४।४५५ ॥ इति ठक् । २ तानं कुट्टयति ताम्रकुट्टकः । 'कुट्ट छेदने'(चु.प.से.), चुरादिः, ण्वुल् । द्वे 'कंसारा' इति ख्यातस्य ॥ 

शाङ्खिकः स्यात् काम्बविकः 

           १-२ शङ्खघटनं शिल्पमस्य शाङ्खिकः । कम्बुघटनं शिल्पमस्य काम्बविकः । उभयत्र 'शिल्पम्'४।४।५५ ॥ इति ठक्, 'इसुसुक्तान्तात्- '७।३ ५१ ॥ इति प्राप्तस्य कादेशस्याऽभावो लक्ष्यते । द्वे शङ्खदन्तादिघटकस्य । 'कचहडा' इति भाषा । "शङ्खवलयादिकृत्''[अम.क्षीर.२।१०।८॥] इति क्षीरस्वामी ॥ 

१०                                                                     तुन्नवायस्तु सौचिकः ॥९१०॥ 

           १ तुन्नं विद्धं वयति तुनवायः । 'वेञ् तन्तु सन्ताने'(भ्वा.उ.अ.), 'हावामश्च'३।२।२॥ इति कर्मण्यण, 'आतो युक्-७।३।३३ ॥इति युक् । २ सूचीवानं शिल्पमस्य सौचिकः । 'शिल्पम्'४।४१५५ ॥ इति ठक् । द्वे 'तूणारा सूई' इति ख्यातस्य ॥९१०॥ 

कृपाणी कर्तरी कल्पन्यपि 

           १ कृपाण उक्तः (अभि.चि.लो-७८२), ततो गौरादि त्वाद् ङीष् [कृपाणी] । २ कृत्यतेऽनया कर्तरी । ‘कृती छेदने '(तु.प.से.), अम्बरवदरन्, ततो गौरादित्वाद् ङीष् । ३ 

२०   कल्पतेऽनया कल्पनी । 'कृपू सामर्थ्य '(भ्वा.आ.वे.), करणे 

ल्युट्, गौरादिः । त्रीणि कर्तर्याः ॥ 

                                                                                    ___ सूची तु सेवनी । 

            १ सूचयति सूची । 'सूच पैशुन्ये'(चु.उ.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७), ततः 'कृदिकारात्- '(गणसू ४।१।४५ ॥)इति ङीष् । १ सीव्यतेऽनया सेवनी । 'षिवु तन्तुसन्ताने '(दि.प.से.), करणे ल्युट्, गौरादिः । द्वे सूच्याः ॥ 

सूचिसूत्रं पिप्पलकम् 

           १ सूचेः सूत्रं सूचिसूत्रम् । २ पिप्पलमेव पिप्प लकम् । स्वार्थे कन् । “पिप्पलकं स्तनवृन्ते मतं सीवन सूत्रके ''[विश्वप्रकाशकोशः, कान्तवर्गः, शो-२०१] इति 

३०  महेश्वरः । द्वे ‘सीवणदोरा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                          तर्कुः कर्तनसाधनम् ॥९११॥ 

          १ कृत्यते वेष्टयते सूत्रमत्र तर्कः, पुंसि । 'कृती वेष्टने'(रु.प.से.), रुधादिः, ‘कृतेराद्यन्तविपर्ययश्च'(उणा-१६) इत्युः । २ कृत्यते कर्तनम्, तस्य साधनं कर्तनसाधनम् । द्वे 'त्राक ' इति ख्यातस्य ॥९११॥ 

पिञ्जनं विहननं च तूलस्फोटनकार्मुकम् । 

          १ पिज्ज्यते विहन्यते पिञ्जनम् । 'पिजि हिंसायाम्' ___ (चु.उ.से.), ल्युट् । २ विहन्यतेऽनेन विहननम् । 'हन् (हन) हिंसागत्यो: '(अ.प.अ.), करणे ल्युट् । तूलस्फोटनाय 

४०   कार्मुकं तूलस्फोटनकार्मुकम् । द्वे "पीजणां' इति ख्यातस्य ।। 

सेवनं सीवनं स्यूतिः 

            १-२ सेव्यते तत् सेवनम् । 'षिवु तन्तुसन्ताने' (दि.प.से.), ल्युट् । 'ष्ठिवुषिवोल्युट्युपधादी? वा'( ) इति पक्षे सीवनम् । ३ सेवनं स्यूतिः । 'षिवु तन्तुसन्ताने' (दि.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, ‘च्छोः शूट्-'६।४। १९॥ इत्यूठि । त्रीणि ‘सीवणउं' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                           तुल्यौ स्यूतप्रसेवकौ ॥९१२॥ 

           १ सीव्यते स्म स्यूतः । 'षिवु तन्तुसन्ताने'(दि. प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ।। इति क्तः, ‘च्छोः शूट-'

५०   ६।४।१९॥ इति ऊठ् । २ प्रसीव्यते प्रसेवकः । 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'३।३।१९।। इति घन्तात् संज्ञायां कन् । "प्रसेवः कथितो धीरैर्वीणाङ्गस्यूतयोरपि''[विश्व प्रकाशकोशः, वान्तवर्गः, शो-५१]इति महेश्वरः । “स्यूतो वस्त्राद्यावपनम्''[ ]इति तट्टीका । "प्रसेवसंस्थापितदेव वस्त्रैः"[ ]इत्यनेकार्थोदाहरणम् । द्वे सामान्येन वस्त्राद्याव पनस्य । 'छुगचउ, कोथलु' इत्यादि भाषा ॥९१२॥ तन्त्रवायः कुविन्दः स्यात् 

१. तुलनीयोऽमरकोषः २।१०।६॥ २. 'विरुद्धं' इति४॥ ३. 'ङीप्' इति१॥ ४. 'सूची' इति१.२ ॥ ५. 'मा-' इति२ ॥ ६. 'प्रसिद्धस्य' इति२.३ ।। ७ 'त्राकला' इति३ ॥ ८. '-के' इति३ ॥ ९. 'पिजि हिंसाबलादाननिकेतनेषु' इति चुरादौ क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तत्र' इति दृश्यते ॥ ११. 'पिं-' इति३, 'पी-' इति४॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः ३।२५ ॥ १३. ३प्रतौ नास्ति, इतोऽग्रे ३.४प्रत्योः 'इति' इति दृश्यते ॥ १४. -णो' इति३, '-णौ' इति४॥ १५. '-चौ' इति३.४॥ १६. '-लो' इति३, ‘-लौ' इति४॥ १७. 'इति भाषा' इति२.३ ।।

           १ तिर्यक्प्रासारितास्तन्तवस्तन्त्रमित्युच्यन्ते, तन्त्रं वयति तन्त्रवायः । 'वेञ् तन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), 'हावामश्च' ३।२।२ ॥ इत्यण् । तन्तुवायोऽपि । २ कुं विन्दति कु विन्दः । 'विद्लु लाभे'(तु.उ.अ.), 'गवादिषु विदे:(च विन्देः) संज्ञायाम्'(वा-३।१।१३८ ॥)इति शः । द्वे 'वणकर' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                      त्रसरः सूत्रवेष्टनम् । 

          १ त्रस्यति चलति त्रसरः । 'त्रसी उद्वेगे'(दि.प.से.), बाहुलकादरन्। २ सूत्रं वेष्टयते वानार्थमत्रेति सूत्रवेष्टनम् । 

१०   'वेष्ट वेष्टने '(भ्वा.आ.से.), अधिकरणे ल्युट् । द्वे 'अटेरण'

इति ख्यातस्य ॥ 

वाणियूँतिः 

            १ वानं वाणिः, स्त्रीलिङ्गः । २ विशेषेण ऊयनं व्यूतिः । 'ऊयी तन्तुसन्ताने' (भ्वा.उ.से.), विपूर्वः, 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'लोपो व्योर्वलि'६।१।६६ ॥ इति यलोपः । द्वे 'वाणउं' इति प्रसिद्धस्य ॥ 

             वानदण्डो वेमा 

          १ वानार्थं दण्डो वानदण्डः । २ वयन्त्यनेन वेमा, पुंक्लीबलिङ्गः । 'वेञ् तन्तुसन्ताने'(भ्वा.उ.अ.), '-मनिन्'

२०   (उणा-५८४) इति मनिन् । वेमानौ, वेमानः इत्यादि पुंसि । __ वेम, वेमनी वेम्नी, वेमानि इत्यादि क्लीबे । द्वे वानदण्ड स्य । 'नली वांसणी' इति भाषा ॥ 

                                                                                 सूत्राणि तन्तवः ॥९१३॥ 

            १ सीव्यते पट एभिरिति सूत्राणि, पुंक्ली. । 'षिद् तन्तुसन्ताने'(दि.प.से.), 'सिविमुच्योष्टेरू च'(उणा-६०२)इति ष्ट्रन्, टेरूकारः । षित्त्वात् स्त्रियां सूत्री । सूत्र्यते पट एभिरिति वा । 'सूत्र ग्रन्थे '(चु.उ.से.), कर्मणि घञ् । २ तन्यन्ते तन्तवः, पुंसि । 'तनु विस्तारे '(त.उ.से.), 'सितनिगमिसिसिचि-' (उणा-६९)इत्यादिना तुन् । तन्त्रमपि ॥ . ___

३०    "तन्त्रं सिद्धान्ते राष्ट्रे च परच्छन्दप्रधानयोः । 

        अगदे कुटुम्बकृत्ये तन्तुवाने परिच्छेदे ॥१॥ 

       श्रुतिशाखान्तरे शास्त्रे करणे व्यर्थसाधके । 

इति कर्तव्यता तन्त्वोः ॥''[अनेकार्थसंग्रहः २४१३-४१४] इत्यनेकार्थः । द्वे सूत्रस्य ॥९१३॥ 

निर्णेजकस्तु रजकः 

            १ निर्णेनेक्ति क्षालयति निर्णेजकः । 'णिजिर् शौच पोषणयो: '(जु.उ.अ.), ण्वुल् । धावकोऽपि । २ रञ्जयति रजकः । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), 'शिल्पिनि ष्टुन्(वुन्)' ३।१।१४५ ।।, 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०)इति क्वुन् वा, 'युवोरनाको '७।१।१ ॥, असि अके अने घिनुणि च 

४०   रञ्जेन्र्लोपो वाच्यः । रजकीति तु 'पुंयोगादाख्यायाम्'४।१। ४८॥ इति ङीष्, अपुंयोगे तु ङीषा न भाव्यमिति भाष्य काराभिप्राय इति, एवं तु 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्वे रजिकेति भाव्यम् । द्वे रजकस्य ॥ 

                                                                              पादुकाकृत् तु चर्मकृत् । 

               १ पादुकाः पादत्राणानि करोति पादुकाकृत् । क्विप्, 'हस्वस्य- '६।१७१ ।। इति तुक् । २ चर्म करोति विकारं प्रापयति चर्मकृत् । क्विप्, 'ह्रस्वस्य-'६।१७१ ॥ इति तुक् । द्वे चर्मकृतः ॥                

                                             उपानत् पादुका: पादूः पन्नद्धा पादरक्षणम् ॥९१४॥ 

५०   प्राणहिता 

              १ उपनह्यति पादमिति उपानत् । 'नह (णह) बन्धने'(दि.उ.अ.), उपपूर्वः, क्विप्, 'नहिवृतिवृषि-'६। ३।११६ ॥इत्यादिना दीर्घः, 'नहो ध:'८।२।३४॥, 'वाऽवसाने' ८४५६ । । २-३ पद्यतेऽनया पादुका । ‘पद गतौ' (दि.आ.अ.), 'लषपतपद-'३।२।१५४ ॥ इत्यादिना उकञ्, टाप् । अस्मादेव धातोः ‘णित् कसिपदि-'(उणा-८५)इति णिदूः । संपद्यर्थे कर्तरीत ऊकारप्रत्ययो णित्त्वाद् वृद्धि: पादः संज्ञायां कनि 'केऽण: '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वे पादु केति वा, तदभावे पादूः । ४ पदोश्चरणयोर्नद्धा पनद्धा । 

६०   ५ पादौ रक्ष्यतेऽनेन पादरक्षणम्। 'रक्ष पालने '(भ्वा. प.से.), करणे ल्युट् । पादत्राणमपि ॥९१४॥ ६ प्राणेभ्यो हिता प्राणहिता। षडुपानहः । शेषश्चात्र 

१. तुलनीयोऽमरकोषः ३।२।२४॥ २. इतोऽग्रे २प्रतौ 'वेब्' इति दृश्यते ॥ ३ -णो' इति३॥ ४ 'ख्यातस्य' इति३.४॥ ५, 'पुंक्लीबः' इति३ ॥ ६. 'इत्यादि' इति४॥ ७ -क्लीबः' इति३.४॥ ८. 'षिव्' इति३॥ ९. 'सूत्र विमोचने' इति स्वामी, 'सूत्र वेष्टने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १०. '-प्रसाधके' इति३ ॥ ११. 'रजकरजनरज:सूपसंख्यानं कर्तव्यम्' इति काशिकासम्मतवार्तिकम्, काशिकावृत्तिः, भा-५, ६।४।२४ ॥, पृ.३७८ ॥ १२. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १३. '-पि' इति३.४॥ १४. 'इति' इति ३.४प्रत्यो स्ति ॥

    "पादुकायां पदरथी पादजङ्गः पदत्वरा । 

    (पादवीथी पादपेशी) पादपीठी पदायता ॥१॥"

[शेषनाममाला ३।१५५-१५६ ॥] इति ॥ 

                 अनुपदीना त्वाबद्धाऽनुपदं हि या । 

              १ अनुपदमिति, 'यस्य चायामः'२।१।१६॥ इत्य व्ययीभावः । सैवोपानत्, अनुपदं पादायामप्रमाणा बद्धा अनुपदीना । 'अनुपदसर्वा- '५।२।९ ॥ इत्यादिना खः, खस्येना देशः । या उपानदनुपदं पदायामेन आबद्धा, साऽनुप दीनेत्यन्वयः । एकं 'मोजडी' इति प्रसिद्धायाः ॥ 

