठो न शिष्टसम्मतः, यतः कर्णजलौकायास्त्रीन्द्रियत्वसद्भावात् प्रज्ञापनादिभिः सह विरोधात्, तथा च प्रज्ञापनासूत्रप्रथमपदत्रीन्द्रियाधिकारः "गोमी (गोम्ही) हत्थिसोंडा''[श्रीप्रज्ञापनोपाङ्गम्, त्रीन्द्रिय प्रज्ञापना, सू-२८] इत्यादि, "गोमी (गोम्ही) कर्णशृङ्गा लिका, जे यावण्णे तहप्पगारा, ये चाऽपि चान्ये तथा प्रकारास्ते सर्वे त्रीन्द्रिया ज्ञातव्या इति शेषः''[श्रीमलय 

१०   गिर्याचार्यविरचितविवरणम्, पृ.४२]इति तद्वृतिः ॥ 

वृश्चिको द्रुण आल्यालिः 

           १ वृश्चतीति वृश्चिकः । [ओ]वश्यूँ छेदने '(तु. प.से.), 'पापुलि-'(हैमोणा-४१)इति किदिकः, पुंस्त्री लिङ्गोऽयम् । २ द्रुणति गुणः । 'द्रुण हिंसायाम्'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । द्रुतोऽपि । ३ आलमना र्थोऽऽत्राऽस्ति आली। 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५ ।। इतीनिः । "आलं स्यादर्थहरितालयोः''[अनेकार्थसङ्ग्रहः,२।४६३ ॥] इत्यनेकार्थः । ४ अलति आलिः । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा. प.से.), 'कृशकुर्टि-'(हैमोणा-६१९)इति णिदिः । आली,

२०   आलयः इत्यादि हरिवत् । त्रीणि वृश्चिकस्य ॥ 

                                                                   __ अलं तत्पुच्छकण्टकः ॥१२११॥ 

            १ अलति अलम् । पचाद्यच् । तस्य वृश्चिक स्य पुच्छकण्टकस्तत्पुच्छकण्टकः । एकं वृश्चिककण्टकस्य ॥१२११॥ 

भ्रमरो मधुकृद् भृङ्गश्चञ्चरीकः शिलीमुखः 

इन्दिन्दिरोऽली रोलम्बो द्विरेफः 

          १ प्रतिपुष्पं भ्रमतीति भ्रमरः। 'भ्रम चलने'(भ्वा. प.से.), वासरवदरन्प्रत्ययः । भ्रमन् रौतीति, पृषोदरादिर्वा । २ मधु करोति मधुकृत् । क्विपि, ‘ह्रस्वस्य-'६।१७१ ॥ 

३०   इति तुक् । अत्र मधुशब्दो भ्रमरैः कृतस्य मधुनः पर्यायः । 

              यद्वाचस्पति:

   "पौत्तिकं१ भ्रामरं२ क्षौद्रं३ दालौहद्दालक५माक्षिकम् । 

    अर्घ्यं७ छात्रक८मित्यष्टौ जातयोऽस्य पृथग्गुणः ॥१॥ 

     तत्र पौत्तिमुत्तप्तघृताभं विषकीटजं१ । 

     भ्रामरं तु भ्रमरजं पाण्डुरं गुरुशीतलम् २ ॥२॥ 

     [क्षौद्रं तु कपिलं दाहि क्षुद्रानीतं मलावहम् । 

     लालं तु दलजं सेव्यं दुर्लभं रूक्षवालकम् ॥३॥ 

     उद्दालकं तु शालाकं विषजिद् मधुराम्लकम् । 

     माक्षिकं तु मधु ज्येष्ठं विरूक्षं तैलवर्णकम् ॥४॥ 

     अर्घ्यं तु पूज्यमापाण्डु मनाक् तिक्तं सवालकम् । 

४०  छात्रं त्वेकान्तमधुरं सर्वार्घ्यं राजसेवितम् ॥५॥]"

[]इति । मधुकरोऽपि नाम्नि । ३ द्वौ रेफौ बिभर्ति भृङ्गः । [यद्वा] भृञः (बिभर्ति) मधु । 'शृङ्गाङ्गभृङ्गाः' (चान्द्रोणा-२।२० ॥)इति भृञो गन् नुट् च । ४ चञ्चति, चञ्चूर्यते वा चञ्चरीकः । 'शृ(स)णीक-'(हैमोणा-५०) इतीके निपात्यते । ५ शिली शल्यं मुखेऽस्य शिली मुखः । शिलीव मुखमस्येति वा । ६ इन्दति कुसुमैः इन्दिन्दिरः। 'इदि परमैश्वर्ये' (भ्वा.प.से.), 'स्थविर'(हैमोणा ४१७)इतीरे निपात्यते । ७ अलति अलिः । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७)

५०   इतीन्, हरिशब्दवत् । "मरुति वाति विलासिभिरुन्मद भ्रमदलौ मदमलौल्यमुपाददे''[शिशुपालवधम्, सर्गः-६, यो-२३] इति माघः । व्यञ्जनान्तोऽयम्, तत्र अलति भूषयति पुष्पमिति अली । 'अल भूषणादौ '(भ्वा. प.से.), बाहुलकात् 'पथिमथिभ्यामिन्( -मिनि:)'(चान्द्रोणा ३८४) इतीन् (इतीनिः)। अलिनौ, अलिनः इत्यादि। "मलिनिमालिनि माधवयोषिताम्''[शिशुपालवधम्, सर्गः-६, शो-४] इति माघः । ८ रुवन् लम्बते रोलम्बः । 'लबि अविलंसने [च] '(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । ९ द्वौ रेफौ 'भ्रमर' इति नाम्नि अस्य द्विरेफः । एते पुंस्त्रीलिङ्गाः। 

६०  भसलो देश्याम्, संस्कृतेऽपि। नव द्विरेफस्य ॥ 

                                                                           __ अस्य षडंहयः ॥१२१२॥ 

           १ अस्य भ्रमरस्य षड् अंहृयश्चरणाः, ततः षडंह्रिः, ___षट् पदः, षट्चरण इत्यादि सिद्धम् ॥१२१२॥ 

१. 'ङीष्' इति१.३.५॥ २. '-सिलाया-' इति३, '-सिलायीति' इति५॥ ३. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते॥ ४ '-प्रथमपद-' इति१.२ विना ॥ ५. '-तृतीया-' इति३ ॥ ६. 'गा-' इति४.५ ॥ ७. '-शृगा-' इति४॥ ८. 'वन्ने' इति४॥ ९. 'वृत्तिः' इति३ ॥, "गोम्ही-कर्मसियालिया, 'ये यावन्ने तहप्पगारा' येऽपि चान्ये तथाप्रकारास्ते ते सर्वे त्रीन्द्रिया ज्ञातव्या इति शेषः" इति विवरणे दृश्यते, पृ.४२ ॥ १०. '-चूञ्' इति१ ।। ११. 'हिंसागतिकौटिल्येषु' इति क्षोरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. '-हर-' इति५ ॥ १३. 'सर्वधातुभ्य इन्'(उणा-५५७)इत्यनेनाऽपि सिद्धिर्भवत्येव । १४. '-कण्टस्य' इति१ ॥ १५. '-तीति' इति१ ॥ १६. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१२१४ ॥, पृ.२७२ ॥ १७. 'भृञः किन्नुट च'(उणा-१२२)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणे ॥ १८. 'अन्' इति स्वामी, 'अर्लं' इति मैत्रेयः, 'अल' इति सायणः ॥ १९. 'रुदन्' इति३ ।। २०. 'भसदलो' इति२॥

भोज्यं तु पुष्प-मधुनी 

          १ अस्येत्यत्राऽपि सम्बन्धनीयम्, अस्य भ्रमरस्य भोज्यं पुष्पम्, मधु च, तेन पुष्पलिट्, पुष्पन्धयः, मधु लिट्, मधुपः, मधुव्रत इत्यादि सिद्धम् ॥ 

                                                                                खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः ।        

          १ खे द्योतत इति खद्योतः। 'द्युत दीप्तौ'(भ्वा. आ.से.), अच् । खं द्योतयतीति । 'कर्मण्यण'३।२।१॥ वा। २ ज्योतिस्तारका, तद्वदिङ्गति चलति, ज्योतिर्युक्त मिङ्गतीति वा ज्योतिरिङ्गणः । 'इगि गतौ'(भ्वा.प.से.),

१०   'चलनशब्दार्थात्-'३।२।१४८ ॥इति युच् । खजूआनाम्नी द्वे॥ 

           "खद्योते तु कीटमणिर्कोतिर्माली तमोमणिः ।। 

             परार्बुदो निमेषद्युत् ध्वानभित् ॥" [शेषनाममाला ४।१७५ ॥] इति शेषः ॥ पतङ्गः शलभः 

           १ पतति वह्राविति पतङ्गः । 'पत्लु पतने '(भ्वा. प.से.), 'पतेरङ्गच्-'(उणा-११६)। २ शलते शलभः । 'शल चलनसंवरणयो: '(भ्वा.आ.से.), भौ आत्मनेपदी, 'कृ शृशलिकलिगर्दिभ्योऽभच् '(उणा-४०२)। द्वे पतङ्गस्य । शलभशब्दः तिड्डपर्यायोऽपि । यद्देशीसूत्रम्-'तिड्डौ सलहपि 

२०   सल्ला'( )इति, 'शलभः पिशाचश्च'[ ]इति तट्टीका । शलभच्छायमित्यत्र तिड्डानां छायेत्यर्थः । पुनर्यथा 

    "अतिवृष्टिरनावृष्टिर्मूषकाः शलभाः शुकाः । 

    अत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्मृताः ॥१॥"

[मा.भा. ५२०] इति ॥ 

                                                                   . क्षुद्रा सरघा मधुमक्षिका ॥१२१३॥ 

            १ क्षुणत्यङ्ग क्षुद्रा । 'क्षुदिर् संपेषणे'(रु.उ.अ.), 'स्फायि-'(उणा-१७०)इति रक्, टाप् । २ सरन्ती, वा घातयति सरघा । ण्यन्ताद् हन्तेर्डः, 'सुप् सुपा'२।१४ ॥ इति समासे, पृषोदरादित्वात् साधुता । 'मक्ष सङ्घाते'(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०)इति क्वुनि,

३०   टापि, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वे मक्षिका, मधु कारिणी, मधुवर्णा वा मक्षिका मधुमक्षिका । मधुपूडा माखीनामानि त्रीणि ॥१२१३॥ 

माक्षिकादि तु मधु स्यात् 

           १ मक्षिकाभिः कृतं माक्षिकम् । 'नाम्नि मक्षि कादिभ्य: '( है मसू-६।३।१९३॥)इत्यण् । आदिग्रहणात् पौत्तिकादि । २ मन्यतेऽभिलष्यते मधु, क्लीबे । पुंस्यपि वैजयन्ती, यदाह-"मधूलं तु मधुर्न स्त्री मधुकं तत्पुरातनम्" [वैजन्तीकोषः३।८।१३४॥]इति । एकं माक्षिकादिमधुनः ॥ 

                                                                             मधूच्छिष्टं तु सिक्थकम् । 

४०        १ मधुनः उच्छिष्टं कल्के: मधूच्छिष्टम् । २ सिच्यते सिक्थम् । 'षिचिर् क्षरणे'(तु.उ.अ.), 'नीभू (नू) रमि'(हैमोणा-२२७) इति कित् थः, कनि सिक्थ कम् । कन्नभावे सिक्थम् । मदनोऽपि । “मदनः स्मर धत्तूरवसन्तद्रुमसिक्थके"[विश्वलोचनकोशः, नान्तवर्गः, श्लो १०४]इति श्रीधरः । मीणनाम्नी द्वे ॥ 

वर्वणा मक्षिका नीला 

           १ वणति शब्दायते वणा । 'वण अण रण वण भण शब्दार्थाः (भ्वा.प.से.), अचि, टाप् । वृणीते पूति द्रव्यं भजत इति वर् । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), विच्प्रत्ययः,

५०   ततः कर्मधारये वर्वणा । वर्वतीति वा वर्वणा । नन्द्यादित्वाल्ल्युः । २ मक्षति मक्षिका । 'म्रक्ष सङ्घाते' (भ्वा.प.अ.)इत्यत्र मक्षमपि केचित् पठन्ति, ततः कृञादिभ्यो वृनि, टाप् । "नीला काचवर्णा । नीलेति मक्षिकावशेषणम् , अत एव 'नीलात् प्राण्यौ(ण्यो)षध्योः' (चान्द्र-सू २।३।३९ ॥ इति नित्यं ङीष्प्राप्तेः नीलेति टाबन्तपाठो 

१. '-या-' इति२॥ २. 'ध्वान्तचित्रः' इति१.२, शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ३ 'इति शेषः' इति १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ४ 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. 'पतते-' इति१.२.४.५ ॥ ६ -ति' इति३॥ ७ 'भ्वादी' इति २, 'भौवादिकः' इति४॥ ८ द्र. अम.क्षीर.३।३।६८ ॥, पृ.२८६॥ ९. 'संप्रे-' इति३॥ १०. '-पु-' इति३ ॥ ११. पाणिनीये 'संज्ञायाम्'४।३।११७॥ इत्यनेनाऽण् बोध्यः ॥ १२. इतोऽग्रे सर्वादशेषु 'मधु इति' इति दृश्यते, तत्त्वधिकः प्रतिभाति ॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः२।९।१०७॥ १४. 'षिच' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।। १५. 'स्मरधत्तूरः' इति१.३॥ १६. 'मैण-' इति३, 'मणी-' इति५ ॥ १७ 'अण रण वण भण मण कण क्वण व्रण भ्रण ध्वण शब्दार्थाः' इति सायणः, तत्र 'भण' इति स्वामिना, 'ध्वण' इति मैत्रेयेण च नोक्तः ॥ १८. 'मा-' इति३॥ १९. 'टापि' इति४.५ ॥ २०. १प्रतौ नास्ति ॥

लेखकप्रमादज:"[]इति सुभूत्यादयः । “नील्या रक्तेव नीला। '-अन्'(वा-४।२।२॥)इत्यन् । अत एव "कुवलयदलनीला कोकिला''[]इति प्रयोगः, अतो न ङीषिति समाधेयम् । यदा तु नामत्रयं तदा ‘वा संज्ञायाम्'(वा-४।१।४२॥)इति ङीषन्ताच्च पक्षे युक्त एव टाप्''[]इति मिश्राः । नीलीमाखीनाम एकम् ॥ 

                                                                       पुत्तिका तु पतङ्गिका ॥१२१४॥ 

          १ पुदिति शब्दं तनोति पुत्ता । 'अन्येभ्यो(ष्व) पि- '३।२।१०१॥ इति डः, टाप्, कनि, 'प्रत्ययस्थात्-'

१०   ७।३६४४ ॥ इतीत्वम्। पूता (पूना?) यवा इतिवत् पूजो विनाशार्थे, पुनाति वेधनेन विनाशयति, 'अन्येभ्योऽपि-' ३।२।१७८ ॥ इति क्विप्, दृशिग्रहणाद् ह्रस्वत्वे तुक् [पुत्] । पूतमतीतं तोकते याति । ककिवकिमकीत्यादिना दण्डकपठिताद् गत्यर्थाद् ‘इगुपध-'३।१।१५ ।। इति कः, 'सुप्सुपा'( )इति कर्मधारये वा पुत्तिका । २ पतेति, [पतति। 'पतेरङ्गच्-'(उणा-११६)इत्यङ्गच्] । इवार्थेऽल्पार्थे कुत्सिार्थे वो कनि के वा पतङ्गिका । पूतिनाम्नी द्वे। “मधुमक्षिकाभेदोऽयम्''[अम.क्षीर.२ ।५।२८॥] इति 

क्षीरस्वामी । यत्तिमिः 

२०   "माक्षिकं तैलवर्णं स्यात् घृतवर्णं तु पौत्तिकम् । 

       भ्रामरं तु भवेच्छुक्लं क्षौद्रं च कपिलं भवेत् ॥१॥"

[ ]इति । इह प्रस्तावादनुक्तेऽपि मक्षिकानाम्नी इमे "मक्षिका१ भम्भराली२ स्यात्''[हारावली, पादावधिः, शो-२४(१२४)] इति हारावली ॥१२१४॥ 

वनमक्षिका तु दंश:

          १ वनस्य मक्षिका वनमक्षिका । दशति दंशः । अच्। "दंशवंशमशकेशपाशकाः''["]इति शभेदात् ताल व्यान्तः । एकं दंशस्य ॥ 

                                                                                दंशी तज्जातिरल्पिका । 

३०      १ दशति दंशी । अपचयविवक्षायां 'जाते:-' ४।१।६३ ॥ इति ङीष् । तज्जातिर्दशजातीया, अल्पिका लघुः । कुन्तीनाम एकम् ॥ 

तैलाटी वरटा गन्धोली स्यात् 

           १ तैलमटति तैलाटी। 'कर्मण्यण'३।२।१॥, 'टिड्डा __णञ्- '४।१।१५॥ इति ङीप् (डीप्) । २ वृणीते वरटा, __पुंस्त्री । 'वृङ् संभक्तौ'(त्र्या.उ.से.), 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा ५२१)। ङीषि वरट्यपि । ३ गन्धयत्यर्दयति गन्धोली । 'गन्ध अर्दने'(चु.आ.से.), बाहुलकात् पटोलवदोलच, गौरा दित्वाद् ङीष् । गन्धमालाति, 'आत:-'३।२।३ ॥ इति योगविभागात् कः, ङीषि । “गन्धालीत्येके"[अम.क्षीर.

४०   २।५।२८॥] इति स्वामी । पीलीभमरीनामानि त्रीणि । 

                                                                           चौरी तु चीरुका ॥१२१५॥ झिल्लीका झिल्लिका वर्षकरी भृङ्गारिका च सा । 

           १ चिनोति कटुशब्दं चीरी । 'चिञ् चयने'(स्वा. उ.आ.), शुषिचिभ्यां रक(क्रन)दीर्घत्वे, गौरादित्वाद् ङीष् । _ 'ची' इति "रिणातीति वो, रिधातोः 'क्वचिड्डः'(हैमसू ५।१।१७१ ॥)इति डः। २ चीति रौति चीरुः। 'रु शब्दे' (अ.प.अ.), मित्रय्वादित्वात् कुः, कनि चीरुका। "झीति रौतीति झीरुका''[पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्लो २४३] इति मिश्राः ॥१२१५॥ ३ झिल्ली वाद्यभेद-

५०   स्तद्वत् कायति शब्दायत इति झिल्लीका । 'कै शब्दे' (भ्वा.प.अ.), बाहुलकाड्डः । ४ बाहुलकाद् ह्रस्वत्वे झि ल्लिका । "झिल्ली वाद्यभेदः, तत्तुल्यशब्दाद् झिल्लीव । कनि, 'केऽणः७४।१३ ।। इति ह्रस्वत्वे [टाप्] झिल्लिका" [पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४३] इति मिश्राः । झिल्लीत्यपि । 

  "दूती विद्युदुपासिता सहचरी रात्रिः सहस्थायिनी । 

   दैवज्ञो दिशति स्वनेन जलदः प्रस्थानवेलां शुभाम् । 

   वाचं माङ्गलिकी तनोति तिमिरस्तोमोऽपि झिल्लीरवै 

   र्जातोऽयं दयिताभिसारसमयो मुग्धे! विमुञ्च त्रपाम् ॥१॥"

६०   []इति भानुदत्तः। ५ वर्षं वृष्टिं करोति वर्षकरी। 'कृञो हेतु-'३।२।२० ॥ इति टः। ६ आकृत्या भृङ्गमियति भृङ्गा रिका । तिमिरीनामानि षट् ॥ 

                                       ॥ उक्ताश्चतुरिन्द्रियाः ॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२४१, पृ.३११-३१२ ॥ २. 'ङीति' इति२, 'ङीबिति' इति३॥ ३. 'ङीब-' इति३ ॥ ४ इतोऽग्रे ५प्रतौ 'डः' इति दृश्यते ॥ ५. १प्रतौ नास्ति ॥ ६. 'यन्निमिः' इति क्षीरस्वामिटीकायाम् ॥ ७ 'रौ-' इति१॥ ८. द्र. अम.क्षीर.२ ५।२८ ॥, पृ.१३०॥ ९. '-लीकारः' इति३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२४२, पृ.३१३॥ ११. '-शी-' इति४.५॥ १२. '-त्वं' इति५, 'शुसिचिमोनां दीर्घश्च'(उणा-१८२)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १३. 'री-' इति१॥ १४. 'रिणाति' इति४.५ ॥ १५. '-ते' इति१॥ १६. १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १७ 'भागुरिः दत्तः' इति५ ॥

                           ॥ पञ्चेन्द्रियाः, तत्र स्थलचरपञ्चेन्द्रियाः ॥ 

          अथ पञ्चेन्द्रियान् स्थलचर-खचर-जलचरभेदभिन्नान् क्रमेणाह 

पशुस्तिर्यङ् चरिः 

           १ पश्यति पाशदण्डाभ्यां हिताहितमिति पशुः। 'दृशिर् प्रेक्षणे'(भ्वा.प.अ.), 'अर्जिदृशि-'(उणा-२७) इत्युः प्रत्ययः, पशादेशश्च (पशिरादेशश्च)। "पशेः सौत्र धातोः 'अपष्ट्वादयः (कातन्त्रोणा-१।१६) इति कु:"[] इति सुभूतिः । २ तिरोऽञ्चति तिर्यङ् । 'ऋत्विक्-' ३।२५९॥ आदिना क्विन्, 'तिरसस्तिएलोपे'६।३।९४ ॥ 

१०   इति तिरिआदेशः । तिर्यञ्चौ, तिर्यञ्चः इत्यादि । ३ चरति चरिः। 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा ५५७), हरिवत् । सामान्येन त्रीणि पशोः ॥ 

                                                   हिंस्त्रेऽस्मिन् व्याल: श्वापदोऽपि च ॥१२१६॥ 

          १ अस्मिन् पशौ व्याघ्रादिके हिंस्रे हिंसनशीले, विशेषेण आ समन्तादडति उद्यमं करोति व्याडः । विआपूर्वः ‘अड उद्यमे'(भ्वा.प.से.), अच्, डलयोरेक त्वस्मरणाद् व्यालः । विविधमालमनर्थोऽस्माद्वा । विशे षेण आलातीति वा ! 'दा दाने'(अ.प.अ.), 'आतश्चो 

पसर्गे कः'३।१।१३६ ॥ इति कः। २ शुन: पदमिव पदम 

२०   स्य श्वापदः । 'शुनो दन्तदंष्ट्रा-'(वा-६।३।१३०॥)इति दीर्घत्वम् । द्वे सामान्येन हिंस्रपशोः ॥१२१६॥ 

                          ॥ हस्तिवर्गः ॥ 

हस्ती मतङ्गज-गंज-द्विप-कर्य-ऽनेकपा 

मातङ्ग-वारण-महामृग-सामयोनयः । 

स्तम्बरम-द्विरद-सिन्धुर-नाग-दन्तिनो 

दन्ताबल: करटि-कुञ्जर-कुम्भि-पीलवः ॥१२१७॥ 

इभः करेणुर्ग :

          १ हस्तकार्यकरणात् शुण्डोऽपि हस्तः करः, तद्योगाद् हस्ती । 'हस्ताजातौ'५।२।१३३ ॥ इतीनिः । २ मतङ्गाहर्जातो मतङ्गजः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.),

३०   'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । ३ गजति माद्यति गजः । 'गज मदे '(भ्वा.प.से.), अच् । गजति गर्जतीति वा । 'गज गर्जने '(भ्वा.प.से.), अच् । ४ द्वाभ्यां पिबति द्विपः। 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'सुपि-'३।२।४।। इति योगविभागात् कः । ५ करोऽस्याऽस्ति करी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । ६ करेण मुखेन च पानान्न एकेन पिबति अनेकपः । 'सुपि-'३।२।४॥ इति कः। ७ मन्यतेऽसौ मातङ्गः । 'मनु(मन) ज्ञाने '(दि.आ.अ.), 'मनेर्मत्-मातौ च'(हैमोणा-१००)इत्यङ्गः । मतङ्ग एव 

वा, स्वार्थेऽण् । ८ वारयति परबलं वारणः । 'वर 

४०   निवारणे'( ), णिजन्तः, नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ९ महां श्चासौ मृगश्च महामृगः । १० साम वेदो योनिः कारण मस्य सामयोनिः, हरिवत् । ११ स्तम्बे तृणादिगुच्छे रमते स्तम्बेरमः । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), 'स्तम्बकर्णयो रमिजपोः '३।२।१३ ॥ इत्यच्, 'हल[द]न्तात् '६।३।९॥ इत्यलुक् । १२ द्वौ रदौ दृश्यमानावस्य द्विरदः । १३ स्यन्दते मदेन सिन्धुरः । 'स्यन्दू प्रश्रवणे (भ्वा.आ.वे.), 'श्वशुर-'(हैमोणा-४२६) इत्युरे साधुः । सिन्धुर्मदोऽस्या स्तीति वा सिन्धुरैः । मध्वादित्वाद् 'ऊषशुषि-'( )इति र। १४ नगो वृक्षः, स इव दृश्यत इति शैषिकेऽणि 

५०   नागः । नगे पर्वते भवो वा । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् । १५ प्रशस्तदन्तयोगाद् दन्ती । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥ इतीनिः । १६ प्रशस्तौ दन्तावस्य स्त इति दन्तावलः । 'दन्तशिखात् संज्ञायाम् '५।२।११३॥ इति वलच्, ‘वले '६।३।११८॥ इति दीर्घ वलच्यपि । १७ करटः कपोलोऽस्त्यस्य करटी । 'अत इनिठनौ'५।२। ११५ ।।। १८ कुञ्जो दन्तो हस्तिहनुश्चे, तद्योगात् , '-खन खमुखकुञ्जेभ्यश्च-'(वा-५।२।१०७॥)इति रः, [कुञ्जरः],

१.'-त्युप्र-' इति२ ॥ २. 'इति कुः' इति १प्रतौ नास्ति ॥, द्र, पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२२६, पृ.२९० ॥, तत्र इतोऽग्रे "शकन्ध्वादित्वात् (वा-६।१९४॥)कुः" इत्यधिकं दृश्यते ॥ ३. '-प्' इति३.५ ॥ ४. 'सर्वधातुभ्य इन्'(उणा-५५७)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ५. '-द् व्यालः' इति१.३ ।। ६. 'कः' इत्यष्टाध्याय्यां न दृश्यते ॥ ७. १प्रतौ नास्ति ॥ ८. '-स्तक-' इति१.३ ॥ ९. 'मदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. '-यतीति' इति२॥ ११. 'गज गर्जने' इति १प्रतौ नास्ति ॥ १२. '-स्रवणे' इति स्वमामिमैत्रेयौ, 'प्रस्रवणे' इति सायणः ॥ १३. १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १४. वलच्यपित्रादेः '३।२१८२॥इति दीर्घत्वे हैमसम्मतसूत्रम् ॥ १५.'-नखश्च' इति१ ॥१६. 'रप्रकरणे खमुखकुञ्जेभ्य उपसंख्यानम्' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥

पुंक्लीबलिङ्गः । कौ जीर्यतीति पृषोदरादित्वाद् वा। १९ कुम्भावस्य स्तः कुम्भी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । २० पीयते दृशा पीलुः । 'पीङ् पाने' (दि.आ.अ.), 'पीङ: कित् '(है मोणा-८२१)इति लुः ॥१२१७॥ २१ एति परबलाभिमुखमिति इभः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इण: कित्'(उणा-४३३)इति भः । २२ करोति प्रमोदं करेणुः, पुंस्त्री । 'कृहभू: '(हैमोणा ७७२) इत्येणुः । के मस्तके रेणुः सिन्दूररजोऽस्येति वा । 

२३ गर्जति गर्जः । 'गर्ज गर्जने '(भ्वा.प.से.), अच् । 

१०   सामान्येन त्रयोविंशतिहस्तिनः ॥ 

                शेषश्चात्र 

                                                                                       “अथ कुञ्जरे ।       

            पेचकी पुष्करी पी पिचिलः सूचिकाधरः । 

            विलोमजिह्वोऽन्तःस्वेदो महाकायो महामदः ॥१॥ 

            सूर्पकर्णो जलाकाङ्क्षो जटी च षष्टिहायनः । 

            असुरो दीर्घपवनः शुण्डालः कपिरित्यपि ॥२॥"

            [शेषनाममाला४ १७५-१७७ ॥] ॥ 

                                                                __अस्य स्त्री धेनुका वशाऽपि च । 

           १ अस्य हस्तिनः स्त्री, हस्तिनीत्यर्थः, धेनुरिव 

२०   सुखसाधनाद् धेनुका । ‘इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कः (कन्)। २ उश्यते काम्यते वशा । 'वश कान्तौ' (आ.प.से.), 'वशिकरण्योश्च(वशिरण्योश्च)' (वा-३।३ । ५८॥)इत्यप् । वष्टि कामयते, पचाद्यचि वा । ‘वशा वन्ध्यासुता ज्योत्स्ना स्त्री गवी करिणी धुवां''[विश्व प्रकाशकोशः, शान्तवर्गः, शो-१] इति तालव्यान्तेषु विश्वात् । द्वे हस्तिन्याः । शेषश्चात्र-"वशायां वासिता कर्णधारिणी गणिकाऽपि च''[शेषनाममाला४ १७७] इति ॥            

                                            भद्रो मन्दो मृगो मिश्रश्चतस्रो गजजातयः ॥१२१८॥ 

३०      १ भद्रः सर्वलक्षणकल्याणत्वात् । २ मन्दः मन्द त्त्वात् । ३ मृगः मृग इव हीनसत्त्वात् । ४ मिश्रः सङ्कीर्णजातिः । चतसृणां गजजातीनां प्रत्येकं नाम ॥१२१८॥ 

कालेऽप्यजातदन्तश्च स्वल्पाङ्गश्चापि मत्कुणौ । 

            १ कालेऽपि प्रभूतवयस्यपि योऽनुत्पन्नदन्तः, खर्वा ङ्गश्चाऽपि यः, तौ मत्कुणौ । माद्यन् कुणति मत्कुणः । पृषोदरादिः । द्वयोरेकशेषे मत्कुणौ ॥ 

पञ्चवर्षों गजो बालः 

            १ बलति दुःसाध्यकार्याच्चलति बालः । बलू खलू कामधेनू । अच् । एकं पञ्चवर्षहस्तिनः । 'छा वडु' इति भाषा ॥ 

४०                                                       ___स्यात् पोतो दशवर्षकः ॥१२१९॥ 

            १ पूयते पुनाति वा पोतः । 'पूञ् पवने '(त्र्या. उ.से.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इति बाहुलकात् तन् । एकं दशवर्षहस्तिनः ॥१२१९॥ 

विक्को विंशतिवर्षः स्यात् 

            १ विलेऽवयवान् विक्कः । 'विचिर् पृथग्भावे' (रु.उ.अ.), 'विचिपुषि- '(हैमोणा-२२)इति कित् कः । पिक्कोऽपि । एकं विंशतिवर्षहस्तिनः ॥ 

                                                                            ___ कलभस्त्रिंशदब्दकः । 

            १ कीर्यते क्षिप्यते कलभः । 'क़ विक्षेपे'(तु.

५०   प.से.), 'कृगशशलिंगर्दिभ्योऽभच्'(उणा-४०२) । 'कल शब्दसङ्ख्यानयोः (भ्वा.आ.से.) अतो वाऽभच् । एकं त्रिंशद्वर्षेभस्य ॥ 

यूथनाथो यूथपतिः 

           १ वनकरिणां यूथस्य वृन्दस्य यो नाथ ईश्वरः [यूथनाथः] । २ महाबलवत्त्वात् स यूथपतिः । द्वे यूथपतिहस्तिनः ॥ 

                                                                        मत्ते प्रभिन्न-गर्जितौ ॥१२२०॥ 

          १ माद्यति स्म मत्तः । 'मदी हर्षे '(दि.प.से.), क्तः, तत्र । २ प्रकर्षेण भिन्नो मदेन सङ्गतः प्रभिन्नः । 

६०   प्रभिद्यते स्म गण्डपाल्यामिति वा । ३ गर्जा सञ्जाताऽस्य 

१. 'पेचि-' इति३ ॥ २'-द्मा' इति५ ॥ ३. 'पिच-' इति३, 'पेचिलः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ४ '-डी' इति१॥ ५. 'वसा-' इति१.३ ॥ ६. 'क-' इति४.५ ॥ ७. '-तो' इति४॥ ८. '-वा' इति४.५ ॥ ९. 'ध्रुवा' इति१.३ ॥, "वशा वन्ध्यासुतायोषास्त्रीगवीकरिणीषु च'' इति विश्वप्रकाशकोशे दृश्यते, पृ.१६७ ॥ १०. 'वाशि-' इति२.५ ॥ ११. '-कत्वात्' इति३ ॥ १२. '-.ध्यं' इति२॥ १३. धातुपाठोऽयं प्रतिभाति ॥ १४. '-डौ' इति३, -डु' इति४, -उ' इति५ ॥ १५. 'इत्यादि' इति३॥ १६. -ञ्' इति४.५ ॥ १७. 'विविक्ते' इति१.२, 'वेवेक्ति' इति४.५ ॥ १८ '-युषि' इति१.२.४.५ ॥ १९. '-शालि-' इति३ ॥ २०. 'कृशृशलिकलिगर्दिभ्योऽभच्'(४०२)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २१. ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥

गर्जितः । 'तदस्य सञ्जातम्- '५।२।३६ ॥ इतीतच् । गर्जति स्मेति वा । 'गर्ज शब्दे'(भ्वा.प.से.), क्तः । लग्नोऽपि । "लग्नः प्रभिन्नो मत्तः स्यात्'[हलायुधकोश:२।२२० ॥] इति हलायुधः । त्रीणि मत्तेभस्य ॥१२२०॥ 

मदोत्कटो मदकलः 

          १ मदेन दानाम्बुनोत्कट: मदोत्कटः । २ मदेन कलो मनोज्ञः मदकलः । मदवहतां हस्तिनो द्वे ॥ 

                                                                                    समावद्वान्तनिर्मदौं । 

          १ उद्वमति स्म मदम् उद्वान्तः । २ निर्गतो मदा 

१०   निर्मदः। उपात्त इत्यपि । "उपात्तो मदवर्जितः"[हलायुध कोशः२ ।२२०] इति हलायुधः । द्वे मदरहितेभस्य ॥ 

सज्जित: कल्पितः 

         १ युद्धाय सज्ज्यते प्रगुणीक्रियते स्म सजितः । 'षस्ज गतौ '(भ्वा.उ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । २ कल्प्यते स्म कल्पितः । 'कृपू सामर्थ्य ' (भ्वा.आ.वे.)। द्वे आरोहणाय सज्जितेभस्य ॥ 

                                                                 तिर्यग्घाती परिणतो गजः ॥१२२१॥ 

         १ तिर्यग्घातीति तिर्यग्दत्तप्रहारः, परिणमति स्म परिणतः । एकं तिर्यग्दत्तप्रहारेभस्य ॥१२२१॥ 

२०   व्यालो दुष्टगंजः 

         १ विविधमालमनर्थोऽस्मादिति व्यालः । २ दुष्ट श्चासौ गजश्च दुष्टगजः । द्वे दुष्टगजहस्तिनः ॥ 

                                                                            गम्भीरवेद्यवमताङ्कुशः । 

         १ गाम्भीर्येण वेदयति गम्भीरवेदी । विदेर्णिजन्ताद् ग्रहादित्वाणिनिः । यदुक्तम् 

  "त्वग्भेदाच्छोणितस्रावादामांसव्यथनादपि । 

   संज्ञां न लभते यस्तु गजो गम्भीरवेद्यसौ ॥१॥"

"]इति । २ अवमतमवर्गणितमङ्कुशमनेन अवमताङ्कशः । द्वे मदभिभलाहस्तिनः ॥ राजवाह्यस्तूपवाह्यः 

३०       १ राज्ञा वाह्यते आरोहणयोग्यत्वाद् राजवाह्यः । २ उप समीपे वाह्यते उपवाह्यः । वहेर्णिजन्ताद् ‘ऋह लोर्ण्यत्'३ ।१।१२४॥ । 'औपवाह्य' इत्यन्ये । “औपवाह्यो राजवाह्यः''[हलायुधकोश:२ ।२२४ ॥] इति हलायुधः । “द्वौ समौ, वाह्यानां समीपे भव औपवाह्यः''[]इति तट्टीका । द्वे राजयोग्यहस्तिनः ॥ 

                                                                     _ सन्नाह्यः समरोचितः ॥१२२२॥     

           १ सन्नह्यते सन्नाह्यः । 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥। सन्नाहे साधुर्वा । समरे सङ्ग्रामे उचितः समरोचितः ।। द्वे रणार्हहस्तिनः ॥१२२२॥ 

४०  उदग्रदन्नीषादन्तः 

          १ उदग्रौ दी? दन्तावस्य उदग्रदन् । 'अग्रा न्तशुद्धशुभ्र- '५।४।१४५ ॥ इति दन्तस्य दत्रादेशः । २ ईषा कारौ दन्तावस्य ईषादन्तः। "ईषादन्तः कुञ्जरं शात्रवीयम्" _[शिशुपालवधम्, सर्गः-१८, श्रो-३८]इति माघः । द्वे लम्बदन्तेभस्य ॥ 

                                                                                     बहूनां घटना घटा ।       

          १ बहूनां हस्तिनां घटना रचना, 'घट चेष्टायाम्' (भ्वा.आ.से.), 'घटिवन्दि-'( )इति युच् । घट्यते घटा । घबर्थे कः । एकं गजघटायाः ॥ 

५०  मदो दानं प्रवृत्तिश्च 

          १ माद्यत्यनेन मदः । 'मदी हर्षे '(दि.प.से.), 'मदोऽनुपसर्गे '३।३।६७॥ इत्यप् । मदयतीति पचाद्यचि वा। "व्यधि(व्यध)जपोरनुपसर्गे'३।३।६१ ॥ इत्यत्रैव मदि ग्रहणे कर्तव्ये पृथक्सूत्रकरणान्माद इत्यपि घञि''[]इति । 

१. '-ता-' इति५ ॥ २. १प्रतौ नास्ति ॥ ३ तुलनीयोऽमरकोषः २४३५-३६॥ ४ '-न' इति३॥ ५ '-दो' इति५॥ ६ 'सर्जितः' इति१॥ ७ 'सर्जितः' इति३॥ ८ १.५प्रत्यो स्ति, 'सर्पणे' इति२, 'सङ्गे' इति३, 'गुञ्चु षस्ज गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९, 'कल्पते' इति१.३॥ १०. 'सर्जि-' इति१॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१२२२ ॥, पृ.२७४ ॥ १२. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३. '-गु-' इति१.२.४.५॥ १४. '-ल-' इति१.२॥ १५. 'उ-' इति४.५॥ १६. 'राज्य-' इति५॥ १७ 'संवा-' इति१॥ १८. 'रणाहे-' इति१॥ १९. ४प्रतौ नास्ति ॥ २०. '-तेऽ-' इति१.४.५ ॥ २१. '-बि वा' इति३॥ २२. " 'व्यधजपोरनुपसर्गे' इत्यत्रैव मदिग्रहणेऽपि कर्तव्ये पृथक्सूत्रारम्भाद् उन्मादः इति 

घबपि" इति न्यासः" इति मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं-१०६, पृ.४३६॥

२ द्यति खण्डयत्यनेन दानम् । 'दोऽवखण्डने'(दि.प.अ.), करणे ल्युट। ३ प्रवर्ततेऽनया प्रवृत्तिः। 'वृतु वर्तने'(भ्वा. आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, त्रीणि हस्तिमदस्य ॥ 

                                                                         वमथुः करशीकरः ॥१२२३॥ 

         १ वम्यते उद्गीर्यते वमथुः । 'टुवमु उद्गि रणे'(भ्वा.प.से.), 'ट्वितोऽथुच्'३।३।८९ । । २ करस्य शीकरोऽम्बुकणः करशीकरः । एकं शुण्डाफूत्कारजल कणस्य ॥१२२३॥ हस्तिनासा करः शुण्डा हस्तः 

१०      १ हस्तिनो नासा हस्तिनासा। २ किरत्यनेन करः । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३ ५७॥ । ३ शुनत्यनया शुण्डा । 'शुन गत्याम्'(तु.प.से.), 'कुगुहु-'(हैमोणा-१७०) इति किड्डः। ४ हस्तः हस्तक्रियाकारित्वात् । चत्वारि हस्तिशुण्डायाः ॥ 

                                                                                   अग्रं त्वस्य पुष्करम् । 

          १ अस्य करस्याऽग्रमग्रभागः, पुष्यत्यनेन पुष्क रम्, व्योमनामसु (अभि.श्री-१६३)। “अन्योन्येषां पुष्करै रामृशन्तः''[शिशुपालवधम्, सर्ग:-१८, शो-३२] इति माघः । 

एकं शुण्डाग्रभागस्य । 'पोगर' इति भाषा ॥ 

२०   अङ्गलिः कर्णिका 

          १ गजस्याऽऽङ्गलिः, किरत्यनया कर्णिका । 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), 'कुशिक-'(हैमोणा-४५)इतीके निपा त्यते । असत्यपि कर्णभवत्वे रूढिशब्दत्वात् कर्णे भवा कर्णिका । ‘कर्णललाटात्- '४।३।६५ ॥ इतीकन् (इति कन्) । द्वे (एकं) शुण्डाङ्गुल्याः ॥ 

                    दन्तौ विषाणौ 

          १ हस्तिदन्तौ वेवेष्टि आभ्यां विषाणौ, त्रि लिङ्गः । 'विष्ल व्याप्तौ'(जु.उ.अ.), 'कृपिविषि-'(हैमोणा १९१)इत्याणक् । द्वे (एकं) हस्तिदन्तस्य ॥ 

                                                                            स्कन्ध आसनम् ॥१२२४॥ 

३०      १ हस्तिनः स्कन्धः, आस्यतेऽस्मिन्निति आस नम् । ‘करणाधिकरणयोः-'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट् । द्वे (एकं) हस्तिस्कन्धस्य ॥१२२४॥ 

कर्णमूलं चूलिका स्यात् 

          १ गजस्य कर्णमूलम्, चूल्यते चूलिका । 'चूल समुच्छाये'(चु.उ.से.), 'संज्ञायाम्'३।३।१०९॥ इति ण्वुल् । चोद्यते पार्श्वगमनेनाऽङ्कशेनाऽस्यामिति वा । भिदादित्वा दङि पृषोदरादित्वाड्डत्वमिति वा । एकं हस्तिकर्णमूलस्य । 'कनवाली' इति भाषा ॥ 

                                                                             ईषिका त्वक्षिकूटकम् । 

४०      १ "ईषा लाङ्गलकीलिका, सा इवेति, इवार्थे कन्, ईषिका"[अम.क्षीर.२।८।३९ ॥]इति स्वामी । “ईष गतौ'(भ्वा.आ.से.), अतो धातोण्वुल्''["]इति शाब्दिकाः । दीर्घादिर्हस्वमध्येयम् । "इषीका, ह्रस्वादिर्दीर्घमध्या''[] इति सर्वस्वम् । "तस्मिन्नस्यदिषीकास्त्रं वामो वामाविरो धत: (रामो रामावबोधितः)''[रघुवंशम्, सर्गः-१२, श्री २३]इति रघुरपि । "ईष्यते महति देहे निमग्नत्वात् प्रयत्नेन लभ्यते । 'ईष उञ्छे' (भ्वा.प.से.), 'ईष गति हिंसादानेषु'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादिकन्निति प्रकृते 'ईषे: किद्धस्वश्च'(उणा-४६१)इतीकन्प्रत्ययो धातोर्हस्वत्वं च,

५०   ईषीका, ह्रस्वादिर्दीर्घमध्या'[पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्र वर्ग:, श्रो-४९२]इति मिश्राः । अक्ष्णः कूटमक्षिकूटम् । एकं गजनेत्रोपरिभागस्य । 'पलक' इति भाषा ॥ 

अपाङ्गदेशो निर्याणम् 

१. '-सी' इति१॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः२।८।३७॥ ३ '-मुद्-ि ' इति३.५, 'टुवम' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'शू-' इति३ ॥ ५. '-थू.' इति४॥ ६. 'शुनय-' इति१.२.३ ॥ ७ १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ८ 'हस्तिनो' इति३ ॥ ९. 'कुशी-' इति१, 'कुसि-' इति३॥ १०. 'कृषि-' इति३॥ ११. 'कृषिवृषि-' इति४॥ १२. '-लि-' इति५ ॥ १३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"ईषा लाङ्गलकीलैव ईषिका" इति दृश्यते, पृ.१८३॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षात्रवर्गः, श्रो-४९२, पृ.५७७ ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४९२, पृ.५७७ ॥, तत्र "ईष गतीत्यादिधातोः (गतावित्यादिधातोः) ण्वुल् (पा.३।१।१३३ ॥) इति शाब्दिकाः" इति दृश्यते ॥ १६. '-दिदी-' इति३.५॥ १७. टीकासर्वस्वे-"उणादौ तु 'ईषेः किद्धस्वश्च'(उ.४.२१)इतीकनि धातोर्हस्वत्वे ह्रस्वादि दीर्घमध्यं च" इति दृश्यते, भा-३, २।८३८॥, पृ.८३ ॥ १८. '-वामे वामाधिरोधितः' इति३ ॥ १९. '-ह' इति१, ‘-हि' इति४.५ ॥ २०. '-दर्शनेषु' इति स्वामिसायणौ ॥ २१. '-षः' इति४ '-षिः' इति५ ॥ २२. 'इषि-' इति१॥ २३. 'पेच-' इति३॥ २४ तुलनीयोऽमरकोषः२।८।३८॥

           १ अपाङ्गस्य देशोऽपाङ्गदेशः, निर्यात्यनेनाऽश्रु, मदजलं वा निर्याणम् । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), करणे ल्युट ‘कृत्यचः'८।४।२८ ॥ इति णत्वम् । “प्रत्यन्यदन्ति निशिताङ्कशदूरभिन्ननिर्याणनिर्यदसृजं चलितं निषादी''[शिशु पालवधम् , सर्ग:-५, शूो-४१] इति माघः । एकं गजनेत्रयोरपाङ्गदेशस्य॥ 

                                                                        गण्डस्तु करटः कटः ॥१२२५॥       

           १ गण्डः प्राग्वत्, (अभि-, श्री-४६६, ५८२) । २ करोति मदं करटः । 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१)। 

१०   ३ कटति वर्षति मदजलमिति कटः। 'कटे वर्षावरणयोः' (भ्वा.प.से.), अच् । त्रीणि गजगल्लस्य ॥१२२५॥ 

अवग्रहो ललाटं स्यात् 

           १ अवगृह्यते अङ्कशेन अवग्रहः । 'ग्रह उपादाने' (त्र्या.उ.से.), 'ग्रहवृदृ-'३।३।५८॥ इत्यप् । “गजालिके दृष्टिबन्धे प्रतिबन्धेऽप्यवग्रहः''"]इति रुद्रः । “अवगृह्यते ऽङ्कशादिनाऽस्वतन्त्रोऽप्योति। 'हलश्च'३।३।१२१ ॥इति घञि, अवग्राहों वृद्धिमान्''[] इति व्याख्यामृतम्। एकमिभललाटस्य॥ 

                                                                                  आरक्षः कुम्भयोरधः । 

           १ आरक्ष्यतें आरक्षः । 'रक्ष पालने'(भ्वा.प.से.),

२०   घञ् । एकमिभकुम्भाधोभागस्य ॥ 

कुम्भौ तु शिरसः पिण्डौ 

           १ करिशिरसोऽवमतौ(-ऽवयवौ) पिण्डाविवोन्नत भागौ कुम्भशब्दवाच्यौ। केन मदजलेन उम्भ्यते (उभ्यते) पूर्यते कुम्भः । 'उम्भ पूरणे '(तु.प.से.), कर्मणि घञ् , शकन्ध्वादित्वात् पररूपम् । कुम्भश्च कुम्भश्च कुम्भौ एक शेषे । पिण्डते संहितो भवति पिण्ड: । 'पिडि सङ्घाते' (भ्वा.आ.से.), अच् । एकं कुम्भस्थस्य ॥ 

                                                                    कुम्भयोरन्तरं विदः ॥१२२६॥ 

          १ वेत्त्यङ्कशाघातमत्र, विद्यतेऽङ्कशाघातेन भिद्यते । वा विदुः, पुंसि । 'विद सत्तायाम्'(दि.आ.अ.), 'विद 

३०   विभेदने '(अ.प.से.) वा, आभ्यामौणादिकः कुः । वेत्ति संज्ञास्थानमस्मादङ्कशस्थानाद् विदुः । यत्पालकाप्य:

  "तत्रारक्षविताने द्वे विदू द्वौ श्रवणे गतौ ।। 

   प्राक् च पश्चाच्च तिर्यक् च षड्भेदाङ्कशवारणाः ॥१॥"["] । 

एकं कुम्भमध्यभागस्य । 'माली' इति भाषा ॥१२२६॥ 

वातकुम्भस्तु तस्याऽधः 

          १ तस्य विदोरधोभागः वातपूर्णकुम्भ इव वात कुम्भः। एकं विदोरधोभागस्य । 'टीके' इति भाषा ॥ 

                                                                               वाहित्थं तु ततोऽप्यधः ।। 

         १ ततोऽपि वातकुम्भादप्यधोभागस्तन्नामैकं वाहि-

४०   त्थम् इति । ‘हित्थ भावकरणे'( ), भावे घञ् । हित्थो विलासः, पृषोदरादिः, मदं चाऽवश्यं वहति, आवश्यके णिनौ वाही, तत्र तिष्ठतीति, नैरुक्तः सस्यः तः वाहित्थमिति वा । पीतवा' इति भाषा ॥ 

वाहित्थाधः प्रतिमानम् 

           १ वाहित्थस्याऽधोभागो दन्तमध्यम्, तन्नामैकं प्रतिमानम् इति । प्रतिमीयतेऽनेन प्रतिमानम् । 'डुमिञ् प्रक्षेपणे'(स्वा.उ.अ.), करणे ल्युट्, 'मिनातिमीनोति- '६।१। ५०॥ इत्यात्वम् । देशनियमात् मानं प्रतिगतं प्रतिमान मिति वा । "प्रतिमानं प्रतिच्छाया गजदन्तान्तरालयोः"["]

५०   इति रुद्रः । "दन्तयोरुभयोर्मध्यं प्रतिमानं प्रचक्षते''[हला युधकोश:२।२१८ ॥] इति हलायुधः । 'भसुंड' इति भाषा॥ 

                                                                        पुच्छमूलं तु पेचकः ॥१२२७॥    

          १ पच्यते घातेनेति पेचकः, पृषोदरादिः । एक मिभपुच्छमूलस्य ॥१२२७॥ 

दन्तभागः पुरोभागः 

          १ दन्तयोर्भागो दन्तभागः । यद्वाऽग्रतो यो 

१. '-म-' इति१, '-स-' इति५॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः२।८।३८॥ ३ '-न्ते' इति४.५ ॥ ४ 'जांग-' इति१, 'गं-' इति२.४.५ ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २८ ॥३८॥, पृ.८३ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४९२, पृ.५७७॥, रामाश्रमी२८ ॥३८॥, पृ.३६२ ॥ तासु 

इत्यस्य स्थाने 'वृष्टिरोधे' इति दृश्यते॥ ६ -ग्रहो' इति१॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्रो-४९२, पृ.५७७॥ ८ -क्षते' इति५॥ ९ 'उभ उन्भ पूरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ १०. 'भेदने' इति३, विभेदनार्थकविदधातुर्मग्यः ॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२८ १३८ ।, पृ.१८३ ॥, तत्र 'तत्रा-' इत्यस्य स्थाने 'तत्र' इति दृश्यते ॥, स्वोपज्ञटीका४।१२२६ ॥, पृ.२७५॥ १२. '-का' इति३॥ १३. १प्रतौ नास्ति ॥ १४ '-दित्वात् सिद्धिः' इति ॥ १५. 'पीति-' इति३, 'पा-' इति४॥ १६. '-टि' इति१.२॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४९३, पृ.५७८ ॥, रामाश्रमी२८३९ ॥, पृ.३६३ ।।

भागः, स दन्तसहितो मुखस्य भागो दन्तभागः, शाक पार्थिवादिः । मुखतः स्कन्धपर्यन्तो योऽग्रभागः, स दन्त सन्निहितत्वाद् दन्तस्य भागो दन्तभार्ग इति विग्रहः । पुरोभागोऽग्रिमो भाग इत्यर्थः । एकमिभाग्रप्रदेशस्य ॥ 

                                                                               __ पक्षभागस्तु पार्श्वकः ।                      

           १ पक्षयोर्भागः पक्षभागः, गजपार्श्वप्रदेशः । एकं 'हस्तिपसवाडा' इत्याख्यस्य ॥ पूर्वस्तु जङ्घादिदेशो गात्रं स्यात् 

           १ हस्तिनः पूर्वः पादजङ्घादिभागः, गच्छत्यनेन 

१०   गात्रम्, स्त्रीक्ली. । स्त्रियां टाबन्तः, यथा-"गात्रावरे पूर्वपश्चात्पादयोः परिभाषिते''[ ] इति भागुरिः । “आप स्काराल्लूनगात्रस्य भूमिम्''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१८, शूो-४६] इति माघः । “लूनगात्रस्य छिन्नपूर्वकायस्य, आपस्कारादाजङ्घामूलापस्कारं यावच्छिन्नस्येत्यर्थः''[ ] इति तट्टीका । एकमिभपूर्वकायभागस्य ॥ 

                                                                                 पश्चिमोऽपरा ॥१२२८॥ 

          १ गजस्य पश्चाद्भागः, अपरभागत्वाद् अपरा, स्त्रीक्लीबलिङ्गः । जपादित्वाद् वत्वे अवराऽपि । “अपरं तूत्तरार्थे स्यात् पश्चाद्गात्रे च दन्तिनाम्''[विश्वप्रकाशकोशः,

२०   रान्तवर्गः, शो-९५] इति विश्वः । “बद्धापराणि परितो निगडान्यलावीत्'' [शिशुपालवधम्, सर्गः-५, श्री-४८] इति माघः । एकं गजपश्चाद्भागस्य । केचितु-"अष्ठीवद्भागा दूर्ध्वमवरमधस्तु गात्रम्''[ ]इत्याहुः ॥१२२८॥ 

बिन्दुजालं पुनः पद्मम् 

          १ बिन्दूनां जालं बिन्दुजालम् , तारुण्ये हि गंजदेहे रक्तबिन्दवः स्युरिति, पद्ममिव पद्मम्, रक्तत्वात् । एकं बिन्दुजालस्य ॥ 

                                                                         शृङ्खलो निगडोऽन्दुकः । 

हिञ्जीरश्च पादपाशः 

          १ शिञ्जाना : स्खलन्त्यनेन, सिञ्जानः स्खलति 

३०   वा शृङ्खलः, त्रिलिङ्गः, पृषोदरादिः । “शृङ्खला पुंस्कटी स्त्रीवस्त्रबन्धे च निगडे त्रिषु"[मेदिनीकोशः, लान्तवर्गः, श्री-१४१] इति मेदिनिः । तालव्यादिः । २ निगडति बनाति निगडः । 'गड सेचने'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ३ अन्द्यते बध्यतेऽनेन अन्दुकः । 'अदि बन्धने '(भ्वा. आ.से.), 'अन्दूदृम्भू[जम्बूकफेलू] कर्कन्धूदिधिषू:'(उणा ९३)इति कुप्रत्ययः, स्वार्थे कनि, 'केऽण: '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् । ४ हिनस्ति हिञ्जीरः । 'जम्बीर-'(हैमोणा ४२२) इत्यादिना साधुः । निगडादयः पुनपुंसकलिङ्गाः। ५ पादस्य पाशो बन्धनं पादपाशः। पञ्च शृङ्खलस्य ॥ 

४०                                                                    वारिस्तु गजबन्धभूः ॥१२२९॥   

            १ वारयति गजान्, वार्यन्तै गजा अनयेति वा वारिः । 'वर निवारणे'( ), णिजन्तः, 'वसिवदिवजिध्वजि 

सहि तनिवासिवादिवारिभ्य इञ्'(उणा-५३४) इति इञ् । 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि वारीत्यपि । "वारी स्याद् गजबन्धन्यां कलभ्यामपि(कलस्यामपि) योषिति। वारिग्गिजबन्धिन्यो: स्त्री क्लीबेऽम्बुनि बालके ॥१॥" [मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, श्री-६६-६७] इति मेदिनिः । गजानां बन्धार्य ग्रहणाय भूर्गर्ता गजबन्धभूः । एकं गज ग्रहणभूमेः ॥१२२९॥ 

५०   त्रिपदी गात्रयोर्बन्ध एकस्मिन्नपरेऽपि च । 

           १ त्रयः पादा अस्यां त्रिपदी, गात्रयोरिति द्वयोः पूर्वजङ्घयोः, एकस्मिन् अपरे इति एकस्यां पश्चिमजवायां च, गजस्य बन्धो बन्धनम्, तस्यैकं त्रिपदीति । "नाऽ स्रसत् करिणां ग्रैवं त्रिपदीच्छेदिनामपि''[रघुवंशम्, सर्गः ४, शूो-४८] इति रघुः । अपरशब्दस्य क्लीबत्वादपर इत्यत्र सप्तम्येकवचनम् ॥ 

१. 'दन्तसहि-' इति१, ‘दन्तनिहि-' इति३॥ २. ४प्रतौ नास्ति ॥ ३ '-तः' इति३.४.५ ॥ ४. '-डां' इति१.२ ॥ ५, द्र. पदचन्द्रिका, भा २, क्षत्रवर्गः, शो-४९४, पृ.५७९ ।।, रामाश्रमी२।८।४० ॥, पृ.३६३ ॥ ६ -क्लीबः' इति३॥ ७ 'त्वधुनार्थे' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१३३ ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४९४, पृ.५७९ ॥ ९, 'ना' इति३॥ १०. 'गजे' इति१॥ ११. '-शे' इति३ ॥ १२. '-न:' इति३ ॥ १३. 'स्त्री' इति मेदिनीकोशे न दृश्यते, पृ.१५५ ॥, स युक्त एव, अन्यथा छन्दोभङ्गापत्तेः ॥ १४. 'कुः' इति१ ॥ १५. १प्रतौ नास्ति ॥ १६. '-ते' इति१॥ १७. '-वादिवासि-' इति४.५॥ १८. 'वसिवपियजिराजिवजिसदिह निवाशिवादिवारिभ्य इञ्'(उणा ५६४)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १९. '-बन्धन्योः ' इति३, मेदिनीकोशे च, पृ.१२७॥ २०. 'चो-' इति३.५॥ २१. '-न्धनाय' इति३॥ २२. 'भूगर्ता' इति३.५ ॥ २३. '-न्धः भूः' इति३॥ २४ '-वाया' इति३ ॥

तोत्रं वेणुकम् 

            १ तुद्यतेऽनेन तोत्रम् । २ 'तुद व्यथने '(तु. उ.अ.), 'दाम्नीशसु(शस)- '३।२।१८२ ॥ इति ष्ट्रन् । २ वेणुना निर्वृत्तं वेणुकम् । '-अक्षद्युतादिभ्यः- '४।४।१९ ।। इति ठक् (ष्ठन्), 'इसुसुक्तान्तात् कः'७।३ ५१॥, संज्ञा पूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः । “वृद्धिपक्षे वैणुकमपि''[ ] इति मिश्राः । गण्डानाम्नी द्वे । “गजवशीकरणाय यद् विशूलाकारवंशदण्डहस्त्यारिका''[]इति पर्यायः ॥ 

                    आलानं बन्धस्तम्भः 

१०      . १ आलाति बध्नात्यनेन, अत्र वा आलानम् । करणे, अधिकरणे वा ल्युट् । गजस्य बन्धनाय स्तम्भो बन्धस्तम्भः । “आलानं स्तम्भ उच्यते'[हलायुधकोशः २।२२१ ॥] इति हलायुधः । "द्वौ समौ"[]इति तट्टीका । द्वे गजबन्धनस्तम्भस्य ॥ 

                                                                           __ अङ्कशः सृणिः ॥१२३०॥ 

           १ अक्यते गम्यतेऽनेन अङ्कशः, पुंक्ली. । 'अकि लक्षणे'(भ्वा.आ.से.), 'वानसिपर्णसि (सानसि वर्णसि-)'(उणा-५४७) इत्यादिना उशः । "काशाकाश 

कुशाङ्कशाः'[ ] इति शभेदात् तालव्यान्तः । २ सरति 

२०   मर्मस्थानं गच्छति सृणिः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सृपृषि (वृषि) भ्यां कित्'(उणा-४८९)इति निः । दन्त्यादिरयम् । 'शृ हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), 'शृणिवेणिवृष्णिपाणिंचूर्णय:' (उणा-४९२)इति [साधुः], अगुणत्वं च "(इति शृणि स्तालव्यादिश्च)। पुंस्त्रीलिङ्गः । द्वे अङ्कुशस्य ॥१२३०॥ 

अपष्ठं त्वङ्कुशस्याऽग्रम् 

            १ अपकृष्टं तिष्ठति अपष्ठम् । 'अम्बाम्बगो भूमि-'८।३।९३ ॥ इत्यादिना षत्वम् । अङ्कशस्याऽग्रमग्रभागो वक्राकृतिस्तीक्ष्णस्तस्य नामैकम् । 'वाघ' इति भाषा ॥ 

                                                                                    यातमङ्कशवारणम् । 

३०        १ यततेऽनेन गन्तुमिति यातम् । 'यती प्रयत्ने' (भ्वा.आ.से.), करणे घञ् । यात्यनेन वा । 'या प्रापणे' (अ.प.अ.), 'हसि-'(उणा-३६६)इति बाहुलकात् तः । एकमङ्कुशवारणस्य । 'टेक' इति भाषा ॥ 

निषादिनां पादकर्म यतम् 

           १ पादयोः कर्म पादकर्म पादसंज्ञा, यमनं यतम् । 'यमु नियमने '(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४। ३७॥ इति म्लोपः । 'सइण' इति भाषा ॥ 

                                                                                वीतं तु तद्वयम् ॥१२३१॥ 

          १ तवयं यातं यतं च, एतदुभयं वीतम् उच्यत 

४०   इत्यर्थः । अजन्ति प्रेरयन्त्यत्र वीतम् । 'अज गतौ क्षेपणे । च'(भ्वा.प.से.), क्तप्रत्ययः, 'अजेय॑घञपोः '२।४।५६ ॥ इति वीभावः । विशिष्टमितं गमनमत्रेति वीतं वा ॥१२३१॥ 

कक्ष्या दूष्या वरत्रा स्यात् 

           १ कक्षायां मध्यप्रदेशे भवा कक्ष्या । 'शरीरा वयवाच्च'४।३।५५ ।। इति यत् । यकरोपधोऽयम् । यन्महे श्वर:-"कक्ष्या बृहतिकायां स्यात् वाञ्च्यां मध्येभबन्धने" [विश्वप्रकाशकोशः, यान्तवर्गः, शो-५६] इति । यकार रहितोऽपि । यथा-"कक्षोद्ग्राहणिकाकाञ्चीप्रकोष्ठगज रज्जुषु''[ विश्वप्रकाशकोशः, क्षान्तवर्गः, श्रो-१०]इति । २ 

५०   दूष्यते दूयतेऽनया दूष्या । 'दुष वैकृत्ये '(दि.प.अ.), बाहुलकात् करणेऽपि घ्यण् । ३ वियतेऽनया वरत्रा । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'वृश्चित्'(उणा-३८७)इत्यत्रन् । त्रीणि नाडीति ख्यातायाः ॥ 

                                                                                 कण्ठबन्धः कलापकः । 

           १ कण्ठो बध्यतेऽनेन कण्ठबन्धः । 'बन्ध बन्धने' ___ (क़्या.प.अ.), करणे घञ् । २ कल्पते कलापः, कनि 

१. तुलनीयोऽमरकोषः२।८।४१॥ २. 'वृद्ध-' इति१॥ ३ 'गंड-' इति१॥ ४ -रं' इति४.५ ॥ ५, 'विप-' इति१॥ ६ 'बन्धन-' इति१॥ ७ 'आलान्ति बध्नत्यनेन' इति१.२॥ ८ -णा--' इति३.४.५॥ ९, 'अक्यते' इति२.३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री ४९५, पृ.५८०॥ ११. 'भेदात्' इति४.५ ॥ १२. 'घृणिपृश्निपाणिचूर्णिभूर्णि'(उणा-४९२)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतावेव दृश्यते ॥ १४ 'अपतिष्ठत्यनेनेत्यपष्टम्' इति१॥ १५. 'वक्षा-' इति१॥ १६. '-स्यैकम्' इति१.२॥ १७ 'यम उपरमे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'यातं' इति दृश्यते ॥ १९, 'अजति' इति४, 'अञ्जति' इति५॥ २०. 'गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २१. '-या' इति१.२॥ २२. 'बं-' इति२॥ २३. 'कक्ष्या बृहन्तिकायां स्यात् कक्ष्या मध्येभबन्धने' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.११९ ॥ २४ ३प्रतौ नास्ति ॥ २५. 'कक्षा-' इति५ ।।

कलापकः । कलामाप्नोतीति वा । 'आप्M व्याप्तौ'(अ. प.अ.), अचि, स्वार्थे कन् । द्वे हस्तिकण्ठबन्धस्य । 'कलाउँ' इति भाषा ॥ 

                                       ॥ इति हस्तिवर्गः ॥ 

                                          ॥ अश्ववर्गः ॥ 

                                                घोटकस्तुरंगस्ताय॑स्तुरङ्गोऽश्वस्तुरङ्गमः ॥१२३२॥ गन्धर्वोऽर्वा सप्तिवीती वाहो वाजी हयो हरिः । 

          १ घोटते परिवृत्य लुठति घोटः। 'घुट परिवर्तने' (भ्वा.आ.से.), पचाद्यच्, स्वार्थे कनि घोटकः । ण्वुलि 

१०   वा । घुटतीति वा । 'घुट प्रतीघातें '(तु.प.से.), तुदादिः, ण्वुल् । घोट इत्यपि । “घोटसैन्धवगन्धर्वा हयवाजितुर ङ्गमाः''[ ]इति रभसः । २-४-६ तुरति तुरः । 'तुर त्व रणे'(जु.प.से.), 'इगुपध- '३।१।१३५ ।। इति कः, तुर: त्वरावान् गच्छति तुरगः, भुजङ्गवत् तुरङ्गः, तुरङ्गमः । ३ तूर्णमश्नुते गन्तव्यंस्तीर्णे विस्तीर्णेऽन्तरिक्ष क्षयतीति तार्थ्यः । तूर्णशब्दाद् वा पूर्वपदम्, अश्नोतेः क्षीयतेर्वोत्तरपदम्, पृषो दरादिः । यद्वा वेगेन ता_सादृश्यात् तार्क्ष्य इत्युच्यते । "तुरङ्गगरुडौं ताक्ष्यौँ''[अमरकोषः३।३।१४५ ॥] इत्यत्र 

"तृक्षस्याऽपत्यं तार्क्ष्यः, गर्गादित्वाद् यञ्''[अम.क्षीर.