१०   न, वीं वरना स्यात् 

            १ नह्यते बध्यतेऽनयेति, नधी, स्त्रीलिङ्गः । 'नह (णह) बन्धने'(दि.उ.अ.), 'दाम्नी-'३।२।१८२ ॥ इति ष्ट्रन्, 'नहो धः'८।२३४॥ इति धत्वम्, 'झषस्तथो:-'८।२४० ॥ इति धत्वं तकारस्य, 'झलां जश् झशि'८।४।५३॥, षित्त्वात् 'षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१।४१ ।। इति ङीष् । २ वर्धते दीर्घा भवति चर्मरज्जुत्वाद् वर्धी, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'वृधु वृद्धौ' (भ्वा.आ.से.), 'वृधिवपिभ्यां रन्'(उणा-१८५), 'पुगन्तल धूपधस्य-७।३।८६ ।। इति गुणः, गौरादिः । “वर्ध्या चर्मबन्धे भवा वार्धी''[ ]इति हट्टचन्द्रः । “करशब्दप्रायुक्ता पादुकाया 

२०   मपि वर्धीत्युपचारात् पुंस्ययं रामवत्, स्त्रियां नदीवत्, वर्धा आबन्तोऽपि''[] इत्यन्ये । ३ वियते वरत्रा । 'वृञ् वरणे' (स्वा.उ.से.), 'वृञ् आच्छादने '(चु.उ.से.) वा, ‘वृश्चित्' (उणा-३८७) इत्यत्रन् । त्रीणि 'वाधरी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                           आरा चर्मप्रभेदिकां ॥९१५॥ 

            १ इयर्ति प्रविशति तन्तुरनया आरा । 'ऋ गतौ' (जु.प.अ.), भिदादित्वादङ्, वृद्धिश्च । २ चर्म प्रभिनत्ति चर्म प्रभेदिका । 'भिदिर् विदारणे'(रु.उ.अ.), ण्वुल्, 'प्रत्यय स्थात्-'७।३।४४ ॥इतीत्वम् । द्वे 'आर' इति ख्यातस्य ॥९१५॥ 

कुलालः स्यात् कुम्भकारो दण्डभृच्चक्रजीवकः। 

            १ कुं मृदं लालयति कुलालः । 'लल विलासे'

३०   (भ्वा.प.से.), ण्यन्तादस्मात् 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । कुलानि गृहाणि अलतीति वा । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), अच्, अण् वा । कोलति संस्त्यायति वातमिति वा । 'कुल संस्त्याने'(भ्वा.प.से.), कालन्प्रत्ययः । २ करणं कारः, कुम्भं(कुम्भस्य) कारः कुम्भकारः । 'उपपदम्-'२।२।१९॥ इति समासः । ३ दण्डं बिभर्ति दण्डभृत् । 'डुभृञ् धारणे, (जु.उ.अ.), क्विप्, 'हृस्वस्य-'६।१७१ ॥ इति तुक् । ४ चक्रेण जीवति चक्रजीवकः । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा. प.से.), ण्वुल् । चत्वारि कुम्भकारस्य ॥ 

                                           शाणाजीवः शस्त्रमा| भ्रमासक्तोऽसिधावकः ॥९१६॥ 

४०        १ शाणया जीवति शाणाजीवः । पचाद्यच् । २ शस्त्राणि मार्टि तेजयति शस्त्रमार्जः । 'मृजूष् शुद्धौ'(अ. प.वे.), 'कर्मण्यण्'३।२।१ ॥, 'मृजेर्वृद्धिः '७।२।११४॥ । ३ भ्रमे आसक्तो भ्रमासक्तः । ४ असीन् धावयति शोधयति असि धावकः । 'धूञ् कम्पने'(स्वा.उ.वे), णिजन्तः, ण्वुल् । चत्वारि 'तेरमा' इति ख्यातस्य ॥९१६ ॥ धूसरश्चाक्रिकस्तैली स्यात् 

           १ धुवति धुनोति वा धूसरः । 'धूञ् कम्पने' (स्वा.उ.वे.), 'धू विधूनने '(तु.प.से.) वा, ‘कृधूमदिभ्यः कित्'

५०   (उणा-३५३)[इति] सरन्(सरः) । २ चक्रं पण्यमस्य चाक्रिकः । तदस्य पण्यम्'४।४।५१ ॥ इति ठक् । ३ तैलमस्त्यस्य तैली । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । तिलन्तुदोऽपि । त्रीणि 'घांची' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                               पिण्याकखलौ समौ । 

१-१. 'पाद-' इति, १-२. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने 'पादवीथी च पेशी च' इति च शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ३ 'मौ-' इति३॥ ४. 'ख्यातायाः' इति४॥ ५, तुलनीयोऽमरकोषः २।१०।३१॥ ६ 'इति' इति १प्रतौ नास्ति ।। ७ '-लिङ्गः' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ ८ द्र टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।१०।३२ ॥, पृ.२७३ ॥, तत्र "वार्धी दीर्घवदादिरिति हड्डचन्द्रः" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, शो ७१४, पृ.८०३॥ ९ तुलनीयोऽमरकोषः २।१०३४॥ १०. 'ई-' इति १.२.३ ॥ ११. 'ल्वुल्' इति१.२॥ १२. '-न्यासे' इति३॥ १३. ४प्रतौ नास्ति ॥ १४ अत्र युधिष्ठिरमीमांसकमहोदयेन कृता टिप्पणी द्रष्टव्या, क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-३४३, टि-७, पृ.८१ ॥ १५. 'डुभृञ् धारणपोषणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १६. '-स्यास्ति' इति१॥

            १ पिष्यते पिण्याकः, पुनपुंसकः । यद्गौड: "पिण्याकोऽस्त्री तिलकल्के'[] । 'पिष्ल सञ्चूर्णने'(रु. प.अ.), 'पिनाकादयश्च'(उणा-४५५)इति साधुः । २ खन्यते खलः, पुंक्ली. । 'खन खनने '(भ्वा.उ.से.), 'मृजिखन्याह निभ्यो डित्'(हैमोणा-४७२)इत्यलः । द्वे खलस्य ॥ 

                                              रथकृत् स्थपतिस्त्वष्टा काष्ठतट् तक्षवर्धकी ॥९१७॥ 

             १ रथं करोति रथकृत् । क्विपि, ‘ह्रस्वस्य-'६। १७१॥ इति तुक् । रथकारोऽपि । २ स्थापयति स्थ 

१०   पतिः । ३ त्वक्षति तनूकरोति काष्ठमिति त्वष्ट । 'तक्ष त्वक्ष (तथू त्वष) तनूकरणे'(भ्वा.प.वे.), 'नसृनेष्ट-'(उणा २५२) इति साधुः । ४ काष्ठं तक्ष्णोति काष्ठतट् । 'तक्ष (तथू) तनूकरणे'(भ्वा.प.वे.), करणे क्विप्, तक्षतेः संयोगा न्तलोपः । काष्ठतक्षौ, काष्ठतक्षः इत्यादि । ५ तक्ष्णोति तनूकरोति तक्षा । 'तक्ष(तथू) तनूकरणे'(भ्वा.प.वे.), 'कनि न्युवृषितक्षिराजिधन्विप्रतिदिव:'(उणा-१५४)इति कनिनि प्रत्यये साधुः । तक्षाणौ, तक्षाणः इत्यादि । ६ वर्धयति छिनत्ति वर्धकिः । 'वृधु छेदने '( ), वर्धतेरकिः, पृषोदरादिर्वा । षट् सूत्रधारस्य ॥९१७॥ 

२०   ग्रामायत्तो ग्रामतक्षः 

            १ ग्रामस्यायत्तो ग्रामायत्तः । २ ग्रामस्य तक्षा ग्रामतक्षः । 'ग्रामकौटाभ्यां च तक्ष्णः '५।४।९५ ॥ इति टच्, 'नस्तद्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः, सर्वेषां साधारणत 

क्षेत्यर्थः । एकं ग्रामसूत्रधारस्य ॥ 

                                                                                  कौटतक्षोऽनधीनकः । 

            १ कुट्यां शालायां भवः कौटः । 'तत्र भवः' ४।३।५३ ॥ इत्यण् । कौटः स्वतन्त्रः, सं चासौ तक्षा च कौटतक्षः । 'ग्रामकौटाभ्यां च तक्ष्ण: '५ ।४।९५ ॥ इति टच् । 

स्वापणशालायां यः कर्म करोति, स्ववशो न, कस्यचित् 

३०    प्रतिबद्ध इत्यर्थः । २ नास्ति अधि उपरि इनः स्वामी अस्येति अनधीनः । स एव अनधीनकः । एकं स्ववश सूत्रधारस्य ॥ 

वृक्षभित् तक्षणी वासी 

             १ वृक्षान् भिनत्ति वृक्षभित् । 'भिदिर् विदारणे' (रु.उ.अ.), क्विप् । २ तक्ष्यतेऽनया तक्षणी । 'तक्ष त्वक्ष (तथू त्वष) तनूकरणे'(भ्वा.प.वे.), करणे ल्युट्, गौरादिः । ३ वसति हस्ते वासिः । 'वस निवासे '(भ्वा.प.अ.), 'वसिवपिवदिराजि - '(उणा-५६४)इत्यादिना इन्, स च णित्, ततः ‘कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५)इति ङीष् वासी । त्रयोऽपि स्त्रीलिङ्गाः । त्रीणि 'वांसोली' इति ख्यातायाः ॥ 

४०                                                                       क्रकचं करपत्रकम् ॥९१८॥ 

             १ क्रशब्दोच्चारणेन कचति क्रकचम्, पुनपुंस कम् । "क्रकचोऽस्त्री''[अमरकोषः २।१०।३४ ॥ ] इत्यमरः । 'कच गतौ (शब्द)'(भ्वा.आ.से.), अच् । २ करसञ्चार्य पत्त्राकारं वस्तु करपत्त्रम्, कनि करपत्रकम् । करशब्दोच्चारणेन पततीति वा. ष्टन । द्वे 'करवत' इति ख्यातस्य ॥९१८॥ 

स उद्धनो यत्र काष्ठे काष्ठं निक्षिप्य तक्ष्यते । 

             १ यस्मिन् काष्ठेऽन्यत् काष्ठं निक्षिप्य संस्थाप्य तक्ष्यते, तन्नामैकम् उद्धनः इति । उद्धन्यते काष्ठमत्र उद्धनः । 'उद्धनोऽत्याध्याने(-त्याधानम्) '३ ।३।८० ॥ इति साधुः । 

५०   'खोड' इत्यादिसूत्रधार भाषा । काष्ठमित्युपलक्षणम्, तेन लोहादिरपि, तदा 'अयहरण' इति भाषा । यल्लक्ष्यम् "लोहोघनघनस्कन्धाः"[]इति ॥ 

वृक्षादनो वृक्षभेदी 

            १ वृक्षोऽद्यते छिद्यतेऽनेन वृक्षादनः । 'अद भक्षणे' (अ.प.से.), करणे ल्युट् । २ वृक्षान् भिनत्ति वृक्षभेदी । ग्रहादित्वाणिनिः । द्वे 'कुहाडी ' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                          टङ्कः पाषाणदारकः ॥९१९॥ 

१. 'पिषेः पिपिण्यौ च'(हैमोणा-३६)इत्याकः ॥ २. '-क्लीबलिङ्गः' इति४॥ ३. 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ 'क्विप्' इति३ ॥ ५. 'वृधु छेदनपूरणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६. 'पञ्च' इति३॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः २।१०।९॥ ८ ३प्रतौ नास्ति ॥ ९. ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १०. 'वसिवपियजिराजि- '(उणा-५६८)इत्युणादिगणे ॥ ११. 'ङीषि' इति३॥ १२. '-ङ्गः' इति३॥ १३. 'वं-' इति१, 'वंशो-' इति३॥ १४ 'क्र-' इति४॥ १५, 'यत्र' इति४॥ १६ -णे' इति३॥ १७ द्र. स्वोपज्ञटीका ३९१९ ॥, पृ.२०२॥ १८. तुलनीयोऽमरकोषः२।१०।३४॥ १९. 'कुहा' इति४॥

             १ हन्यमानं टमिति शब्दं कायति टङ्क । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुप-'३।२।३ ॥ इति कः [अम. क्षीर.२।१०।३४ ॥] इति क्षीरस्वामी । टङ्क्यतेऽनेन टङ्क इति वा । 'टकि बन्धने'(चु.उ.से.), करणे घञ् । पुंक्लीबलि ङ्गोऽयम् । यदमरशेष:-"मोदकस्तण्डकष्टङ्कः"[ ]इति । २ पाषाणं दारयति पाषाणदारकः । 'दृ विदारणे'(त्र्या. प.से.), णिजन्तः, ण्वुल् । द्वे 'टांकणा' इति ख्यातस्य॥९१९॥ 

व्योकारः कर्मारो लोहकारः 

१०         १ " 'व्यो 'इत्यव्ययं लोहबीजवाची''[]इति श्रीभोजः, तत् करोतीति व्योकारः । 'कर्मण्यण'३।२।१।। "व्योकारोऽयस्कारों लोहकारः स्यात्''[ ]इति रत्नाकरः । विशेषेण ओकं समवायमियर्ति व्योकार इति वा । अन्ये तु "अटव्या करोत्थं यो लोहबीजं ध्मात्वा संस्करोति स व्यो कारः''["]इत्याहुः । २ कर्म इयर्ति कारः । करोति कर्मारों वा । 'तुषारादयश्च'(उणा-४१९)इत्यारनि साधुः । ३ लोहं करोति लोहकारः । 'कर्मण्यण्'३।२।१॥, 'वाहूमो' देश्याम् । त्रीणि लोहकारस्य ॥ 

                                                                                         कटं त्वयोधनः । 

            १ कूट्यते हन्यतेऽनेन कूटम्, पुनपुंसकम् । यद 

२०   मर:-"कूटमस्त्रियाम्"[अमरकोषः ३।३।३७॥] । 'कूट दाहे' (च.प.से.), घ । २ अयो हन्यतेऽनेन अयोधनः । 'हन (हन) हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), करणे घञ्, 'हो हन्ते:-' ७३ ५४ ॥ इति कुत्वम् । द्वे लोहघनस्य । अयस्कारभाण्डस्य वा, कुट्टनाधारस्य वा ॥ व्रश्चनः पत्रपरशुः 

             १ व्रश्चति छिनत्ति व्रश्चनः । [ओ]वञ्चू छेदने' (तु.प.वे.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । २ पत्त्राणां छेदकः, पत्त्राकारो वा परशुः पत्रपरशुः । द्वे नागवल्लीपत्त्रछेदककर्त्तर्याः ॥ .  

                                                                        ईषीका तूलिकेषिका ॥९२०॥        

             १ ईषति ईषीका । 'ईष उञ्छे' (भ्वा.प.से.),

३०   'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इति ईकनि साधुः । २ तूल्यते तूलिः । 'तूल निष्कर्षे'(भ्वा.प.से.), 'इगुपधात् कित्' (उणा-५५९)इतीन्, 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीष्, ततः स्वार्थे कन्, 'केऽणः'७।४।१३॥ [तूलिका] । ३ ईषति ईषिका । 'ईष उञ्छे'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । त्रीणि काष्ठलोहादिमयशलाकायाः ॥९२०॥ भक्ष्यकार: कान्दविकः 

             १ खरविशदमभ्यहार्यं भक्ष्यम्, तत् करोति भक्ष्य कारः । 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । २ कन्दुः स्वेदनिका पण्यमस्य कान्दविकः । तदस्य पण्यम्'४।४।५१ ॥ इति 

४०   ठक् । कन्दुना कृतं कान्दवम्, तत् पण्यमस्येति वा । लक्ष्याट्ठकः कादेशौं न । द्वे 'कन्दोई' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                    कन्दुस्वेदनिके समे । 

              १ कन्दन्त्येनां कन्दुः, पुंस्त्री। यदमर:-"कन्दुर्वा ना"[अमरकोषः २।९।३०॥]इति । 'कदि वैक्लव्ये'(भ्वा. आ.से.), बाहुलकात् 'कृभूम-'(उणा-७)इत्यादिना उः । २ स्विद्यतेऽनया स्वेदनी । 'अिष्विदा गात्रप्रक्षरणे'(दि. प.से.), करणे ल्युट्, गौरादि: । कनि स्वेदनिका । द्वे कान्दविकपाकस्थानस्य ॥ रङ्गाजीवस्तौलिकिकश्चित्रकृच्च 

५०          १ रङ्गा वर्णास्तैराजीवति रङ्गाजीवः, अच् । २ तूलिकालिखनं शिल्पमस्य तौलिकिकः । 'शिल्पम्'४।४। ५५ ॥ इति ठक् । ३ चित्रं करोति चित्रकृत् । क्विपि, . 'हस्वस्य-'६।१७१ ॥ इति तुक् । 'दिवाविभा-'३।२।२१ ॥ इति टे चित्रकरोऽपि । त्रीणि चित्रकृतः ॥ 

१. '-पसर्गे कः' इति३.४॥ २. ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ३ 'स्वामी' इत्येव२.३ ॥, अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्-"हन्यमानः-टंशब्दं कायति" इत्येव दृश्यते, पृ.२३३॥ ४ 'अयम्' इति ३.४प्रत्यो स्ति ॥ ५, द्र. अम.क्षीर.२।१०७ ॥, पृ.२२६ ॥, स्वोपज्ञटीका ३९२० ॥, पृ.२०३ ॥, तयोः "व्योरित्ययःपर्यायः" इति दृश्यते ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्रो-६९०, पृ.७७९ ॥, रामाश्रमी २।१०७॥, पृ.४५४ ॥ ७ -करो' इति३ ।। ८. 'श्रीधरः' इति१ ॥, द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २१०७॥, पृ.२५४ ॥, तत्र 'रत्नकोशः' इति दृश्यते ॥ ९. -र्तीति' इति१.३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्रो-६९०, पृ.७८०॥ ११. ४प्रतौ नास्ति ॥ १२. स्वामिसम्मतोऽयं धात्वर्थः ॥ १३. 'ते' इति३॥ १४. '-ञ्चून्' इति१.२.४॥ १५. 'कनि' इति३॥ १६. 'भक्षम्' इति३ ॥ १७. 'तदस्य पण्यमिति' इति४॥ १८. 'इसुसुक्तान्तात् कः'७।३ ५१ ॥ इत्यनेन १९. 'कद-' इति१॥ २०. '-त्येनां' इति४॥ २१. 'ना कुन्दुर्वा'[२।९।३० ॥] इत्यमरकोषे ॥ २२. 'भृमृ-' इत्येवोणादिगणे ॥ २३. '-दिनी' इति३ ॥ २४. 'गौरादित्वाद् ङीप् (ङीष्)' इति४॥ २५. '-प्' इति४॥

                                                                           - अथ तूलिका ॥९२१॥ कूचिका 

             १ तूलयति तूलिका । 'तूल निष्कर्षे (चु.उ.से.), ण्वुल्, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४ ॥ इतीत्वम् ॥९२१॥२ कूचति कूचिका । कूचधातोः ण्वुल्, [टाप्], 'प्रत्यय स्थात्-७।३।४४॥ इतीत्वम् । द्वे 'पींछी' इति ख्यातायाः ॥ 

               चित्रमालेख्यम् 

              १ चीयते चित्रम् । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'अमिचिमिदि-'(उणा-६०३)इत्यादिना त्रः, स च कित् । 

१०   २ आलिख्यते आलेख्यम् । ‘लिख लेखे '(तु.प.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । द्वे चित्रस्य ॥ 

                                                                                पलगण्डस्तु लेप्यकृत् । 

              १ पलेन मांसेनेव मृदादिना गण्डते(गण्डति) उप लिम्पति पलगण्डः । 'गडि उपलेपे'( ), अच् । पलाद्युन्मानप्रकारेण गण्डति उपलिम्पति उपचिनोति वा पलगण्ड: । अच् । लेप्यं करोति लेप्यकृत् । लेपकोऽपि । द्वे 'छोह' इति ख्यातायाः ॥ 

पुस्तं लेप्यादिकर्म स्यात् 

             १ पुस्यतेऽभिमृद्यते मृदत्र पुस्तम्, पुंक्ली. । 

२०   'पुंस् (पुंस) अभिमर्दने '(चु.उ.से.), बाहुलकात् तक् । पुस्त्यते आद्रियते वा । 'पुस्तण आदरे '(चु.उ.से.), कर्मणि घञ् । लेप्यमादिरस्य लेप्यादि, तच्च तत् कर्म च लेप्यादिकर्म। अन्ये तु-"आदिशब्दवर्जं लेप्यकर्म"[] इत्येवमाहुः । यन्महेश्वर:-"पुस्तं तु पुस्तके लेप्यकर्म विज्ञानयोरपि''[विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्री-२७] इति । "पुस्तं तु पुस्तके क्लीबं विज्ञाने लेप्यकर्मणि"[विश्व लोचनकोशः, तान्तवर्गः, शो-३१]इति श्रीधरः। त्रिष्वर्थेषु यथा-"पुस्तं समस्तं सुदृशा निरस्तं सौभाग्यभूमे भवतो वियोगे''[ ]। एकं 'गारा' इति ख्यातस्य । लेप्यादी 

३०   त्यादिग्रहणाद् ‘गोमयमुरुडचूनाप्रभृतिर्नु गारु' इति भाषा ॥ 

                                                                          नापितश्चण्डिलः क्षुरी ॥९२२॥ क्षुरमर्दी दिवाकीर्तिर्मुण्डकोऽन्तावसाय्यपि । 

             १ "पि गतौ '(तु.प.अ.), क्तप्रत्यये पितः, न पितो ऽपितः, न अपितो नापितः। सर्वोपगतसर्वात् (सर्वो पगतत्वात्) । न आप्यते वा नापितः । 'आप्M व्याप्तौ' (स्वा.प.अ.), 'नञ्याप इट् च'(उणा-३६७) इति तन्, 'नभ्राड्-'६।३ १७५ ॥ इति नअकृत्या । २ चण्डते चण्डिलः । 'चडि कोपे'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादिलच् । ३ क्षुरो ऽस्त्यस्य क्षुरी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ ॥९२२॥ ४ क्षुरेण मर्दयति क्षुरमर्दी । 'मृद क्षोदे'(त्र्या.प.से.), ग्रहादि-

४०   त्वाणिनिः । ५ दिवा दिवसे कीर्तिर्व्यापारः [कीर्तनं] वाऽस्य दिवाकीर्तिः, रात्रौ क्षुरकर्मनिषेधात् । ६ मुण्डयति मुण्डकः । 'मुडि मोडने '( ), ण्वुल् । ७ नखादीना मन्तमवस्यति प्रान्तं नयति अन्तावसायी । 'षोऽन्तकर्मणि' (दि.प.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः, 'आदेच- '६।१।४५ ।। इत्यात्वम्, 'आतो युक् - '७।३।३३ ॥ । अन्तावसायिनौ, अन्तावसायिनः इत्यादि । “ग्रामणी: भण्डिवाहिक: क्षौरिक: भाण्डिकः"[शेषनाममाला ३।१५६ ॥ इति शैषिकाणि । सप्त नापितस्य ॥ 

                                                     मुण्डनं भद्राकरणं वपनं परिवापणम् ॥९२३॥ 

५०   क्षौरम् 

            १ मुण्ड्यत इति मुण्डनम्। मुडिधातोः कर्मणि ल्युट् । २ भद्रा क्रियते भद्राकरणम् । ल्युट्, 'भद्राच्च' (वा-५।४।६७॥)इति डाच् । ३ उप्यते वपनम् । 'वपौङ् मुण्डबीजयो:'( ), ल्युट् । ४ परिवाप्यते परिवाप णम् । ‘वपौङ् मुण्डबीजयो:'( ), ल्युट् ॥९२३॥ ५ क्षुरस्येदं कर्म क्षौरम् । 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण् । पञ्च मुण्डनस्य ॥ 

           नाराची त्वेषण्याम् 

१. '-र्षणे' इति३॥ २. 'आले-' इति१.३॥ ३ 'लेखने' इति३, 'लिख अक्षरविन्यासे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ 'मृगा-' इति३॥ ५ क्षीरतरङ्गिण्यादौ उपलेपार्थकगडिधातुर्न दृश्यते ॥ ६ -वर्धने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ७ णकारानुबन्धो हैममते ॥ ८ 'पुस्त बुस्त आदरानादरयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९ '-ब्दं' इति१॥ १०. 'लेख्य-' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.५८॥ ११. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २।१७६ ॥, पृ.१०६॥ १२. '-मुर-' इति३.४॥ १३. '-नु' इति१, '-नों' इति४॥ १४ 'रि पि गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. '-सत्त्वात्' इति३॥ १६. 'वा' इति १प्रतौ नास्ति ॥ १७. मोडनार्थकमुडिधातुर्द्रष्टव्यः ॥ १८. 'भा-' इति४ ॥ १९. 'भण्डिवाह-' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ २०. 'व्य-' इति३ ॥

           १ नरमञ्चति नराङ् । 'अञ्चु गतिपूजनयो: '(भ्वा. प.से.), 'ऋत्विग्दधृक्-'३।२५९ ॥ इत्यादिना क्विन् । नरार्च इयं नाराची । 'तस्येदम्'४।३।१२ ॥ इत्यण्, 'टिड्डाणञ्-' ४।१।१५ ॥ इति ङीष्(ङीप)। २ इष्यते अन्विष्यते व्रणो ऽनयेति एषणी । 'इषु इच्छायाम्'(तु.प.से.), करणे ल्युट्, 'इषेरनिच्छार्थात्(-र्थस्य)'(वा-३।३।१०७ ।।) इति युच् वा, गौरादित्वाद् ङीष्, तत्र । "नाराच्येषणिकायां च''[विश्व प्रकाशकोशः, चान्तवर्गः, श्री-१४]इति महेश्वरः । “एषणी वैद्यशिलाको''[]इति तट्टीका। द्वे वैद्यशिलाकायाः ॥ 

१०                                                                                देवाजीवस्तु देवलः । 

           १ देवान् आजीविति देवाजीवः । अच् । देवान् आजीविका) लातवान् गृहीतवान् देवलः । 'ला दाने '(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । यद्वा तेवृ देव देवने '(भ्वा.आ.से.) 'अर्तिकमिचमि भ्रमि- '(उणा-४१२) इत्यादिनाऽर:, 'कपिलकादीनां संज्ञाच्छन्दसो:'( )इति लत्वम् । दीव्यतीति वा। वृषादित्वात् कलच् । यदुक्तम् 

         "मातापितृविसृष्टानां क्रियामुत्सृत्य याचकः । 

          देवार्चनपरोविप्रो वित्तार्थी वत्सरत्रयम् ॥१॥ 

२०   सवै देवलको नाम हव्यकव्येषु वर्जितः॥"

[ ]इति । द्वे 'पूजारा' इति ख्यातस्य ॥ 

मार्दङ्गिको मौरजिकः 

           १-२ मृदङ्गवादनं शिल्पमस्य मार्दङ्गिकः मुरज वादनं शिल्पमस्य मौरजिकः । उभयत्र “शिल्पम्'४४१५५ ।। इति ठक् । द्वे मृदङ्गवादकस्य ॥ 

                                                                        वीणावादस्तु वौणिकः ॥९२४॥               

          १ वीणां वादयति वाणीवादः। 'वदि अभि वादनस्तुत्योः (भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, ततः 'कर्मण्यण' ३।२।१॥ । २ वीणावादनं शिल्पमस्य वैणिकः । 'शिल्पम्'

३०   ४।४।५५॥ इति ठक् । द्वे वीणावादकस्य ॥९२४॥ 

वेणुध्मः स्याद् वैणविकः 

              १ वेणुं धमति वेणुध्मः । 'ध्मा शब्दाग्नि संयोगयोः '(भ्वा.प.से.), 'आतोऽनुसर्गेक: '३।२।३ ॥, 'आतो लोपः- '६४।६४॥ २ वेणुवादनं शिल्पमस्य वैणविकः । 'शिल्पम्'४।४।५५ ॥ इति ठक् । द्वे वंशवादकस्य ॥ 

                                                                                     पाणिः पाणिवादकः। 

             १ पाणी हन्ति पाणिधः । 'हन्(हन) हिंसा गत्यो: '(अ.प.अ.), 'पाणिघताडघौ शिल्पिनि'३।२।५५ ॥ इति साधुः। २ पाणी वादयति पाणिवादकः । ‘वद अभिवादनस्तुत्यो: '(भ्वा.आ.से.), णिजन्तात्, ण्वुल् । 