२०   ३।३।१४५ ॥]इति क्षीरस्वामी । ५ वेगवत्त्वादश्नुते बहुभू भागं व्याप्नोति अश्वः । 'अशू(अशू) व्याप्तौ '(स्वा. आ.से.), 'अशुषिलटिकटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्'(उणा १४९) । "अश्नाति घासादिकम्''[ ]इत्यन्ये ॥१२३२॥ ७ गन्धनं गन्धो हिंसा । 'गन्ध गन्धने '(चु.आ.से.), अच् । गन्धाय, गन्धं वा अर्वति गच्छति गन्धर्वः । 'अर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच्, कर्मण्यण् वा । शकन्ध्वादिः । ८ ऋच्छतीति अर्वा । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.से.), '-पच्य तिशशकिभ्यो(-पद्यर्तिपृशकिभ्यो) वनिप्'(उणा-५५२)। "अर्वति गच्छति वा । 'अर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् वनिप्, 'राल्लोपः '६।४।२१ ॥, अर्वा"["] इति तु सुभूतिः । 

३०   अर्वन्तौ, अर्वन्तः इत्यादि । पक्षे अर्वाणौ, अर्वाणः इत्यादि । ९ सपति सङ्ग्रामेषु सहसा समवैति सप्तिः । 'षप सम वाये'(भ्वा.प.से.), 'विनसिवसिरपिपदिभ्यस्तिप्'( )इति श्रीभोजदेवः । 'सृप्ल गतौ (भ्वा.प.अ.), अस्माद् वा तिप्रत्यये गुणे, रेफलोपों बाहुलकात् , सर्पतीति सप्तिः, हरिवत् । १० वेति गच्छति वीतिः । 'वी गत्यादौ '(अ. प.अ.), 'दृमुषि- '(हैमोणा-६५१) इति बाहुलकात् कित् तिन् । विशिष्टा ईतिरस्येति वा । वीतिः हरिवत् । सप्तिश्च वीतिश्चेतीतरेतरयोगे सप्तिवीती । मिश्रास्तु “पिबते: ‘क्तिच्कृतौ (क्तिच्तौ) च'३३ १७४ ॥ इति क्तिचि पीतिः । 

४०   “पीति श्वे स्त्रियां याने(पाने)" [मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, यो-३३] इति मेदिनिः । पीतिः (पीतं) पानं घृतादि द्रवद्रव्याभ्यवहारः, तद्योगादिनौ पीतीति नान्तोऽपि''[पद चन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-४९८ ॥] इत्याख्यन् । ११ वाह्यते वाहः । वहेर्ण्यन्तादेरच् । 'वाहू(वाह) प्रयत्ने'(भ्वा. आ.से.), ‘वाहू (वाह) विलोडने'( ) वा, आभ्यामचि कर्मणि घञ् वा । १२ वजत्यवश्यं वाजी । 'वज गतौ' (भ्वा.प.से.), आवश्यके णिनिः । वाजः पक्षः, तद्योगाद् 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनौ वा वाजी । “पूर्वमश्वाः सपक्षाः आसन्, ततो देवाभ्यर्थितेन शालिहोत्रेण मुनिना 

५०   प्रेरितेनेन्द्रेण वज्रेण कृत्वा पक्षाश्छिन्नाः''["] इत्यागमः । १३ 'हय गतिविक्रान्त्यो:'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् [हयः ] | हयति गच्छत्यध्वानं विक्रमते वा । "अश्वादीनां गति विशेषो विक्रमणम्''[ ] इति वृत्तिः । स्त्रियां 'गवयहय (हयगवय)- '(वा-४।१।६३ ॥) इत्यादिना ङोषि हयोति । १४ हरति देशान्तरं प्रापयति हरिः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा. उ.अ.), 'अच इ:'(उणा-५७८)। एते सर्वेऽपि पुंसि । चतुर्दशाऽश्वस्य । शेषश्चात्र 

  "अश्वे तु क्रमणः कुण्डी प्रोथी हेषी प्रकीर्णकः । 

    पालक: परुलः किण्वी कुटर: सिंहविक्रमः ॥१॥ 

६० 

१. -नि' इति४.५॥ २. '-ओ' इति१.४॥ ३ 'प्रति-' इति५ ॥ ४ मैत्रेयसायणसम्मतोऽयम्, 'गुड प्रतिघाते' इति क्षीरतरङ्गिणी ॥ ५, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शो-४९७, पृ.५८३ ॥, रामाश्रमी२१८४३ ॥, पृ.३६५ ॥ ६. '-तौ' इति३॥ ७. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते, पृ.३०५ ॥ ८. 'अशू व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ९. -कटि-' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शो-४९७-४९८, पृ.५८३-५८४॥ ११. 'बस्त गन्ध अर्दने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'वा' इति दृश्यते ॥ १३. '-शू-' इति५ ॥ १४. 'गम्ल सृप्ल गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. '-पौ वा' इति३ ॥ १६. '-तिः' इति१.३॥ १७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो ४९७, पृ.५८३॥ १८. 'हय गतिकान्त्योः ' इति स्वामी, 'हय गतौ' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १९. 'कुरटः' इति३॥ २०. '-वीक्रमः' इति५ ॥

   माषाशी केसरी हंसो मुहुर्भुग् ग्रहभोजनः । 

   वासुदेवः शालिहोत्रो लक्ष्मीपुत्रो मरुद्रथः ॥२॥ 

चामर्येकशिर्कोऽपि स्यात्''[शेषनाममाला४।१७८-१८० ॥]इति॥ 

वडवाऽश्वा प्रसूर्वामी 

           १ वडति गर्ने वडवा । 'वड आग्रहणे'( ), सौत्रः, वडिवटि-'(हैमोणा-५१५)इत्यवः । स्त्रीत्वेऽपि बलं सामर्थ्यमतिशयितमत्रास्तीति । 'वप्रकरणे अन्येभ्योऽपि दृश्यते '(वा-५।२।१०९ ॥) इति वः, डलयोरे कत्वस्मृते: बडवा । बलं सैन्यं वाति गच्छतीति वा । 'वा गति 

१०   गन्धनयो: '(अ.प.अ.), 'आत:-'३।२।३ ।। इति कः। बलेन सामर्थ्येन अर्वतीति, पृषोदरादिर्वा । २ अश्नुतेऽध्वानम् अश्वा । अजादित्वाट्टाप् । ३ प्रसूते प्रसूः, स्त्रीलिङ्गः । 'षूङ् प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ.से.), 'सत्सूद्विष-'३।२।६१ ॥ इति क्विम्। ४ वमति गर्भ वामी। 'टुवर्मु उद्गिरणे'(भ्वा. प.से.), ज्वलादित्वाण्णः । वाम्यते गर्भमिति ण्यन्ताद् घर्जि, गौरादिर्वा । चत्वारि अश्वायाः । “अर्वती'[शेष नाममाला४।१८० ॥] इति शैषिकम् ॥ 

                                                                    किशोरोऽल्पवया हयः ॥१२३३॥ 

           १ किश्यत इति किशोरः । किंपूर्वादश्नातेः 

२०   [वा], 'कंठिचकिभ्यामोरः '(द.पा.८।२९)इत्योरः, नैरु ऽम्लोपः। "काशते शोभते वा । 'काश दीप्तौ' (भ्वा.आ.से.), 'किशोरादय: '(उणा-६५)इति सूत्रेण साधुः" [ ]इत्यन्ये । कृश्यति वयसा, कशति हे षते वा, प्राक्सूत्रेणैवे साधुः । अल्पं वयो यस्याऽसौं अल्पवयाः । वछेरानाम एकम् ॥१२३३॥ 

जवाधिकस्तु जवनः 

           १ जवेन वेगेनाधिकः श्रेष्ठः जवाधिकः, जव 

तीत्येवंशीलो जवनः । 'जु' इति सौत्रो धातुर्वेगार्थो गत्यर्थश्च, 'जुचक्रम्य-'३।२।१५० ॥ इति युच् । “तम श्ववारा जवनाश्वयायिनम्''[नैषधीयचरितम्, सर्गः-१, श्री-

३०   ६५]इति श्रीहर्षः । एकं वेगवद्घोटकस्य ॥ 

                                                                             ___ रथ्यो वोढा रथस्य यः। 

           १ रथं वहति रथ्यः । 'तद्वहति रथयुगप्रासङ्गम्' ४।४।७६ ॥ इति यत् । वहिलिया घोडा नाम एकम् ॥ 

आजानेयः कुलीनः स्यात् 

           १ कुलीनो गुरुशस्त्रप्रहारक्षतोऽपि सङ्ग्रामे सादिनं यो न जहाति, सोऽतिसुखवाह्यत्वादजावनेय त्वाद् आजानेयः । “पृषोदरादिः''[ ]इति माधवी । अजनमाजो गति: (क्षेपः)। 'अज गतिक्षेपणयोः '(भ्वा. प.से.), घञ् । आजेन क्षेपेण आनेयः प्रापणीयः आजा-

४०   नेयः । “आजेन क्षेपेण नेयः आजानेयः । 'अन्येषा मपि-'६।३।१३७ ॥ इति दीर्घत्वम्'[ ]इति सर्वस्वादयः । आ अभिव्याप्त्या जवेन वोढारं पन्थानं नयति प्राप यति । पृषोदरादिर्वा । "अश्वं कुलीनमाजानेयं शारं(शावं) किशोरकं ब्रुवते"["]इति नाममालायामार्यापाठाच्च दीर्घादिः । 

   __ "शक्तिभिर्भिन्नहृदयाः स्खलन्तश्च पदे पदे । 

       आजानन्ति यतः संज्ञामाजानेयास्ततः स्मृताः ॥१॥"

["]इत्यश्वशास्त्रम् । एकं जात्यश्वस्य ॥ 

                                                                     तत्तद्देशास्तु सैन्धवाः ॥१२३४॥ वानायुजा: पारसीका: काम्बोजाः वाल्हिकादयः । 

५०        १ स स देशो जन्मभूमिरेषामिति तत्तद्देशाः । "सिन्धोरदूरभवत्वाद् देशेऽणि सिन्धुः । 'अदूरभवश्च'४।२। ४० ॥ इत्यण्, 'वरणादिभ्यश्च'४।२।८२ ।। इति लुक्(लुप्) । 

१. 'केश-' इति३.४.५ ॥ २-१. 'मृगभुग गूढ('गूह' स्वोपज्ञटीकायाम्)भोजनः' इति २-२. '-शफो-' इति च शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ३. १.२.३.४प्रतिषु नास्ति ॥ ४. 'गृह्णाति' इति १प्रतेष्टिप्पणी ॥ ५. '-पीति' इति१॥ ६. '-मुनि-' इति२.३.४.५ ॥ ७. 'टुवम उहिरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८. '-मते' इति३॥ ९. '-' इति१॥ १०. 'वा' इति ३प्रतौ नास्ति । ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शूो-५००, पृ.५८७॥, तत्र-"किश्यते किंपूर्वादश्नोतेर्वा "कठिचकिभ्यामोर:'(द.प.८१२९) इत्योरः । नैरुक्तवर्णलोपे किशोरः । काशते शोभते । 'किशोरादयः '(उ.१६६)इत्योरन्प्रत्यये उपधाया इत्वे च निपात्यते"-इत्यन्ये" इति दृश्यते ॥ १२. 'प्राक्प्रत्ययेणैव' इति३॥ १३. 'यस्य स' इति३॥ १४. तुलनीयोऽमरकोषः२ ८४६ ॥ १५. 'वह-' इति१, 'वहिली-' इति३॥ १६. '-नामघोडा-' इति१ ॥ १७. -कृ-' इति४॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्रो-४९८, पृ.५८४-५८५ ॥ १९. '-व:' इति४.५ ॥ २०. 'क्षेपणेन' इति३॥ २१. सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे तु-"अजाक्नेया अजानेयाः । पृषोदरादित्वादादिदीर्घत्वमिति हड्डचन्द्रः" इति दृश्यते, भा-३, २८४५ ॥, पृ.८८ ॥ २२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २८४५ ॥, पृ.८८ ॥, तत्र-"शावकं किशोरकं ब्रूते' इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी२।८।४४ ॥, पृ.३६६॥ २३. '-न्ते' इति३॥ २४. '-तः' इति३॥

ततः 'तत्र भवः'४।३।५३ ।। इत्यण् सैन्धवाः । “सिन्धू नामदूरभवो जनपद: सिन्धुः, ततो भवार्थे 'कच्छादिभ्यश्च' ४।२।१३३ ॥ इत्यणि सैन्धवाः''[]इति पूर्वटीकाकारीः ''[] इति मिश्राः। १ वनायुवानायुसंज्ञौ देशभेदौ, तत्र जाता इति, 'सप्तम्यां जनेर्डः'३।२।९७.॥, वनायुजाः, प्रज्ञाद्यणि वानायुजाः । “निद्रां विहाय वनमाक्षे वनायुजास्ते " [रघुवंशम्, सर्गः-५, शो-७३]इति रघुः । “आजानेयः कुलजो वायुजः पारसीक उक्तः''[ ]इति रत्नकोषेऽपि ह्रस्वादिः । १ परसीकदेशे भवाः पारसींकाः । 'कोप 

१०   धाच्च'४।३।१३७॥इत्यण् । “पारसीकदेशे भवाः"[]इत्य परे । १ कम्बोजेषु जनपदेषु भवाः, 'कच्छाद्यण'४।३ । १३७॥, 'कम्बोजाट्ठक् (-जाल्लुक्)"४।१।१७५ ॥ इति चानन्तर्याद् 'जनपदशब्दात् क्षत्रियादञ्'४।१।१६८॥ इत्यञ्, एवं लुगिति काम्बोजाः दीर्घादिरेव । १ एवं वल्हिकेषु जनपदेषु भवाः, 'कोपधाच्च'४।३।१३७ ॥ इत्यणि वाल्हि काः । "वाल्हीकं वाल्हिकं धीरहिनो श्वदेशयोः"[त्रि काण्डशेष:३।३।४३ ॥] इति त्रिकाण्डशेषाद् दीर्घमध्यश्च । आदेस्तुषारादयः। यथाक्रमं सिन्धुजवनायुजपारसीककाम्बोज वाल्हिकदेशोद्भवाश्वानां प्रत्येकं नाम । "वनायुजाः पार 

२०   सीका: काम्बोजा वाल्हिका हयाः"[अमरकोषः२।८ ४५ ॥] इत्यमरः । “वनाय्वादि(युजादि) देशेष्वेते जाता हय विशेषाः"[अम.क्षीर.२ ।८।४६] इति क्षीरस्वामी । हला युधस्तु-"पारसीका वनायुजाः''[हलायुधकोश:२।४३९ ॥] । "द्वौ समौ''[] इति तट्टीका । "कम्बोजा वाल्हिकाः प्रोक्ताः''[हलायुधकोश:२।४३९ ॥] । "द्वौ समौ''[]इति तट्टीकेति द्वौ द्वावेकार्थावाह ॥१२३४॥ 

विनीतस्तु साधुवाही 

            १ विनीयते स्म विनीतः । णीञः क्तः । २ साधु सुखं वा वहति साधुवाही । 'वह प्रापणे'(भ्वा.

३०   उ.अ.), 'साधुकारिणि च'(वा-३।२७८ ॥)इति णिनिः । एकं विनीताश्वस्य । 'भैलुंसीखविउं' इति भाषा ॥ 

                                                                         दुर्विनीतस्तु शूकलः ॥१२३५॥ 

          १ दुर्विनीतोऽनात्तशिक्षः, शक्नोति स्वेच्छ या शूकलः । 'शक्ल शक्तौ'(स्वा.प.अ.), पृषोदरादिः । एकं दुर्विनीताश्वस्य ॥१२३५॥ 

कश्यः कशाहः 

          १ कशामर्हति कश्यः। दण्डादित्वाद् यः । एकं कशताडनार्हाश्वस्य ॥ 

                                                                        हृद्वक्त्रावर्ती श्रीवत्सकी हयः ।       

          १ हृदि वक्त्रे च आवर्ता रोमावर्ता, भ्रमरा इति 

४०   प्रसिद्धाः, सन्त्यस्य हद्वक्त्रावर्ती । 'अत इनिठनौ'५।२ । ११५॥ इतीनिः । श्रीवत्सको रोमावर्तोऽस्त्यस्य श्रीवत्सकी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ । “श्रीवत्सकी स विज्ञेयः 

श्रीवत्सो यस्य लाञ्छनम्"[ ]इति । 

  "निगालस्थो य आवर्तः स हि देवमणिर्मतः । 

   तथा वक्षसि वाहस्य श्रीवत्सक उदाहृतः ॥१॥"

[हारावली, अर्धोकावधिः, श्री-१८(११८)]इति हारा वली । “श्रीवत्सकी पुरुषकोन्नमितानकाय:''[ शिशुपाल वधम्, सर्गः-५, श्रो-५६] इति माघः । 

      "उर:स्था यस्य चत्वार आवर्तास्तु प्रदक्षिणाः । 

५०___ एतैः श्रीवत्सकी नामा हयः सर्वार्थसाधकः ॥२॥"

[]इति शालिहोत्रः। एकं हृदये मुखे च रोमावर्तयुताश्वस्य ॥ 

                                                पञ्चभद्रस्तु हृत्पृष्ठमुखपार्श्वेषु पुष्पितः॥१२३६ ॥ 

           १ हृत्पृष्ठमुखपार्श्वेषु पुष्पितो धवलो योऽश्वस्त स्यैकम् , पञ्च हृदयादीनि श्वेतानि भद्राणि कल्याणहेतवो ऽस्य पञ्चभद्रः ॥१२३६॥ 

पुच्छोरःखुरकेशास्यैः सितैः स्यादष्टमङ्गलः । 

           १ अत्र द्वन्द्वगर्भे द्वन्द्वे प्राण्यङ्गसमुदायस्याऽप्राण्य ङ्गत्वादितरेतरयोगः, पुच्छाद्यैरष्टभिः सितैः मङ्गलः कल्याणः 

अष्टमङ्गलः ॥ 

६०

१. '-वोऽर्थे' इति२॥ २. '-रः' इति१॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्रो-४९८, पृ.५८४-५८५ ॥ ४. '-विति' इति४॥ ५. 'वनाक्षः' इति२.५ ॥ ६. 'वनायुदेश्यास्ते' इति१, ‘वनायुदेश्याः' इति रघुवंशे, पृ.१३३॥, तत्र-'वनायुजास्ते' इति पाठान्तरेण दृश्यते ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४९९, पृ.५८५ ॥, रामाश्रमी२।८।४५ ॥, पृ.३६६ ॥ ८. '-शी-' ४.५॥ ९, -शी-' इति४॥ १०. 'वनायुजादिषु' इति अम. क्षीरस्वामिटीकायाम् , पृ.१८५ ॥ ११. इतोऽग्रे २प्रतौ 'शोभनं' इति दृश्यते ॥ १२. 'भलु-' इति२॥ १३. '-उ' इतिर, 'भलौ सीखवीयो इति३, 'भलौ सीखायौ' इति४॥ १४ 'कश-' इति३॥ १५. 'भ्रा-' इति१.४॥ १६. '-द्धः' इति३॥ १७ 'श्रीवृक्षकः' इति हारावल्याम्, पृ.४०२॥ १८. श्रीवृक्षकी' इति शिशुपालवधे, पृ.१३६॥ १९. १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥

सिते तु कर्क-कोकाही 

            १ सिते श्वेतवर्णेऽश्वे, करोति शोभां प्रमोदं वा कर्कः । कृञ्जः ‘कृदाधार्त्तिकनिभ्यः (-र्चिकलिभ्यः) कः' (उणा-३२०) इति कः । २ कोकवदाहन्ति भुवमिति कोकाहः । 'अन्येभ्यो(ष्व)पि-'३।२।१०१॥ इति डः । हंसलाघोडानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                        खोङ्गाहः श्वेतपिङ्गले ॥१२३७॥ 

            १ खमाकाशमुद्गाहते खोङ्गाहः । पृषोदरादिः । श्वेतश्चासौ पिङ्गलश्च श्वेतपिङ्गलः, तत्र । त्रिवर्णोऽयम् ,

१०   पीतरक्तस्तु पिञ्जरः कपिलः पिङ्गल इति । एकं श्वेत पीतरक्ताश्वस्य ॥१२३७॥ पीयूषवणे सेराहः 

            १ पीयूषममृतं दुग्धं वा, तद्वर्णोऽस्य पीयूषवर्णः, तत्र । सीरवदाहन्ति भुवं सेराहः । पृषोदरादिः । एकं दुग्धवर्णाश्वस्य ॥ 

                                                                                     पीते तु हरियो हये । 

           १ पीते पीतवर्णे हयेऽश्वे, हरिवर्णं याति हरियः । 'सुपि-'३।२।४ ॥ इति कः । एकं पीतवर्णाश्वस्य ॥ 

कृष्णवर्णे तु खुङ्गाहः 

२०       १ खुरैर्गाहते भुवं खुङ्गाहः। पृषोदरादिः । हेमो ऽपि। “हेमश्च कृष्णवर्णोऽश्व:''[हलायुधकोश:२।४३७॥] इति हलायुधः । एकं कृष्णवर्णाश्वस्य ॥ 

                                                                      क्रियाहो लोहितो हयः ॥१२३८॥ 

           १ क्रियां न जहाति क्रियाहः । पृषोदरादिः । एकं रक्ताश्वस्य ॥१२३८॥ आनीलस्तु नीलकः 

          १ आनीलः सामस्त्येन नीलः, नील एव नीलकः । स्वार्थे कन् । एकं नीलाश्वस्य ॥ 

                                                                             अथ त्रियूहः कपिलो हयः ।  

          १ त्रीन् यूषति त्रियूहः । पृषोदरादिः । कपिल:

३०   पीतरक्तवर्णोऽश्वस्तस्यैकम् ॥ 

                                          वोल्लाहस्त्वयमेव स्यात् पाण्डुकेशरवालधिः ॥१२३९॥  

           १ अयमेव त्रियूह एव व्योम उल्लङ्घते वोल्लाहः। पृषोदरादिः । पीतरक्तवर्णो धवलस्कन्धकेशपुच्छश्च योऽश्वस्त स्यैकम् ॥१२३९॥ 

उराहस्तु मनाक् पाण्डुकृष्णजङ्घो भवेद् यदि । 

           १ मनाक् पाण्डुरीषद्धवलो यदि कृष्णजङ्घश्च भवेत्, __ स उराहः प्रोच्यत इत्यन्वयः । उरसाऽऽहन्ति उराहः । पृषोदरादिः । एकमीषद्धवलकृष्णजङ्घाश्वस्य ॥ 

४०   सुरूहको गर्दभाभः 

           १ सुखेन रोहति सुरूहकः। पृषोदरादिः । गर्दभस्येव __ आभा वर्णो यस्य स गर्दभाभः । एकं गर्दभवर्णाश्वस्य ॥ 

                                                                       वोरुखानस्तु पाटलः ॥१२४०॥  

          १ वैरिणः खनति वोरुखानः । पृषोदरादिः । __ एकं श्वेतरक्तवर्णाश्वस्य ॥१२४०॥ 

कुलाहस्तु मनाक् पीतः कृष्णः स्याद् यदि जानुनि। 

      __ १ कुलमाजिहीते कुलाहः । मनागीषत् पीतः, शरीरे यदि जानुनि कृष्णः, स कुलाह इत्यर्थः । एक मीषत्पीतवर्णकृष्णजान्वश्वस्य ॥ 

५०  उकनाहः पीतरक्तच्छायः 

           १ उत्कर्नेह्यत उकनाहः, ह्रस्वादिः । पृषोदरादिः । ___ एकं पीतरक्तच्छायाश्वस्य ॥ 

                                                                           स एव तु क्वचित् ॥१२४१॥ कृष्णरक्तच्छवि: प्रोक्तः 

           १ स एव उकनाहनामा ॥१२४१॥ कृष्णरक्त च्छायः सन् क्वचिच्छालिहोत्रादौ शास्त्रे, स एव उकनाह एवोच्यत इत्यर्थः ॥ 

१. 'कृञ्-' इति३ ॥ २. 'हां-' इति१.२॥ ३. '-रक्तपीता-' इति१॥ ४. --स्या' इति५ ॥ ५. '-ऽश्वे' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ ६. 'ख-' इति४॥ ७. ___-क्तः' इतिर ॥ ८. '-स-' इति१.२.५ ॥ ९. -ष्णा-' इति५ ॥ १०. 'श्वेतव-' इति३.४॥ ११. २प्रतौ नास्ति ॥ १२. '-च्छव्यश्वस्य' इति१.२ ।।

                                                                               शोण: कोकनदच्छविः । 

            १ कोकनदच्छवि: रक्तोत्पलकमलकान्तिरेतादृग् योऽश्वः, स शोण: शोणवर्णः । “रक्तः शोणः"[हला युधकोशः२ १४३७॥] इति हलायुधः । एकं रक्तवर्णाश्वस्य ॥                   

                                                 हरिकः पीतहरितच्छायः स एव हालकः॥१२४२॥ 

             १ हरिरेव (हरिरिव) हरिकः । 'इवे प्रतिकृतौ' ५।३।९६॥ कन्। २ हलति क्षमा हालकः। 'हल विलेखने' (भ्वा.प.से.), ण्वुल् । द्वे पीतनीलाश्वस्य ॥१२४२॥ 

पङ्गुलः सितकाचाभः 

१०          १ पङ्गन् लाति पङ्गलः । सितः श्वेतः काचस्त द्वदाी शरीरकान्तिर्यस्य स, तथा। एकं श्वेतकाचवर्णाश्वस्य॥ 

                                                                                    हलाहश्चित्रितो हयः । 

             १ हलवदाहन्ति हलाहः । 'अन्येभ्यो(ष्व)पि-' ३।२।१०१ ॥ इति डः। चित्रितः कर्बुवर्णः । एकं कर्बुर वर्णाश्वस्य । खोङ्गाहादयः शब्दा देशीप्रायाः । व्युत्पत्ति स्त्वेषां वर्णानुपूर्वीनिश्चयार्थम् । शेषश्चात्र "मल्लिकाख्यः(-काक्षः)सितै त्रैः स्याद् वाजीन्द्रायुधोऽसितैः । ककुदी ककुदावर्तो निर्मुक्त(निर्मुष्क)स्त्विन्द्रवृद्धिकः ॥१॥" . [शेषनामामाला ४।१८०-१८१॥ ॥ 

२०   ययुरश्वोऽश्वमेधीयः 

             १ याति स्वेच्छया ययुः, पुंसि.। 'या प्रापणे' (अ.प.अ.), 'यो द्वे च'(उणा-२१)इति कुप्रत्ययो द्वित्वं च । २ अश्वमेधाय हितः अश्वमेधीयः । 'अश्वमेधाच्छ:' ( )इति छः । द्वे अश्वमेधयागार्हस्य ॥ 

                                                                       प्रोथमश्वस्य नासिका ॥१२४३॥ 

           १ प्रवते प्रोथः, पुंक्ली. । 'प्रङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'वृषि(उषि) कृषि- '(उणा-१६१)इति बाहुल कात् थन् । प्रोथत इति वा । 'प्रोथ पर्याप्तौ'( ), अच् । 'प्रोः (प्रोथ) पर्याप्तौ'(भ्वा.उ.से.), 'हलश्च' ३।३।१२१ ॥ इति करणे घञि वा । "प्रोथो वृत्तो 

३०   नासामूलप्रदेशः"[अम.क्षीर.२ ८५० ॥] इति स्वामी । "प्रोथैः स्फुरद्भिः स्फुटशब्दमुन्मुखैः''[शिशुपालवधम् , सर्गः-१२, शो-७३]इति माघः । एकमश्वनासायाः । 'फोरणा' इति भाषा ॥१२४३॥ 

मध्यं कश्यम् 

          १ 'नीग्वञ्चुलंसुध्वंसु-'७।४।८४ ॥ इत्यत्र कशिः सौत्रो धातुः, यद्वा 'कश गतिशासनयो:'( ), अदादिः । कशति गमयत्यश्वं कशा । पचाद्यच्, टाप् । कशायै अर्ह कश्यम् । दण्डादित्वाद् यः । तत्र कशाघाताधिकारः । एकमश्वमध्यप्रदेशस्य ॥ 

४०            निगालस्तु गलोद्देशः 

           १ "निगिरत्यनेन निगालः । ‘ग निगरणे'(तु. ___प.से.), 'उन्न्योHः'३।३।२९ ॥ इति घञ् । [नि] गलत्यने नेति वा । ‘गल अदने'(भ्वा.प.से.), 'हलच'३।३।१२१ ।। इति घञ्। “घण्टाबन्धसमीपस्थो निगालः कीर्तितो बुधैः" []इति । गलस्य उद्देशः प्रदेशो देवमणेरावर्तस्थानं गलो देशः । एकमश्वगलहृदयस्कन्धस्य सन्धेः ॥ 

                                                                                            खुराः शफाः । 

            १ खुरन्ति छिन्दन्ति भुवमिति खुराः । 'खुर छेदने '(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥इति कः, क-

५०   वर्गद्वितीयादिः । “भजेथाः पश्चान्मां वरतनु पुरस्तान् मृगखुरक्षुरप्रत्यालेखस्थपुटितविभागा वन भुवः''[ ]इति प्रयोगः । २ शमयन्ति पादाघातव्यथाम्, पचाद्यचि, नैरुक्तो मकारस्य फकारः । 'स्फुर स्फुरणे'(तु.प.से.), । फर इत्येके। शं सुखं यथा स्यात् तथा फरन्त्यनेन । घबर्थे के शफाः। पृषोदरादित्वाद् वा। पुंक्लीबलिङ्गः । द्वे खुरस्य । 

१. २.३प्रत्योर्न दृश्यते ॥ २. 'शोणो रक्तः' इति हलायुकोशे, पृ.५०॥ ३ '-स्तदाभा' इति३.४.५ ॥ ४ '-र:' इति१॥ ५, १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ६. तुलनीयोऽमरकोषः२४८५ ॥ ७ 'प्लु' इति४॥ ८ '-त्तौ' इति३॥ ९. 'नाशान्त:प्र-' इति अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् , पृ.१८६॥ १०. '-शायाः' इति ॥ ११. 'फु-' इति४.५ ॥ १२. क्षीरतरङ्गिण्यादौ मतान्तरेणाऽयं धातुपाठः ॥ १३. 'कसन्ति' इति३॥ १४. 'निग-' इति३॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-५०२, पृ.५९० ॥, रामाश्रमी२८४८॥, पृ.३६८॥ १६, '-रोमावर्त-' इति३.४.५ ।। १७ -हृदयस्कन्धेः' इति३॥ १८. सायणसम्मतोऽयं पाठः, 'क्षुर खुर विलेखने' इति स्वामी, 'खुर च्छेदने खण्डने च' इति मैत्रेयः ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-५०३, पृ.५९२ ॥ २०. '-बः' इति३, '-ङ्गाः' इति४॥

                                           अथ पुच्छं वालहस्तो लाङ्गलं लूम वालधिः ॥१२४४॥ 

          १ पवते दंशादीनुत्सारयति पुच्छम्, पुंक्ली. । 'पूर्ड्स पवने '(भ्वा.आ.से.), 'पूङो ह्रस्वश्च'(हैमोणा-१२५) इति छक् । पुतौ छादयतीति, पृषोदरादिर्वा । 'पुच्छ प्रमादे' ( ), 'इगुपध-'३।११३५ ।। इति को वा । २ प्रशस्ता वाला अस्य वालहस्तः । वालानां हस्त इव दंशादिवार णाद् वालहस्त इति वा । "हस्तः पाश: पक्षश्च कला 

पार्थाः''[अमरकोषः२।६।९८॥] इत्युक्तम् । तेन वालहस्तो 

१०   वालसमूहो वा । ३ लङ्गति चलति लालम्, पुंक्ली. । 'लगि गतौ'( भ्वा.प.से.), 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ' (उणा-५३०) इत्यूलच् , 'अन्येषामपि- '६।३।१३७ ॥ इति दीर्घः । ४ लूयत इति लूम, पुंक्ली. । '-मन्'(उणा ५८४)इति मन्, बाहुलकाद् गुणाभावः । लुमनी, लूमानि इत्यादि । “धूमवत् , मकि लूममदन्तम्''[ पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-५०४] इति मिश्राः । ५ वाला धीयन्तेऽत्र वालधिः, पुंसि । 'कर्मण्यधिकरणे च'३।३। ९३ ॥ इति किः । पञ्च पुच्छस्य ॥१२४४॥ 

अपावृत्तपरावृत्तलुठितानि तु वेल्लिते । 

२०       १ अपावर्तनम् अपावृत्तम् । २ परावर्तनं परा वृत्तम् । ३ लुठ्यते स्म लुठितम् । ४ वेल्ल्यते स्म वेल्लितम् । सर्वत्र निष्ठा, तत्र। अश्वलोटननामानि चत्वारि ॥ 

                                           धोस्तिं वल्गितं प्लुतोत्तेजितोत्तेरितानि च।१२४५ । गतयः पञ्च धाराख्यास्तुरङ्गाणां क्रमादिमाः । 

            १ धोरिताद्याः क्रमादनुक्रमेण इमा वक्ष्यमाणा स्तुरङ्गाणामश्वानां पञ्च गतयः धाराख्या धारानाम्न्यः, उच्यन्त इति शेषः । धार्यन्ते गतौ स्थाप्यन्तेऽश्वा अत्रेति धाराः । धृञो ण्यन्ताद् भिदाद्यङि टाप् ॥१२४५ ॥ 

                                             तत्र धौरितकं धौर्यं धोरणं धोरितं च तत् ॥१२४६॥ 

३०  बभ्रुकङ्कशिखिक्रोडगतिवत् 

     १ तत्रेति गतिपञ्चकमध्ये, 'धोर(धोर्ऋ) गति चातुर्ये '(भ्वा.प.से.), भ्वादिः, परस्मैपदी, क्तः, स्वार्थे कनि, धोरितकम्। स्वार्थेऽणि वृद्धौ च धौरितकम् । २ धौर्यम्, 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । ३ नन्द्यादित्वाल्ल्यौ धोरणम् । ४ भावे निष्ठायां धोरितम् ॥१२४६॥ तच्च नकुलकङ्कमयूरशूकरगतिसदृशमित्यर्थः । "वर्धाबद्धा धोरि तेन प्रयाता''[शिशुपालवधम्, सर्ग:-१८, श्री-५] इति माघः । प्रथमतो लक्षणोपेतधोरितगतिनामानि चत्वार्यु क्तानि । इत्यश्वगतेः प्रथमो भेदः ॥ 

४०                                                                                        वल्गितं पुनः ।                   

                                        अग्रकायसमुल्लासात् कुञ्चितास्यं नतत्रिकम् ॥१२४७॥ 

            १ वल्गनं वल्गितम् । 'वल्ग वल्गने '(भ्वा. प.से.), भावे कः । अग्रकायसमुल्लासात् कुञ्चितास्यं वक्रमुखं नतत्रिकं नतपश्चाद्भागम् । “द्रुतवल्गितपादस्तु तक्ष्यमाणो धुराङ्खरैः''[ ] इति हरिवंशः । एकं लक्षणोपेत वल्गितगतेः । इत्यश्वगतेर्द्वितीयो भेदः ॥१२४७॥ 

प्लुतं तु लङ्घनं पक्षिमृगगत्यनुहारकम् । .

           १ 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), भावे क्तः [प्लुतम्] । 

५०   २ लभ्यते लडनम् । 'लघि गतौ'(भ्वा.प.से.), भावे ल्युट । पक्षिणां मृगाणां च गत्यनुयायि । "हेषितैः स्पर्धते वायुं प्लुतैर्लङ्घयते नभः''[]इति हरिवंशः । द्वे 

लक्षणोपेतप्लुतगतः। अश्वगतेस्तृतीयो भेदः ॥ 

                                            उत्तेजितं रेचितं स्यान्मध्यवेगेन या गतिः॥१२४८ ॥ 

           १ उत्तेजनम् उत्तेजितम् । 'तिज निशाने'(भ्वा. __प.से.), भावे क्तः। २ रेचनं रेचितम् । 'रिचिर् विरेचने' __ (स्वा.उ.अ.), क्तः । मध्यवेगेन या गतिः गमनम् । द्वे 

लक्षणोपेतोत्तेजितगतेः । अश्वगतेश्चतुर्थो भेदः ॥१२४८॥ उत्तेरितमुपकण्ठमास्कन्दितकमित्यपि 

६०                                 उत्प्लुत्योत्प्लुत्य गमनं कोपादिवाखिलैः पदैः ॥१२४९॥ 

१. '-ज्' इति५ ॥ २. 'पाने' इति३॥ ३ क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुर्न दृश्यते ॥ ४ अन्तरङ्गत्वात् तुकि सतीगुपधत्वाभावादयं चिन्त्यः ॥ ५. 'पाशः पक्षश्च हस्तश्च कलापार्थाः' इत्यमरकोषे ॥ ६ अमरकोषे ॥ ७ 'अपि' इति३॥ ८. 'गु-' इति३॥ ९.-टा-' इति१॥ १०.

१.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ११. '-म्ना' इति४॥ १२. 'धौ-' इति शिशुपालवधे, पृ.४४६॥ १३. '-म-' इति४.५॥ १४ क्षीरतरङ्गिण्यादौ ... वलाधातुर्गतावर्थे दृश्यते ॥ १५. '-स्यात्' इति३.५॥ १६. 'लगि' इति१॥ १७ '-युः' इति३॥

        ___ १ उत्तेरणम् उत्तेरितम् । २ उपनतः कण्ठोऽस्मिन् उपकण्ठम् । ३ आस्कन्दनम् आस्कन्दितम् । स्वार्थे कनि आस्कन्दितकम् । कीदृशम्? कोपादिवाऽखिलैः पदैरित्य खिलैश्चतुर्भिः पदैश्चरणैः उत्प्लुत्य उत्प्लुत्य गमनम् । त्रीणि लक्षणोपेतोत्तेरितगतेः । अश्वगतेः पञ्चमो भेदः ॥१२४९॥ 

आश्वीनोऽध्वा स योऽश्वेन दिनेनैकेन गम्यते । 

              १ एकेन दिनेन योऽध्वा मार्गोऽश्वेन गम्यते, सोऽध्वा आश्वीन: उच्यत इत्यन्वयः। 'अश्वस्यैकाहगमने(-गमः)' ५।२।१९ ॥ इति खञ् । त्रिलिङ्गः । आश्वीनोऽध्वा, आश्वीनं 

१०   वर्त्म, आश्वीना पदवी । एकमेकदिनाश्वगम्यमार्गस्य ॥ 

                                          कवी खलीनं कविका कवियं मुखयन्त्रणम् ॥१२५०॥ पञ्चाङ्गी 

            १ कवते दन्तचर्वणात् कविः । 'कुङ् शब्दे'(भ्वा. आ.अ.), 'अच इ: '(उणा-५७८), 'कृदिकारात्- '४।१।४५ ॥ इति ङीषि कवी, नदीवत् । २ खे मुखे लीनः खलीनः । पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वेकारे खलिन इत्यपि । ३ स्वार्थे कनि, 'केऽणः'७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वे कविका । ४ कौति कवियम्, पुंक्ली. । 'कु शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'कौतेरियः'

२०   (हैमोणा-३७५)। ५ मुखं यन्त्र्यतेऽनेन मुखयन्त्रणम् । 'यत्रि बन्धने '(चु.उ.से.), करणे ल्युट् ॥१२५०॥ ६ पञ्च अङ्गान्ययवा अस्याः पञ्चाङ्गी । चउकडानामानि षट् ॥ 

                                                                  वक्त्रपट्टे तु तलिका तलसारकम् ।    

            १ वक्त्रस्य चर्ममये पट्टे, तलमस्त्यस्याः तलिका। 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इति ठन् । २ तले सरति तल सारकम् । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), ण्वुल् । द्वे अश्वस्य चर्ममयमुखपट्टस्य । 'मुहंड' इति भाषा ॥ 

दामाञ्चनं पादपाशः 

           १ दाम्नेव बद्धोऽञ्चत्यनेन दामाञ्चनम् । करणे ल्युट । २ पादयोः पाशः पादपाश: । द्वे पादपाशस्य । 

३०   'पछाडी' इति भाषा ॥ 

                                                                           प्रक्षरं प्रखरः समौ ॥१२५१॥     

           १ प्रच्छादितः क्षरति चलत्यनेन प्रक्षरम् । 'क्षर चलने' (भ्वा.प.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति बाहुलकाद् घः। २ प्रखरोऽतिकठोरः, आयुधैरभेद्यत्वात् । पुंस्ययम्, क्लीबेऽपि वैजयन्ती, यदाह-"प्रक्षरं प्रखरोऽस्त्रियाम्''[वैजयन्तीकोष:३७।११५ ॥ इति । द्वे अश्व सन्नाहस्य । 'पाखर' इति भाषा ॥१२५१॥ 

चर्मदण्डे कशा 

            १ अश्वानां ताडनाय चर्मणो दण्डः चर्मदण्डः, तत्र। 

४०   २ कशति कशा, तालव्यान्ता । “चर्मदण्डः कशा प्रोक्ता" [हलायुधः२।४४२ ॥] इति हलायुधः । द्वौ समौ''[ ]इति तट्टीका । “चर्मपदाभावेऽपि दण्ड इत्यपि"[ ]इति हला युधटीका । द्वे चर्मदण्डस्य । 'आगवीसेड' इति भाषा ॥ 

                                                                         रश्मौ वल्गाऽवक्षेपणी कुशा । 

            १ अश्नुतेऽनया रश्मिः, स्त्रीलिङ्गः । 'अशूङ् (अशू) व्याप्तौ '(स्वा.आ.वे.), 'अशे रश्चादेः (अशो रश्चादिः) (हैमोणा-६८८)इति मिः, तत्र। २ वल्गत्यनया वल्गा । ३ अवक्षिप्यतेऽनया अवक्षेपणी । 'क्षिप प्रेरणे'(दि.प.अ., तु.उ.अ.), करणे ल्युट् । ४ कुश्यति 

५०   कुशा । 'कुश श्रेषे'(दि.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । चत्वारि कुशायाः । 'वाग' इति भाषा ॥ 

पर्याणं तु पल्ययनम् 

           १ परितोऽश्वपृष्ठमेत पर्याणम् । ‘इण् गतौ' (अ.प.अ.), 'कल्याणपर्याणादयः '(है मोणा-१९३) इति साधुः । २ परितोऽयतेऽनेन पर्ययनम् (पल्ययनम्) इति । 'अय गतौ '(भ्वा.आ.से.), करणे ल्युट्, 'उपसर्गस्यायतौ' ८।२।१९ ॥ इति लत्वम् । पलाणनाम्नी द्वे ॥ 

१. इतोऽग्रे ५प्रतौ ‘एवं' इति दृश्यते ॥ २. 'चन्द्रदन्तकर्वणात्' इति१, '-चर्चणात्' इति४॥ ३ १प्रतौ नास्ति ॥ ४ 'यत्रि सङ्कोचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५ 'चौक-' इति३॥ ६ 'इन्' इति४.५॥ ७ 'अश्वच-' इति३॥ ८ 'प्रचलने' इति१, 'सञ्च-' इति३, क्षीरतरङ्गिण्या दयश्च ॥ ९, --ऽपि' इति ५प्रतौ नास्ति ॥ १०. '-दण्डा-' इति१॥ ११. 'व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १२. 'अशे रश च'(१।१५॥)इति दशपाधुणादिगणसूत्रम् ॥ १३. '-ते' इति३॥ १४ 'श्रेषणे' इति३, दुर्गसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ १५. '-मिति' इति१॥ १६.

प्रतौ नास्ति ॥ १७ 'पल्हा-' इति१.२॥

                                                                       वीतं फल्गु हयद्विपम् ॥१२५२॥ 

          १ वीयतेऽसारतया क्षिप्यते वीतम्। 'वी गत्यादौ' (अ.प.से.), बाहुलकाद् ‘हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन्। फल्गु असारम्, हयाश्च द्विपाश्च हयद्विपम् । सेनाङ्ग त्वादेकवद्भावः । असाराश्च । असारहस्तिनाम एकम्। 'टार' इति भाषा हयानाम्, 'खोरटउं' इति भाषा गजानाम् ॥ 

                            ॥ इत्यश्ववर्गः ॥ १२५२॥ 

वेसरोऽश्वतरो वेगसरश्च 

             १ अजन्त्यनेन वेसरः । २ अश्वेन अश्वायां जातो 

१०   ऽश्वः, स गर्दभपितृ[क] तया सञ्जातहासः अश्वतरः । 'वत् सोक्षाश्वर्षभेभ्यश्च- '५।३।९१ ॥ इति ष्टरच् । अश्वशब्दार्थस्य व्यक्तेस्तनुत्वं प्रवृत्तिनिमित्तजातिद्वारकम्, प्रवृत्तिनिमित्तं चेहा श्वादन्यस्मिन् सदृशजात्यन्तरयोगिनि आरोप्यत इति गौणत्वे तनुत्वम् । ष्टरचः षित्त्वात् स्त्रियामश्वतरी । ३ वेगेन सरति गच्छति वेगसरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), अच् । त्रीणि 'खचर' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                  अथ क्रमेलकः ।                   

                                         कुलनाशः शिशुनामा शलो भोलिमरुप्रियः ॥१२५३॥ 

२०   मयो महाङ्गो वासन्तो द्विककुद् दुर्गलङ्घनः । 

भूतघ्न उष्ट्रो दासेरो (दाशेरो) रवणः 

                                                                             _कण्टकाशनः ॥१२५४॥ दीर्घग्रीवः केलिकीर्णः 

             १ क्रामन्ति देशान्तरमनेन क्रमेलकः। ‘क्रमु पाद विक्षेपे'(भ्वा.प.से.) 'क्रमेरेलक: '(हैमोणा-६६)इत्येलकः । क्रमान् पादानेलयति क्रमेलः । 'अल प्रेरणे'(चु.उ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, स्वार्थे कनि क्रमेलकः । २ कुलं नाशयति कुलनाशः । णशेर्णिजन्तात् 'कर्मण्यण्' ३।२।१॥ । ३ शिशोर्नामाऽस्य शिशुनामा, नकारान्तः । ० ४ शलति शलः । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ५ 

भूरुहान् लेढि भोलिः, पृषोदरादिः। ६ मरुर्धन्वा प्रियो ऽस्य मरुप्रियः ॥१२५३॥ ७ मयते गच्छतीति मयः । __ 'मय गतौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । ८ महदङ्गमस्य महाङ्गः। 

९ वसन्ते भवो वासन्तः । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् । १० द्वे ककुदी अस्य द्विककुद, दकारान्तः । ११ दुर्ग मार्गं लङ्घयत्यनेन दुर्गलङ्घनः । करणे ल्युट् । १२ भूतानि हन्ति भूतघ्नः। 'अमनुष्यकर्तृके च'३।२५३ ।। इति टक् । १३ उष्यते दह्यते मराविति उष्ट्रः । 'उष दाहे '(भ्वा. प.से.), '-ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन्, बाहुलकादगुण त्वम् । १४ दशेरेषु मरुषु भवो दाशेरः । 'तत्र भवः'

४०   ४।३।५३ ॥इत्यण् । १५ रौतीत्येवंशीलो रवणः । 'चलन शब्दा[ ]त्-'३।२।१४८ ॥ इति युच् । १६ कण्टका अशनमस्य कण्टकाशनः ॥१२५४॥ १७ दीर्घा ग्रीवाऽस्य दीर्घग्रीवः । १८ केल्या कीर्यते स्म केलिकीर्णः । 'क़ विक्षेपे'(तु.प.से.), निष्ठा, 'ऋत इद्धातो: '७।१।१०० । । । सामान्येनाऽष्टादश उष्ट्रस्य ॥ 

                                                                                     करभस्तु त्रिहायणः । 

            १ 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), कीर्यते करभः, 'कृ गृशृशलिकलि-'(दशपाधुणा-७।१८॥)इत्यभच् । त्रीणि हायनान्यस्य त्रिहायणः । 'त्रिचतुर्थ्यां हायनस्य'(वा- )इति 

५०  __णत्वम् । एकं त्रिवर्षोष्ट्रस्य । 'करहउँ' इति भाषा ॥ 

                                      स तु शृङ्खलकः काष्ठमयैः स्यात् पादबन्धनैः ॥१२५५॥ 

           १ स करभः काष्ठमयैर्दारुनिर्मितैः पादबन्धनै र्युक्तः शृङ्खलकः उच्यते इत्यन्वयः । शृङ्खलमस्य बन्धनं शृङ्खलकः । 'शृङ्खलमस्य बन्धनं करभे'५।२७९ ॥ इति सूत्रेण शृङ्खलशब्दात् कन्प्रत्ययः । करभाणां काष्ठमयपाद बन्धनं शृङ्खलं (वय: शब्दश्चायं बन्धनं तु भवतु मा वा भूत् )। "करभाः स्युः शृङ्खलका दारवैः पादबन्धनैः" [अमरकोषः२।९७५ ॥] इत्यमरः ॥१२५५॥ 

६०  गर्दभस्तु चिरमेही वालेयो रासभः खरः । 

चक्रीवान् शङ्ककर्णः 

१. '-वम्' इति१ ॥ २. '-टो' इति३॥ ३ '-त्य-' इति१ ॥ ४ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ५, इतोऽग्रे १प्रतौ 'प्रवृत्तिनिमित्त जातिद्वारकं' इति दृश्यते ॥ ६. द्र. मा.धातुवृत्तिः, स्वादिः, धातुसं-१९, पृ.४५६॥ ७ -ह्यन्' इति४.५ ॥ ८ १प्रतौ नास्ति॥ ९, -सन-' इतिश् ॥ १०. '-ओ' इति१, '-हो' इति३, ‘-हौ' इति४॥ ११. 'बन्धनमस्य' इति३ ॥ १२. कोष्ठान्तर्गतपाठोऽस्पष्टः प्रतिभाति ॥

           १ गर्दति शब्दायते गर्दभः। 'गर्द शब्दे '(भ्वा. प.से.), 'कृगृशलिगर्दिभ्योऽभच्' (दशपाधुणा-७।१८॥)। २ चिरं मेहति चिरमेही । 'मिह सेचने '(भ्वा.प.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः । ३ वाडते आप्लवते वालेयः । 'वाड आप्लाव्ये '( भ्वा.आ.से.), बाहुलकादेयः । बालेभ्यो हित इति वा । 'तस्मै हितम्'२।१५ ॥ इति छः । ४ रासते रासभः, दन्त्यमध्यः । 'रासृ शब्दे'(भ्वा.आ.से.), 'रासि वल्लिभ्यां च'(उणा-४०५)इत्यभच् । ५ खं कण्ठबिलं महदस्याऽस्ति खरः । 'खनखमुख-'(वा-५ ।२।१०७॥)

१०   इति रः । ६ चक्रं मण्डलं मेहनान्तेऽस्य चक्रीवान् । 'चर्मण्(आसन्दी) वदष्ठीवच्चक्रीवत्-'८।२।१२ ॥ इति मतुपि साधुः । चक्रीवन्तौ इत्यादि । ७ शङ्क्वाकृती कर्णा वस्य शङ्ककर्णः । सप्त रासभस्य ॥ 

                                           ॥ गवाधिकारः ॥ 

                                                             अथ ऋषभो वृषभो वृषः ॥१२५६॥ वाडवेयः सौरभेयो भद्रः शक्कर-शाकरौ । 

                                    उक्षाऽनड्वान् ककुद्मान् गौर्बलीवर्दश्च शाङ्करः ॥१२५७॥ .

            १ ऋषति गच्छति ऋषभः । 'ऋषी गतौ'

२०   (तु.प.से.), सप्तमस्वरादिः । 'ऋषिवृषिभ्यां कित्'(उणा ४०३)इत्यभच् । २ वर्षति वृषभः । 'वृषि(वृषु) सेचने' (भ्वा.प.से.), 'ऋषिवृषिभ्यां कित्'(उणा-४०३) इत्य भच्, उभयत्र बाहुलकाद् गुणाभावः । ३ वर्षति वृषः । 'इगुपध-'३।११३५ ।। इति कः ॥१२५६॥ ४ वडवाया वृषो वाडवेयः । 'वाडवेयो वृषे'(हैमसू-६।१। ८५॥)इति ढक् । ५ सुरभेर्धेनोरपत्यं सौरभेयः । 'इतश्चानिजः '४।१ । १२२ ॥ इति ढक् । ६ भन्दति(भन्दते) कल्याणं करोति भद्रः । ‘भदि कल्याणे [सुखे च] '(भ्वा.आ.से.),

'स्फायि-'(उणा-१७०)इति रक् । ७ शक्नोति वोढुं 

३०   शक्वरः। 'तीवरधीवर- '(है मोणा-४४४) इति वरप्रत्यये साधुः । ८ प्रज्ञादित्वादणि शाक्करः । ९ उक्षति सिञ्चति मूत्रेण भुवम् उक्षा । 'उक्ष सेचने'(भ्वा.प.से.), 'श्वन्नु क्षन्-'(उणा-१५७) इति साधुः । उक्षाणौ, उक्षाणः इत्यादि । १० अनः शकटं वहति अनड्वान् । 'अनसि वहे: क्विबनसो डश्च'(दशपाधुणा-९।१०७॥)इति, वहे: सम्प्रसारणं च, 'चतुरनडुहोरामुदात्त: '७।१।९८ ॥, 'सावन डुहः '७।१।८२ ॥ इति नुम् । ११ ककुदस्याऽस्ति ककु द्यान्। 'तदस्याऽस्ति-'५।२।९४ ॥ इति मतुप् । १२ गच्छति गौः । 'गमेझै: '(उणा-२२५)इति डोः, पुंस्त्रीलिङ्गः । १३ बलं वर्धयति बलीवर्दः । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा.आ.

४०   से.), पृषोदरादिः । १४ शङ्करस्याऽयं शाङ्करः । सामान्येन चतुर्दश वृषभस्य ॥१२५७॥ 

            अथ तद्विशेषानाह 

उक्षा तु जातो जातोक्षः 

            १ जातो वहनयोग्य उत्पन्न उक्षा बलीवर्दः, उत्पन्नो भ्रष्टदम्यभावः स्पृष्टबलीवर्दभावो जातोक्षः । 'अचतुर विचतुर-'५।४७७ ॥इति साधुः, रामशब्दवद् रूपाणि । एकं वहनार्हवृषभस्य ॥ 

                                                                             स्कन्धिकः स्कन्धवाहकः । 

           १ प्रशस्यः स्कन्धोऽस्य स्कन्धिकः । 'अत इनि-

५०   ठनौ'५ ।२।११५ ॥ इति ठन् । २ स्कन्धेन वहति स्कन्ध वाहकः । ण्वुल् । यस्य धुंभी स्यादथवा स्कन्धेन वहति, तस्य द्वे । 'खांधियु' इति भाषा ॥ 

महोक्षः स्यादुक्षतरः 

           १ महांश्चासावुक्षा च महोक्षः। 'अचतुरविचतुर-' ५४७७॥इति साधुः। २ ह्रस्व उक्षा उक्षतरः । 'वत्सोक्षा श्वर्षभेभ्यश्च तनुत्वे'५।३।९ ॥ इति ष्टरच् । द्वे महावृषभस्य॥ 

                                                                            वृद्धोक्षस्तु जरद्वः ॥१२५८॥ 

           १ वृद्धश्चासावुक्षा च वृद्धोक्षः । 'अचतुर-'५।४। ७७ ।। इति सूत्रेण साधुः । २ जरन् वृद्धश्चाऽसौ गौश्च जरद्-

६०   गवः । द्वे जरदृषभस्य ॥१२५८॥ 

षण्ढतोचित आर्षभ्यः 

          १ षण्ढतायामण्डाकर्षणे योग्यो वत्सो, ऋषभ स्य प्रतिकृति: आर्षभ्यः । 'ऋषभोपानहोW: '५।१।१४ ॥ इति विकृति[वाचि]न ऋषभशब्दाद् विकृत्यर्थायां प्रकृतौ 

१. 'नर्द गर्द शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-ते' इति१॥ ३. 'आप्लवे' इति३॥ ४ 'रप्रकरणे खमुखकुछेभ्य उपसंख्यानम्' इति वार्तिकम्। 

ति३.४.५ ॥ ७. 'ते' इति३॥ ८. 'उत्पल' इति४.५॥ ९. 'स-' इति१, 'स्प-' इति३॥ १०. '-स्य-' इति३॥ ११. '-उं' इति१, ‘-युं' इति२॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः२।९।६१॥ १३. 'वृ-' इति३॥ १४. 'प्रकृ-' इति१॥

ज्यः, अत्र ऋषभावस्था विकृतिः, वत्सावस्था प्रकृति रिति । ऋषभाया (ऋषभाय) अयमार्षभ्य इति वा । "आर्षभ्यः स तु विज्ञेयः षण्ढत्वे यस्य योग्यता" [हलायुधकोशः२ ।२६४ ॥] इति हलायुधः । एकं खसी करणार्हवृषभस्य ॥ 

                                                                                    कूटो भग्नविषाणकः। 

            १ कूट्यतेऽसौ कूटः । 'कूट दाहे '(चु.उ.से.), कर्मणि घञ् । २ भग्नं विषाणमस्य भग्नविषाणः, स्वार्थे कनि भग्नविषाणकः । “भग्नशृङ्गस्तु कूटः स्यात्''[हला 

१०   युधकोश:२।२६७॥]इति हलायुधः । "द्वौ समौ''[]इति तट्टीका । द्वे भग्नशृङ्गवृषभस्य ॥  

                                            इट्चरो गोपतिः षण्डो गोवृषो मदकोहलः ॥१२५९॥ 

          १ एषणमिट्, 'इषु इच्छायाम्'(तु.प.से.), सम्प दादित्वाद् भावे क्विप् । इषा इच्छया चरति इट्चरः । पचाद्यच् । “इड्वर (इत्वर) इत्येके"[अम.क्षीर.२।९। ६२॥] इति स्वामी । २ गवां पतिः गोपतिः । ३ सनोति ददाति, गर्भ सनति वा षण्डः । 'षणु दाने' (तु.उ.से.), 'जमन्ताड्डः '(उणा-१११) । षण्डो मूर्धन्यादिः । 

२०   "षण्डः पद्मादिसङ्घाते न स्त्री स्याद् गोपतौ पुमान्" [मेदिनीकोशः, डान्तवर्गः, श्री-२६]इति मूर्धन्यादौं डान्तै मेदिनिः । शण्ड (शण्ड ?)स्तालव्यादिरपि । “षण्डो (शण्डो? शण्ढो) वर्षवरे क्लीबे गोपतौ वन्ध्यपूरुषे" [विश्वप्रकाशकोशः, ढान्तवर्गः, यो-३] इति ढान्तवर्गे महे श्वरः । ४ वृषोऽनाकृष्टाण्डः, गौश्चासौ वृषश्च गोवृषः । गवां वृषो बीजनिषेक्तेति वा । गवेन्द्रोऽपि । यद्व्या श्रयः "गवोष्ट्रिभिर्गवेन्द्रांसैर्गवुष्ट्रप्रियवीरुधः" [व्याश्रयमहा काव्यम्, सर्गः-१, शो-२६] इति । "गवामिन्द्रो गवेन्द्रः 

शण्डस्तदंशवदंसौ स्कन्धौ येषां ते तथा तै: ''[श्री 

३०   अभययतिलकगणिकृतटीका, १।२६] इति तट्टीका । "गवेन्द्रो यज्ञचरु:''[ ] इति कृष्णमिश्राः । ५ मदेन कोहलो नट इव मदकोहलः । पञ्च शण्डस्य । 'सांड' इति भाषा ॥१२५९॥ 

वत्सः शकृत्करिस्तर्णः 

            १ वदति मातरं दृष्ट्वा वत्सः । 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), 'वृ(वृ)तृवदिहनिकमिकषियुमुचिभ्यः सः (दशपाधुणादि-९।२१॥)इति सः । २ शकृत् करोति शकृत्करिः । 'स्तम्बशकृतोरिन्'३।२।२४॥, हरिशब्दवत् । ३ तरति तर्णः। 'तृ प्लवनतरणयोः '(भ्वा.प.से.), बाहुल काद् नः। तृणोति(तृणुते) तृणातीति वा । 'तृणु अदने'

४०   (त्र्या.उ.से.), पचाद्यच् । त्रीणि लघुवत्सस्य ॥ 

                                                                                    दम्य-वत्सतरौ समौ । 

           १ दमनार्हो दम्यः । 'दमु उपशमे '(दि.प.से.), 'पोरदुपधात्'३।१।९८॥ इति यत् । दममर्हतीति, दण्डादि त्वाद् यो वा । २ हसितो वत्सो वत्सतरः । 'वत्सोक्षा-' ५।३।९१॥इति ष्टरच् । “महोक्षतां वत्सतरः स्पृशनिव" [रघुवंशम्, सर्गः-३, शो-३२]इति रघुः । "उत्तीर्यमाणशैशवे वत्से द्वौ समौ''[]इति हलायुधटीका । किल्होडानाम्नी द्वे॥ नस्योतो नस्तितः 

            १ नासिकायां भवा विद्यमाना नस्या । 'शरीरा-

५०    वयवाद्-'४।३।५५ ॥ यत्। 'नस् नासिकाया यत्तस्क्षुद्रेषु' (वा-६।१।६३ ॥) इति नसादेशः । नस्या वृषादिनासारज्जुः, तया उतो नस्योतः । "नस्तायामूतः स्यूतो नस्तोतः" ["]इति तु शाब्दिकाः । २ नस्तः कृतोऽस्य । 'प्राति पदिकाद् धात्वर्थे-'(गणसू-, चुरादिः, सं-२९६)इति णिच्, ततः कर्मणि क्तः, नस्तितः । यद्वा ‘णस्(णस) कौटि ल्ये'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकाद् ‘हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६) इति तन्, नस्ता, नासा कृताऽस्य, पूर्ववण्णिजन्तात् क्तः । "व्राणे नलिननालेसोऽहिौरिव नस्तितः''[]इति नेमिचरित्रम् । द्वे नस्तितवृषभस्य ॥ 

६०                                                     पष्ठवाट तु स्याद् युगपार्श्वगः ॥१२६०॥ 

           १ पष्ठं वहति पष्ठवाट् । 'वह प्रापणे'(भ्वा. उ.अ.), 'वहे श्च'३।२।६४ ॥ इति ण्विः । पष्ठवाहौ । शसादावचि ‘वाह ऊठ्'६।४।१३२॥, 'एत्येधत्यूठ्सु'६।१ । 

१. द्र. माधवीयधातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-८, पृ.४६३ ॥ २. 'च' इति हलायुधकोशे, पृ.३२ ॥ ३. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ ४. 'इष' इति सायणः ॥ ५. '-तीति' इति३॥ ६. इतोऽग्रे १प्रतौ 'गर्भ' इति दृश्यते ॥ ७. '-ढः' इति४॥ ८. '-न्यडा-' इति१, '-न्यान्तौ' इतिर, 'न्यान्ते' इति३॥ ९. 'डन्ते' इति३॥ १०. '-धरे' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.४६ ॥ ११. '-षि-' इति३॥ १२. '-वीन्द्रः' इति३ ॥ 'तृणानीति' इति१.२॥ १५. तुलनीयोऽमरकोषः२।९।६२॥ १६. '-समे' इति२.३.५ ॥ १७. 'वो-' इति३ ॥ १८. 'मद-' इति३॥ १९. '-त्सौ' इति३ ।। 

२०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६३५, पृ.७२६ ।। २१. -णो' इति३॥

८९ ॥ इति वृद्धिः पष्ठौहः, पष्ठौहा इत्यादि । “प्रष्ठ मग्रगामिनं वहति प्रष्ठवाट''[ ]इति सरेफं पकारं सुभूत्या दयः पेठुः। परं नीरेफपाठ एव सर्वसम्मतः। २ युगस्य स्कन्धकाष्ठस्य पार्श्व गच्छति युगपार्श्वगः । 'अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१ ॥ इति गमेर्डः । हलवोढाऽयमित्यर्थः । "दमनाय योजितोऽयम्''[]इत्येके । द्वे हलवाहक वृषभस्य ॥१२६०॥ 

युगादीनां तु वोढारो युग्य-प्रासङ्ग्य-शाकटाः । 

           १ युगं वहति युग्यः । 'तद्वहति रथयुगप्रासङ्गम्'

१०   ४।४।७६ ॥ इति यत् । एकं धूर्वाहकवृषभस्य । 'झू सरवहई' इति भाषा । १ यत्काष्ठं वृषभानां दमनकाले स्कन्धे आरोप्यते तत्प्रासङ्गस्तं वहतीति प्रासङ्ग्यः । 'तद्व हति–'४४७६ ॥ इति यत् । पंजाली वहई जे वृषभ, तस्यैकम् । १ शकटं वहति शाकटः । 'शकटादण्' ४।४।८० ॥ इत्यण् । एकं शकटवाहकवृषभस्य ॥ 

                                           स तु सर्वधुरीणः स्यात् सर्वां वहति यो धुरम् ॥१२६१॥ 

          १ यो वृषभः सर्वां रथादिसम्बन्धिनी हलादि सम्बन्धिनीं च धुरं वहति स सर्वधुरीणः । 'खः सर्व 

२०   धुरात्'४।४।७८ ॥ इति खः ॥१२६१॥ 

             एकधुरीणैकधुरावुभावेकधुरावहे । 

           १ एका चासौ धूश्च एकधुरा । 'ऋक्पूरब्धः-' ५।४।७४ ॥ इत्यः समासान्तः । तां वहतीति, 'एकधुरा ल्लुक च'४।४।७९ ॥ इति खः, खस्येनादेश एकधुरीणः । २ लुक्पक्षे 'लुक् तद्धितलुकि'१।२।४९ ॥ इति टापो निवृत्तौ एकधुरः। ३ एका एकस्य वा धूरेकधुरा । 'ऋक्पू:-' ५।४७४॥ इत्य: समासान्तः । तां वहतीति एकधुरावहः । 'कर्मण्यण'३।२।१॥, तत्र । उभावित्युक्तेः त्रयाणामेकार्थ दायं ज्ञेयम् । एवमत्र वामधुरीणः, 'डावि आल' इति 