४०   'तालीवजाडइ' इति तन्नाम्नीद्वे ॥ 

स्यात् प्रातिहारिको मायाकारः 

           १ प्रतिहरणं: व्याजः प्रयोजनमस्य प्रातिहारिकः । 'तदस्य प्रयोजनम् '५।१।१०९॥ इति ठक् । २ मायां करोति मायाकारः । 'कर्मण्यण'३।२।१।।। द्वे ‘इन्द्र जालीया' इति ख्यातस्य । 'मायावी' इति भाषा ॥ 

                                                                             माया तु शाम्बरी ॥९२५॥ 

           १ माति विश्वमस्यां माया । ‘मा माने' (अ.प.अ.), 'श्याव्यधाश्रु(सु)संश्रु(संस्रु)-'३।१।१४१ ॥ इत्यादिना णः, 'आतो युक्-'७।३।३३ ॥ इति युक् । २ 

५०   शम्बराख्यदैत्यस्येयं शाम्बरी । 'तस्येदम् '४।३।१२० ॥ इत्यण, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥ इति ङीष(ङीप्) । द्वे परवञ्चनबुद्धेः ॥९२५॥ 

इन्द्रजालं तु कुहकं जालं कुसृतरित्यपि 

           १ इन्द्रस्य जालम् इन्द्रजालम् । २ कुहयते विस्मापयते" कुहकम् । 'कुहण् विस्मापने'(चु.आ.से.), णिजन्तः, ण्वुल् । कुहुकुमपि । ३ जालमिव जालम् । ४ कुत्सिता सृतिः हिंसा) कुसृतिः । चत्वारि ‘इन्द्रजाल' इति ख्यातस्य ॥ 

१. '-चस्य' इति४॥ २. —-शलाका' इति४ ॥ ३. 'जीवि-' इति २.३.४॥ ४. .. भ्रमिचमि.' इत्युणादिगणे ॥ ५. अनेन ग्रन्थेन देवरशब्दो व्युत्पादितवान् सायणः, द्र. मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२७, पृ. १४३॥ ६. 'मातृ-' इति३॥ ७ 'णिजच्' इति४॥ ८. 'वंशवादकस्य' इति१, 'वीणावादस्य-' इति३॥ ९. 'पाणी' इति१॥ १०. '-वाजडीआ' इति३, '-वजाडी' इति४॥ ११. 'प्रयोजनम्' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम्॥ १२. '-लिया' इति१.२॥ १३. 'शम्बरदैत्य-' इति३॥ १४. 'कुहुकम्' इति मूले, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ १५. '-ति' इति३.४ ॥ १६ णकारानुबन्धो हैममते ॥ १७. 'कुह-' इति ३.४ ॥

कौतूहलं तु कुतुकं कौतुकं च कुतूहलम् ॥९२६॥ 

           १ कुत्सितं तूलयति कुतूहलम्। 'तूल निष्कर्षे' (चु.उ.से.), अच्, पृषोदरादित्वाद् हकारागमः, प्रज्ञाद्यणि कौतूहलम् । २ कुर्भूस्तुद्यतेऽनेन, कुत्सितं तन्यते वा कुतुकम् । 'निष्कतुरुष्क-'(हैमोणा-२६)इति के साधुः । कुं तुञ्जति (तोजति) वा कुतुकम् । 'तुज हिंसायाम्' (भ्वा.प.से.), मूलविभुजादित्वात् कः, न्यङ्कवादित्वात् कुत्वम् । ३ प्रज्ञाद्यणि कौतुकम् । ४ कुत्सितं तूल यति । अच्, पृषोदरादित्वाद् हकारागमः कुतूहलम् । 

१०  विनोदोऽपि। चत्वारि ‘कौतिग' इति ख्यातस्य ॥९२६॥ 

व्याधो मृगवधाजीवी लुब्धको मृगयुश्च सः । 

           १ विध्यति व्याधः । 'व्यध ताडने '(दि. प.अ.), 'श्याव्यध-'३।५।१४१ ॥ इत्यादिना णः । २ मृगवधेन आजीवति मृगवधाजीवी । ग्रहादित्वाणिनिः । ३ लुभ्यति स्म लुब्धः । 'लुभ गायें (दि.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'लुभो विमोहने'७।२ १५४ ॥ इतीनिषेधः, ततः स्वार्थे कनि लुब्धकः । ४ मृगान् याति मृगयुः । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), 'मृगय्वादयश्च' (उणा-३७)इति कुः। चत्वारि ‘आहेडी' इति ख्यातस्य । 

२०                                    पापर्द्धिम॑गयाऽऽखेटो मृगव्याऽऽच्छोदने अपि ॥९२७॥ 

           १ पापानि ऋभुवन्त्यस्यां पापर्द्धिः। 'ऋधु वृद्धौ' (स्वा.प.से.), क्तिन् । २ मृग्यन्तेऽन्विष्यन्ते प्राणिनोऽस्यां मृगया । 'मृगणे अन्वेषणे'(चु.आ.से.), 'परिचर्यापरि सर्यामृगयाटाट्यादयश्च'(वा-३।३।१०१॥)इति साधुः । ३ आखेट्यन्ते उत्त्रास्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति आखेट: । 'खिट उत्त्रासे'( भ्वा.प.से.), अधिकरणे घञ्। ४ मृगान् व्यय त्याच्छादयति मृगव्यम् । 'व्येञ् संवरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३ ।२।३ । । ५ आचोद्यन्ते प्रेर्यन्ते 

३०   प्राणिनोऽस्मिन्निति आच्छोदनम् । 'चुद प्रेरणे'(चु.उ.से.), पृषोदरादित्वात् [चस्य छत्वम्], स्त्रीक्लीबलिङ्गावेतौ । पञ्च ‘आहेडु' इति ख्यातस्य ॥९२७॥ 

जालिंकस्तु वागुरिकः 

             १ जालेन जीवित जालिकः । तेन जीवति' ४।४।१२ ॥ इति ठक् । २ वागुरया चरति वागुरिकः । तेन चरति '४।४।८॥ इति ठक् । द्वे 'वागुरी' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                   वागुरा मृगजालिका । 

            १ वान्ति पतन्ति मृगा अस्यां वागुरा । 'वा गतिगन्धनयो: '(अ.प.अ.), 'मद्गुरादयश्च'(उणा-४१)इत्युरचि साधु । २ मृगाणां ग्रहणाय जालिका मृगजालिका । 

४०   द्वे मृगबन्धनपाशस्य । 

                                            शुम्बं वटारको रज्जुः शुल्वं तन्त्री वटी गुणः ॥९२८॥ 

            १ शुनति शुम्बम्, स्त्रीक्लीबम् । 'शुन गतौ' (तु.प.से.) । २ वट्यते वेष्ट्यते वटारः । ‘वट वेष्टने' (भ्वा.प.से.), आरन्, स्वार्थे कनि वटारकः । ३ सृज्यते रज्जुः, स्त्रीलिङ्गः । 'सृज विसर्गे'(तु.आ.अ.), 'सृजेरसुम् च'(उणा-१५) इत्युः, स च कित्, सकारलोपश्च, 'इको यणचि'६।१७७॥, 'झलां जश् झशि'८।४।५३ ॥ इति जश्त्वे दः, 'स्तोः श्चुना-'८।४।४० ॥ इति चुत्वे जः । ४ शलति शुल्वम् । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'उल्वादयश्च'

५०  (उणा-५३५)इति साधुः । ५ तन्त्रयति धारयति तन्त्रिः । 'तत्रि कुटुम्बधारणे' (चु.उ.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा ५५७) इतीन्, ततः ‘कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि तन्त्री । ६ वटति वेष्टयति मृगानिति वटी, त्रि (स्त्री)लिङ्गः। वट वेष्टने'(भ्वा.प.से.), अच्, (गौरादि त्वाद् ङीष् )। ७ गुण्यते अभ्यस्यते गुणः । 'गुणण अभ्यासे ' (चु.उ.से.), घबर्थे कः । सप्त ‘रांहूँ मूंजडी' इति ख्यातायाः ॥९२८॥ 

१. ४प्रतौ नास्ति ॥ २. वस्तुतस्त्विदं चिन्त्यम्, कुत्वे आन्तरतम्याज्जस्य गत्वप्रसङ्गात् ॥ ३. 'कुतिग' इति१.२, 'कौतग' इति४॥ ४. 'कन्' इति१॥ ५, णकारानुबन्धोऽनावश्यकः, 'मृगणि' इति हैममते ॥ ६. '-टाट्यानामुपसङ्ख्यानम्' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते, '-टाट्या जागर्याजागराणाम्' इति भाषावृत्तौ, पृ.१३२॥ ७ 'सञ्चोदने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८. '-डो' इति३. '-डूं' इति४॥ ९. 'वेतनादिभ्यो जीवति'४।४।१२।। इति सूत्रस्वरूपम् , वेतनादिगणे जालशब्दस्योल्लेखः ॥ १०. 'चरति' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम् ॥ ११. 'वाग-' इति१.२॥ १२. 'हरणाय' इति४॥ १३. त्रिपाद्यामपि पूर्वं प्रति परशास्त्रस्याऽसिद्धत्वात् सस्य चुत्वेन शः, तस्य जश्त्वेन जः रज्जुरिति सरणी चारुतरा ॥ १४. ४प्रतौ नास्ति ॥ १५. 'ङीष्' इति४॥ १६. कोष्ठागन्तर्गतपाठस्थाने ४प्रतौ 'गौरादिः' इत्येव दृश्यते ॥ १७. णकारानुवन्धोऽनावश्यकः ॥ १८. 'कुण गुण चामन्त्रणे' इति क्षीरतरङ्गिणी, 'केत ग्राम कुण गुण चामन्त्रणे' इति धातुप्रदीपः, 'सङ्केत ग्राम कुण गुण चामन्त्रणे' इति मा.धातुवृत्तिः, 'कुण गुण केतण् आमन्त्रणे' इति हैमः ॥ १९. 'राद्' इति३॥ २०. 'इत्यादि' इति १.२॥

धीवरे दाशकैवर्ती 

           १ दधाति मत्स्यानिति धीवरः। 'डुधाञ् धारणादौ' (जु.उ.अ.), 'छित्वर [छत्वर] धीवरपीवरमीवर-'(उणा २८१)इत्यादिना ट्वरन्(ष्वरन्) प्रत्यये धीवरो निपातितः, तत्र । ध्यायति मत्स्यानिति वा। अनेनैव सूत्रेण निपातितः । टित्त्वात् (षित्त्वात्) स्त्रियां डीषि धीवरी । २ दशति मत्स्यानिति दाशः । 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), 'दंशेष्टटलावात्वं चं' (उणा-६८८)इति टटलौं नकारस्यात्वं च"[]इति स्वामी । दाश्यते दीयते मत्स्यमूल्यमस्मै इति, 'दाश दाने'(भ्वा.उ.से.),

१०   घत्रि वा। तालव्यान्तोऽयम्। “शालो हृषे(झषे) धीवर एव दाशः''[ ]इति शब्दभेदात् । “कैवर्तभृत्ययोर्दासौं दासी वाणी च चेटिका''[ ]इति दन्त्यान्ते रुद्राद् दन्त्यान्तता च, तथा च "ऋत्विजि दाशस्तालव्यो धीवर एवाऽन्त्यदन्त्यः''[] इत्यूष्मविवेकात् । ३ के पानीये वर्तो वर्तनं जीविकाऽस्येति केवर्तः। 'हलदन्त्या(न्ता)त्–'६।३।९ ॥ इत्यलुक्, ततः स्वार्थे प्रज्ञाद्यणि कैवर्त्तः । “के जले वर्तते केवतः''[]इति तु सर्वानन्दः । ‘वृतु वर्तने '(भ्वा.आ.से.), अच् । त्रीणि धीवरस्य । 'माछी' इति भाषा। 

                                                                                  वडिशं मत्स्यवेधनम् । 

२०        १ वड्यतेऽनेन वडिशं, स्त्रीक्लीबलिङ्गः । 'वड आग्रहणे'( ), सौत्रः, 'कुलिकनि-'(हैमोणा-५३४)इति इशः । बलिनो मत्स्यान् श्यति तनूकोरति वडिशमिति वा, डलयोरै क्यात् । “स्त्रियां वडिशा । अपचये वडिशा(वडिशी)''["]इति माधवी । २ मत्स्या विध्यन्तेऽनेन मत्स्यवेधनम् । 'विध विधाने '(तु.प.से.), धातूनामनेकार्थत्वाद् विधेर्भेदनार्थता । स्त्रियामपि "वडिशी मत्स्यवेधी तु''["]इति पञ्जिका कौमुद्यादयश्च । द्वे वडिशस्य । 'वणसी कांटउ' इति भाषा ॥ 

आनायस्तु मत्स्यजालम् 

            १ आनयन्ति मत्स्यादिकमनेनेति आनायः, पुंसि। 

३०   ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'जालमानायः '३।३।१२४ ॥ इति घजि निपात्यते । जलेन सम्बध्यते जालम् । शेषेऽण् । जलतीति जालं वा । 'जल धान्ये'(भ्वा.प.से.), ज्वलादि त्वाण्णः । स्त्रीक्लीबलिङ्गोऽयम् । “अनरे जालम्'[] इति माला । “[आनायः पुंसि] जालं स्याच्छणसूत्रं पवित्रकम्''[अमरकोषः २।१०।१६॥] इत्यमरः । मत्स्यानां जालं मत्स्यजालम् । द्वे मत्स्यजालस्य । 

                                                                         कुवेणी मत्स्यबन्धनी ॥९२९॥         

            १ प्रविश्य निर्गमाभावात् कुत्सितं वेणन्ते मत्स्या अस्यामिति कुवेणी । 'वेणू निशामनवादित्रा-