३०   भाषा, दक्षिणधुरीणः, 'जीमणी आल' इति भाषा, उत्तर धुरीणः, 'आगि आल' इति भाषा। " 'ख:- '४४७८ ॥ इति योगविभागाद् दक्षिणधुरीणः, उत्तरधुरीणः''[ ]इति वृत्तिः । एकधुरं वहति एकस्य धुरं वा वहति, तस्य त्रीणि ॥ 

                                              धुरीण-धुर्य-धौरेय-धौरेयक-धुरन्धराः ॥१२६२॥ धूर्वहे 

           १ धुरं वहति धुरीणः । 'खः सर्वधुरात्'४।४ । ७८॥ इति योगविभागात् खः । २-३ धुरं वहति धुर्यः, धौरेयः । उभयत्र 'धुरो यड्डकौ'४।४७७ ॥ इति यड्डकौ । ४ स्वार्थे कनि धौरेयकः । ५ धुरं धरति धुरन्धरः । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), 'संज्ञायां भृतृवृजि-'३।२।४६ ॥ 

४०   इत्यादिना खच्, 'वाचंयमपुरन्दरौ च'६।३।६९॥ इति चकार स्याऽनुक्तसमुच्चयार्थत्वान्नुम् ॥१२६२॥ ६ धुरं वहति धूर्वहः । पचाद्यच् । षट् सामान्येन धोरीति ख्यातस्य ॥ 

                                          अथ गलिर्दुष्टवृषः शक्तोऽप्यधूर्वहः । 

          १ शक्तोऽपि क्षमोऽपि सन् न धूर्वहोऽधूर्वहः दुष्ट वृषः, स गलि: उच्यते। गलति भक्षयत्येव, न तु धुरं वहति गलिः । 'गल अदने'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्य: '(उणा ५५७)इतीन्, हरिशब्दवद् रूपाणि । एकं गलिवृषस्य ॥ 

स्थौरी पृष्ठ्यः पृष्ठवाह्यः 

          १ स्थूराणां पश्चाजङ्घानामिदं स्थौरं बलम्, तद-

५०   स्यास्ति स्थौरी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । स्थूरी षष्ठस्वरादिरपि । २ पृष्ठे साधुः पृष्ठयः । 'तत्र साधुः'४।४।९८॥ इति यत् । ३ पृष्टेन वाह्यः पृष्ठवाह्यः । पोठियानामानि त्रीणि ॥ 

                                                               द्विदन् षोडन् द्वि-षड्-रदौ ॥१२६३॥ 

          १ द्वौ दन्तावस्य द्विदन् । 'वयसि दन्तस्य दत' ५।४।१४१ ॥ इति दन्तस्य दत्रादेशः, 'उगिदचाम्-'७।१। ७० ॥ इति नुम् । द्विदन्तौ, द्विदन्तः इत्यादि । प्रज्ञादित्वादणि 

-

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६३५, पृ.७२६॥ २. द्र. अम.क्षीर.२।९।६३ ॥, पृ.२१४ ॥, स्वोपज्ञटीका ४१२६०॥, पृ.२८२ ॥, तयोः -ऽयम्' इति न दृश्यते ॥ ३ '-वृषस्य' इतिर॥ ४ तुलनीयोऽमरकोषः२।९।६४॥ ५, ' ७ 'शा-' इति१॥ ८ 'शा-' इति४.५ ॥ ९, 'या-' इति३॥ १०. ३प्रतौ नास्ति ॥ ११. " 'खः' इति योगविभागः कर्तव्य इष्टसंग्रहार्थः । उत्तरधुरीणः । दक्षिणधुरीणः ।" इति काशिकावृत्तिः, भा-३, ४।४७८ ।, पृ.७७६ ॥ १२. 'एकं' इति१.३॥ १३. '-तीति' इति३॥ १४ 'क:' इति३॥ १५. 'ध-' इति७॥ १६. 'सामान्येन षट्' इति३॥ १७ 'धौ-' इति२.५॥ १८. '-तीति' इति४.५ ॥ १९. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणे ॥ २०. '-भस्य' इति३॥ २१. 'अपि' इति ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ २२. 'पोठी-' इति३॥

द्वैदन्तोऽपि । २ द्विशब्दात् षष्शब्दाच्च रदशब्दो योज्यः, ते न द्विरदः । बिदन्तावृषभस्य द्वे । 'दुगउ' इति भाषा । १ 'षह मर्षणे'(भ्वा.आ.से.), 'सहे: षष् लुक् च'( ) इति सहे: षषादेशः, क्विनश्च लुक् । षट् दन्ता यस्येति षोडन् । 'वयसि दन्तस्य- '५।४।१४१ ॥ इति दत्रादेशः, 'षष उत्वं दतृदश-'(वा- )इत्युत्वष्टुत्वे । षोडन्तौ, षोडन्तः इत्यादि । स्त्रियां षोडती । “अन्ये तु-"दन्तस्य दत्रादेशे कृते षोडन्निति शब्दान्तरं नकारान्तम्, राजन्शब्द 

वत्''[तत्त्वप्रकाशिकाटीका (बृहद्वृत्तिः) ३।२।९१॥] इति 

१०   तत्त्वप्रकाशिका । तथा षोडा, षोडानौ, षोडानः इति । 

प्रज्ञाद्यणि षौडतः, रामशब्दवत् । 

  “इष्टषौडतमेधाविसाधुसाधारणद्वये । 

 लङ्केशयौधायै वा स्मै हिता चैकीर्षती क्रिया ॥१॥"

[ ]इति गणरत्नमहोदधिटीका। २ षड्रदः। द्वे षड्दन्त वृषभस्य । 'छगउ' इति भाषा ॥१२६३॥ 

वहः स्कन्धः 

          १ वृषस्य स्कन्धः । २ वहत्यनेन वहः। 'गोचर सञ्चर-'३।३।११९ ॥ इति साधुः । द्वे वृषभस्कन्धस्य ॥ 

                 अंसकूटं तु ककुदम् 

२०       . १ अंसयोरुपरिभागः कूटं शिखरम् अंसकूटम् । २ ककते ककुदम्, पुंक्ली. । 'कक लौल्ये'(भ्वा.आ.से.), 'ककेर्णिद्वा'(हैमोणा-२४३)इत्युदः । ककुरपि, ककुदपि (ककुत्कुकुदावपि । “अंसकूटस्तु ककुदम्''[हलायुधकोशः २।२६६ ॥]इति हलायुधः । वृषभखूभीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                           नैचिकं शिरः । 

             १ नीचैश्चरति नैचिकम्, पृषोदरादिः । नैचिकी त्यन्ये । “नैचिकी च शिरोदेशः''[हलायुधकोश:२।२६७॥] इति हलायुधः । एकं वृषभर्शिरसः ॥ 

विषाणं कूणिका शृङ्गम् 

            १ वेवेष्टि विषाणम्, त्रिलिङ्गः । 'विप्ल व्याप्तौ'

३०   (जु.उ.अ.), 'कृपिविषि-'(हैमोणा-१९१)इत्याणक् । २ कूणयति कूणिः । 'इन् सर्वधातुभ्यः (उणा-५५७)इतीन्, गौरादिः, स्वार्थे कनि, 'केऽण: '७।४।१३॥ इति ह्रस्वत्वे कूणिका । ३ शृणाति हिनस्त्यनेन शृङ्गम् । ‘श हिंसा याम्'(त्र्या.प.से.), 'शृणातेर्हस्वश्च'(उणा-१२३) इति गन् , कित्त्वम् , नुट चोपसङ्ख्यानात् । पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । त्रीणि शृङ्गस्य ॥ 

                                                                      साना तु गलकम्बलः ॥१२६४॥ 

            १ सस्ति स्वपिति सदा लम्बमानत्वात् सास्ना । 'षस स्वप्ने '(अ.प.से.), 'रास्नासास्ना-'(उणा-२९५)

४०   इत्यादिना साधुः । २ गलस्य कम्बलो गलकम्बलः । 'कम्बले नागराजे स्यात् सास्नाप्रावारयोः क्रिमौ (कृमौ)" [विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, श्रो-७५] इति विश्वः । द्वे गलकम्बलस्य ॥१२६४॥ 

गौः सौरभेयी माहेयी माहा सुरभिरर्जुनी । 

                                             उसाऽन्या रोहिणी शृङ्गिण्यनवाह्य दुाषा ॥१२६५॥ तम्पा निलिम्पिका तंवा 

          १ गच्छति गौः, पुंस्त्रीलिङ्गः। 'गम्लु गतौ'(भ्वा. प.अ.), 'गमे?: '(उणा-२२५)इति डोः । २ सुरभ्या 

५०   अपत्यं सौरभेयी। 'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२०॥ ३ "गौरु स्रा प्रिया इला मही''[ ]इति निरुक्तम् । मह्या गोरपत्यं माहेयी । 'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२० ॥ इति ढक् । "मह्यते पूज्यते महा । 'मह पूजायाम्'(भ्वा.उ.से.), घअर्थे कः । महाया अपत्यं माहेयी''[अम.क्षीर.२।९।६६ ॥] इति तु स्वामी । मह्यां भवा वा माहेयी । 'नद्यादिभ्यो ढक्'४।२।९७॥ । ४ 'माहृङ् माने'(भ्वा.उ.से.), भ्वादि रुभयपदी । “मानं वर्तनम्''हेमचन्द्राचार्यकृतधातुपारायणम् ,

१. 'द्वे-' इति३॥ २. इतोऽग्रे १.२प्रत्योः 'षट्' इति दृश्यते ॥ ३ १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ४ '-न्तः' इति३॥ ५ 'इष्टः' इति३ ॥ ६.-णे' इति१ ॥ ७ '-ओ' इति१, '-गो इति३॥ ८ -भस्य' इति३॥ ९, 'अंश-' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम्, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ १०. 'कं-' इति३॥ ११. '-रोऽपि' इति३॥ १२. 'नीचकी' इति हलायुधकोशे, पृ.३२ ॥ १३. '-सि-' इति३.५॥ १४. '-णिका' इति३॥ १५. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणे ॥ १६. 'शृ' इति३॥ १७ 'पुंक्लीबः' इति३॥ १८. तुलनीयोऽमरकोषः२।९।६३ ॥ १९. '-ना-' इति३॥ २०. 'घबर्थे कः' इति १प्रतौ नास्ति ॥ २१. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"मह्यते पूज्यते महा । तस्या अपत्यं माहेयी ।" इत्येव दृश्यते, पृ.२१४॥ २२. १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ २३. पाणिनीयमते ङ कारानुबन्धोऽनावश्यकः ॥

भ्वादिः, धातुसं-९३४]इति धातुपारायणम् । अचि माहा। ५ सुष्ठु रभते सुरभिः । 'रभ राभस्ये'(भ्वा.आ.अ.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७), आगमस्याऽनित्यत्वाद् 'रभेरशब्लिटो: '७।१।६३ ॥ इति नुमभावः । "इमामनूनां सुरभेरवेहि''[रघुवंशम् , सर्गः-२, शो-५४] इति रघुः । ङीषि सुरभी नदीवत् । [६ अर्जुनवर्णयोगाद् अर्जुनी । 'अन्यतो ङीष् '४।१।१४० ॥ इति ङीष् । ] ७ वसति क्षीरमस्याम् उत्रा, पञ्चमस्वरादिः । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इति रक्, सम्प्रसारणम्,

१०   टाप् । ८ न हन्यत इति अघ्या । हन्तेः 'अघ्न्यादयश्च' (उणा-५५१) इति यकि रूपम् । १० शृङ्गमस्त्यस्याः शृङ्गिणी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीष् (ङीप्) '४।१।५॥ । शृङ्गिण्यादयः सामान्या अपि विशेषे वर्तन्ते । ९ रोहति जायते प्रादुर्भवत्यवश्यं रोहिणी । 'रुह बीजजन्मनि, प्रादुर्भावे चे'(भ्वा.प.अ.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नेभ्यः- '४।११५ ॥ इति ङीप् । ११ १२ अनड्वान् वृषभस्ततो गौरादिङीषि, ‘-स्त्रियां च(वा)' (वा-७।१।९८॥)इत्यामि अनड्वाही, अनडुही च । १३ ओषत्यशिवम् उषा । 'उष दाहे '(भ्वा.प.से.), ह्रस्वादिः,

२०   'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः ॥१२६५॥ १४ ताम्यति तम्पा । 'तमु ग्लानौ '(दि.प.से.), 'पम्पाशिल्पादयः' (हैमोणा-३००) इति निपातनात् पः । १५ निलिम्पति निलिम्पा । 'लिप उपदेहे '(तु.उ.अ.), 'नौ लिम्पेर्वाच्यम्' (वा-३।१।१३८॥)इति खच् , स्वार्थे कनि, 'प्रत्यय स्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्त्वे निलिम्पिका । १६ जपादि त्वाद् वत्वे तंवा । षोडश सामान्येन धेनोः ॥ 

                                                                                     सा तु वर्णैरनेकधा । 

           १ सा गौः वर्णैः शबलादिभिरनेकधाऽनेकभेदा भवन्ति, यथा शबलीधवलेत्यादि । यदमर:-"वर्णादिभेदात् 

३०   संज्ञाः स्युः"[अमरकोषः२।९।६७॥], तव्याख्यानमिदम् "वर्णादीत्यादिना प्रमाणावयवभेदग्रहः । शबलीधवलादयः संज्ञानामानि स्युः । शबलीत्यत्र 'अन्यतो ङीष्'४।१।४० ॥, अर्शआद्यचि । “शबला"[]इति तु सुभूतिः । [शबलीति तु मुख्यः पाठः । धवली च शबलीवत्] तथा प्रमाण भेदात् दीर्घा वामनी इत्यादिप्रयोगः । अवयवभेदाद् लम्ब कर्णी, वक्रशृङ्गीत्यादयः । वामनेन-"सुष्ठुस्थितगोवर्गः, शबलेति टाबन्तप्रयोगोऽपिशब्दः''[ ] इत्युक्तम् ।" [पद चन्द्रिका, भा-२, काण्ड:-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६३९] । 

पष्ठौहीं गर्भिणी 

           १ पष्ठं वहति पष्ठौही । 'वह प्रापणे'(भ्वा.

४०   उ.अ.), 'वहश्च'३।२।६४॥ इति ण्विः, 'वाहः '४।१।६१ ॥ इति ङीष् (ङीप्), 'वाह ऊठ् '६।४।१३२॥ इत्यूठ , 'एत्येधत्यूठसु'६।१।८९ ॥ इति वृद्धिः । “पष्ठौही बाल गर्भिणी''[अमरकोषः२।९।७० ॥] इत्यमरः। एकं सगर्भाया गो: । अमरस्तु पष्ठीही बालगर्भिणी प्रथमगर्भामाह ॥ 

                  वन्ध्या वशा 

          १ बध्नाति प्रसूतं वन्ध्या । अघ्न्यादित्वाद् यक्, उपधालोपाभावश्च । उश्यते काम्यते वृषैः, वष्टि वृषभं वा वशा । ‘वश कान्तौ'(अ.प.से.), 'वशिव(र) ण्योश्च' (वा-३।३।५८ ॥)इत्यप् । एकं वन्ध्यगोः ॥ 

५०                                                                            वेहद् वृषोपगा ॥१२६६॥      

            १ वेहते गच्छति वृषं वेहत्, स्त्रीलिङ्गः । 'वेह जेह बाह प्रयत्ने '(भ्वा.आ.से.), "शश्वत्वृहत् वेहत् (संश्चत्तृपद्वेहत्) '(उणा-२४२) इति क्विपि निपा तितः''[]इति माधवी । वेहतौ, वेहतः इत्यादि । वृष बलीव रन्तुमुपगच्छति वृषोपगा । 'अन्येभ्योऽपि(-ष्वपि)' ३।२।१०१॥ इति ड: । "वेहद् वृषभोपगता"[हलायुध कोश:२।२।६९ ॥] इति हलायुधः । “रन्तुं वृषभमागता वेह दुच्यते''[ ] इति तट्टीका । “वेहद् गर्भोपघातिनी"[अमर कोष: २।९।६९ ॥] इत्यमरः । “अनृतौ वृषोपगमाद् यस्या ६० गर्भपातः स्यात् सा वेहदिति, विहन्ति गर्भमिति व्युत्पत्तिः" []इति तट्टीका । चहरलगाइनाम एकम् ॥१२६६ ॥ 

१. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणे ॥ २. '-वैहि' इति५ ॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तत्' इति दृश्यते ॥ ४. 'जन्मनि' इति२.३.५. ॥ ५. सायणमतेऽयम्, 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः ॥ ६. '-ष्' इति१.२.४.५ ॥ ७. 'अनडुहः स्त्रियां वेति वक्तव्यम्' इति काशिका स्थवार्तिकपाठः ॥ ८. '-मिः' इति४॥ ९. 'अनु-' इति२.५ ॥ १०. 'काङ्क्षायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. '-च्यमानम्' इति४.५ ॥ १२. 'प्रष्ठौही' मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् ॥ १३. 'णिनिः' इति३ ॥ १४. टी.गणपतिशास्त्रिसंशोधितक्षीरस्वामिकृतटीकासम्मतोऽयं पाठः ।।, भा ३, पृ.२१०-२११॥ १५. 'गौः' इति१.४.५ ॥ १६. 'वृषभैः' इति३ ॥ १७. '-ति' इति१.३.४.५ ॥ १८. 'वृषोप-' इति१.४॥ १९. '-गोनाम' इति२ ॥

अवतोका स्रवद्गर्भा 

          १ अवगलितं तोकमपत्यं यस्याः सा अव तोका । "अपतोकेत्यपि"[]इति हलायुधटीका । स्रवन् स्रुतिं प्राप्तो गर्भो यस्याः सा स्रवद्गर्भा । 'वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा'३।३।१३१ ॥ इति लट् । मालाकारस्तु-"मृत वत्सा स्रवद्गर्भा''[ ] इत्याह । ईगाई नाम एकम् ॥ 

                                                                                 वृषाक्रन्ता तु सन्धिनी । 

          १ औचित्यादृतुमती वृषणांऽऽक्रान्ता निष्पादितमैथुना वृषाक्रान्ता । सन्धानं सन्धा गर्भग्रहणमस्त्यस्याः सन्धिनी । 

१०   शिखादित्वादिनिः । लग्नगर्भेयम् । “[अ]दुग्धा दोहकाले तु सन्धिनी''[]इति कात्यः । “सन्धिन्यकालदुग्धा गौ वृषाक्रान्ता च सन्धिनी"[शाश्वतकोशः, श्री-५२८] इति शाश्वतः । यथा-"आविकं सन्धिनी क्षीरं न भोक्तव्यं द्विजन्मभिः''["]इति । एकं वृषभारूढाया गोः ॥ 

प्रौढवत्सा वष्कयिणी 

           १ प्रौढो वत्सोऽस्याः प्रौढवत्सा, चिरप्रसूते त्यर्थः । वष्कति परिक्रामति वष्कयः । वष्कधातोरौ णादिकोऽयप्रत्ययः । तद्योगाच्छिखादित्वादिनिः, ऋन्नेभ्यो 

ङीपिं वष्कयिणी। 'पूर्वपदात् संज्ञायाम्'८।४।३॥ इति 

२०   णत्वम् । 'वष्कयस्त्वेकहायनो वत्सः'( )इति शाकटा यनः । “वष्कयेन(-ण) नीयते । सम्पदादित्वात् क्विपि, ततः 'सर्वतोऽक्तिन्नर्थात् '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि वष्कयणी''[]इति तृतीयस्वरमध्याभावं केचित् पेठुः । एकं बाखडीति ख्यातायाः ॥ 

                                                                         धेनुस्तु नवसूतिका ॥१२६७॥ 

           १ धयन्त्येनामिति धेनुः । 'धेट पाने'(भ्वा. प.से.), 'धेन्वादयश्च'(चान्द्रोणा-१।३१॥)इति निपातितः । नवा प्रत्यग्रा सूतिः प्रसूतिरस्या नवसूतिका । 'उरः 

प्रभृतिभ्यः कप्'५।४।१५४।। नवमचिरं सूता प्रसूता नव 

३०   सूतो, स्वार्थे कनि, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वे नवसूतिको । एकं सूआवडीति ख्यातायाः गो: ॥१२६७॥ 

परेष्टुर्बहुसूतिः स्यात् 

            १ परमिच्छति परेष्टुः, पृषोदरादिः । बह्वी सूतिः प्रसूतिरस्याः बहुसूतिः । “परेष्टुका च प्रचुरप्रसूतिः"[हला युधकोशः२ ।२७२ ॥] इति हलायुधः । एकं बहुशः प्रसूतगोः ॥ 

                                                                                 गृष्टिः सकृत्प्रसूतिका । 

            १ गिरति गृष्टिः । ' निगरणे'(तु.प.से.), 'ग्रो गृष् च'(हैमोणा-६४९)इति तिः । एकमेकवारप्रसूतगोः ॥ 

प्रजने काल्योपसर्या 

           १ प्रजने गर्भग्रहणे, औचितयदृतुयोगानन्तरं प्राप्तः 

४०   कालोऽस्याः काल्या । 'कालाद् यत्'५।१।१०७॥ इति यत्। ऋतुमती या वृषभेणोपसरणीया, सा उपसर्या । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'उपसर्या काल्या प्रजनने (प्रजने)'३ । ११०४।। इति यदन्तो निपातितः । "काल्योपसर्या प्रजने" [हलायुधकोश:२।२७२ ॥] इति हलायुधः । "प्रजने गर्भ ग्रहणे प्रसिद्धायां द्वौ"[]इति तट्टीका । प्रजने गर्भग्रहणे या प्रसिद्धा, तस्या द्वे । 'सूभरि' इति भाषा ॥ 

                                                                        सुखदोह्या तु सुव्रता ॥१२६८॥ 

          १ सुखेन दुह्यते सुखदोह्या । 'शंसिगुहि दुहि (दुहिगुहि)भ्यो वा'(वा-३।१।१०९॥) इति पक्षे 

५०   ण्यत् । शोभनं व्रतमस्याः सुव्रता, सुशीलेत्यर्थः । एकं सुखदोह्याया गोः ॥१२६८॥ दुःखदोह्या तु करटा 

           १ करोति खेदं करटा । कृञः 'शकादिभ्यो ऽटन्'(उणा-५२१), टाप् । दुःशीलेत्यर्थः । एकं दु:ख दोह्यगोः । 'खांट' इति भाषा ॥ 

                                                                                   बहुदुग्धा तु वञ्जुला । 

          १ बहु प्रचुरं दुग्धमस्याः बहुदुग्धा । वञ्जति वझुला । 'मुकुल(कुमुल)- '(है मोणा-४८७) इत्युले निपात्यते । द्वे (एकं) बहुदुग्धाया गोः ॥ 

६०

१. 'श्र-' इति३॥ २ 'लुट्' इति३॥ ३ 'श्र-' इति१.३॥ ४ द्र. अम.क्षीर.२।९।६९ ॥, पृ.२१५ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१२६९ ॥, पृ.२८३ ॥ ५ 'तू-' इति३.४॥ ६ -य-' इति३॥ ७ '-ण' इति१॥ ८. '-तः' इति३॥ ९ 'सम्बन्धिनी' इति१॥ १०. 'दोहद-' इति१.३ ।। ११. '-नी' इति३॥ १२. द्र. अनेकार्थकरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३४२४॥, पृ.१८७॥ १३. '-नि' इति२.३.५॥ १४ '-षि' इति१.२.४.५ ॥ १५. '-प्रसूता' इति१.३॥ १६. '-प्रसूतिका' इति१.३॥ १७ 'गौः' इति१.३॥ १८ '-गौः' इति३॥ १९. 'गृ इति३॥ २०. '-प्तका-' इति१॥ २१. 'दो-' इति३॥ २२. '-ह्यागोः' इति३॥ २३. '-ह्या-' इति३.४॥ २४ 'खा-' इति४॥

द्रोणदुग्धा द्रोणदुधा 

          १ द्रोणो मानभेदस्तत्परिमितं दुग्धमस्याः द्रोण दुग्धा । २ द्रोणपरिमितं दुग्धं दोग्धि क्षरति । 'दुहे: (दुहः) कप् घश्च'३।२।७० ॥ इति कप्, घश्चान्तादेशः, द्रोणदुघा । "द्रोणदुर्घा प्रचुरदुग्धा च''[हलायुधकोशः २१२७१ ॥] इति हलायुधः। द्रोणशब्देन 'सेई' इति ज्ञेयो । द्वे सेईप्रमाणदाया गोः ॥ 

                                                                   __ पीनोध्नी पीवरस्तनी ॥१२६९॥ 

          १ पीनं स्थूलमूधोऽस्या पीनोध्नी । 'ऊधसो 

१०  ऽनङ्'५।४।१३१ ॥, 'बहुव्रीहेरूधसो ङीष् '४।१।२५॥ । पीवराः पुष्टाः स्तना अस्याः पीवरस्तनी । 'स्वाङ्गाच्चो पसर्जनादसंयोगोपधात्'४।१।५४ ॥ इति ङीष् । मोटा ऊहा डानामनी गाइ नाम एकम् ॥१२६९॥ 

पीतदुग्धा तु धेनुष्या संस्थिता दुग्धबन्धके । 

         १ पीतं दुग्धमस्याः पीतदुग्धा । २ धेनुरेव धेनुष्या । अत्र यत्प्रत्ययः षुगागमश्च निपात्यते । दुग्ध स्य बन्धकः 'गाहाणउँ अथवा अडाणउ' इति भाषा प्रसिद्धस्तत्र संस्थिता । ऋणशुद्धिं यावदधमणेन उत्तमर्णस्य बन्धे स्थापितेत्यर्थः । अडाणीदीधीगोनाम्नी द्वे ॥ 

२०   नैचिकी तूत्तमा गोषु 

           १ गोषूत्तमा शुभलक्षणत्वादुत्कृष्टा, नीचैश्चरति नैचिकी । "नीचैः 'चरति'४।४।८॥ इति ठक्, 'अव्ययानां भमात्रे टिलोप:'(वा-६।४।१४४ ॥) । "निचिकर्णशरौदिशः (निचिकं तु शिरोदेशे)"["]इति रभसः । तत्प्रशस्तमस्या अस्तीति, 'ज्योत्स्ना-'(वा-५।२।१०३ ॥)इत्यादिनाऽणि वा । "उत्तमा तु निचिकी'[*]इति नाममालोक्तौ संज्ञापूर्वक त्वाद् वृद्ध्यभावो वा'[ ]इति मिश्राः । एकमुत्तमगोः ॥ 

                                                                      पलिक्नी बालगर्भिणी ॥१२७०॥ 

           १ पलति गर्भं गच्छति पलिता, सैव पलिक्नी । ___-क्नमित्येके '(वा-४।१।३९॥) । “पलिक्नी बाल-

३०   गर्भिणी''[ ]इति माला । "असिक्नी बालगर्भिणी''[ ]इति भागुरिः । अमरस्तु-"पष्टौही बालगर्भिणी''[अमरकोषः २।९।७० ॥] इत्याह । एकं बालगर्भिण्या गोः ॥१२७० ॥ 

समांसमीना तु सा या प्रतिवर्ष विजायते । 

             १ समां समां विजायते समांसमीना । समायां __ समायां वर्षेषु वर्षेषु (वर्षे वर्षे) विजायत इत्यर्थे 'समां समां विजायते'५।२।१२।। इति खः । “पूर्वपदे सुपोऽलुग् वाच्यः ''[भाषावृत्तिः५।२।१२॥] इति भाषावृत्तिः । वर्ष वियाइणीगोरेकं ॥ 

स्यादचण्डी तु सुकरी 

४०        १ न चण्डी अचण्डी, अकोपनेत्यर्थः, सुखेन क्रियते सुकरा । 'ईषदुःसुषु-'३।३।१२६ ॥ इति खल् । एकं सुशीलाया गोः ॥ 

                                                                      वत्सकामा तु वत्सला ॥१२७१॥ 

            १ वत्सं स्नेहात् कामयते वत्सकामा । २ वत्सं लाति वत्सला । वत्सोऽस्या अस्तीति, सिध्मादित्वाल्लज्वा। द्वे वत्सस्नेहपराया गोः ॥१२७१॥ 

चतुस्त्रेर्हायणी द्वयकाद् हायन्येकादिवर्षिका । 

            १-२ चतुःशब्दात् त्रिशब्दाच्च हायनीशब्दो योज्यते,

१. 'क्षु-' इति१॥ २. '-ग्धा' इति१.३.५, ४प्रतौ नास्ति ॥ ३ 'सइ इति विज्ञेया' इति३॥ ४ 'सइ-' इति३॥ ५ तुलनीयोऽमरकोषः२। ९७१॥ ६ 'उहाडानी गाइ' इति३॥ ७ -श्चेति' इति१॥ ८ 'संज्ञायां धेनुष्या'४।४।८९॥ इत्यनेन निपातनम् ॥ ९ '-णौ' इति३.४ ॥ १०. '-णौ' इति४॥ ११. '-रोदेशः' इति३॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।९।६७ ॥, पृ.२०८ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, थो-६३९, पृ.७२९ ॥, रामाश्रमी२।९।६७ ॥, पृ.४३० ॥, तासु 'कर्णशिरोदेशे' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २१९६७ ॥, पृ.२०८॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६३९, पृ.७२९ ।।, तयोः-"गौरुत्तमा तु निचिकी" इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी२।९।६७ ॥, पृ.४३१ ॥, तस्याम्-"नैचिकी गौरुत्तमा नीचिकी सा प्रकीर्तिता" इति दृश्यते ॥ १४ 'क्रमेके' इति२.३.४.५॥ १५. द्र.अम.क्षीर.२।९।७० ॥, पृ.२१५ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१२७० ॥, पृ.२८४ ॥, टी.गणपतिशास्त्रिसंशोधितक्षीरस्वामीटीका-स्वोपज्ञटीकायो:-'पलिक्नी' इत्यस्य स्थाने 'मलिनी' इति दृश्यते ॥ १६. 'आ-' इति२॥ १७ अम.क्षीर.२९ ७० ॥, पृ.२१५॥ १८. 'ष-' इति४.५॥ १९. '-ण्यां' इति३.५॥ २०. 'वक्तव्यः' इति भाषावृत्तौ, ५।२।१२॥, पृ.२२०॥ २१. '-याणि-' इति१, '-याणी-' इति३, '-वणी-' इति४॥ २२. तुलनीयोऽमरकोषः२ १९७० ॥ २३. 'वत्सं अस्ती-' इति३, 'वत्सोऽस्ती-' इति५॥ २४ 'गौः' इति ॥

चत्वारः त्रयश्च हायना वय:प्रमाणमस्याः चतुर्हायणी चतु वर्षा गौः, त्रिहायनी त्रिवर्षा गौः । उभयत्र -हायनान्ताद् (हायनाद) वयसि'(हैमस-२।४।९॥इति ङीष, णत्वं च 'त्रिचतुर्ध्या हायनस्य'(वा- )इत्यनेन । १-२ द्विशब्दा देकशब्दाच्च हायनीति योज्यते, तेन द्वे हायने वयःप्रमाण मस्याः इत्याही यस्य ठञः 'अध्यर्धपर्वाद् द्विगो:- '५।१।२८॥ इति लुक् , 'दामहायनान्ताच्च'४।१।२७ ॥इति ङीप् द्वि हायनी द्विवर्षा, एवं एकहायनी एकवर्षा गौः । एका दीनि वर्षाण्यस्या एकादिवर्षिका । अत्रैकवर्षादयश्चतुर्हाय 

१०   ण्यादीनां प्रातिलोम्येन यथासङ्ख्यं पर्याया लभ्यन्ते ॥ 

आपीनद्धः 

           १ आप्यायते स्म आपीनः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'ओप्यायी वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), निष्ठा, 'प्यायः पी'६।१। २८॥, निष्ठायां 'आपूर्वस्यान्धूधसोः स्यादेव'(वा-६।१। २८॥)इति [पीभावः], 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति निष्ठा नत्वम्। २ उह्यते गवा, वहति क्षीरं वा ऊधः, क्लीबे । 'श्वः (श्वे:) सम्प्रसारणं च'(उणा-६३२) इत्यनुवृत्तौ 'वहे? दीर्घश्च'( )इत्यसुन्, दीर्घत्वं च । ऊधसी, ऊधांसि इत्यादि । द्वे ऊधसः ॥ 

२०                                                           गोविट् गोमयं भूमिलेपनम् ॥१२७२॥ 

           १ गवां विट् विष्टा गोविट, मूर्धन्यान्तस्ताल व्यान्तश्च । २ गोः पुरीषं गोमयम् । 'गोर्मयट पुरीषे' ४।३।१४५ ।। इति मयट् । ३ भूमिर्लिप्यतेऽनेन भूमिलेप नम् । 'लिप उपदेहे '(तु.उ.अ.), करणे ल्युट् । गोबर नामानि त्रीणि ॥१२७२॥ 

शुष्के तु तत्र गोग्रन्थिः करीष-छगणे अपि । 

           १ तत्र गोमये शुष्के गोः पुरीषस्य ग्रन्थिः गो ग्रन्थिः। २ कीर्यते विक्षिप्यतेऽग्नौ करीषम्। 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), 'कृगृ(तृ)भ्यामीषन्'(उणा-४६६)इतीषन् । ३ 

छाद्यते वह्निरनेनेति छगणम्, पृषोदरादिः । त्रीणि 'छाणां' ३० इति ख्यातस्य ॥ 

गवां सर्वं गव्यम् 

            १ सर्वं क्षीरादि, गोरिदम्, गवि भवं वा गव्यम्, 'गोपयसोर्यत्'४।३।१६० ॥ इति यत् । “गव्यं गोसम्भवं सर्वम्''[हलायुधकोश:२।२७३ ॥] इति हलायुधः । सामान्येन एकं गोसम्भववस्तुनः ॥ 

                                                               व्रजे गोकुलं गोधनं धनम् ॥१२७३॥ 

            १ व्रजन्त्यस्मिन्निति व्रजः, पुंक्ली.। 'गोचरसञ्चर वह-'३।३।११९ ॥ इति साधुः, तत्र । २ गवां कुलं समूहः गोकुलम् । ३ गवां धनः (धनं) समूहः, गो-

४०   शब्दात् परो धनशब्दः समूहवाची, गोधनम् । "गोकुले धनगोधने''["]इति व्याडिः । ४ धनति धनम् । 'धन शब्दे ( ), पचाद्यच् । चत्वारि गोधनस्य ॥१२७३॥ 

प्रजने स्यादुपसरः 

           १ प्रायतेऽस्मिन् प्रजनः, पशूनां गर्भग्रहणकालः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), अधिकरणे [घञ्], 'न जन-'(हैमसू-४।३ ५४॥)इति वृद्ध्यभावः, तत्र । २ स्त्रीषु पुंसां प्रथममुपसरणम् उपसरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'प्रजने सर्तेः '३।३ ७१ ॥ इत्यप्। द्वे पशूनां गर्भग्रहणकालस्य ॥ 

                                                          कीलः पुष्पलकः ( पुष्कलकः ) शिवः । 

५०        १ कील्यते रचा बध्यतेऽस्मिन् कीलः, पुंस्त्री लिङ्गः । 'कील बन्धने (भ्वा.प.से.), अधिकरणे घञ् । २ पुष्पति पुष्पल: ( पुष्कलः) मूर्धन्यान्तस्थाद्यमध्यः, पृषोदरादिः, स्वार्थे कनि पुष्पलकः ( पुष्कलकः)। "पुष्पलको ( पुष्कलको) गन्धमृगे कीलके कृपणेऽपि च" [विश्वलोचनकोशः, कान्तवर्गः, शो-२०३]इति श्रीधरः । तथा च-"सीम्नि पुष्पलको (पुष्कलको) हतः''[] इति । ३ शेते भुवि शिवः, हरनामसु(शू-१९७) । 

खूटानामानि त्रीणि ॥ 

१. 'दामहायनान्ताच्च'४।१।२७ ॥ इति पाणीनीयसूत्रम् ॥ २. 'ङीष्' इति१.२.४.५ ॥ ३. 'एक' इति५॥ ४. '-नम्' इति१॥ ५. '-क्लीः' इति३ ॥ ६. 'गोश्च पुरीषे'४।३।१४५ ॥ इति सूत्रम् ॥ ७. '-ऽनेन' इति १प्रतौ नास्ति ॥ ८. 'छाणा' इति३, 'छांणा' इति५ ॥ ९. १प्रतौ नास्ति ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६३१, पृ.७२२ ॥, रामाश्रमी२।९।५८ ॥, पृ.४२७॥ ११. क्षीरतरङ्गिण्यादौ शब्दार्थकधनधातुर्न दृश्यते ॥ १२.