४०   दानगमनज्ञानचिन्तासु'(भ्वा.उ.से.), अच् , गौरादित्वाद् ङीष् , कृष्यादित्वादिकारे 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१। ४५ ॥ इति ङीषि वा। २ मत्स्या बध्यन्तेऽस्यां मत्स्य बन्धनी। 'बन्ध बन्धने '(त्र्या.प.अ.), अधिकरणे ल्युट, गौरादिः । मत्स्यकरण्डिका च । “मत्स्याधानी कुवेणी स्यात् ''[अमरकोषः१।१०।१६ ॥] इत्यमरः । “मत्स्या आधीयन्ते स्थाप्यन्तेऽस्यां मत्स्याधानी''["]इति क्षीर स्वामी । द्वे मत्स्यबन्धनविशेषस्य ॥९२९॥ जीवान्तकः शाकुनिकः 

१. '-मीवर' इति ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ २. 'दंसेष्टटनौ न आ च'(उणा-६८८)इत्युणादिगणसूत्रम्, वस्तुतस्तु-'दंशेश्च'(उणा-६८९)इत्यनेनैव साधुः॥ ३. :-नौ' इति३ ॥ ४. स्वामिकृतामरकोशटीकायाम्-"द्यति दशति दाश्नोति वा मत्स्यान् दाशः" इत्येव दृश्यते १९१५ ॥, पृ.६४ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्लो-२४२, पृ.२८९ ।।, तत्र-"दशति मत्स्यान् इति "दंशेष्टटनौ न आ च"(उ- ५१०)इति टटनौ नकारस्यात्वं । 'दाश:'- इति स्वामी" इति दृश्यते ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११०।१५ ॥, पृ.१८५ ॥, पदचन्द्रिका,भा-१, वारिवर्गः, श्लो-२४२, पृ.२८९ ॥, रामाश्रमी १।१०।१५ ॥, पृ.१२६ ॥ ६. 'भेदात्' इति२॥ ७. 'दाशो' इति३॥ ८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।१५ ॥, पृ.१८५॥, तत्र-"कैवर्तभृत्ययोर्दासो दासी वाशा च चेटिका" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्लो-२४२, पृ.२८९॥, तत्र-"कैवर्तभृत्ययोर्दासो दासी बाला च चेटका" इति दृश्यते, रामाश्रमी १।१०।१५॥, तत्र-"कैवर्तभृत्ययोर्दासो दासो बाणा च चेटिका" इति दृश्यते ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्लो-२४२, पृ.२८९॥ १०. सर्वानन्दकृतटीकायां तु- "कस्य जलस्य ई लक्ष्मीः , तया वर्तो वर्तनमस्येति कैवर्तः । स्वार्थिकोऽण् ।" इति दृश्यते, भा-१, १।१०।१५॥, पृ.१८५॥ ११. 'माछीगर' इति३॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः१।१०।१६॥ १३. ३प्रतौ नास्ति ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्लो-२४४, पृ.२९०॥ १५. '-टो' इति३, '-टौ' इति४॥ १६ 'वेणते' इति१.२ ॥ १७. 'वेणा' इति३, 'वेणु' इति४॥ १८. 'वेण गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु' इति 

क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ १९. अम.क्षीरस्वामीकृतटीकायां न दृश्यते ॥ २०. 'स्वामी' इति४॥ २१. तुलयनीयोऽमरकोषः२।१०।१४ ॥

             १ जीवान् कपोतादीनन्तयति जीवान्तकः । 'अति अदि बन्धने'(भ्वा.प.से.), ण्वुल्। २ शकुनीन् हन्ति शाकुनिकः । 'पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति'४।४।३५ ॥ इति ठक् । द्वे 'चिडीमार' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                 वैतंसिकस्तु सौनिकः । मासिकः कौटिकश्च 

             १ वीतंसेन चरति वैतंसिकः। 'तेन चरति' ४।४।८॥ इति ठक् । २ सूना प्रयोजनमस्य सौनिकः । 'तदस्य प्रयोजनम् '५।१।१०९ ।। इति ठक् । ३ मांसं 

१०   पण्यमस्य मांसिकः । तदस्य पण्यम्'४४१५१ ॥ इति ठक् । ४ कूटः कूटयन्त्रम्, तेन चरति कौटिकः । 'तेन चरति '४।४।८॥ इति ठक् । खट्टिकोऽपि । चत्वारि 'खाटकी' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                 अथ सूना स्थानं वधस्य यत् ॥९३०॥ 

            १ सुन्वन्त्यस्यां सूना । 'षुञ् अभिषवे'(स्वा. उ.अ.), 'सुजो दीर्घश्च'(उणा-२९३) इति नः, स च कित्, [धातोर्दीर्घश्च], टाप्। वधस्य यत्स्थानं पशुधात स्थानमित्यर्थः । एकं पशुमारणस्थानस्य ॥९३०॥ 

स्याद् बन्धनोपकरणं वीतंसो मृगपक्षिणाम् । 

-

२०         १ मृगपक्षिणां बन्धनोपकरणं जालवागुरादि वीतंसः इत्यन्वयः। वितन्यते बन्धाय वीतंसः, पुंक्लीबः । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), बाहुलकात् '-वदि-'(उणा-३४२)इति 

सः । वितस्यते बध्यतेऽनेनेति वा। तसिः सौत्रो, घबन्तः, 'उपसर्गस्य घञि-'६।३।१२२ ॥ इति उभयत्रापि दीर्घत्वम् । अमरस्तु-"वीतंसस्तूपकरणं बन्धने मृगपक्षिणाम्'' [अमरकोषः २।१०।२६ ॥] इति पुंस्येवाह । एकं वीतंसस्य । सामान्येन 'पांजरुं' इति भाषा ॥ 

पाशस्तु बन्धनग्रन्थिः 

            १ पाश्यते बध्यतेऽनेनेति पाशः। 'पश बन्धने' (चु.उ.से.), चुरादिः, करणे घञ् । पुनपुंसकोऽयम् । 

३०   "पाशं कुलिशम्''[ श्रीहेचन्द्राचार्यकृतलिङ्गानुशासने, पुन पुंसकलिङ्गम्, श्लो-३२] इति लिङ्गानुशासनम् । २ मृगा दीनां बन्धनाय ग्रन्थिः बन्धनग्रन्थिः। द्वे पाशस्य ॥ 

                                                                            अवपातावटौ समौ ॥९३१॥ 

            १ अवपतन्ति मृगा अत्रेति अवपातः। 'पत्लु पतने '(भ्वा.प.से.), अधिकरणे घञ् । २ अव्यन्तेऽनेन अवटः । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), 'शकादिभ्योऽटन्' (उणा-५२१)। वे मृगादीनां पतनाय कृतगर्तायाः ॥९३१॥ 

उन्माथ: कूटयन्त्रं स्यात् 

            १ उर्ध्वपातान्मथ्यतेऽनेनेति उन्माथः । 'मन्थ 

४०   विलोडने'(भ्वा.प.से.,त्र्या.प.से.), करणे घञ्। २ कूटेन छलेने यन्त्र्यतेऽनेन कूटयन्त्रम् । 'यत्रि बन्धने '(चु. उ.से.), करणे घञ् । पाशयन्त्रमित्येके । “उन्माथ बद्धगात्रस्य मृगस्येव विचेष्टितम्''["]इति प्रयोगः। द्वे कूटयन्त्रस्य ॥ 

                                                                      विवर्णस्तु पृथग्जनः । 

                                                   इतरः प्राकृतो नीच: पामरो वर्वरश्च ॥९३२॥ 

            १ विगतो वर्णो यशोऽस्य विवर्णः । “वर्णो द्विजादौ शुक्लादौ स्तुतौ रूपे यशोऽक्षरे "[विश्वप्रकाश कोशः, णान्तवर्गः, श्री-१३] इति विश्वः। विरुद्धो वर्णो-

५०   ऽस्येति वा, वर्णान्तरालत्वात् । २ जायते जनः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), पचाद्यच् । घञ्यपि, ‘जनिवध्योश्च' ७।३।३५ ॥इति वृद्धिनिषेधाद् जनः । सज्जनेभ्यः पृथग्भूतो जनः पृथग्जनः, 'विशेषणसमासः । ३ एतीति इतरः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इण्पूभ्यां कित्-'(हैमोणा-४३८) इति तरः । ४ प्रकृतौ भवः प्राकृतः, गुणासंस्कृतत्वात् । 

१. -नान्' इति४॥ २. 'चरति' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम्॥ ३. 'प्रयोजनम्' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम् ॥ ४. 'खाटि-' इति२.३ ॥ ५. '-स्थलस्य' इति१.२॥ ६ 'पुंक्ली' इति १.२॥ ७. 'बा-' इति१॥ ८ 'घड्यन्तः' इति३॥ ९. 'पीजरूं' इति३, ‘पीजरूं' इति४॥ १०. 'ख्यातस्य' इति४॥ ११. '-तति' इति२॥ १२. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. 'छद्मन' इति३.४॥ १४. 'सङ्कोचने' इति क्षीरतरङ्गिणीमा.धातुवृत्ती, 'सङ्कोचे' इति धातुप्रदीपः ॥ १५. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, काण्डः-२, शो-३०८, पृ.१३७॥ १६. १.३.४प्रतिषु मूलं चलितं दृश्यते ॥ १७. 'यशोऽस्य' इत्यस्य स्थाने ४प्रतौ 'यस्य' इति दृश्यते ॥ १८. 'रूपयशोऽक्षरे' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.४८ ॥ १९. 'निषेधात्' इति१॥ २०. 'विशेषेण' इति१.२॥ २१. 'भावः' इति३॥ २२. 'प्राकृतभावः' इति३ ।।

'तत्र भवः'४।३ ५३ ॥ इत्यण् । ५ निम्नमञ्चति नीचः । ६ पामाः सन्त्यस्य पामरः। पामां रातीति वा। ७ वृणोति वर्वरः । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'कृगृशृवृञ्चतिभ्यः ष्वरच्'(उणा-२७९)। सप्त पामरस्य ॥९३२॥ 

चण्डालेऽन्तावसाय्यन्तेवासिश्वपंचबुक्कसाः । 

निषादप्लवमातङ्गदिवाकीर्तिजनङ्गमाः ॥९३३॥ 

            १ चण्डते चण्डालः । 'चडि कोपे'(भ्वा. आ.से.), 'पतिचडि(चण्डि) भ्यामालञ् '(उणा-११४) । चण्डमालं मृषाऽस्येति वा, तत्र। यद् व्याडि:-"चण्डमालं 

१०   मृषा यस्येत्यर्थः, शब्दवतां मतः''[]इति । 'प्रज्ञादिभ्यश्च' ५।४।३८ ॥ इत्यणि चाण्डालोऽपि । २ अन्तमवस्यति अन्तावसायी । ‘पोऽन्तकर्मणि'(दि.प.अ.), ग्रहादित्वा णिनिः, 'आदेचः- '६।१।४५ ॥ इत्यात्वम्, 'आतो युक्-' ७।३।३३ ॥ इति युक्। ३ अन्ते दूरे वसति अन्तेवासी । 'वस निवासे'( भ्वा.प.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः, 'शयवास वासिष्वकालात् '६।३।१८ ॥ इति सप्तम्यलुक् । ४ श्वानं पचति श्वपचः । 'डुपचष् पाके'(भ्वा.उ.अ.), पचादि पाठसामर्थ्यात् कर्मोपपदादप्यच् । उक्तं च 

"अज्विधिः सर्वधातुभ्यः पच्यन्ते (पठ्यन्ते) च पचादयः । 

२०   अण्बाधनार्थमेव स्यात् सिध्यन्ति श्वपचादयः ॥१॥" [ ]इति । ५ बुक्कति श्वा इव बुक्कसः । 'बुक्क भाषणें' (भ्वा.प.से.), बाहुलकादसच् । बुक्कानस्यतीति वा । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), अच् । बुक् कुत्सितं कसति गच्छतीति वा। बुत्कस इत्येके, पुक्कस इत्यन्ये, श्वपचो डौम्वो बुक्कसो मृतप इत्यवान्तरभेदोऽत्र नाश्रितः । ६ निषीदति पापमस्मि निति निषादः । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.तु.प.अ.), अधि करणे घञ्। ७ प्लवते प्लवः । 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), अच् । ८ मन्यते पापीयान् मातङ्गः । 'मनु(मन) ज्ञाने' (दि.आ.अ.), ‘मनेर्मत(मत्) मातौ च'(हैमोणा-१००) इत्यङ्गः । मा निषिद्धं तङ्गतीति वा । 'तगि गतौ'(भ्वा.

३०   प.से.), अच् । “मतङ्गस्याऽपत्यम्''"]इति पौराणिकाः । ९ दीवा कीर्त्यते दिवाकीर्तिः, रात्रौ भयदत्वात् । १० जनं गच्छति जनङ्गमः । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.) 'गमे (गम)श्च'३।२।४७ ॥ इति खच्, खित्त्वान्मुम् । दश चण्डालस्य ॥९३३॥ 

पुलिन्दा नाहला निष्टयाः शबरा वरुटा भटीः । 

                                        माला भिल्लाः किराताश्च सर्वेऽपि म्लेच्छजातयः ॥९३४॥ 

            १ पोलन्ति वर्द्धन्ते पुलिन्दाः। 'पुल महत्त्वे' (भ्वा.प.से.), 'कुणिपुलो:(-पुल्योः ) किदच्'(उणा-५२५)

४०   पृषोदरादित्वान्नुमागमः । “पोलन्ति भ्रमन्ति''["]इति क्षीरस्वामी । “पुलिन्द्रोऽपि'' []इति शब्दप्रभेदः । २ नह्यन्ति वल्कलानि नाहलाः । ‘णह बन्धने'(दि.उ.अ.), ‘णहेर्णित्'( )इत्यलच् । ३ निर्गता वर्णाश्रमेभ्यो निष्टयाः । 'निरो(निसो)गते त्यप्'(वा-४।२।१०४) इत्यप् । ४ शवन्ति भ्रमन्त्यरण्यं शबराः । 'शब गतौ' (भ्वा.प.से.), 'अर्त्तिकमिभ्रमिचमि-'(उणा-४१२) इत्या दिना बाहुलकादरन् । शबान् रान्त्याददत इति वा । ५ वृणन्ति वरटाः । 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१)। ६ भटन्ति भटाः । 'भट भृतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ७ मां 

५०   परलक्ष्मी लान्तीति मालाः । 'ला आदाने '(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३।२।३॥। मल्यन्ते वा । 'मल 

१. '-तीति' इति३ ।। २. द्रष्टव्योऽमरकोषः२।१०।१९-२०॥ ३. 'वृ-' इति२॥ ४ द्र. स्वोपज्ञटीका ३९३३ ॥, पृ.२०६॥ ५. 'अण्प्रकरणे कुलालवरुडनिषादककारचण्डालमित्रामित्रेभ्यश्छन्दस्युपसंख्यानम् '(काशिका, भा-४, ५।४।३६, पृ.३५०)इति काशिकास्थेन वार्तिकेन छन्दस्यण्विधानाल्लोके तदभावादिदं विचारणीयम्, यद्वा स्वार्थेऽञ् बोध्यम् ॥ ६. द्र. मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-७१८, पृ.२९० ॥ ७. 'भषणे' इति धातुप्रदीपमा.धातुवृत्ती ॥ ८ 'असुच्' इति३॥ ९. 'पु-' इति१॥ "पुत् कुत्सितं कसति पुक्कसः, पुष्कस इत्येके । अवान्तरभेदोऽत्र नाहतः, यतः श्वपचो [श्वपो] डोम्बः [मः] पुक्कसो मृतपः" अम. क्षीरस्वामिटीका२।१०।२० ॥, पृ.२२९ ॥ " 'पुत् कुत्सितं कसति पुष्कस इत्येके, पुक्कस इत्यन्ये' श्वपचो डोम्बो बुक्कसो मृतप इत्यवान्तरभेदोऽत्र नाश्रितः' इति स्वोपज्ञटीका ३९३३ ।।, पृ.२०६॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२१० १२० ॥, पृ.२९९ ॥, स्वोपज्ञटीका ३९३३ ॥, पृ.२०६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्री-७०२, पृ.७९१॥ १२. 'कीर्तते' इति१॥ १३. '-ति' इति४॥ १४. 'किन्दच्' इत्युणादिगणे, 'किन्दच्' इत्येव तर्हि 'पृषोदरादित्वान्नुमागमः' इत्यग्रिमग्रन्थोऽप्यनुपयुक्तः ॥ १५. -गागमः' इति१॥ १६. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां तु-'पोलति भ्रमति पुलिन्दः" इति दृश्यते, २।१०।२१ ॥, पृ.२२९॥ १७. '-नीति' इति३॥ १८. 'रान्त्यादत्त' इति४॥ १९. 'लातीति' इति४॥ २०. 'दाने' इति२.३.४ ॥

मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), कर्मणि घञ् । ८ भिन्दन्ति भिल्ला: । 'भिदिर् विदारणे'(रु.उ.अ.), बाहुलकाल्लः । भिदं विदारणं लान्तीति वा। ९ किरन्ति विक्षिपन्ति बाणानिति किराताः। ‘क विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृवृ कलि'(हैमोणा-२०९)इत्यातक्, 'ऋत इद्धातो: '७।१।१०० ।। म्लेच्छन्त्यव्यक्तं वदन्ति म्लेच्छाः । ‘म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दें '(भ्वा.प.से., चु.उ.से.), अच् । म्लेच्छानां जातयो म्लेच्छजातयः ॥९३४॥ 

               इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामभिधानचिन्तामणौ नाममालायां 

                                         मनुष्यकाण्डस्तृतीयः 

                       (सर्वाङ्गीणकलाविलासनिलयः कल्पद्रुमाभः कलौ । 

                        जाग्रत्सर्वजनीनम महिमो मित्रप्रतापोदयः । 

                       श्रीमच्छ्रीविधिपक्षगच्छगणभृद् भूभृन्नताङ्घिद्वयः । 

                       श्रीकल्याणसमुद्रसूरिसुगुरुः सूरीन्द्रचूडामणिः ॥१॥ 

                        तन्निर्देशविधायिवाचकवर श्रेणीकिरीटोपमा 

                        भास्वत्साधुगुणौघशालिविनयाच्चन्द्राभिधा वाचकाः । 

                        तच्छिष्या 'रविचन्द्र' इत्यभिधयां तेषां विनेयो व्यधा 

                        देनं वाचकदेवसागरगणिर्युत्पत्तिरत्नाकरम् ॥२॥)

॥ इति श्रीवाचकवरदेवसागरविरचितयामभिधानचिन्तामणिनाममालायां व्युत्पत्तिरत्नाकरटीकायां मर्त्यकाण्डस्तृतीयः ॥ 

१. 'इत्यादिनातक्' इति१ ॥ २. 'अव्यक्तायां वाचि' इति क्षीरतरङ्गिणीधातुप्रदीपौ ॥ ३. 'मर्त्य-' इति३॥ ४. 'नाममालायामभिधानचिन्तामणौ तृतीयष्कांडः' इति२ ॥ ५. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ३प्रतौ "यावद्गङ्गातटे भाति पुरं श्रीपट्टनायकम् । तावज्जैनकथालोके यावत्तिष्ठति पुस्तकम् ॥१॥ श्रीमजिनराजाय नमः । सांगानेरनगरेति लिखितोऽयं पं. यशोरूपाकरेण वाच्यमान चिरं जीयात् ॥" इति दृश्यते॥, इतोऽग्रे ५ प्रतिरुपलब्धा ।। ६. '-सागर-' इतिर ॥ ७. '-शील-' इति५॥ ८. '-धिया' इति४॥

॥ चतुर्थः तिर्यक्काण्डः ॥

॥ एकेन्द्रियेषु पृथ्वीकायः ॥

           अथ तिर्यक्काण्डं तुर्य प्रारभ्यते । तत्र पृथि व्यप्तेजोवायुवनस्पतिभेदेनैकेन्द्रियाः स्थावराः, द्वित्रिचतुः पञ्चेन्द्रियभेदेन त्रसाश्च कृमिप्रभृतयस्तिर्यञ्चो वक्ष्यन्ते, तत्र पृथिवीकायिकानाह 

भूर्भूमिः पृथिवी पृथ्वी वसुंधोवी वसुन्धरा । 

                                                धात्री धरित्री धरणी विश्वा विश्वम्भरा धरा ॥९३५॥ 

क्षितिः क्षोणी क्षमाऽनन्ता ज्या कुर्वसुमती मही। 

                                           गौर्गोत्री भूतधात्री मा गन्धमाताऽचलाऽवनिः ॥९३६॥ 

१०   सर्वंसहा रत्नगर्भा जगती मेदिनी रसौ। 

                                              काश्यपी पर्वताधारा स्थिरेला स्न-बीज-सूः॥९३७॥ विपुला सागराच्चाने स्युर्नेमीमेखलाम्बरीः । 

             १ भवत्यस्यां सर्वमिति भूः । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा.प.से.), बहुलवचनादधिकरणेऽपि क्विप् । सम्पदा दित्वाद् वा क्विप् । ङित्सु भुवै भुवे, षष्ठीबहुवचने भुवां भूनाम् , ङौ भुवां भुवि। हे भूः। 'भूर्' इति रेफा न्तमव्ययं च । यथा-"द्योतयन् भूर्भुवःस्वः''[]इति । २ भवत्यस्यां सर्वमिति भूमिः । 'भू सत्तायाम् '(भ्वा.

२०   प.से.)। 'भुवः क्मिन् '(स.क.२।१।२२१ ॥)इति क्मिन् । अथवा 'भूतेऽपि दृश्यन्ते'३।३।१॥ इति वचनाद् भूतेऽपि मिन्प्रत्ययः । 'ऊर्मिभूमिरश्मयः '( )इति सूत्रेणैव साधुः"[ ]इत्यन्ये । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि भूमी, नदीवत् । ३ प्रथते विस्तारं याति पृथिवी । 'प्रथ विस्तारे '(भ्वा.आ.से.), 'प्रथे: षिवन् सम्प्रसारणं च' (उणा-१४८)इति षिवन, षित्त्वात् ('षिद्गौरा-'४।४।४१॥ (इति ङीष् । 'षवन्' इति केचित्, "पृथिवी पृथवी पृथ्वी ''[] इति शब्दार्णवः) । " पृथुनाऽवतारित्वात् पृथवी''[]इत्येके । 'प्रथ विस्तारे'(भ्वा.आ.से.), 'प्रथि म्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च'(उणा-२८)इति कुप्रत्ययः 

३०   सम्प्रारणं चेति । ४ पृथुत्वाद् विस्तीर्णत्वात् पृथ्वी । पृथुशब्दाद् 'वोतो गुणवचनात् '४।१।४४॥ इति ङीष् । ५ वसु धनं धत्ते वसुधा । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे'३।२।३॥, टाप्रत्ययः । ६ विस्तीर्णत्वाद् उर्वी । उरुशब्दात् 'वोतो गुणवचनात् '४।१।४४ ॥ इति ङीष् । ऊर्णोति आच्छादयति वा । 'ऊर्गुञ् आच्छादने' (अ.उ.से.) अस्माद् ‘महति ह्रस्वश्च'(उणा-३१)इत्युप्रत्ययो णु(नु)लोपो ह्रस्वश्चेति उरुः 'वोतो गुणवचनात्'४।१।४४ ॥ इति ङीष् । वृणोतेः पृषोदरादित्वाद् वा रूपसिद्धिः । ७ वसूनि धारयति वसुन्धरा । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.),

४०   णिजन्तः, 'संज्ञायां भृतृवृजिधारिसहितप(तपि)दमः'३।२। ४६॥ इति खच्, खित्त्वान्मुम्, 'खचि ह्रस्वः '६।४।९४।। ८ दधाति विश्वं धात्री । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), औणादिक: ‘-ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन, षित्त्वात् 'षि गौरा- '४।१४१॥ इति ङीष् । ९ धरति विश्वं धरित्री । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), 'अशित्रादिभ्य इत्रोत्रौ'(उणा ६१२)इति इत्रप्रत्ययः, गौरादिः । १० ध्रियन्ते प्राणिनो ऽस्यां धरणी । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), 'अर्तिसृधृ-' (उणा-२५९) इत्यादिनाऽनिप्रत्ययः, गौरादित्वाद् ङीष् । विशति सर्वमस्यां विश्वा । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.),

५०   'अशुपषिलटिकटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्'(उणा-१४९) इति क्वन्, अजादित्वाट्टाप् । १२ विश्वं जगद् बिभर्ति विश्व म्भरा । 'डुभृञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'संज्ञायां भृत 

वृजि-'३।२४६॥इति खच् । १३ धरति धरा । पचाद्यच् ॥९३५॥ १४ क्षियन्ति निवसन्त्यस्यां प्राणिनः, क्षयन्ति क्षायन्ति (क्षायन्ति क्षयन्ति) अपचयं गच्छन्त्यस्यां पदार्था वा, क्षिण(ण्व)न्ति हिंस्यन्तेऽस्यां पापकृतो वा क्षितिः । ‘क्षि क्षये (भ्वा.प.अ.). भवादिः. 'क्षि निवासगत्यो:'

१. 'चतुर्थम्' इति३॥ २. '-यकानाह' इति १.२.३, ‘-यानाह' इति५॥ ३. '-न्त्य-' इति४॥ ४ द्र. अम.क्षीर.१।१२, पृ.७० ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्रो-२, पृ.२॥ ५. 'भुवः कित्'(उणा-४८५)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणे ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्रो-२, पृ.२॥ ७. 'ङीपि' इति३॥ ८ 'प्रख्याने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'चेति' इति दृश्यते ॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२प्रत्योर्न दृश्यते॥ ११. 'पृथिवी' इति३.४.५ ॥ १२. 'ङीषि' इति४॥ १३. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'उप्रत्ययः' इति दृश्यते ॥ १४ -ये' इति१॥ १५. '-कटि-' इत्युणादिगणे नास्ति ॥ १६. '-वशि-' इति५॥ १७. -न्ते' इति १.२.३.४ ॥ १८. 'क्षि-' इति १.३.४.५ ॥ १९. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ २०. 'भ्वा-' इति३ ॥

(तु.प.अ.), तुदादिः, 'झै जै सै क्षये '(भ्वा.प.अ.), 'क्षि हिंसायाम्'(स्वा.प.अ.) एतेभ्यः 'वसेस्ति: '(उणा-६१९)इति विधीयमानो वसेस्तिप्रत्ययो बाहुलकाद् भवति, गुणाभावश्च । अथवा 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४॥, कर्मण्यधिकरणे वा भवति । “क्षियन्ति ताम्''[]इति तु भट्टसर्वधरौ । १५ सूयते शब्दयते स्तूयते स्तोतृभिः, क्षुवन्त्यस्यां भूतानीति वा क्षोणिः । 'टुक्षु शुब्दे'(अ.प.से.), 'वहिश्रिश्रुयुद्रु-'(उणा ४९१)इत्यादिना बाहुलकाद् निः । 'कृदिकारात्-'(गणसू ४।१।४५)इति ङीषि क्षोणी । तृतीयस्वरान्तोऽप्ययम् । 

१०   १६ निरूपिता एव धातर्वस्ते भ्य औणादिके मनिनि बाहुलकात् क्षमा इति रूपसिद्धिः । क्षमते भारमिति वा। 'क्षमूष् सहने'(भ्वा.आ.वे.), अच् । १७ नाऽस्त्यन्तोऽस्या अनन्ता । १८ जिनन्ति वय:परिणामं लभन्तेऽस्यामिति ज्या । 'ज्या वयोहानौ '(त्र्या.प.अ.), भिदादित्वादङ्, संज्ञापूर्वकत्वाद् बहुलवचनाद् वा सम्प्रसारणं न भवति । जयतीति वा। 'जि जये'(भ्वा.प.अ.), अघ्न्यादित्वाद् यत् । "ज्या मौर्वी ज्या वसुन्धरा''[शाश्वतकोशः, शो-६२९] इति शाश्वतः। १९ कायति कूयते वा कुः। ‘कै शब्दे'(भ्वा. प.अ.), 'कूङ् शब्दे'(भ्वा.तु.आ.अ.) वा, मितवादित्वाद् 

२०   डुः। २० वसूनि सन्त्यस्यां वसुमती । 'तदस्याऽस्त्यस्मि निति मतुप्'५।२।९४॥, 'उगितश्च'४।१।६।। इति ङीप् । २१ मह्यन्त भूतान्यस्याम्, मह्यते वा मही । 'मह पूजा 