१३. '-न्ते' इति३॥ १४. 'जनिवध्योश्च'७।३।३५ ।। इति पाणिनीयसूत्रम् ॥ १५. -सा' इति१॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठ: ३प्रतिस्थः ॥ १७. 'पुंस्त्री' इति३॥ १८. 'बन्धे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ १९. अस्याऽत्राऽसङ्गतिः प्रतिभाति ॥ २०. विश्वलोचनकोशेऽप्येवमेव दृश्यते ॥ २१. इतोऽग्रे १प्रतौ 'गन्धमृग-' इति दृश्यते ॥ २२. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ४।२१॥, पृ.३२२ ॥

बन्धनं दाम सन्दानम् 

           १ बध्यतेऽनेन बन्धनम् । 'बन्ध बन्धने '(त्र्या. प.अ.), करणे ल्युट् । २ दीयते रक्ष्यतेऽनेन, द्यति वा दाम, स्त्रीक्ली.। -मन्(-मनिन्) '(उणा-५८४) इति मन् (मनिन्) । स्त्रियां दामा, दामानौ इत्यादि । क्लीबे दाम, दामनी इत्यादि । ३ सन्दीयते रक्ष्यतेऽनेन सन्दानम् । 'देङ् पालने '(भ्वा.आ.अ.), करणे ल्युट् । त्रीणि बन्धनरजोः ॥ 

                                                                    पशुरज्जुस्तु दामनी ॥१२७४॥ 

           १ पशूनां बन्धनाय रज्जुः पशुरज्जु :, यति 

१०   दामनी, पृषोदरादिः। ङीबन्तो नदीवत् । "नित्यं संज्ञा च्छन्दसोः '४।१।२९ ॥[इति] ङीष्''[अम.क्षीर.२।९७३ ॥] इति क्षीरस्वामी । "सन्दानं दामनी दाम पशूनां बन्ध नम्''[हलायुधकोश:२।२७७ ॥] इति हलायुधः । “पशु बन्धनरज्जौ त्रयः''[ ] इति तट्टीका चाऽभेदेनाऽऽह । एकं पशुबन्धनरज्जोः ॥१२७४॥ 

                                        ॥ इति गवाधिकारः ॥ 

अजः स्याच्छगलः छांगश्छगो वस्तः स्तंभ: पशुः । 

           १ अजति गच्छति प्रायेणोन्नतप्रदेशमिति अजः । 'अज गतौ क्षेपणे च'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच्, 'अजा 

२०   द्यतः-'४।१।४॥ इति निर्देशान्न वीभावः । २ छ्यते (छायते) छिद्यतेऽसौ छालः । 'छो छेदने'(दि.प.से.), 'छो गुग्ध्रस्वश्च'(उणा-११०)इति गुक् गलच् (कलच्) धातोर्हस्वत्वं च । ३ छ्यति पत्रादिकमिति छगः । 'छो छेदने'(दि.प.अ.), 'छापूखडिभ्यो गक् (कित्) '(उणा १२१)इति गक् (गन्), 'गन् गम्यादेः (गम्यद्यो:)'(उणा १२०) अनेन गन् वा । [४ 'शृङ्गशाङ्ग- '(हैमोणा ९६)इति गे निपातनात् छगः]। ६ स्तभ्नोति स्तभः । 'स्तम्भु रोधने'(सौत्रः३।१८२ ॥), अच् । “ 'णभ तुभ हिंसायाम्'(भ्वा.आ.से.), इगुपधत्वात् के तुभ:"[टीकासर्व 

३०   स्वम् २।९७६ ॥] इति सर्वस्वम्। “शुभैः''[अमरकोषः २।९७६ ॥] इत्यमरस्तालव्यादिमाह । ५ 'गन्ध वस्त (बस्त गन्ध) अर्दने '(भ्वा.आ.से.), चुरादिर्णिजन्तः, ‘एरच्' ३३ ५६॥ वस्तः । ७ स्पृशतीति पशुः, प्रागुक्तः (श्रो 

१२१६)। सप्त अजस्य ।। 

                                       __ अजा तु छागिका मञ्जा सर्वभक्षा गलस्तनी ॥१२७५॥ 

          १ अजति गच्छति प्रायेणोन्नतप्रदेशमिति अजा । 'अजाद्यतष्टाप्'४।१४॥ । २ छ्यति पत्रादिकमिति छागी। 'जातेरस्त्री-'४।१।६३॥ इति ङीष्, स्वार्थे कनि, 'केऽणः'

७।४।१३।। इति ह्रस्वत्वे छागिका। ३ मञ्जति मञ्जा । मञ्जिः 

४०   सौत्रः, अच् । ४ सर्वं कटुतिक्तप्रायमर्कपत्रादि भक्षयति सर्वभक्षा। भक्ष अदने'(चु.उ.से.), णिजन्तः, अच्। ५ गले स्तनावस्याः गलस्तनी, गौरादिः । पञ्च अजायाः ॥१२७५ ॥ 

युवाऽजो वर्करः 

           १ तरुणः पशुः, वियतेऽसौ वर्करः। 'वृञ् वरणे' (स्वा.उ.से.), 'कृ(कि)शृवृभ्यः कर: '(हैमोणा-४३५) । यद्वा ‘कुक वृक आदाने '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादरच् । "वर्करः कथ्यते सद्भिः सर्वोऽपि तरुणः पशुः"[हलायुध कोश:२।२७८ ॥]इति हलायुधः । “सर्वस्मिन् तरुणे पशौ वर्कर:"[ ]इति तट्टीका च । बाकरनाम एकम् ॥ 

५०      __अवौ तु मेषो-यु-हुडो-रणाः । 

                                        उरभ्रो मेंढको वृष्णिरेडको रोमशो हुडुः ॥१२७६ ॥ संफालः शृङ्गिणो भेडः 

           १ अव्यत इति अविः । 'अव रक्षणादौं' (भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्य: '(उणा-५५७)इतीन्, तत्र । २ मीनाति हिनस्ति मेषः, पुंक्ली.। 'मी हिंसायाम्' (त्र्या.उ.अ.), 'वृकृ[तृ]मी- '(हैमोणा-५४०)इति षः । मिषति स्पर्धति (स्पर्धते) इति, 'मिष स्पर्धायाम्'(तु.प.से.), पचाद्यचि वा । ३ ऊर्णाऽस्त्यस्य ऊर्णायुः । 'ऊर्णाया 

१. ५प्रतौ नास्ति ॥ २. 'रक्ष-' इति३॥ ३ 'सम्प्रदानम्' इति१॥ ४ 'देङ् रक्षणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. तुलनीयोऽमरकोषः २।९७३॥ ६ १प्रतौ नास्ति ॥ ७ --ज्जो' इति३.५॥ ८ 'अज गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. '-ति' इति१॥ १०. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ११. 'छो-' इति३॥ १२. टीकासर्वस्वे- " 'णभ तुभ हिंसायाम्' । इगुपधलक्षणः कः । तुभः ।" इति दृश्यते, भा-३, पृ.२१६ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६४८, पृ.७३७॥ १३. अम. क्षीरस्वामिकृतटीकासम्मतः पाठः ॥ १४ -न्ताद्' इति३॥ १५. 'अजस्य सप्त' इति३ ॥ १६. १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥ १७ 'अजादित्वाट्टाप्' इति३॥ १८. '-न्' इति३॥ १९. 'तु-' इति२॥ '-णे' इति३॥ २१. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणे ॥ २२. 'मिञ्' इति३, 'मीङ्' इति सायणः ॥ २३. '-यति' इति४.५ ॥

युस्'५ ।२।१२३॥, भानुवत् । ४ हूयते हुडः। 'हु दाना दनयो:'(जु.प.अ.), औणादिको डक् । होडति गच्छतीति वा । 'हुड(हुड) गतौ'( भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । ५ ऋच्छति उरणः, पञ्चमस्वरादिः । 'ऋ गतौ '(भ्वा.प.अ.), 'अर्तेर्युजुर्च'( )इति युच्, उच्चा ऽस्यादेशः । यद्वा उरणः कण्ड्वादौ, उरण्यति प्रीणाति देवता इत्युरणः । उच्चैः रणोऽस्येति वा । उ: स्वरप्रतिरूपकम व्ययम् । ६ उरु भ्राम्यति उरभ्रः, पञ्चमस्वरादिः । 'भ्रमु अनवस्थाने '(दि.प.से.), 'अन्येभ्योऽपि( -ष्वपि)-३१२। 

१०   १०१ ॥ इति डः, नैरुक्त उकारलोपः । उच्चै रम्भत इति, पषोदरादिः । ७ मेहति मेंढः, सानुस्वारादिः, [स्वार्थे कनि मेंढकः] । 'मिह सेचने'(भ्वा.प.अ.), पृषोदरादिः। ८ वर्षति सिञ्चति वृष्णिः । ‘पृषु वृषु [मृषु] सेचने'(भ्वा.प.से.), 'सृणिवेणिवृष्णिपृष्णिपार्पोिचूर्णय:'( )इति 'निः प्रत्ययो गुणाभावश्च निपात्यते, हरिवत् । ९ ईड्यते देवता अनेनेति एडकः। 'ईड स्तुतौ'(अ.आ.से.), 'कीचक-'(हैमोणा ३३) इत्यके निपात्यते । इलति उत्क्षिपति एलः । 'इल स्वप्नोत्क्षेपणयो:'(तु.प.से.), पचाद्यच्, डलयोरेकत्वस्मरणाद् एडः, ततः स्वार्थे कन् एडकः । १० रोमाणि सन्त्यस्य 

२०   रोमशः । लोमादित्वात् शः । ११ होडति हुडुः । हुडधातो: 'पृकाहषि-'(हैमोणा-७२९)इति किदुः, भानुवत् ॥१२७६ ॥ १२ संफलति संफालः । ज्वलादित्वाण्णः । १३ शृङ्ग मस्त्यस्य शृङ्गिणः। 'फलबहाभ्यामिनन् '(वा ५।२।१२२ ॥)बाहुलकात् । शृङ्गिणौ, शृङ्गिणः इत्यादि रामवत्। १४ भिलेः सौत्रात् पचाद्यचि, डलयोरैक्यादै भेडः। 

चतुर्दश मींढाख्यस्य ॥ 

                                                                                 मेषी तु कुररी रुजा । जालकिन्यविला वेणी 

            १ मिषति स्पर्धते मेषी । 'मिष स्पर्धायाम्' (तु.प.से.), तुदादिः । यद्वा 'मिषु सेचने'(भ्वा.प.से.),

३०   भौवादिकः, मेषति सिञ्चति । उभयत्र मेषडिति पचादिषु दर्शनादचि टित्त्वात् स्त्रियां ङीप् । २ कुरति शब्दा यते कुररी । 'कुरत् [शब्दे] '(तु.प.से.), बाहुलकाद रन्, गौरादिः । कवति कौति वा । 'कुङ् शब्दे' __ (तु.आ.से.) वा, 'कुवः क्ररन्'(उणा-४१३)इति क्ररन् , कित्त्वाद् गुणाभावः, गौरादिः । ३ रुजति रुजा । 'रुजो भङ्गे'(तु.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति के टाप् । ४ जालकं रोमगुच्छोऽस्त्यस्या जालकिनी । ५ न विडति भिनत्ति अविडा । 'विड भेदने '( ), 'इगुपध-'३।१। १३५ ।। इति कः । अवीन् लाति अविला, डलयोरै-

४०   क्यात् । ६ वेणति वेणी । 'वेण गतौ'(भ्वा.उ.से.), अचि, गौरादिः । षड् ‘गाडर' इत्याख्यस्य ॥ 

                                                              अथेडिक्कः शिशुवाहकः ॥१२७७॥ पृष्ठशृङ्गो वनाजः स्यात् 

           १ ईड्यते कौतुकाद् ईडिक्कः, तुर्यस्वरादिः । 'ईड स्तुतौ'(अ.आ.से.), 'निष्कतुरुष्क- '(हैमोणा-२६)इति के निपात्यते । २ शिशुं वहति शिशुवाहकः । 'वह प्रापणे' (भ्वा.उ.अ.), ण्वुल् ॥१२७७॥ ३ पृष्ठे शृङ्गोऽस्य पृष्ठ शृङ्गः । ४ वनस्याऽजो वनाजः । चत्वारि वनाजस्य ॥ 

                                                                               अविदग्धे त्ववेः परम् । 

५०   सौढं दूंसं मरीसं च 

          १ अविशब्दात् परे सोढादयाः प्रयुक्ता अविदुग्ध वाचकाः स्युः । यथा अवेर्दुग्धं [ अविदुग्धम् ], अविसोढम्, अविदूसम्, अविमरीसम्। चत्वारि गड्डरिकादुग्धस्य ॥ 

                                                                   कुक्कुरो वक्रवालधिः ॥१२७८ ॥ अस्थिभुग् भषण: सारमेयः कौलेयकः शुनः । 

                                                शुनिः श्वानो गृहमृगः कुकुरो रात्रिजागर: १२७९ 

१. 'गतिप्रापणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'अर्तेः क्युरुच्च'(उणा-६९५)इत्युणादिगणे, 'ऋ गतौ' अस्मात् क्युप्रत्ययः, धातोरुकारादेशश्चे त्यर्थः ॥, 'अर्ते क्युन् उच्च'(५६३)इति दशपाद्याम् ॥ ३. —-ते' इति५ ॥ ४ 'घृणिपृश्निपाणिंचूर्णिभूर्णि'(उणा-४९२)इत्युणादिगणसूत्रम्, तत्र वृष्णिशब्दो न दृश्यते, अथ च 'सुवृषिभ्यां कित्'(उणा-४८९)इत्यनेन निप्रत्ययो बोध्यः ॥ ५. 'निप्र-' इति१.४॥ ६. 'ईडते' इति४.५ ॥ ७. ---पयोः' इति१.२.३, 'स्वप्नक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।। ८. '-नि' इति१.२ ।। ९. 'घृ-' इति१.४.५ ॥ १०. '-हि-' इति५ ॥ ११. १प्रतौ नास्ति ॥ १२. '-क्यवत्' इति३॥ १३. 'भौ' इति१.४.५, ३प्रतौ नास्ति ॥ १४. '-षीरिति' इति३.४.५ ॥ १५. 'ङीष्' इति१.२.४.५ ।। १६. हैममते तुदादेस्तकारानुबन्धः ॥ १७. '-ति' इति१॥ १८. '-त्सो' इति३ ॥ १९. क्षीरतरङ्गिण्यादौ भेदनार्थकविडधातुर्न दृश्यते ॥ २०. '-तीति' इति१॥ २१. 'वेण गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २२. 'ख्यातस्य' इति१.५ ॥ "षड् जालिकिन्या, 'गाडर' इति भाषा" इति३ ॥ २३. आचार्यश्रीहेमचन्द्राचार्यमते तृतीयस्वरादिः ॥

रसनालिट् रतपराः कील-शयि-व्रणा-ऽन्दुकाः । 

शालावृको मृगदंशः श्वा 

            १ कोकतेऽस्थ्यादिकमादत्ते कुक्कुरः । 'कुक आदाने '(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । यद्वा कुगिति कुरति शब्दायते कुक्कुरः । 'कुरत् शब्दे'(तु.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । २ वक्रो वालधिरस्य वक्रवालधिः ॥१२७८ ॥ ३ अस्थीनि भुनक्ति अस्थिभुक् । 'भुज पालनाभ्यवहारयोः '(रु.प.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । ४ भषति कुत्सितं वाशते (वाश्यते) भषणः । 'भष भर्त्सने'

१०   (भ्वा.प.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । क्वुनि भषकोऽपि । ५ सरमाया अपत्यं सारमेयः। 'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२०॥ । ६ कुले गृहे भवः कौलेयर्कः । 'कुलकुक्षि-'४।२।९६ ॥ इति ढकञ् । ७ शुनति गच्छति शुनः । 'शुन गतौ'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । ८ शुनिः, 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन् , हरिवत् । ९ शोभन आनः प्राणोऽस्य श्वानः, तालव्यादिरकारान्तः । १० गृहस्य मृगो गृहमृगः । ११ किरत्यस्थीनि कुर्कुरः, पञ्चमस्वरद्वयः, पृषोदरादिः, व्यञ्जनरेफकवर्गाद्यद्वयमध्यः। १२ रात्रि जागर्ति 

रात्रिजागरः । 'कर्मण्यण'३।२।१॥, 'जाग्रो विचिण्-'

२०   ७।३।८५ ॥ इति गुणः ॥१२७९॥ १३ रसनयाँ लेढि रसनालिट् । सम्पदादित्वात् क्विप्। १४-१७ रतशब्दात् पराः कीलादयः, यथा रतेन कील्यते बध्यते रतकीलः । 'कील बन्धने'(भ्वा.प.से.), कर्मणि घञ् । रते कीलो ऽस्येति वा! रते शेते रतशायी । ग्रहादित्वाणिनिः । रतेन व्रणमस्य रतव्रणः। रतमेवाऽन्दुको बन्धनमस्य रतान्दुकः । १८ शालायां गृहे वृकः शालावृकः । १९ मृगान् दशति मृगदंशः । अच् । २० श्वयति वर्त्मनि श्वा । 'टुओश्वि गतिवृद्ध्यो: '(भ्वा.प.से.), 'श्वनुक्षन्पूषन्प्लीहन्क्लेदस्नेहन् 

मूर्धन्मजन्नर्यमविश्वप्सन्परिज्मन्मातरिश्वन्मघवन्निति'(उणा-१५७)

३०   कनि साधवः। श्वानौ, श्वान इत्यादि। विंशतिः श्वानस्य । 

           शेषश्चात्र 

   "शुनिः क्रोधी रसापायी शिवारिः सूचको रुरुः । 

    वनन्तपः स्वजातिद्विट् कृतज्ञो भल्लहश्च सः ॥१॥ 

    दीर्घनादः पुरोगामी स्यादिन्द्रमहकामुकः । 

    मण्डल: कपिलो ग्राममृगश्चन्द्रमहोऽपि च ॥२॥"

[शेषनाममाला १८१-१८३॥] ॥ 

                                                                       अलर्कस्तु स रोगितः ॥१२८०॥ 

            १ अल्यते वार्यते दशनभयाद् अलर्कः। 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), 'निष्कतुरुष्क-'(हैमोणा-२६) इति साधुः । सञ्जातगरादिप्रयोगत्वाद् यक्ष्मादिरोगः सञ्जातोऽस्य 

४०   रोगितः । तारकादित्वादितच् । एकं हडकियाश्वानस्य ॥१२८०॥ 

विश्वकद्रुस्तु कुशलो मृगव्ये 

            १ विश्वं कत् कुत्सितं द्रवति विश्वकद्रुः। 'द्रु गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'मितवादिभ्यश्च'(वा-३।२।१८० ॥) इति डुः। मृगव्ये आखेटके कुशलो निपुणः। सिकारीश्वानस्यैकम्॥ 

                                                                                             सरमा शुनी । 

          १ 'प्रथेरमच्'(उणा-७४६)इति बाहुलकात् सर्ते रपि, ततष्टाप् [सरमा] । २ देवशुनी इति विशेषवृत्ति रप्यसौ सामान्येष्वभिधानात् । द्वे शुन्याः ॥ 

विट्चरः शूकरे ग्राम्ये 

५०      १ विशं चरत्यत्ति विट्चरः । 'चरेष्टः '३।२। १६॥ । शूकरे ग्राम्ये, ग्रामीणे शूकर इत्यर्थः । एकम् ॥ 

                                                                     महिषो यमवाहनः ॥१२८१॥ रजस्वलो वाहरिपुर्जुलायः सैरिंभो महः । 

                                    धीरस्कन्धः कृष्णशृङ्गो जस्तो दंशभीरुकः । ॥१२८२॥ रक्ताक्षः कासरो हंसकालीतनयलालिकौ । 

           १ महन्ति पूजयन्त्यनेन, (मह्यते वा) महिषः। 

१. 'कुक वृक आदाने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २ तकारानुबन्धो हैममते ॥ ३ १प्रतौ नास्ति ॥ ४ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते॥ ५, भासते' इति१, 'वाशेते' इति३॥ ६. '-यः' इति३॥ ७ '-न्' इति३॥ ८ -नाया' इति३॥ ९, 'श्वन्नुक्षन्निति' इति३.४.५ ॥ १०. 'साधुः' इति३॥ ११. 'शुनि' इति३॥ १२. 'रुद्रः' इति१॥ १३. 'कृतभग्नो' इति१॥ १४ 'स्यादिण्ड-' इति१.४.५॥ १५. '-न्' इति३ ॥, अत्र युधिष्ठिरमीमांसकमहोदयकृतटिप्पणी द्रष्टव्या, भ्वादिः, धातुसं-३४६, पृ.८१॥ १६. '-की-' इति३॥ १७ 'सू-' इति३ ॥ १८ कोष्ठान्तर्गतपाठः ४.५प्रत्योास्ति ॥

'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'अविमह्योष्टिषच्'(उणा-४५) इति टिषच् , स्त्रियां टित्त्वाद् ङीषि (ङीपि) महिषी । मह्यां शेत इति वा, पृषोदरादित्वात् । २ यमेन वाह्यते यमवाहनः । वहेर्णिजन्तानन्द्यादित्वाद् ल्युः । यमरथोऽपि ॥१२८१॥ ३ रजोऽस्त्यस्य रजस्वलः । 'रज:कृष्यासुति परिषदो वलच्५ ।२।११२॥ । ४ वाहानां रिपुः वाहरिपुः। "वाहेषु रिपुरिति । 'सप्तमी'२ ।१।४० ॥ इति योगविभागात् समास:"[] इत्यन्ये । ५ अप्सु लुलति लुलार्यः । 'लुल विलोलने '(तु.प.से.), लुलिः सौत्रो वा । लोलति पङ्के 

१०   वा लुलायः, अन्तस्थाद्यान्तः। [कुलि] कुलिकलिकषिभ्य आय: '(हैमोणा-३७२) इत्यायः । 'लुल विलोलने'( ), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । “ 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४। ७४॥ इत्यादिना अः, राजदन्तादित्वादप्शब्दस्य परनिपात:, पृषोदरादित्वाद् वा लुलाप:''[]इति पञ्चमवर्गाद्योपधो मिश्राः । ६ सीरो लाङ्गलम्, तद्योगात् सीरी गृहस्थः, तं बहूपकारकरणाद् भजति सेवते सीरिभः । भजेः 'अन्ये भ्योऽपि( अन्येष्वपि)-'३।२।१०१॥ इति डः, डिति, 'टे:' ६।४।१४३ ॥, प्रज्ञाद्यणि सैरिभः । सीरिणो भा शोभा 

सीरिभा, सा अत्राऽस्तीति। ज्योत्स्नाद्यणि वा। सीयते 

२०   बध्यते वा। ‘षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), 'सिटिकिभ्यामिभः सैरिटिट्टौ च'(हैमोणा-३३२)इति साधुः । सीरिभिदन्तैि ति सीरिभः कुटुम्बी, तस्याऽयमिति वा । ७ महति पूजयतीति महः । 'मह पूजायाम्'(भ्वा.उ.से.), पचाद्यच् । ८ धीरः स्थिरः स्कन्धोऽस्य धीरस्कन्धः । ९ कृष्णं शृङ्गमस्य कृष्णशृङ्गः। १० जीर्यति जरन्तः । 'ज़(जष्) वयोहानौ'(दि.प.से.), 'जविशिभ्यां झच्'(उणा-४०६), 'झोऽन्तः '७।१।३॥ । ११ दंशेभ्यो भीरुदशभीरुः, ततः स्वार्थे कनि दंशभीरुकः ॥१२८२॥ १२ रक्ते अक्षिणी अस्य रक्ताक्षः। 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः- '५।४।११३॥ इति षच् । १३ घर्तिः सन् कं जलमासरति कासरः । 'सृ 

३०   गतौ '(भ्वा.प.अ.), आङ् पूर्वः, अच्। के जले सरतीति, पचाद्यचि, 'अन्येषामपि- '६।३।१३७॥इति दीर्घत्वे वा । कासत इति वा । 'कासृ शब्दकुत्सायाम्'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादरन्निति वा। कं जलम्, आ ईषत् सरति [महा] कायत्वादिति वा। १४ हंसकाल्यास्तनयो हंसकालीतनयः, सप्ताक्षरोऽखण्डः । ५ लालाः सन्त्यस्य लालिकः । व्रीह्यादित्वाट्ठक् । पञ्चदश महिषस्य । शेषश्चात्र-"महिषे कलुषः पिङ्गः कटाहो गद्गदस्वरः । हेरम्बः स्कन्धः शृङ्गी च"[शेषनाममाला४।१८३-१८४ ॥] इति ॥ अरण्यजेऽस्मिन् गवलः 

४०        १ अस्मिन् महिषेऽरण्यसम्भवे, गवते शब्दायते गवलः । 'गुङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'कम्बलादयश्च'(दश पाधुणा-८।११४॥)इति साधुः । एकमरण्योत्पन्नमहिषस्य ॥ 

                                                                    सिंहः कण्ठीरवो हरिः ॥१२८३॥ हर्यक्ष: केसरी भारिः पञ्चास्यो नखरायुधः । 

                                         महानादः पञ्चशिखः पारिन्द्रः पत्यरी मृगात् ॥१२८४॥ श्वेतपिङ्गोऽपि 

           १ हिनस्ति गजान् मृगांश्चेति सिंहः । 'हिसि हिंसायाम्'(रु.प.से.), पचाद्यच् , पृषोदरादित्वाद् वर्ण-

५०   विपर्ययः । २ कण्ठे रखो ध्वनिरस्य कण्ठीरवः । पृषो दरादिः । ३ हरति मृगान् हरिः । 'अच इ: '(उणा-५७८) इति इ: ॥१२८३॥ ४ हरिणी विमले पिङ्गले वाऽक्षिणी यस्य हर्यक्षः। 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्षणो:- '५।४।११३॥ इति षच् । ५ के शिरसि सरन्ति केसरीः स्कन्धदेशस्थसटा:

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२१९, पृ.२८१ ॥, तत्र-"वाहे अश्वे वा द्विषन् शत्रुः । 'वाहद्विषन्' । "सप्तमी''ति (पा.२।१।४०॥)योगविभागात् समासः-इत्यन्ये" इति दृश्यते॥ २. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ३ '-डने' इति१, विग्रहे लुलतीति तुदादेर्ग्रहणा 

श्रेषणार्थकलुडधातुर्युक्तः, तथा च डलयोरैक्यं बोध्यम् ॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२१९, पृ.२८१॥ तत्र "लुलेति । अप्सु लुलति । लुल विलोठने । "इगुपधत्वात्"(पा.३।१।१३५ ॥) कः । लुलश्चासावापश्च । "ऋक्पुर्"(पा.५।४७४ ॥)इत्यादिना अच् (अः) । "राजदन्तादित्वात्'(पा.२।२।३१॥)परनिपातः, पृषोदरादित्वाद् वा (पा.६।३।१०९॥) । 'लुलाप:' ।" इति दृश्यते ॥ ५. '-धात्' इति१॥ ६ 'सा-' इति४.५॥ ७ 'ते' इति१.३॥ ८ '-द-' इति१॥ ९, 'कुट-' इति१.५॥ १०. '-यति' इति१.२.३॥ ११. '-ते' इति३॥ १२. '-हीनौ' इति१॥ १३ -रुकः' इति१.४.५ ॥ १४ -सारः' इति३.४.५॥ १५. '-दः' इति३॥ १६, '-म्बस्क-' इति१.२.४.५ ॥ १७ 'स्कन्धशृङ्गश्च' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १८. 'शब्दते' इति१॥ १९. 'केश-' इति३.५॥ २०. 'पारी-' इति१.३.४.५ ॥ २१. '-शराः' इति४.५ ।।

सन्त्यस्य केसरी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५ ॥ इतीनिः । "सवितृकिसलयकेसरसभा'[ ]इति सभेदाद् दन्त्यमध्यः । "केशं लातीति रलयोरेकत्वस्मृतेस्तालव्यमध्यश्चाऽयम्''[] इत्यन्ये । ६ इभानामरिः इभारिः । ७ पञ्च्यते विस्तार्यत इदं पञ्चम् । 'पचि विस्तारे'(भ्वा.आ.से.), कर्मणि घबर्थे कः, भावे घञि अर्शआद्यचि, पञ्चं विस्तारयुक्तमास्यमस्य पञ्चास्यः । मुखम्, तत्पादाश्चत्वारः, एते पञ्च करिकुम्भ दारणक्षमत्वात् पञ्च आस्यानीवं यस्येति वा । ८ नखरा नखमायुधमस्य नखरायुधः। ९ महान् नादोऽस्य महा 

१०   नादः । १० पञ्च शिखा अस्य पञ्चशिखः। ११ पारिषु शक्तेष्विन्द्रः पारिन्द्रः, तृतीयस्वरमध्यः । पृषोदरादित्वात् पारीन्द्र इति तुर्यस्वरमध्योऽपि । १२-१३ मृगशब्दात् पुरः पतिररिश्च योज्यते, तेन वन्याः पशवो मृगास्तेषां पतिः मृगपतिः । मृगाणामरिः मृगारिः ॥१२८४॥ १४ श्वेत श्चासौ पिङ्गश्च श्वेतपिङ्गः । चतुर्दश सिंहस्य । शेषश्चात्र 

                    "सिंहे तु स्यात् पलङ्कषः । 

 शैलाटो वनराजश्च नभ:क्रान्तो गणेश्वरः । 

 शृङ्गोष्णीषो रक्तजिह्वो व्यादीर्णास्यः सुगन्धिकः ॥१॥"

[शेषनाममाला४।१८४-१८५॥] ॥ 

२०                                                                 अथ व्याघ्रो द्वीपी शार्दूलचित्रको । चित्रकायः पुण्डरीकः 

           १ व्याजिघ्रति व्याघ्रः । व्यापूर्वो 'घ्रा गन्धो पादाने '(भ्वा.प.अ.), 'न संज्ञायाम् '(वा-३।१।१३७ ॥) इति निषेधात् 'पाघ्राध्मा-'३।१।१३७ ॥ इति शप्रत्ययाभावे, 'आतश्चोपसर्गे'३।१।१३६॥ कः । २ द्वीपं चर्म, तद्योगाद् द्वीपी। द्वीपं जलमध्यस्थलमाश्रयत्वेनाऽस्त्यस्येति वा । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनौ द्वीपी । ३ शृणाति हिनस्ति प्राणिनः शार्दूलः । 'शु हिंसायाम्'(व्या.प.से.), 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ '(उणा-५३०) इत्यूलप्रत्ययो 

३०   बाहुलकाद् दुगागमो णित्त्वं च वृद्धिः। ४ चित्रकः चित्र वर्णत्वात् । ५ चित्रः कायोऽस्य चित्रकायः । ५ पुण्ड रीकः पद्मनामसु (अभि. शो-४११६२)। केचित्तु चित्रा ल्पानल्पत्वकृतं द्वीपिव्याघ्रयोर्भेदमाहुः, तत्राऽल्पचित्रको व्याघ्रभेदो द्वीपी स्यात्, तथा च महाभारतम्- "द्वीपी व्याघ्रत्वमागतः''[]इति । षट् व्याघ्रस्य ॥ 

                                                                         तरक्षुस्तु मृगादनः ॥१२८५॥ .