याम्'(भ्वा.उ.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्- '३।३।११८ ॥ इति प्रायोग्रहणाद् घः, गौरादित्वाद् ङीष् । "महेर्बाहुलकाद् 'अच इ:'(उणा-५७८), महिः, ङीषि तु मही''["]इति स्वाम्याद्याः । यद्वा मानेन परिमाणेन स्वगुणेन स्वस्माद् भवनं परिमाणं पातालेन जहात्यतिक्रामति, मानशब्दा जहातेश्च महीति, पृषोदरादित्वात् । २२ गीयते स्तूयते ऽसाविति, गायन्त्यस्यां स्थिताविति गौः । गच्छन्त्यस्यां भूतानीति वा । 'गाङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'गै शब्दे'

३०   (अ.प.अ.), 'गम्ल गतौ '(भ्वा.प.अ.) वा, एभ्यो 'गमे?: '(उणा-२२५) इति कर्तरि कारकेष्वधिकरणे वा डोप्रत्ययः, 'गोतो णित् '७।१।९० ॥ इति च णिद्वद्भावाद् वृद्धिः, गातेः स्तुत्यर्थस्याऽत्र ग्रहणम् । अत्र भाष्यम् गौरिति पृथिव्या नामधेयम्, यद्दूरं गता भवति, यच्चाऽस्यां भूतानि गच्छन्ति, गातेौकारो नामकरण इति, अस्य स्कन्दस्वामी दूरं गता भवति, नैरन्तर्येणाऽऽत्मनः सकाशा दिव तद्दूरेऽप्युपलब्धितिक्रियाव्यवहारः, अन्यत्राऽन्यत्र चोप लब्धेर्दूरोपदेशप्रत्ययोत्पत्तिः, रूढ्यर्थसम्बन्धाच्च गमिरत्र नैर न्तर्योपलब्धदूरविशिष्टं गमनमादत्ते, तक्षा परिव्राजक इति 

४०   या । गोरूपधरत्वाद् वा। २३ गोत्राः शैलाः सन्त्यस्यां गोत्रा। 'अर्शआदिभ्योऽच्'५ ।२।१२७॥ । यद्वा 'गु[ङ्] अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'गुधृवीपचिवचियमिमनित निसदिछदिक्षदिभ्यस्त्र: '(उणा-६०६)इति त्रप्रत्ययः, गुणः, अव्यक्तवाचो मगपक्ष्यादयोऽस्यामव्यक्तं शब्दं कर्वन्तीति गोत्रा । यद्वा गोशब्दे उपपदे 'त्रैङ् पालने'(भ्वा.आ.अ.) इत्यस्माद् ‘आतोऽनुपसर्गे कः'३ ।२।३॥, टाप् गास्त्रायते रक्षति यवसोदकवत्तयो । यद्वा गोभिरादित्यकिरणैर्वृष्टिप्रदानेन त्रायते रक्षते (रक्षति) इति, ‘कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३। ११३॥ इति कर्मणि 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । यद्वा 

५०   गोशब्दात् 'तस्य समूहः '४।२।३७ ॥ इत्यधिकारे 'खलगोर थात् '४।२।५० ।। इत्यनुवृत्तौ 'इनित्रकट्यचश्च'४।२।५१ ॥ इति त्रप्रत्ययः । गवां समूहे मत्वर्थीयेऽकारे गोसमूहो ऽस्यामस्तीति गोत्रा । गां जलं त्रायत इति वा । २४ भूतानि दधाति धारयति भूतधात्री । औणादिकः ‘-ष्ट्रन्' __ (उणा-५९८)इति ष्ट्र न् , षित्त्वात् ङीष् । २५ क्षियन्ति 

निवसन्त्यस्यां प्राणिनः, क्षयन्ति क्षायन्ति(क्षायन्ति क्षयन्ति)

१. इदं सूत्रं १.३.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ २. 'यद्वा' इति४॥ ३. "क्षियन्त्येतां क्षितिः" इति अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् , २।१।२॥, पृ.७० ॥ ४. २.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ५ '-द्रु' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ ६. क्षितिशब्दव्युत्पत्त्याम् ॥ ७. '-माणं' इति३॥ ८. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'इति वा' इति दृश्यते ॥ ९, '-ते' इति५ ॥ १०. 'अस्यां सन्ति' इति४॥ ११. 'ङीष्' इति३॥ १२. 'मह्यन्ति' इति३, 'मह्यति' इति५ ॥ १३. '-न्ते' इति३ ॥ १४. 'ङीप्' इति५ ॥ १५. अम. स्वामिकृतटीकायाम्-"महति मही" इत्येव दृश्यते, २।१३ ॥, पृ.७० ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्रो-३, पृ.५ ॥ १७. -णामेन' इति१॥ १८. '-ग्रहण' इति१ ॥ १९'अस्याः ' इति३.५॥ २ इति३॥ २२. '-यमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः' इत्युणादिगणे ॥ २३. '-कत्वात्तया' इति४.५ ॥ २४ 'रक्ष्यते' इति५ ॥ २५. '-हो' इति३॥ २६. 'न्ते' इति५॥ २७ १प्रतौ नास्ति, 'क्षि-' इति३.४.५ ॥

अपचयं गच्छन्त्यत्र पदार्था इति च, क्षिणन्ति(क्षिण्वन्ति) हिंस्यन्तेऽस्यां पापकृतो वा, [क्ष्मायते] प्राणिजातरूपं भारं विधूनयति वा प्राणिनः स्वकं च काले इति वा क्ष्मा। 'क्षि क्षये'(भ्वा.प.अ.), भूवादिः, ‘क्षि निवासगत्योः' (तु.प.अ.) तुदादिः, ‘क्षि हिंसायाम्'(स्वा.प.अ.), क्र्यादिः (स्वादिः), 'बै जै सै क्षये'(भ्वा.प.अ.), 'क्षमूष् सहने' (भ्वा.आ.वे.), 'क्ष्मायी विधूनने '( भ्वा.आ.से.), एभ्य औणादिके मनिनि बाहुलकाद् रूपसिद्धिः । २६ गन्धस्य मातेव गन्धमाता, भुवो गन्धगुणवत्त्वात् । २७ न चलति 

१०   अचला। 'चल चलने '(भ्वा.प.से.), अच् । २८ अवति प्रजाः, अव्यते वा भूपैः अवनिः । 'अव रक्षणादौ' (भ्वा.प.से.), धात्वर्थेषु यो योग्यः, स सर्वोऽर्थो बोद्धव्य , 'अतिसृधृधम्यश्य(म्य)वितरि(तृ) भ्योऽनि: '(उणा-२५९) इत्यनिप्रत्ययः ॥९३६ ॥ २९ सर्वं सहते सर्वंसहा। सर्वपूर्वात् 'षह मर्षणे' (भ्वा.आ.से.), अस्मात् 'पू:सर्व योर्दा रि सहो: '३।२।४१ ॥ इति खच्, 'अरुर्द्विषद जन्तस्य'६।३।६७ ॥ इति मुम् । ३० रत्नाति गर्भे ऽस्या रत्नगर्भा। "रत्नवती''[ ]इति भागुरिः। ३ गच्छन्ति जना वृद्धिक्षयावस्यामिति जगती । 'गम्ल गतौ'(भ्वा.प.अ.),

२०   'वर्तमाने पृषत्बृहन्महज्जगच्छतृवच्च'(उणा-२४१)इत्यनेन सूत्रेणाऽतिप्रत्ययो द्वित्वं टिलोपश्चेति निपात्यते शतृवदि त्यतिदेशाद्, 'उगितश्च'४।१।६ ॥ इति ङीष्। ३२ मेद्यत्य वश्यं मेदिनी । 'जिमिदा स्नेहने'(दि.प.से.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नभ्यो ङीप्'४।१५॥ । “दैत्यमेदोयोगाद् मेदिनी''["] इत्यन्ये । 

  "मधुकैटभयोरासीन्मेदसा सम्परिप्लुता । 

तेनेयं मेदिनी देवी प्रोच्यते ब्रह्मवेदिभिः ॥१॥"[]इति निरुक्तम् । "अदन्ताद् मेदशब्दाद् 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः [वा] । पृषोदरादित्वात् सलोप:"["]इति तु स्वामी । ३३ रस्यते आस्वाद्यते स्सा । 'रस [आ] स्वादे '(चु.उ.से.),

३०   घञर्थे कः। रसाः सन्त्यस्यामिति अर्शआदित्वादचि वा। ३४ कश्यपस्येयं काश्यपी । 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥ इति ङीष् । “भार्गवेण हि पृथिवी जित्वा काश्यपाय दत्ता''[ ] इति प्रसिद्धिः । ३५ पर्वता आधारोऽस्याः पर्वताधारा । ३६ तिष्ठति स्थिरा । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'अजिरशिशिरशिथिलस्थिर स्फिरस्थविरखदिराः '(उणा-५३) इति निपातितः । ३७ ईड्यते स्तूयते ईलते वा यजमानो देवान् इन्धे दीप्यतेऽस्यां श्रीर्वा इला । 'ईड स्तुतौ '(अ.आ.से.), 'जिइन्धी दीप्तौ' (रु.आ.से.), अनयोः 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'

४०   ३।३।१९॥ इति घञ्, पृषोदरादित्वादीडो ह्रस्वत्वम्, इन्धेर्न कारलोपो धकारस्य डकारौं गुणाभावश्च। यद्वा 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'क्वादिभ्यः कित्'(उणा-११२) इति सूत्रे अमन्तादपि भवतीति वचनाद् डप्रत्ययः, कित्त्वाद् गुणा भावः । गवा समानार्थम् । यद्वा ‘इड क्षेपे'( ), 'इल स्वप्नक्षेपणयो: '(तु.प.से.) आभ्याम् ‘इगुपधज्ञा प्रीकिरः कः'३।१।१३५ ।। इति कः, 'कृत्यल्युटो बहुलम्' ३।३।११३ ॥ इत्यधिकरणे भवति, क्षिप्यन्तेऽस्यां भावाः, इलन्ति स्वपन्त्यस्यामिति वा, डलयोरेकत्वस्मरणाल्लत्वम् । यद्वा इलेत्यत्र नाम गोनाम वा, इलान्नं गौर्वाऽस्यामस्तीति,

५०   अर्शआदित्वादच् । ३८-३९ रत्नबीजसूः, रत्नबीजशब्दा भ्यामग्रे सूः, तेन रत्नानि सूते रत्नसूः । बीजानि सूते बीजसूः । 'षूङ् (षुञ्) प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ.वे.), 'सत्सूद्विष-'३।२।६१॥ इति क्विप् ॥९३७॥ ४० विपुला विशालत्वात् । ४१-४३ सागरादिति सागरशब्दाद् नेमी मेखलाम्बराः स्युः, तेन सागरो नेमिर्मेखला अम्बरं चा ऽस्याः सागरनेमी, सागरमेखला, सागराम्बरा । यौगि कत्वात् समुद्ररशना, समुद्रकाञ्चिः, समुद्रवसनादयोऽपि । चतुश्चत्वारिंशत् सामान्येन पृथिव्याः । शेषश्चात्र 

१. १.३.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ २. क्षितिशब्दस्य व्युत्पत्तिस्तुलनीया ॥ ३. 'भु-' इति१ ॥ ४. 'कम्पने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. 'बोद्धयः' इति३॥ ६ '-निः' इति४॥ ७ 'सर्व' इति५॥ ८. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।९३७ ।।, पृ.२०७॥ ९. 'ङीष्' इति२.३.४॥ १०. द्र.

अम.क्षीर. २।१३ ॥, पृ.७० ॥, स्वोपज्ञटीका ४।९३७ ॥, पृ.२०७॥ ११. '-सां' इति१ ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।१३ ॥, पृ.४ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, भो-३, पृ.४ ॥, तत्र '-मेदमांसपरिप्लुता' इति, 'ब्रह्मवादिभिः' इति च दृश्यते ॥ १३. अम. क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, भो-३, पृ.५ ॥ १४. 'क्षीरस्वामी' इति५ ।। १५. 'आस्वादने' इति४॥ १६. - भ्योऽचि' इति३॥ १७. 'डीषि' इति५ ॥ १८. 'क-' इति१.२.३ ॥ १९. '-पे' इति४॥ २०. 'धस्य डो' इति४, ‘धकारस्य डकारो' इति तत्रैव टिप्पणी ॥ २१. '-न्ते' इति३, १प्रतौ नास्ति ।। २२. '-न्ते' इति१.२.३.४॥ २३. 'विस्तीर्णत्वात्' इति४, 'विशालत्वात्' इति तत्रैव टिप्पणी ॥ २४. ४.५ प्रत्योस्ति ।। २५. '-रसना' इति१.३.४.५ ॥

"अथ पृथ्वी महाकान्ता क्षान्ता मेर्वद्रिकर्णिका । 

     गोत्रकीला घनश्रेणी मध्यलोका जगद्वहा ॥१॥ 

     देहिनी केलिनी मौलिर्महास्थाल्यम्बरस्थला ॥"

[शेषनाममाला ४१५७-१५८॥] ॥ 

                                              द्यावापृथिव्यौ तु द्यावाभूमी द्यावाक्षमे अपि ॥९३८॥ दिवस्पृथिव्यौ रोदस्यौ रोदसी रोदसी च ते । 

           १ द्यौश्च पृथिवी च द्यावापृथिव्यौ । 'दिवो द्यावा'६।३।२९ ॥ इति सूत्रेण दिवो द्यावादेशः । २-३ एवं द्यावाभूमी द्यावाक्षमे ॥९३८॥ ४ दिवस्पृथिव्यौ 

१०   इति दन्त्यपवर्गाद्यसप्तमस्वरमध्यः, 'दिवसश्च पृथिव्याम्' ६।३।३० ॥ इति सूत्रेण पृथिव्यामुत्तरपदे देवताद्वन्द्वे दिवो दिवसादेशः स्यात्, द्यावा च । दिव:पृथिव्याविति सविसर्गोऽपि । : ५ रुदन्त्यनयोः रोदस्यौ, स्त्रीलिङ्गो द्विवचनान्तः । 'रुदिर् अश्रुविमोचने'(अ.प.से.), असुन्, गौरादित्वाद् ङीष्, नदीशब्दवद् रूपाणि । ६ अग्रेऽपि रोदसी इत्ययं क्लीबलिङ्गो द्विवचनान्तः । तृतीया चतुर्थीपञ्चमीद्विवचने रोदोभ्यामिति । स्पष्टार्थमत्रोभयो निर्देशः । ७ तृतीयो 'रोदसी' इत्ययं तृतीयस्वरान्तः, तस्माद् 