            १ तरं मार्ग क्षुणोति(क्षिणोति) रुणद्धि, तरेणोत् फालेन क्षुणत्ति वा तरक्षुः । 'क्षुदिर् संपेषणे '(रु.उ.अ.), मितद्रवादित्वात् । तरन् प्लवमानः क्षिणोति क्षौति वा व्युत्पत्तिः, भानुवत् । २ मृगमत्तीति मृगादनः । नन्द्यादि-

४०   त्वाद् ल्युः। द्वे 'जरख' इति ख्यातस्य ॥१२८५॥ 

शरभः कुञ्जरारातिरुत्पादकोऽष्टपादपि । 

            १ शृणाति हिनस्ति हस्तिनं शरभः । 'शू हिंसा याम्'(त्र्या.उ.से.) 'कृगृशशलिकलिगर्दिभ्योऽभच्'(उणा-४०२, दशपाधुणा-७।१८॥)। २ कुञ्जराणामरातिः कुञ्जरारातिः । ३ उदूर्ध्वाः पादा अस्य उत्पादः, स्वार्थे कनि उत्पादकः। ४ अष्टौ पादा अस्य अष्टपा । 'सङ्ख्यासुपूर्वस्य' ५।४।१४० ॥ इति पद्भावः । अष्टापदोऽपि 

  "अष्टापदो महाशृङ्गी शरभश्चतुरूर्ध्वपात् । 

   उष्ट्रप्रमाणो द्विरदारातिश्चैव महामृगः ॥१॥''[]इति 

५०   पथ्यापथ्यकारः । स काश्मीरे प्रसिद्धः ॥ 

                                              गवयः स्याद् वनगवो गोसदृक्षोऽश्ववारण: ॥१२८६॥ 

         १ गवते गवयः । 'गुङ् शब्द '(भ्वा.आ.अ.), [बाहुलकादयः] । २ वनस्य गौः वनगवः । ३ गोः सदृशो गोसदृक्षः । दृशेः ‘क्सश्च'(वा-३।२।६०॥)इति क्सः । ४ अश्वान् वारयति अश्ववारण: । नन्द्यादित्वाद् ल्युः । रोझ नामानि चत्वारि ॥१२८६॥ 

खड्गी वाशीणसः खड्गो गण्डकः 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२१६, पृ.२७६ ॥ २. '-ज्यर्थे' इति३॥ ३ 'आस्या वा' इति४.५ ॥ ४ 'श-' इति४.५॥ ५. 'पाघ्राध्मा-'३।१।१३७ ॥ इत्यत्र भट्टोजिदीक्षितेन-"घ्रः संज्ञायां न, व्याघ्रादिभिरिति निर्देशात्" इत्युक्तम्, सिद्धान्तकौमुदी, कृदन्तप्रकरणम् , कृत्यप्रक्रिया, पृ.५६४॥ ६ 'शृणातेढुंग्वृद्धिश्च' इति गणसूत्रेण वृद्धिर्दुगागमो बोध्यः ॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शूो-२१६, पृ२७७॥ ८ -प्रेषणे' इति४॥ ९. '-त्' इति१.२.३॥ १०. 'आख्या-' इति१॥ ११. ४.५प्रत्यो स्ति ॥ १२. 'प-' इति३॥ १३. '-दः' इतिर॥ १४ 'शक्ते' इति१, 'अव्यक्ते शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. 'क्साः' इति४.५ ॥, 'दृक्षे चेति वक्तव्यम्' इत्यनेन समानस्य सभावः ॥ १६. 'रोज-' इति४.२ ॥

         १ खड्गः शृङ्गोऽस्य खड्गी । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥ इतीनिः । २ वाध्रीव नासिकाऽस्य वाध्री णसः । 'अञ् नासिकायाः संज्ञायां नसं चाऽस्थूलात्' ५।४।११८ ॥ इति नासिकान्तबहुव्रीहे: संज्ञायामच्समासान्तः, नासिकायाश्च नसादेशः । ३ खडति भिनत्ति खड्गः । 'खड खडि भेदने '(चु.प.से.), 'छापू[ञ्]खडिभ्यो गक्' (उणा-१२१, दशपाधुणा-३।६९ ॥)इति गक् । ४ गच्छ तीति गण्डः। गमेः 'जमन्ताड्डः '(उणा-१११), स्वार्थे कनि गण्डकः । गडिधातोः कृआदिभ्यो वुनि वा । गण्डा 

१०   सावजनामानि चत्वारि ॥ 

                                                                        अथ किरः किरिः । 

                                       भूदारः सूकर: कोलो वराहः क्रोडपोत्रिणौ॥१२८७॥ घोणी घृष्टिः स्तब्धरोमा दंष्ट्री किट्यास्यलाङ्गलौ। 

                                       आखनिकः शिरोमर्मा स्थूलनासो बहुप्रजः॥१२८८॥ 

          १ किरति भुवं किरः । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। २ किरिः इत्यत्र बाहुल काद् ‘अच इ:'(उणा-५७८) । किरेः स्त्री किर्याणी । ३ भुवं दारयति भूदारः । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । ४ सूदिति शब्दं करोति सूकरः । 

२०   पृषोदरादिः । सूयते प्रेर्यते वा । 'पू प्रेरणे'(तु.प.से.), 'सूपुषिभ्यां कित्'(हैमोणा-४३६)इति करः। शुचं करोति । अच्, पृषोदरादित्वाद् वर्णलोपे 'अन्येषामपि-'(वा-६।३। १३७॥) इति दीर्घत्वे शूकरस्तालव्यादिरपि । “तालव्या अपि दन्त्याश्च शम्बशूकरपांशवः"[ ]इति शभेदात् । ५ कोलति संस्त्यायति पीनत्वादिति कोलः । 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ६ वृणोति वराहः। 'वृञ् वरणे' (स्वा.उ.से.), 'वृकटि-'(है मोणा-५९१) इत्याह । वर माहन्तीति, 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'३।२।१०१॥ इति डो वा । वर आहारोऽस्येति, पृषोदरादित्वाद् वा । ७ क्रोडति क्रोडः। 'क्रुड घनत्वे '(तु.प.से.), पचाद्यच् । 

३०   केन जलेन रोडत्युन्मादयतीति, 'रोड़ उन्मादे'(भ्वा.प.से.), अचि, पृषोदरादिर्वा । ८ मुखाग्रमस्य पोत्रम्, तद्योगा दिनौ पोत्री, पोत्रिणावित्यादि ॥१२८७॥ ९ घोणाऽस्त्य स्य घोणी। व्रीह्यादित्वादिनिः । १० घर्षति घोणां दंष्ट्रां वा घृष्टिः । 'घृष(घृषु) सङ्घर्षे '(भ्वा.प.से.), कर्तरि ‘क्तिच्क्तौ च-'३।३।१७४ ॥ इति क्तिच् । “बाहुलकात् क्तिन्प्रत्यये घृष्टिः''[]इत्यन्ये । घृष्यादिति घृष्टिरिति, ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्'३।३।१७४ ॥ इति आशिषि क्तिज्वा पुंसि । ११ स्तब्धं रोमाऽस्य स्तब्धरोमा, नकारान्तः । १२ दंष्ट्राऽस्याऽस्ति दंष्ट्री, इन्नन्तः । १३ केटति किटिः । 

४०  'किट खिट उत्त्रासे '(भ्वा.प.से.), 'इगुपधात्- '(उणा ५५९)इति कि:(इन्), हरिवत् । १४ आस्यं दारक त्वाल्लाङ्गलमिवाऽस्येति आस्यलाङ्गलः । १५ आखनति आखनिकः । 'खनु अवदारणे'(भ्वा.उ.से.), 'आङि पणिपनिखनिभ्य इकन् '(उणा२०३) इतीकन् । आखनः खातकविशेषः, सोऽस्यास्तीतीनौ आखनी, ततः स्वार्थे कनि वा । १६ शिरसि मर्माऽस्य शिरोमर्मा, नकारान्तः । १७ स्थूला नासाऽस्य स्थूलनासः। १८ बढ्यः प्रजा 

अस्य बहुप्रजः । अष्टादश शूकरस्य । शेषश्चात्र 

  "सूकरे कुमुखः कामरूपी च सलिलप्रियः । 

५०   तलेक्षणो वक्रदंष्ट्रः पङ्कक्रीडनकोऽपि च ॥१॥"

[शेषनाममाला ४१८५-१८६ ।।] ॥१२८८॥ 

भाल्लूके भालूक-ओ-ऽच्छभल्ल 

                                                                                  भल्लूक-भल्लुंकाः । .

          १ भल्लति (भल्लते) हिनस्ति भाल्लूकः । 'भल्ल परिभाषणहिंसादानेषु' (भ्वा.आ.से.), 'उलूकादयश्च'

१. 'व-' इति४.५ ॥ २. '-याः' इति३॥ ३ -हिः' इति३॥ ४ -भेदे' इति स्वामी, 'खड खडि कडि भेदने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ५. "कित्' इति पञ्चपाद्याम् ॥ ६ 'गा-' इति१.२.३ ॥ ७ 'त्रीणि' इति१.३.४.५ ॥ ८. 'की-' इति१.२.५ ॥ ९. -पू-' इति१॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २५२ ॥, पृ.२१५ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२१७, पृ.२७७ ॥, रामाश्रमी२।५।२॥ ११. ४प्रतौ नास्ति । १२. 'क्रुड निमज्जने' इति मैत्रेयः ॥, स्वामिसायणाभ्यां साक्षाद् न स्वीकृतोऽयं धातुपाठः ॥ १३. -ड' इति३॥ १४ -नि' इति१॥ १५. '-र्षणे' इति१.२.३ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२१७, पृ.२७८ ॥ १७ -स्तीति' इति३॥ १८. 'किटि खिटि-' इति१, 'खिट त्रासे' इत्येव स्वामी, '-त्रासे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'कित्' इति दृश्यते ॥ २०. २प्रतौ, उणादिगणे च न दृश्यते ॥ २१. 'खातवि-' इति१.२॥ २२. '-ल-' इति१॥ २३. 'नाशा-' इति३॥ २४ -शः' इति३.४॥ २५. 'पङ्कः' इति३.४.५ ॥ २६. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'भल्लूकः' इति दृश्यते ॥ २७ ‘भल भल्ल' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

(उणा-४८१) इत्यूकप्रत्ययान्तो निपातितः, ततः 'प्रज्ञा दिभ्यश्च'५।४।३८॥ इत्यणि, 'तद्धितेष्वचामादेः '७।२।११७ ॥ इति वृद्धिः । २ भालयति (भालयते) तिर्यक् प्रेक्षते भालूकः । भलधातोः 'उलूकादयश्च'(चान्द्रोणा-२।२) इत्यूकन्, अन्तस्थातृतीयैकषष्ठस्वरमध्योऽयम् । ३ ऋक्ष्णोति हिनस्ति ऋक्षः। 'ऋक्ष हिंसायाम्'(स्वा.प.से.), पचाद्यच् । ऋषति गच्छतीति वा । 'ऋषी गतौ'(तु.प.से.), बाहुल कात् 'सक्'( )इति वा । ४ अच्छेत्याभिमुख्येऽव्य यम्, अच्छ आभिमुख्येन भल्लति (भल्लते) हिनस्ति 

१०   अच्छभल्लः । पचाद्यच्, सङ्घातविगृहीतश्चायम् । अच्छ 

इति, भल्ल इति वा । 

          "अच्छः स्फटिकभल्लूकनिर्मलेष्वच्छमव्ययम् । 

         आभिमुख्येऽथ कच्छ: स्यात्''[ मेदिनीकोशः, छान्त वर्गः, शूो-१-२]इति मेदिनिः । “अच्छभल्लपरिषद्विहरति" []इत्यभिनन्दः । ५ भल्लति (भल्लते) हिनस्ति भल्लूकः, दीर्घमध्यः । 'उलूकादयश्च'(उणा-४८१) इत्यूकन् । ६ भल्लति (भल्लते) भल्लुकः, ह्रस्वमध्यः । 'मू(यू)का दयश्च'(चान्द्रोणा-२।२) इति कन्प्रत्ययो धातोर्भल्लुरित्या 

देशश्च । रौंछनामानि षट् ॥ 

२०                                     सृगालो जम्बुकः फेरु: फेरण्डः फेरवः शिवा ॥१२८९॥ घोरवासी भूरिमायो गोमायुर्मुगधूर्तकः । 

हरवो भरुजः क्रोष्टा 

           १ सृजति मायां सृगालः। 'सृज विसर्गे '(तु. प.अ.), 'तमि[विशि] विडि-'(उणा-११५)इति बाहुलकात् कालन् , न्यङ्कवादित्वात् कुत्वम् । असृगालीयते, असृग् गिलतीति, पृषोदरादित्वाद् वा, दन्त्यादिरयम् । शृङ्ग न लातीति शृगालः, तालव्यादिरपि। "शृगालो वञ्चके दैत्ये" [विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शो-१०७] इति विश्वः । 

    "तालव्या अपि दन्त्याश्च शम्बशम्बलशूकराः । 

३०   रंशनाऽपि च जिह्वायां शृगालः कलशोऽपि च ॥१॥"

["]इति शभेदात्। २ जमत्यत्ति मांसादिकमिति जम्बुकः । 'जमु अदने'(भ्वा.प.से.), मित्रद्यादित्वादुः (मितवादि त्वाद् दुः), बुक् च, ततः कन् । उलूकादित्वादूकनि 'जम्बूक' इति दीर्घमध्योऽपि । "खरोष्ट्रपिकजम्बुक वायसा जम्बूको यमः''[१]इति वाचस्पतिः । ३ 'फे' इत्यव्यक्तं रौति, मित्रवादित्वाद् डु: फेरुः । 'फे' इति रौति फेरुः, पृषोदरादित्वात् । ४ 'फे' इति रणति फेर ण्डः । 'रण शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'जमन्ताङ्क:'(उणा-१११)। ५ 'फे' इति रवोऽस्य फेरवः । 

४०  "गुहारूपं वृषभेरुः फेरवस्तारव: शिवा ।। 

       शूकरोऽतिरुजः फेरः(फेरु:)श्वभीरुर्मण्डलाहितः ॥२॥" ["]इति साहसाङ्कः । ६ शेते दिवा शिवा, रुद्रनामसु (भो-१९७) । शिवा दुर्गा तत्प्रियत्वाद् वा शिवौं । संगालेऽप्ययं नित्यस्त्रीलिङ्गः । यच्छाश्वतः "शिवः कील: शिवा क्रोष्टा भवेदामलको शिवा''[शाश्वतकोशः, शो १(८)]इति ॥१२८९॥ ७ घोरं वाश्यते घोरवाशी, ताल व्यान्तमध्यः । 'वा” शब्दे'(दि.आ.से.), दिवादिरात्मने पदी, ग्रहादित्वाणिनिः, घोरवाशिनावित्यादि । ८ भूरयो माया अस्य भूरिमायः ।९ गां विकृतां वाचं मिनोति 

५०   प्रक्षिपति गोमायुः । 'डुमिञ् प्रक्षेपणे '(स्वा.उ.से.), 'कृवापाजिमिस्वदि-'(उणा-१)इत्युण, 'मीनातिमिनोति-' ६।१५० ॥ इत्यात्वम्, 'आतो युक् चिण्कृतो: '७।३।३३ ।। इति युक्, भानुशब्दवत् । १० मृगेषु वन्यपशुषु धूर्तोः मृगधूर्तः, ततः कनि मृगधूर्तकः । मृगान् धूर्वतीति वा । 'धूर्वी हिंसायाम् (भ्वा.प.से.), 'हसिमृग-'(उणा-३६६)इति बाहुलकात् तन्, ततः स्वार्थे कन् । ११ 'हू' इति रवोऽ स्य हूरवः। १२ बिभर्ति भरुजः । 'उटजादयः '(हैमोणा १३४)इति साधुः। १३ क्रुशति क्रोष्टा । 'कुश आह्वान'

१. '-खेऽथ' इतिर, '-ख्योऽथ' इति५ ॥ २. '-री-' इति३॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२१९, पृ.२८० ॥, तत्र-"-न्तीति अभिनन्दः" इति दृश्यते ॥ ४ 'भल्लू-' इति३.५॥ ५. 'ति-' इत४॥ ५, '-दिर्वा' इति ॥ ७ 'शृङ्ग-' इति४.५॥ ८ 'जम्बुके' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१५७ ॥ ९. 'रास-' इति१, 'रस-' इति२ ॥ १०. '-नोऽपि' इति५ ॥ ११. 'शृङ्ग-' इति५॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा २, सिंहादिवर्गः, शूो-२२०, पृ.२८२ ॥, रामाश्रमी२५ ५ ॥, पृ.२४१ ॥, तत्र-'शम्बल-' इत्यस्य स्थाने '-शम्बर-' इति दृश्यते ॥ १३. डित्त्वाट्टिलोपप्रङ्गाद् बुकोऽप्रसङ्गाच्चेदं विचारणीयम् ॥ १४ 'जम्बु-' १.२.४॥ १५. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १६. '-दिवा' इति१॥ १७. 'अण रण-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातुः ॥ १८. ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १९. ४प्रतौ नास्ति ॥ २०. 'श-' इति३ ॥ २१. '-न्तः' इतिर ॥ २२. '-स' इति३ ।। २३. 'उर्वी-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातः ॥ २४ 'आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः 

(भ्वा.प.से.) 'सितनिगमि-'(उणा-६७)इति तुन्, [ष्टु त्वम्], 'तृज्वत् क्रोष्टुः'७।१।९५ ॥ इति तृजन्तवद् रूपाति देशः। स्त्रियां क्रोष्ट्रीति । सामान्येन त्रयोदश शृगालस्य ॥ 

                                                              शिवा भेदेऽल्पके किखिः ॥१२९०॥ 

           १ अल्पके शिवाभेदे, लघीयस्यां सृगालजाता वित्यर्थः, कौति किखिः । 'कु शब्दे'(अ.प.अ.), अदादिः, 'कोर्डिखि: '(हैमोणा-६२६), स्त्रीलिङ्गोऽयम् । एकं लघु 

शृंगालस्य ॥१२९०॥ 

पृथौ गुण्डिवलोपाको 

१०        १ महति शिवाभेदे, गृणाति गुण्डिवः । 'गृ(गृ) शब्दे '(त्र्या.प.से.), 'प्रह्वाह्वा- '(है मोणा-५१४) इति वे निपात्यते । २ लुम्पति लोपाकः । 'लुम्प लोपै'( ), निपातनात् साधुः । लूंकडीनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       कोकस्त्वीहामृगो वृकः । अरण्यश्वा 

           १ कोकते मेषादीनाऽऽदत्ते कोकः । 'कुक वृक आदाने'(भ्वा.आ.से.), पचाद्यच् । २ ईहां चेष्टां मृगयते ईहामृगः। 'मृग अन्वेषणे'(चु.आ.से.), चुरादिः, 'कर्मण्यण्'

३।२।१॥, यद्वा मृगानीहते । 'कर्मण्यण'३।२।१॥ राज 

२०   दन्तादित्वात् परनिपातः, 'अन्येषामपि-'६।३।१३७॥इति दीर्घत्वम्। "मृगस्येवेहाऽस्येति, पृषोदरादित्वादीहामृगः" [अम.क्षीर.२५७ ॥] इति तु स्वामी । ३ वर्कते गृह्णाति वृकः । 'वृक आदाने '(भ्वा.आ.से.), 'इगुपध-'३।१। १३५ ॥ इति कः । वृणाति गृह्णातीति वा । 'सुदृभूषि सुषिभ्यः कनि (सृवृभूशुषिमुषिभ्यः कक्)'(उणा-३२१) वृकः इत्युणादौ । ४ अरण्यस्य श्वा अरण्यश्वा। अरण्य श्वानावित्यादि । चत्वारि वृकस्य ॥ 

                                                         मर्कटस्तु कपिः कोशः प्लवङ्गमः ॥१२९१॥ प्लवङ्गः प्लवंगः शाखामृगो हरिर्बलीमुखः । 

वनौका वानरः 

३०       १ मर्कति मर्कः । मर्के: सौत्राद् गत्यर्थाच्चुरादि त्वाद् विकल्पितणिचः, 'शकादिभ्योऽटन् '(उणा-५२१) इत्यटन् [मर्कट:] । “म्रियत इति, 'मृङ् प्राणत्यागे' (तु.आ.अ.), 'जटमर्कटौ'(कातन्त्रोणा-३।१९०॥) इत्यटन् , ककारश्चान्तादेशः, गुणः, मर्कट:''["] इत्यन्ये। २ कम्पते वृक्षाद् वृक्षान्तरं चलति कपिः । 'कपि चलने' (भ्वा.आ.से.), 'अहिकम्प्योनलोपश्च' (चान्द्रोणा १९५५)इतीन् । २ केति जानाति, बाहुल्यात् कीधातोः (किधातोः) शः कीशः । "को वातस्तस्याऽपत्यं किहनुमान्, स एवेशोऽस्य''["] इति तु सुभूतिः। ४ 

४०   प्लवेन गच्छति प्लवङ्गमः। 'गमश्च' ३।२।४७ ॥ इति खच्, खित्त्वाद् मुम् ॥१२९१॥ ५ प्लवेन गच्छति प्लवङ्गः । गमः खच्, 'गमे खच् डिच्चे' (वा-३।२।३८॥)इति खच् , डित्त्वाट्टि लोपः । ६ 'अन्येष्वपि-'(वा ३।२।४८॥) इति डे प्लवगः । ७ शाखासञ्चारी मृगः पशुः शाखामृगः। वृत्तौ गतार्थत्वात् सञ्चारिशब्दस्याऽप्रयोगः । ८ हरति पत्त्रादिकमिति हरिः। 'अच इ:'(उणा ५७८)। ९ वली शूथं चर्म, तद्योगाद् मुखमर्पि वली । वलं (वली) मुखमस्य वलीमुखः । १० वनमोको गृहमस्य वनौकाः, सकारान्तः । वने ओकोऽस्येति वा । 

५०   ११ वने रमते वनरः, तस्याऽयं वानरः । वा इवाऽर्थे, नर इव वानर इति वा । "वानं वनभवं फलं लाति, रलयोरेकत्वस्मृतेर्वानरः"["] इत्यन्ये । एकादश सामन्यतो 

वानरस्य ॥ 

           अथ तद्विशेषानाह 

                                                         अथाऽसौ गोलाङ्गलोऽसिताननः ॥१२९२॥ 

          १ असौ वानरः, असिताननः कृष्णास्यः, गोरिव लम्बं लाङ्गलमस्य गोलाङ्गलः । गां लङ्घत उल्लङ्घते वा, पृषोदरादिः । एकं कृष्णमुखवानरस्य ॥१२९२॥ 

१. 'वुन्' इति४, 'वुञ्' इति५ ॥ २. 'श-' इति१.३॥ ३ '-सृ-' इतिर ॥ ४ 'हे' इति२.४.५ ॥ ५, 'लुप लोपने' इति१॥ ६ 'लू-' इति१, 'लु-' ति२.३॥ ७ '-ति' इति१.२.४॥ ८ अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्-"ईहा मृगस्येवास्य ईहामृगः, ईहां मृगयते वा ।" इति दृश्यते, पृ.१२६ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२२२, पृ.२८५॥ ९ 'वृकते' इति३॥ १०. 'कुक वृक आदाने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ११. "नाहर इति भाषा" इति २प्रतेष्टिप्पणी ॥ १२. क्षीरतरङ्गिण्यादौ मर्कधातोश्चरादित्वं न दृश्यते ॥ १३. 'का-' इति५॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२१८, पृ.२७९ ॥ १५. 'कुडिकम्प्योर्नलोपश्च'(उणा-५८३)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १६. '-न-' इति१.२.३॥ १७ '-वने' इति५ ॥ १८. 'खच्च डिद्वा वाच्यः' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥ १९. ४.५प्रत्यो स्ति ॥ २०. 'इति' इति १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥ २१. '-पीति' इति४.५॥ २२. '-भव-' इति४॥ २३. '-भवफलः' इति५ ॥ २४ ‘-ति' इति२॥

मृगः कुरङ्गः सारङ्गो वातायुहरिणावपि । 

           १ मृग्यतेऽन्विष्यते मृगः । 'मृग अन्वेषणे'(चु. आ.से.), घअर्थे कः । २ कुं भुवं रञ्जयति कुरङ्गः । रञ्जेर्णिजन्तात् 'कर्मण्यण'३।२।१॥, न्यङ्कवादित्वात् कुत्वम् । कौ पृथिव्यां रङ्गतीति वा । 'अगि रगि लगि गत्यर्थाः' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । कौ भुवि रङ्गो विशिष्टा गतिर स्येति वा । कुरति मार्यमाण इति वा । 'कुर शब्दे'(तु. प.से.), 'विडिविलि-'(हैमोणा-१०१)इति किदङ्गः । ३ सारं गच्छतीति सारङ्गः । 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'

१०   ३।२।१०१॥ इति डः । सारमङ्गमस्येति वा, शकन्ध्वादिः। सरति गच्छति वा । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सृवृङो वृद्धिश्च(सृवृञोर्वृद्धिश्च) '(उणा-१०१)इत्यङ्गः । ४ वातमयतें वातायुः। 'अय गतौ'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् 'कृ वापा- '(उणा-१)इत्युण् । ५ हरति मनो हरिणः। 'श्या स्त्याहविभ्य इनन् (इनच्) '(उणा-२०४)। गीतेन हर त्यमुमिति वा। पञ्च सामान्येन हरिणस्य । शेषश्चात्र-"मृगे त्वजिनयोनिः स्यात्"[शेषनाममाला ४।१८६ ॥] इति ॥ 

                                             मृगभेदा रुरु-न्यङ्क-रङ्क-गोकर्ण-शम्बराः ।१२९३। 

चमूरु-चीन-चमराः समूरै-ण श्य-रौहिषाः । 

२०                                        कदली कन्दली कृष्णसारः पृषत-रोहितौ ।१२९४।

              १ मृगाणां भेदाः, सप्तदश जातय इति यावत्, रौति रुरुः। 'जवादयश्च'(उणा-५४२) इति रुः । रुरु महाकृष्णसार: १। २ नियतमञ्चति न्यङ्कः । 'नावञ्चे:'(उणा १७)इति कुः, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम्, त्रिकेण विपुलो नतः, शम्बराकृतिश्चाऽयम् २ । ३ रमतेर्बाहुलकात् कु: रङ्कः । रङ्कति गच्छति [वा] । 'रकि गतौ'( ), 'कृवापा जिमि-'(उणा-१)इत्युण ३। ४ गोरिव कर्णोऽस्य गोकर्णः ४। ५ शं वृणोति शम्बरः । पचाद्यच्, अल्पो हरिणः ५ । ॥१२९३॥ ६ चमति खादति तृणादिकमिति चमूरः । 'चमु अदने '(भ्वा.प.से.), खजूरादित्वादूरच, महाग्रीवो 

३०   धवलकेसरवालधिरयम् । “चित्रलमृगः"[ ]इत्यपरे। यदाह "चमूरुश्चित्रले मृगे"[ ]इत्यपरे । "चकासितं(-सतं) चारु चमूरुचर्मणा'[शिशुपालवधम् , सर्ग:-१, श्री-८]इति माघः। "चमूरवश्चित्रलमृगास्तेषां चर्मणा''[ ]इति । तट्टीका ६। ७ चिनोति सौन्दर्यं चीनः । 'चिञ् चयने '(स्वा. उ.अ.), चित्रो बाहुलकानग्दीधौं । श्यामवक्षा अयम् ७। ८ चमति चमरः गोविशेषः ८। ९ समीहते सम्यक् शोभनावूरू अस्येति समूरः । पृषोदरादिः ९। १० एति एणः। 'इणर्विश- '(हैमोणा-१८२)इति णक, १०। ११ ऋश्यते ऋश्यः । 'ऋशिजनि-'(हैमोणा-३६१)इति किद् 

४०   यः, सप्तमस्वरादिः हरिणप्रायो मृदुशृङ्गः, स्त्रियां गौरादित्वाद् ऋश्यी ११। १२ रौहिषं तृणभेदमत्तीति रौहिषः । शैषिको ऽण् । 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे (भ्वा.प.अ.), 'रुहे वृद्धिश्च'(उणा-४७)इति टिषच्, रौहिषीति स्त्रियाम् , रौहिट् हलन्तोऽपि। “स एव रौहिषां मध्ये चरति''[उत्तरराम चरितम् , ]इति भवभूतिः। “रुणद्धि कश्चित् क्लमसुप्त रौहिषि"[ ]इत्यभिनन्दः । रौहिषः रोहितश्वेतराजीयुक्तः १२। १३ कं जलं दलति कदली । गौरादिः । “'कन्दे नलोपश्च' ( )इत्यरप्रत्ययः, गौरादित्वाद् ङीष् रलयोरैक्यात् कदली''["]इत्युणादौ । स्त्रीलिङ्गोऽयम्। यदाह-

५०   "कदली तु बिले शेते मृदुभक्ष्याथ कबुरैः ।। 

       नीलायै रोमभिर्युक्ता सा विंशत्यङ्गलायता ॥१॥"[ ]इति। 

१. 'भ-' इति४॥ २. 'उख उखि वख वखि मख मखि नख णख णखि रख रखि लख लखि इख ईखि वलग रगि लगि अगि वगि मगि तगि त्वगि श्रगि शूगि इगि रिगि लिगि गत्यर्थाः' इति स्वामी, 'उख नख वख मख रख लख वखि लखि इखि ईखि वल्ग रगि वगि लगि अगि मगि तगि त्वगि ऋगि श्वगि अगि शूगि इगि रिगि लिगि गत्यर्थाः' इति मैत्रेयः, 'उख उखि वख वखि मख मखि णख णखि रख रखि लख लखि इख इखि ईखि वल्गि रगि लगि अगि वगि मग तगि त्वगि अगि शूगि इगि रिगि लिगि गत्यर्थाः' इति सायणः॥ ३. ३प्रतौ नास्ति ॥ ४ '-ति' इति१ ॥ ५. '-शारः' इति१.२.३ ॥ ६ ३प्रतौ नास्ति ॥ ७ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'रङ्कः' इति दृश्यते ॥ ८. क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुपाठो न दृश्यते ॥ ९. 'गौ-' इति४.५ ॥ १०. '-र्णावस्य' इति३॥ ११. 'सं' इति१.३॥ १२. 'स-' इति ॥ १३. '-यति' इति३॥ १४. 'चमूरुश्चि-' इति३ ॥ १५. मल्लिनाथसूरिकृतसर्वंकषाख्याटीकायाम्-"चारुणा मनोहरेण चमूरुचर्मणा मृगत्वचा' इति दृश्यते, पृ५॥ १६. '-ति' इति४.५॥ १७ १.२प्रत्योर्न दृश्यते॥, सायणमतेऽयं धातुपाठः, '-बीजजन्मनि' इति स्वामी, '-जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः । १८. द्र. पदचन्द्रिका, सिंहादिवर्गः, शो-२२५, पृ.२८९॥ १९. 'रौहितः' इति४, 'रौ-' इति५ ॥ २०. '-प्' इति३ ॥ २१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२२४, पृ.२८७॥ २२. '-ऽयम्' ३प्रतौ नास्ति ॥ २३. '-क्षार्थ' इति३॥ २४. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१२९४ ॥, पृ.२८९ ॥, तत्र-'-क्ष्याथ' इत्यस्य स्थाने '-क्षैव' इति दृश्यते ॥

निरनुस्वाराऽपि कदली १३। १४ कन्दे सस्यमूले लीयते कन्दली, सानुस्वारादिः, त्रिलिङ्गोऽयम् । "श्यामवर्णा हस्तायामा महोदरी''[ ]इति तल्लक्षणम् । स्वामी त्वेता विनन्तावाह । कदेः सौत्रात् , 'कदि क्लदि आह्वाने '(भ्वा. प.से.)इत्यतो वा, 'कदि ऋदि क्लदि वैक्लव्य (भ्वा. आ.से.) अतो वा, वृषादित्वात् कलच्, गौरादित्वाद् ङीष् । "कदलीकन्दली स्त्रियामेव, इन्नन्ताविति तु न युक्तम्" [पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२२४] इति तु मिश्राः १४। १५ कृष्णेन वर्णेन सारः श्रेष्ठः कृष्णसारः,

१०   दन्त्यमध्यः । कृष्णेन वर्णेन शारः शबलः कृष्णशारः । "शारः शबलवातयोः'[ ]इति तालव्यादौ रभसः । कृष्णः शारो वर्णोऽस्येति वा कृष्णशारः, तालव्यमध्यः । शृणाते: '-वायुवर्णनिवृतेषु'(वा-३।३।२१॥)इति घजि शारः १५ । १६ पृषता बिन्दवः सन्त्यस्य पृषतः । अर्शआदित्वादच् । 'पृषु सेचने (भ्वा.प.से.), 'पृषिरञ्जिभ्यां कित्'(उणा ३९१)इत्यतचि कित्त्वे च पृषत इति वा । पृषत् हल न्तोऽपि । “पृषो(मृगो) बिन्दुः पृषंश्चैव पृषतश्च प्रकी र्तितः''["]इति व्याडि: १६। १७ रोहितः रोहितवर्णः १७। एते सप्तदश मृगभेदाः ॥१२९४॥ 

२०   दक्षिणेर्मा तु स मृगो यो व्याधैर्दक्षिणे क्षतः । 

           १ दक्षिणमङ्गमीर्मं कृतव्रणमस्य दक्षिणेर्मा । दक्षिणेऽङ्गे ईर्ममस्येति वा । 'दक्षिणेर्मा लुब्धयोगे' ५।४।१२६ ।। इति साधुः । दक्षिणेर्माणावित्यादि । वातप्रमीर्वातमृगः 

           १ वातशब्दे उपपदे 'माङ् माने'(जु.आ.अ.)इत्यतो वातं प्रमिमीते, वाताभिमुखं धावति, वातवत् प्रयाति प्रक्षि पति, वातेन प्रमीयते प्रक्षिप्यते वा । निपातनादीकारः । वातमृगसाहचर्याद् “वातप्रमीर्वातमृगः ''["]इति पुंस्काण्डे रत्नमालोक्तेश्च वातप्रमीः पुंलिङ्गः । वातप्रम्यौ, वातप्रम्यः, वातप्रमीम्, वातप्रम्यौ, वातप्रमीन, ङौ तु सवर्णे दीर्घ 

३०   वातप्रमी, शेषं ग्रामणीवद् रूपम् । “योषिति वातप्रमी समीरमृगः''["] इति वोपालितात् स्त्रीत्वमप्यस्य, अत एव ड्यन्तत्वात् “सुपो लुक् , 'कृदिकारात्- '(गणसू ४।१।४५ ॥)इति ङीषि तु वातप्रमीयमिति भवति''[] इति मैत्रेयः। तदा शसि वातप्रमीरिति, ङौ तु नदीत्वा दामि वातप्रम्यामिति। "स्त्रियां तु लक्ष्मीशब्दवत्''[]इति पुरुषोत्तमदेवेनोणादिवृत्तावुदाहृतम् । वातवद् वेगी मृगो वातमृग इति मध्यपदलोपी समासः । “वातप्रमी स्त्री पुंसयो:"[]इति सुभूतिः । एकं वाताभिमुखगामिमृगस्य ॥ 

                                                                      शशस्तु मृदुलोमकः ॥१२९५॥ 

४०   शूलिको लोमकर्णः 

           १ शशति प्लवते शशः । 'शश प्लुतगतौ' (भ्वा.प.से.), अच् । २ मृदूनि लोमान्यस्य मृदुलोमा, स्वार्थे कनि मृदुलोमकः ॥१२९५॥ ३ शूलमस्त्यस्य शूलिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इति ठन् । ४ लोमकर्णोऽस्य लोमकर्णः । चत्वारि शशकस्य ॥ 

                                                                        अथ शल्ये शललशल्यकौ । श्वाविच्च 

          १ शलत्याशु चलतीति शल्यः, अन्तस्थाद्यो पधः । 'शल शल्ल आशुगतौ (भ्वा.प.से.), वृषादित्वाद् 

५०   यप्रत्ययः, तालव्यादिः । "श्रद्धाशीलितशार्दूलश्येनशक्रश ल्यानि''["]इत्यूष्मभेदात् , तत्र । २ वृषादित्वात् कलचि शललः । 'शल चलनसंवरणयो: '(भ्वा.आ.से.), " 'कल तृ (स्तृ) पश्च'(उणा-१०४) इत्यत्र प्रत्ययस्य पूर्वनिर्देशस्य धात्वन्तरादप्ययं भवतीति सूचनार्थत्वात् कुण्डलादिवत् कलप्रत्ययः''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२१]

१. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१२९४ ॥, पृ.२८९॥ २. प्रतौ नास्ति ॥ ३. 'कदि क्रदि क्लदि आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. स्वामिसायणसम्मतोऽयं पाठः, 'कदि क्रदि क्रद क्लद वैक्लव्ये' इति मैत्रेयः ॥ ६. '-सारः' इति१.५॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा २, सिंहादिवर्गः, शो-२२५, पृ.२८८ ॥, रामाश्रमी२५१०॥, पृ.२४३ ॥ ८. 'सा-' इति३.५ ॥ ९. '-सारः' इति१.२.३.५॥ १०. 'सा-' इति१.३ ।। ११. '-चि' इति३॥ १२. 'पृषु वृषु मृषु सेचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२ रामाश्रमी२।५।१०॥, पृ.२४४॥ १४. '-णाङ्गे' इति३॥ १५. '-र्म' इति१.३.४.५ ॥ १६. '-तः' इति४.५ ॥ १७ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २५७॥, पृ.२२१ ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२२२, पृ.२८४-२८५॥ १९. रामाश्रमी२५७॥, पृ.२४३ ॥ २०. '-पुंसोः' इति३॥ २१. '-ते' इति१॥ २२. 'प्लव-' इति१॥ २३. '-श्वल्ल आशुगमने' इति स्वामी, 'श्वल श्वल्ल आशुगमने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २४. '-सरणयोः' इति१॥ २५. '-त्र-' इति१.३.४.५ ॥

इति माधवः । ३ शल्यानि किरति विक्षिपति शल्यकः, पुंस्त्रीलिङ्गः, अन्तस्थाद्यमध्यः । 'कृ विक्षेपे '(तु.प.से.), 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि) दृश्यते'३।२।१०१॥ इति डः । ४ श्वानं विध्यति श्वावित् । 'व्यध ताडने'(भ्वा.प.अ.), सम्पादित्वात् क्विप् , 'नहिवृति[वृषि] व्यधिरुचि-'६।३ । ११६ ॥ इति दीर्घः । श्वाविधौ, श्वाविध इत्यादि । सेहला नामानि चत्वारि ॥ 

                                                        तच्छलाकायां शललं शलमित्यपि ॥१२९६॥ 

          १ तस्य श्वाविधो लोमशलाकायाम् , शलति शल 

१०   लम् , त्रिलिङ्गः । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् , स्त्रियां गौरादित्वाद् ङीर्षि शलली । मिश्रास्तु "शललस्तु नृशण्ढयो : "[ ] इत्यमरमालोक्तेरुभयलिङ्गता माहुः । (२ शलति शलम् । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच।) सींसोलीयांनाम्नी द्वे ॥१२९६ ॥ 

गोधा निहाका 

           १ गुध्यति परिवेष्टयति गोधा । 'गुध परिवेष्टने' (दि.प.से.), पचाद्यच् , टाप् । “भिदादित्वादङि गुणे गोधी" [मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं-१३] इति माधवः । २ 

नितरां जहाति निहाका । 'ओहाक् त्यागे '(जु.प.अ.),

२०   'इण्भीकापा-'(उणा-३२३)इत्यादिना बाहुलकात् कः । एतौ पुंध्वजेऽपि । स्त्रीलिङ्गावेव । गोहनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                              गौधेरगौधारौ दुष्टतत्सुते । 

          १ गोधाया दुष्टमपत्यं गौधेरः । 'गोधाया ठुक्' ४।१।१२९ ॥, 'किति च'७।२।११८ ॥ इति वृद्धिः । २ गोधाया दुष्टमपत्यं गौधारः। 'आरगुदीचाम्'४।१।१३० ॥ इत्यारक्, 'किति च'७।२।११८॥ इति वृद्धिः । तस्या गोधायाः सुतस्तत्सुतः, दुष्टश्चासौ तत्सुतश्च दुष्टतत्सुतः, तत्र। द्वे गोधाया दुष्टापत्यस्य ॥ 

गौधेयोऽन्यत्र 

            १ दुष्टादन्यत्र गोधाया अपत्यं गौधेयः । शुभ्रादि-

३०   त्वाद् ढक्, 'आयनेयी-'७।१।२॥ इति ढस्य एयादेशः ।। (दुष्टादन्यस्मिन् गोधासुते शोभने 'गौधेयः' इति नामैकम्) । 

                                                    ___ मुसली गोधिकागोलिके गृहात् ॥१२९७॥ माणिक्या भित्तिका पल्ली कुड्यमत्स्यो गृहोलिका। 

          १ मुस्यति संशयं खण्डयति शुभाशुभसूचकत्वाद् मुसली । 'मुस खण्डने'(दि.प.से.), वृषादित्वात् कलच् , 'जातेर[स्त्रीविषयाद] योपधात् '४।१।६३ ॥ इति ङीष् । "मुषली मूर्धन्यमध्याऽपि "[]इति वर्णदेशना । २-३ गृहाद् गृहशब्दाद् गोधिकागोलिके योज्यते, तेन गृहस्य गोधेव गृहगोधिका । इवार्थे कन्, 'प्रत्ययस्थात्-७।२।४४ ॥इती-

४०   त्वम् । गृहं गुडति गृहगोलिका । गुडधातोः ‘ण्वुल् तृचौ'३।१।१३३ ॥ इति ण्वुल् ॥१२९७॥ ४ माणिक्यम स्त्यस्या माणिक्या । अर्शआदित्वादच् । शिरोमणियुक्त त्वात् । ५ भित्तौ कायति शब्दायते भित्तिका । 'कै शब्दे '(भ्वा.प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'३।२। १०१॥ इति डः । ६ पल्लति गच्छति पल्ली । 'पल्ल गतौ'( ), अच्, गौरादिः । ७ कुड्ये मत्स्य इव कुड्य मत्स्यः । ८ गृह्णाति क्षुद्रजन्तून् गृहोली । 'गृह्यादिभ्यः (ग्रह्याद्भ्यः) कित् '(हैमोणा-४९४) इत्योलः, स्वार्थे कनि गृहोलिका । घिरोलीनामान्यष्टौ ॥ 

५०                                       स्यादञ्जनाधिका हालिन्यञ्जनिका हलाहल: ॥१२९८॥ 

          १ अञ्जनेनाऽधिका अञ्जनाधिका । २ हलत्यवश्यं हालिनी । 'हल विलेखने'(भ्वा.प.से.), आवश्यके णिनिः । ३ अञ्जयत्यञ्जनी । 'अञ्जू व्यक्त्यादौ'(रु.प.वे.), नन्द्यादि त्वाल्ल्युः, स्वार्थे कनि अञ्जनिका । ४ हलति न हलति चे हलाहलः । आंजणीनामानि चत्वारि ॥१२९८॥ 

१. '-प्यति' इति३॥ २ इतोऽग्रे १.२.४प्रतिषु 'कृ विक्षेपे' इति दृश्यते ॥ ३ ५प्रतौ नास्ति ॥ ४ ‘-ते' इति३॥ ५ ‘साठना-' इतिर ॥ ६ -ष्' इति३॥ ७ द्र.पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२२२, पृ.२८४॥ ८ द्र. रामाश्रमीर १५१७ ॥, पृ.२४२ ॥ ९, कोष्ठा न्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १०. 'सि-' इति४॥ ११. '-लीया-' इति१.३॥ १२. "गोधा-भिदादिपाठाद् अङि गुणः" इति मा.धातुवृत्तौ, पृ.४०५॥ १३. '-य' इति१॥ १४ 'आयि-' इति२.४.५॥ १५. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५प्रतिषु नास्ति॥ १६. '-ध्योऽपि' इति३॥ १७ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २५१२॥, पृ.२२६ ॥, तत्र-"वर्णदेशनायां 'मूर्धन्यमध्योऽपि मुषलो दृश्यत' इत्युक्तम्" इति दृश्यते ।, पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२२७, पृ.२९२ ॥, तत्र-"मूषली मूर्धन्यमध्या च इति वर्णदेशना" इति दृश्यते ॥ १८ -ज्यते' इति१॥ १९. '-ते' इति१॥ २०. 'पलति' इति३॥ २१. इतोऽग्रे ४प्रतौ, ५प्रतेष्टिप्पण्यां च 'गिलोई' इति दृश्यते ॥ २२. ४.५प्रत्योर्नास्ति ।

स्थूलाञ्जनाधिकायां तु ब्राह्मणी रक्तपुच्छिका। 

           १ स्थूला या अञ्जनाधिका स्थूलाञ्जनाधिका, तत्र । बृंहति ब्राह्मणी, विप्रनामसु(श्रो-८११) । २ रक्तं पुच्छमस्या रक्तपुच्छी । 'पुच्छाच्च'(वा-४।१।५५॥) इति ङीष् , स्वार्थे कनि रक्तपुच्छिका । द्वे ब्राह्मण्याः । (' 'बांभणी गिलोई' इति भाषा) ॥                                        

                                              कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ॥१२९९॥ 

             १ कृकं शिरोग्रीवां कण्ठं वा लासयति कम्प यति कृकलासः । लसेर्धातोः 'कर्मण्यण'३।२।१॥, प्रथम 

१०   द्वितीयस्वरमध्यः । “पञ्चमस्वरमध्योऽयम्''[]इति भट्टः । २ सरत्यूर्ध्वं सरटः। 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'शकादिभ्यो ऽटन् '(उणा-५२१), दन्त्यादिरयम्, “सवितासर्पसणसि क्थकसेनासरटाश्च सैरिभः सरितम्''[]इति सभेदात् । ३ सूर्यस्य प्रतीपः प्रतिसूर्यः। ४ शेत आदित्याभिमुखं शया नकः । 'आनकः शीभियः (शीभियोः)' (उणा ३६२)इत्यानकः । स्वमते नामद्वयम् । प्रतिसूर्यं शेते 'प्रति सूर्यशयानकः' इत्यखण्डमष्टाक्षरात्मकमित्यन्ये । यदुप देशमालाकर्णिका-तं प्रत्यथोपदुद्राव प्रतिसूर्यशयानक: '[]

इति । चत्वारि कृकलासस्य ॥१२९९॥ 

२०   मूषिको मूषको वज्रदशनः खनकोन्दुरौ । 

                                                 उन्दुरुष आखुश्च सूच्यास्यो वृषलोचने ॥१३००॥ 

           १ मुष्णाति गृहं मूषिकः, पुंक्ली.। 'मुष स्तेये' (क्या.प.से.), 'वृश्चिकृषोः (वृश्चिकृष्योः) किकन्'(उणा १९८)इत्यधिकारे 'मुष्णातेर्दीर्घश्च '(उणा-२००)इति किकन्, दीर्घश्च । २ 'मूष स्तेये'(भ्वा.प.से.), दीर्घोपधः, मूषति मूषकः । ण्वुल् । 

  "भद्रमूषिकमासन्दी कुन्दुरुन्दुरुरुन्दरः । 

    मूषको वज्रदशनः क्रमः काण्डो विशेष: (बिलेशयः) ॥१॥"

["]इति वाचस्पतिः । मूषीति च । “हन्ति कीटविषं सर्वं तथा मूषीविषं च यत्''[]इति शालिहोत्रे । ३ 

३०   वज्रवद् दशना अस्य वज्रदशनः । ४ खनति खनकः । 'क्रमादिभ्यो वुन्'४।२।६१ ॥, 'युवोरनाकौ'७।१७॥ । ५ उनत्ति उन्दुरः, पञ्चमस्वरमध्यः। 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), बाहुलकादुरः । ६ अत एव धातोर्बाहुलकादुरुः उन्दुरुः, पञ्चमस्वरत्रिकवान् । 'उन्दर' इति प्रथमस्वरद्वयोऽपि । ७ वर्षति वृषः । 'वृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१ । १३५ ॥ इति कः । ८ आखनति भूमिम् आखुः, पुंस्त्री लिङ्गः । 'आङि खनिशृभ्यां डित्-'(उणा-३३) इति उ प्रत्यये (कुप्रत्यये) डित्त्वाडिलोपः । ९ शूच्याकारमुखम स्य शूच्यास्यः । १० वृषस्येव लोचनेऽस्य वृषलोचनः,

४०   तत्र । दश मूषकस्य ॥१३०० ॥ 

छुछुन्दरी गन्धमूष्याम् 

          १ 'छुछु' इति शब्देनोपलक्षिता उन्दरी छुछुन्दरी, द्विपञ्चमस्वरः । पृषोदरादित्वात् । २ गन्धप्रधाना मूषी गन्धमूषी, तस्याम् । द्वे नाम्नी ॥ 

                                                                                 गिरिका बालमूषिका । 

          १ गिरति तन्दुलादिकं गिरिका । 'गृ निग रणे '(तु.प.से.), 'कृगपृभ्य इ:'( )इति इ:, स च कित्, 'ऋत इद्धातोः'७।१।१०० ॥, ततः कनि, टाप् । २ मूषति मूषिका, तृतीयस्वरमध्यः । 'मूष स्तेये'(भ्वा.प.से.), संज्ञायां 

५०   क्वुन्, अजादिपाठाद् जातिलक्षणं ङीषं बाधित्वा टाप् । क्षुद्रत्वाद् बालेव बाला । ततः कर्मधारये बालमूषिका । "खेटाखुर्बालमूषिका''[] इति हुग्नः । लघून्दरीनाम्नी द्वे ॥ विडाल ओतुर्मार्जारो ह्रीकुश्च वृषदंशकः ॥१३०१॥ 

१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ३ '-वं' इति३ ।। ४ 'लस-' इति१.२॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, यो-२२७, पृ.२९२ ।।, तत्र-" 'कृकिलास' इकारमध्य इति भट्टः" इति दृश्यते ॥ ६. 'सौ-' इति४॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा २, सिंहादिवर्गः, शो-२२७, पृ.२९२ ॥, तत्र-'सवितासर्पसण-' इत्यस्य स्थाने 'सचि समीरण-' इति दृश्यते ॥ ८. 'यधु-' इति३ ॥ ९. 'काकिडा' इति४, ‘काकिंडा' इति५ च टिप्पणी ॥ १०. '-नः' इति१.४.५ ॥ ११. 'मुषेर्दीर्घश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १२. 'मु-' इति१.२॥ १३. '-का-' इति५ ॥ १४. '-न्दुरः' इति१ ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२२७, पृ.२९१ ॥, रामाश्रमी२।५।१२।।, पृ.२४५ ॥, तयोः 

"भद्रमूषिकमासन्दी'' इत्यस्य स्थाने "भद्रमूषिक आसन्दी" इति दृश्यते ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२२७, पृ.२९१ ।। १७. -ज्' इति३ ॥ १८. '-न्दरः' इति१ ॥ १९. '-र:' इति३ ॥ २०. 'आपरयोः खनिशृभ्यां डिच्च'(उणा-३३)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २१. '-रं' इति३ ॥ २२. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ २३. -रमध्यः' इति४ ॥ २४. 'स्याः' इति४.५ ॥ २५. 'कृ निक्षेपे' इति१.२, ‘-विक्षेपे' इति३ ।। 

२६. 'कृगृशृपृकुटिभिदिछिदिभ्यश्च'(उणा-५८२)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २७ “डित्' इति३॥ २८. 'कन्' इति३॥

          १ विड्यत आक्रुश्यते विडालः । 'विड भेदने' ( ), 'विड शब्दे'(भ्वा.प.से.) वा, 'तिमिविडिभ्यां कित्' ( )इत्यालः । बिलं दारयति वा । विशन्नालाति आखू निति वा, पृषोदरादित्वात्। विलानि अलति पर्याप्नोति वा। विरुद्धं लाल्यते वा । विड् आलमस्येति वाऽशुचित्वात् । २ अवति तृप्यत्याखुभिरिति ओतुः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'अव रक्षणादौ '(भ्वा.प.से.), 'सितनिगमिमसि-'(उणा-६९)इति तुन्, 'ज्वरत्वस्- '६।४।२० ॥ इत्यूठ्, 'अदेङ् गुणः'१।१।२।। ३ भुक्त्वा मार्टि मुखमिति मार्जारः । 'मजूष् शुद्धौ'(अ.

१०   प.वे.), 'कञ्जिमृजिभ्यां चित्'(उणा-४१७)इत्यारन्, 'मृजे वृद्धिः '७।२।११४॥ । ४ जिह्वेतीव आखुवधसङ्कोचेनेति ह्रीकुः । 'ह्री लज्जायाम्'(जु.प.अ.), 'ह्रियः कित्'(हैमोणा ७५०)इति कुः । ह्रीकू, ह्रीकव इत्यादि भानुवत् । ५ वृषानाखून् दशति वृषदंशकः। 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), ण्वुल्। पचाद्यचि दंशः, ततः कन् वा । पञ्च विडालस्य (''विलाव' इति भाषा) ॥१३०१॥ 

जाहको गात्रसङ्कोची मण्डली 

           १ जहाति सर्पादिभयं जाहकः । 'ओहाक् त्यागे'(जु.प.अ.), 'कीचक-'(हैमोणा-३३)इत्यादिनाऽके 

२०   साधुः । २ गात्रं सङ्कोचयति गात्रसङ्कोची । ग्रहा दित्वाणिनिः । ३ मण्डलाकृतिरस्त्यस्य मण्डली । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इतीनिः । सेहलानामानि त्रीणि ॥ 

                                                                                            नकुलः पुनः । पिङ्गलः सर्पही बभ्रुः 

           १ नाऽस्य कुलमस्ति नकुलः । 'नभ्रानपात्-' ६।३७५ ॥ इत्यादिना नअकृत्या । २ (पिङ्गलवर्णत्वात् पिङ्गलः) । ३ सर्पान् हन्तीति सर्पहा । ‘इन्हन्पूषार्य म्णाम्-'६।४।१२॥इति सौ दीर्घः । सर्पहणौ, सर्पहण इत्यादि। ४ बिभर्ति भरति तेजो बभ्रुः। 'कुभ्रश्च(कुर्धश्च)'

३०   इति भृञः कुः, द्वित्वं च । चत्वारि नकुलस्य ॥ 

                                                                       सर्पोऽहिः पवनाशनः ॥१३०२॥ भोगी भुजङ्ग-भुजंगावुरगो द्विजिह्व 

व्यालौ भुजङ्गम-सरीसृप-दीर्घजिह्वाः । 

काकोदरो विषधरः फणभृत् पृदाकु 

ईवकर्ण-कुण्डलि-बिलेशय-दन्दशूकाः ॥१३०३॥ 

दर्वीकरः कञ्चकि-चक्रि-गूढ 

पात्-पन्नगा जिह्मग-लेलिहानौ । 

कुम्भीनसा-ऽऽशीविष-दीर्घपृष्ठाः 

          १ सर्पति सर्पः । 'सृप्लु गतौ'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । “भूमिस्पृशा देहेन गमनं सर्पणं सर्पः, तद्योगा-

४०   दर्शआद्यपि सर्पः''[]इति तु कलिङ्गः । २ आहन्ति प्राणिन इति अहिः। 'हन्(हन) हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), 'आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च '(उणा-५७७)इतीन्, आङो 

स्वत्वं च । अही, अहय इत्यादि पुंस्त्रीलिङ्गोऽयम् । ३ पवनमश्नाति पवनाशनः । नन्द्यादित्वाल्ल्यु ॥१३०२॥ ४ भोगः सर्पदेहः फणः कुटिला गतिर्वाऽस्त्यस्य भोगी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५ ॥ इतीनिः । ५ भुजति भुजः । ‘भुजो कौटिल्ये'(तु.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । भुजः कुटिलः सन् गच्छति, भुजन् कुटिलीभवन् वा गच्छतीति पृषोदरादित्वात् तलोपे भुजङ्गः । 'गमेः 

५०   खच् डिद् वक्तव्यः (वा-३।२।३८॥)इति खचि डित्त्वा ट्टिलोपश्च । ६ एवं भुजगः । डप्रकरणे ‘अन्यत्राऽपि दृश्यते'(वा-३।२।४८ ॥)इति डः । १० 'गमेश्च'३।२।४७ ॥ इति खचि भुजङ्गमः। ७ उरसा गच्छति उरगः । 'उरसः सलोपश्च(उरसो लोपश्च)'(वा-३।२।४८ ॥)इति डः । उर ङ्गमोऽपीति केचित् । ८ द्वे जिह्वेऽस्य द्विजिह्वः । ९ विविधमालमनर्थोऽस्मादिति व्यालः । व्यडनं हन्तुमुद्यमो ऽस्याऽस्तीति वा । विशेषेण आलातीति वा । 'आतश्च-' ३।१।१३६ ॥ इति कः । (११ कुटिलं सर्पतीति सृपे र्यङन्तादचि यङो लुकि सरीसृपः, द्विदन्त्यः । “संसार-

६०   । सारससरीसपसस्यसास्ना"[] इति द्विदन्त्ये ऊष्मविवेकात् । १२ दीर्घा जिह्वाऽस्य दीर्घजिह्वः)। १३ काकस्येवोदरमस्य काकोदरः । काकोलं विषमुदरेऽस्येति, पृषोदरादित्वाद् 

१. 'बिट बिड आक्रोशे' इति धातुप्रदीपः ॥ २. 'ते' इति३॥ ३ '-त्वरज्वर-' इति४॥ ४ षकारानुबन्धः स्वामिमते ॥ ५, 'आखुः' इति१.३॥ ६ कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ७ -ऽके' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ ८. 'नास्ति नकुलमस्य' इति३॥ ९. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भोगिवर्गः, श्रो-२२०, पृ.२६०॥ ११. 'खच्च डिद्वा वाच्यः' इति वार्तिकम् ॥ १२. 'गमे-' इति१.२.४॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १४ 'काको' इति४.५ ॥

वा। १४ विषं धरति विषधरः। पचाद्यच् । १५ [फणं बिभर्ति फणभृत्] । १६ पर्दति (पर्दते) कुत्सितं शब्दं करोति पृदाकुः । “ 'पर्द कुत्सिते शब्दे '(भ्वा.आ.से.), 'पर्देर्नित्यं (पर्देर्नित्) सम्प्रसारणमलोपश्च'(उणा-३६०)इति काकुप्रत्यये पृदाकुः" [टीकासर्वस्वम्१।८।६ ॥] इति सर्वा नन्दः । “पिपर्ति स्वं पवनेन 'पिपर्तेर्दाकुर्हस्वश्च'( )इति दाकुह्रस्वयोः पृदाकुः''[]इति पञ्जिका । १७ दृशावेव कर्णावस्य दृक्कर्णः। १८ कुण्डलमिव वपुरस्य कुण्डली, इन्नन्तः । “कुण्डलमनुकरोतीति कुण्डलशब्दात् प्रातिपदि 

१०   काद् धात्वर्थणिजन्ताद् घञर्थे के कुण्डलं कुण्डलानु करणम् , तद्योगादिनि कुण्डली''[पदचन्द्रिका, भा-१, भोगिवर्गः,यो-२२०]इति मिश्राः। १९ बिले शेते बिले शयः । 'अधिकरणे शेते: '३।२।१५ ॥, 'शयवासवासि वकालात्'६।३।१८॥ इति सप्तम्यलुक् । २० गर्हितं दश तीत्येवंशीलो, दन्दशूकः । दंशेः 'लुपसद- '३।१।२४॥ इत्यादिना यङ्न्ताद् 'यजजप-'३।२।१६६॥ इत्यादिनोकः, 'यस्य हलः '६।४।४९ ॥ इति यलोपः ॥१३०३॥ २१ दर्वी फण एव करो हस्तोऽस्य प्रहारदाने दीकरः । २२ कञ्चुकोऽस्त्यस्य कञ्चकी, इन्नन्तः । २३ शिरसि 

२०   चक्रयोगात् चक्री, इन्नन्तः। २४ गूढा अलक्ष्याः पादा अस्य गूढपात् । पृषोदरादित्वादकारलोपः । ‘पादस्य लोपः- '५।४।१२८ ॥ इतीह नास्ति, तत्र 'उपमानात् - ' इत्युनुवृत्तेः । शसादावजादौ(-चादौ) गूढपद इत्यादि । प्रथमैकवचनेऽपि 'गूढपदः' इति कौमुदी । सर्पविषये "पादानामपि विज्ञेया द्वे शते द्वे च विंशती''[ ] इत्या गमात् [सपादत्वम्] । “पादसमानार्थः पाच्छब्दोऽप्यस्ति" [स्वोपज्ञटीका४।१३०४॥] इत्याचार्याः । २५ पद्भ्यां न गच्छतीति पन्नगः । 'नभ्राण्नपात्- '६।३।७५ ॥ इत्यादिना 

नञः प्रकृतिभावः । पथः पतितो न गच्छति पन्नम्, तथा 

३०   यथा स्यात् तथा गच्छतीति पन्नगः । सर्वत्र पनयो रुपसङ्ख्यानाद् गमेर्डः । २६ जिलं कुटिलं गच्छति जिह्मगः । 'अन्यत्राऽपि(अन्येष्वपि) दृश्यते '(वा-३।२ । 

१०१॥)इति ड: । २७ भृशं लेढीत्येवंशीलो लेलिहानः । २८ कुम्भीव नासिकाऽस्य कुम्भीनसः । 'अस्थूलाच्च-' (हैमसू-७।३।१६१ ॥)इति नसादेशः । २९ आशीस्तालु गता दंष्ट्रा, तस्यां विषमस्याऽस्ति आशीविषः । पृषो दरादित्वात् सलोपः । “ईकारान्तेन आशीशब्देन वा समासः । "आशीमिव कलामिन्दोः''[]इति राजशेखरः । "आशी तालुगता दंष्ट्रा, तया विद्धो न जीवति''[]इति च । ३० आपुच्छायतत्वाद् दीर्घ पृष्ठमस्य दीर्घपृष्ठः । 

४०   त्रिंशत् सामान्येन सर्पस्य ॥ 

                                             स्याद् राजसपर सर्पराज )स्तु भुजङ्गभोजी॥१३०४॥ 

         १ सर्पाणां राजा सर्पराजः । 'राजाहःसखिभ्यष्टच्' ५।४।९१ ॥ इति टच्, 'नस्तद्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः । २ भुजङ्गान् भुत इति भुजङ्गभोजी । 'भुज पालनाभ्य वहारयोः '(रु.प.अ.), ताच्छील्ये णिनिः । द्वे राजसर्पस्य । 'वोघी' इति भाषा । “अहीरणी द्विमुखश्च''[शेषनाममाला ४।१८७॥]इति शैषिके ॥१३०४॥ चक्रमण्डल्यजगरः पारीन्द्रो वाहसः शयुः। ..

         १ चक्राकारमण्डलमस्य चक्रमण्डली, इन्नन्तः। २ 

५०   अजें छागमपि गिलति अजगरः । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), अच्, वृत्तौ गतार्थत्वादपिशब्दस्याऽप्रयोगः । अजो नित्यो गरोऽस्येति वा। अजति क्षिपतीति वा । 'अज गतौ क्षेपणे चे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादरन् गुक् च । ३ पारिणि इन्द्रः पारीन्द्रः । ४ वहति विषधरानिति वाहसः, दन्त्यस वान् । 'वहिसहि(यु)भ्यां णित् '(उणा-३९९)इत्यसच् । "वाहं गतिं स्यति"[अम.क्षीर.१ ७ ५ ॥]इति स्वामी । ५ शेतेऽत्यर्थं शयुः। 'भृमृशीतृचरित्सरि[तनिध]निमिमस्जिभ्य उ:'(उणा-७) इत्युः । पञ्च अजगरस्य ॥ अलगर्दो जलव्याल:

६०       १ न लगन्नर्दयति अलगर्दः, निर्विषत्वात् । अर्दे ___ हिँसार्थाण्णिजन्तात् पचाद्यच् । “अलीव गर्दत्यलिगर्दः''["] इत्यन्ये । तृतीयवर्गतृतीयान्तोऽयम् । मिश्रास्तु-"न भूमौ 

१. सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे-"पर्द कुत्सिते शब्दे । 'पर्देर्नित् सम्प्रसारणमल्लोपश्च'(उ.३८०)इति काकुप्रत्ययः रेफस्य सम्प्रसारणमकारस्य लोपश्च" इति दृश्यते, भा-१, १८६ ॥, पृ.१७० ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, भोगिवर्गः, श्रो-२२०, पृ.२६० ॥ ३ -नेन' इति३॥ ४ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १८७, पृ.१७० ॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, भोगिवर्गः, श्री-२२१, पृ.२६१-२६२॥, रामाश्रमी१८७, पृ.११५ ॥ ६ 'पा-' इति३॥ ७ 'अञ् नासिकायाः- '५।४।११८ ॥ इति पाणिनीयसूत्रम् ॥ ८ ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ९. '-णो' इति३ ॥ १०. '-रि-' इति३॥ ११. कर्मण्यणः प्रसङ्गादिदं विचारणीयम् ॥ १२. 'गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. 'गुक् च ' इति ५प्रतौ नास्ति । १४ '-तौ' इति३॥ १५. तुलनीयोऽमरकोषः१।८।५॥ १६. द्र. अम.क्षीर.१७५ ॥, पृ.५८ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१३०५ ॥, पृ.२९२ ॥