द्विवचनम्, तृतीयाचतुर्थीपञ्चमीद्विवचने रोदसिभ्याम्, षष्ठी 

२०   सप्तम्योर्द्विवचने रोदस्योः । यदुत्पल:-"द्यावापृथिव्यो द्विवचने रोदसिशब्द इवान्तादेशः पृषोदरादित्वात्''[]इति । रोदसीत्यव्ययमपि । सप्त भूमिस्वर्गयोरेकोक्त्या नामानि ॥ 

उर्वरा सर्वसस्या भूः 

            १ उर्वति हिनस्ति सर्वं दुःखमिति उर्वरा, ह्रस्वादिः । 'उर्वी हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), बाहुलका दरन्प्रत्ययः । उरून् महतो वृणोतीति, पृषोदरादिर्वा । "उर्वति रक्षति, उरुमियर्तीति वा"[ ]इति भट्टः । सर्वं सस्यमस्यामिति सर्वसस्या। भूमात्रेऽप्ययम् । एकं सर्व धान्योत्पत्तियोग्यभुवः ॥ 

                                                                             इरिणं पुनरुधरम् ॥९३९॥ 

३०         १ ऋच्छत्यर्यते वा इरिणम्, ह्रस्वादिः । 'ऋ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'अर्तेः किदिच्च'(उणा-२०९)इतीनन्, धातो श्वेदादेशः, रपरत्वम् । २ उषस्य निवास उषरम्, पञ्चम स्वरादिः । 'रोऽश्मादेः '६।२७९ ॥ इति चातुरर्थिको रः । यद्वा ऊषणमूषः । 'ऊष रूजायाम्'(भ्वा.प.से.), दीर्घादिरदन्त:, ततो घञि, ऊषस्य निवास ऊषरः(ऊषरम्)। चातुरार्थिक एव रः। ऊषोऽस्याऽस्तीति [वा] । 'ऊषशुषि(सुषि)मुष्क मधो र:'५।२।१०७॥ इति रः । “भवेदूषरमूषरम्''[]इति महेश्वरः । द्वे क्षारमृद्भुवः ॥९३९॥ स्थलं स्थली 

४०         १ स्थल्यते स्थीयतेऽत्र स्थलम्। 'स्थल(ष्ठल) स्थाने'(भ्वा.प.से.) अस्मादधिकरणे 'घबर्थे कविधानम्' (वा-३।३।५८ ॥) इति घबर्थे कः । "न्यासकृता तु 'कपिष्ठलो गोत्रे'८।३।९१ ॥ इत्यत्र "पचाद्यच्"[न्यासयुक्त काशिका८।३।९१ ॥] इत्युक्तम्, स तु व्युत्पत्तिमात्रम्''"] इति स्वामी । स्थलयति स्थलम् । 'स्थल संवरणे' ( ), अच्। २ स्थली भवेदकृत्रिमा चेदिति, 'जानपदकुण्ड- '४।१।४२ ॥ इत्यादिना ङीषि स्थली । कृत्रिमे तु टाबेव स्थलेति । स्पष्टार्थमुभयलिङ्गनिर्देशः । द्वे सहजोन्नतभुवः ॥ 

५०                   मर्धन्वा 

              १ म्रियन्ते तृषा कृत्वाऽत्र, म्रियन्तेऽक्रूरप्राणिनो ऽत्रेति वा मरुः । 'मृङ् प्राणत्यागे '(तु.आ.प.अ.), 'भृमृशीतृचरित्सरि[त]नि[धनि] मिमस्जिभ्य उ:'(उणा-७) इत्युः । २ धन्व्यते गम्यते स्थानान्तरमस्मादिति धन्वा । धन्विर्गत्यर्थः सौत्रो धातुः, 'कनिन् युवृषिक्षिराजिधन्वि धुप्रतिदिवः'(उणा-१५४)इति सूत्रेण साधुः । पुंस्येतौ । यदमर:-"समानौ मरुधन्वानौ ''[अमरकोषः२।११५॥]इति। धन्वानौ, धन्वानः इत्यादिरूपाणि। द्वे निर्जलभूमेः ॥ 

                                                                                    क्षेत्राद्यप्रहतं खिलम् । 

६० 

१. '-स्थली' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ २ 'वा' इति४॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।९३९ ।।, पृ.२०८॥ ४ 'सर्व-' इति३ ॥ ५. 'ऊ-' इति१.५॥ ६ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"उर्वति क्षुधमुर्वमियर्ति वा (उर्वरा)" । इति दृश्यते, २॥१५॥, पृ.७० ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भूमिवर्गः, श्री-४, पृ.३॥ ७ 'ऊषरम्' इत्यभिधाननाममालायाम, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ८ 'ऋ गतिप्रापणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९ ऊषशब्दव्युत्पत्त्यनन्तरमेवाऽयं ग्रन्थो युक्तः ॥ १०. तुलनीयोऽमरकोषः २।१५॥ ११. '-व्यर्थे' इति३ ॥ १२. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ १३ क्षीरतरङ्गिण्यादौ संवरणार्थकस्थलधातुर्न दृश्यते ॥ १४. '-यते' इति३.४॥ १५. 'धन्यते' इति१, 'धन्वते' इति४॥ १६ -धन्वौ' इति५ ॥

          १ न प्रहन्यते हलादिभिरिति अप्रहतम् । 'हन् (हन) हिंसागत्यो: '(अ.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ।। हलादिभिरकृष्टम्, क्षेत्रादीत्यादिशब्देन केदारादीनां ग्रहणम् । 

खेलन्ति क्रीडन्ति मूषिकाद्या अत्रेति खिलम् । खेलधा तोरधिकरणे घञ्, पृषोदरादेकारस्येत्वम् । खं शून्यं लातीति पृषोदरादिर्वा। खिल्यते उञ्छ्यते वा। 'खिल उञ्छे '( ), घबर्थे को वा । स्त्रियां खिला, उभौ त्रिषु। अमरस्तु-"द्वे खिलाप्रहते समे त्रिषु''[अमरकोषः२।१।५॥] इति द्वे नाम्नी आह । एकमनुत्खेटितक्षेत्रकेदारादिभुवः ॥ 

१० स्मृत्तिका 

           १ मृद्यत इति मृत्, स्त्रीलिङ्गः । 'मृद क्षोदे' (क्या.प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप्। मृदौ, मृदः इत्यादि रूपाणि ।२ मृदेव मृत्तिका । 'मृदस्तिकन् स्वार्थे '५।४। ३९॥ इति तिकन् । द्वे सामान्येन मृत्तिकायाः । 

          अथ विशेषादाह 

           सा क्षारोषः 

          १ सा मृत्तिका क्षारा ऊर्षः इत्युच्यते । क्षारयते सस्यानि क्षारा । पचाद्यच् । ऊषति रुजति ऊषः । 'ऊष रुजायाम्'(भ्वा.प.से.), दीर्घादिः, 'इगुपध-'३।१।१३५ ।। इति 

२०   कः । एकं क्षारमृदः । 'ऊस' इति भाषा ॥ 

          मृत्सा मृत्स्ना च सा शुभा ॥९४०॥ 

           १-२ प्रशस्ता मृत् मृत्सा, मृत्स्ना च। 'सस्नौ प्रशंसायाम्'५।४।४० ॥ इति सस्नो स्वार्थे । सा मृत्तिका, शुभा प्रशस्ता । द्वे उत्तममृदः ॥९४०॥ 

रुमा लवणखानिः स्यात् 

           १ रुवन्त्यस्यां रुमा । 'रु शब्दे '(अ.प.से.), मप्रत्ययः, टाप्, गङ्गावत् । व्यञ्जननकारान्तोऽपि । “रुमन्" []इति हलायुधटीका । रुमाणौ, रुमाणः इत्यादि, स्त्री लिङ्गः। [लवणस्य खानिराकारो लवणखानिः] । एकं । 

लवणाकरस्य ॥ 

३०   सामुद्रं लवणं हि यत् । 

तदक्षीवं वशिरश्च 

           १ समुद्रे भवं सामुद्रम्। 'तत्र भवः'४।३ ५३ ।। इत्यण् । “सामुद्रं च समुद्रीयलवणादिषु भेद्यवत्''[विश्व प्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्रो-२०६]इति महेश्वरः । २ लुनाति स्वस्थानम् , जाड्यं वा लवणम् । 'लूञ् छेदने'(त्र्या.उ.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ अक्ष्णोति व्याप्नोति अक्षीवम् । 'अक्ष(असू) व्याप्तौ'(भ्वा.प.वे.), चक्वनि प्रत्यये (वनि प्रत्यये) साधुः । ४ उश्यते वशिरः, पुंसि । “वशिरं च तत्"[अमरकोषः२।९।४१ ॥]इति क्लीबेऽयमित्यमरः । 'वश 

४०   कान्तौ'(अ.प.से.), बाहुलकाद् 'अजिरशिशिर-' इति निपातितः । "वशिरं किणिहीसिन्धुलवणेभकणासु च" [विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-१२८] इति महेश्वरः । चत्वारि समुद्रलवणस्य ॥ 

                                                                          सैन्धवं तु नदीभवम् ॥९४१॥ माणिमन्थं शीतशिवं 

           १ सिन्धुनधुपलक्षित देशे भवं सैन्धवम्। 'तत्र भवः '४।३।५३॥ इत्यणे । नपुंसकोऽयम् । यदमरः "सैन्धवोऽस्त्री''[अमरकोषः२।९।४२ ।।] इति । २ नद्यां भवति नदीभवम्, अच् ॥९४१॥ ३ मणिमन्थे गिरौ 

५०   भवं माणिमन्थम् । “माणिबन्धम्, माणिमन्तं च"[] इत्येके । ४ शीतं शिनोति, श्यति वा उष्णवीर्यत्वात् शीत शिवम् । 'शि हिंसायाम्'( ), 'शो तनूकरणे'(दि.प. अ.), 'सर्वनिघृष्वरिष्वलिष्वशिवपद्वप्रहेष्वा अतन्त्रे'(उणा १५१)इति सूत्रेण निपात्यते । चत्वारि सैन्धवलवणस्य ॥ 

१. 'वेल चेल केल खेल श्वेल वेल्ल चलने' इति दण्डकोऽयं धातुः ॥ २. . 'खिल धारणे'( )अस्मादधिकरणे" इति४॥ ३. क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ ४. तुलनीयोऽमरकोषः २१४॥ ५. 'मृदस्तिकन्' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम् ॥ ६ 'उषः' इति१॥ ७. '-ति' इति३॥ ८ 'उ-' इति१.२॥ ९. 'क्षारायाः' इति४.५, 'क्षारायाः मृदः' इति३॥ १०. 'ऊषर' इति३॥ ११. 'तु' इति१.४.५ ॥ १२. 'इति' इति४॥ १३. 'सा-' इति ३.४.५ ॥ १४. 'वसिरं' इति१.२ ॥, अमरकोषे दन्त्यसकारमध्य एव पाठो दृश्यते ॥ १५. 'किण-' इति३.४॥ १६. विश्वप्रकाशकोशे- "-लवणे कुम्भकेषु'(पृ.१३५)इति दृश्यते, तत्तु विचारणीयम्, अत्र विश्वलोचनकोशेऽपि च-"वशिरः सिन्धुलवण किणिहीभकणार्थकः"[रान्तवर्गः, श्री-२१३, पृ.३१२] इति दर्शनात् ॥ १७. 'समुद्रसैन्धवलवणस्य' इति३॥ १८. -तदेशे' इति१॥ १९. 'कच्छादिभ्यश्च'४।२।१३३ ॥ इत्यनेनाऽण् युक्तः ॥ २०. 'पुंक्लीबः' इति४॥ २१. द्र. अम.क्षीर. २।९।४२ ॥, पृ.२०९ ॥, तत्र "मणिमन्तं(न्थं) माणिमन्थं" इति दृश्यते , स्वोपज्ञटीका ४।९४२ ॥, पृ.२०८॥ २२. 'शिञ् निशाने' इति युक्तः, क्षीरतरङ्गिण्यादौ हिंसार्थकशिधातोरभावात् ॥ ४७

                                                                                  रौमकं तु रुमाभवं । वसुकं वस्तकं तच्च 

             १ रुमायामाकरे भवं रौमकम् । प्राग्दीव्यतीयेऽणि, स्वार्थिके च कनि । २ रुमायां भवति रुमाभवम्, अच् । ३ वसति वसु । 'वर्स निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'मृ(शृ)स्वृ स्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च'(उणा-१०)इत्युः । वस्वेव वसुकम्, पञ्चमस्वरमध्यः । स्वार्थे कन् । “रौमकं वसुकं वसु"[]इति माला । ४ वस्तश्छागस्तद्गन्धि वस्त कम्, दन्त्यतुर्यवर्गाद्यमध्यः। चत्वारि सामान्येन लवणस्य ॥ 

 १०                                                                    विडपाक्ये तु कृत्रिमे ॥९४२॥      

             १ विलति भिनत्ति मलान् विडम् । 'बिले भेदने'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥इति कः । २ पाके साधु पाक्यम् । 'तत्र साधुः '४।४।९८॥ इति यत् । पच्यत इति वा । 'डुपचष् पाके '(भ्वा.उ.अ.), 'ऋहलोर्ण्यत्' ३।१।१२४॥, 'चजोः कु घिण्ण्यतो: '७।३ ५२ ।। इति कुत्वम्, 'अत उपधायाः '७।२।११६॥ । कृत्रिमे कृतके लवणे कल्लराख्य इत्यर्थः । पाक्यविडलवणयोर्भेदेऽपि कृत कत्वादैक्यम् । “कृत्रिमं रचिते प्रोक्तं सिह्लके लवणान्तरे" [विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, थो-४५] इति महेश्वरः । 

२०   "विडं कृत्रिमकं धूर्त क्षारं द्रावणमासुरम् । 

सुपाक्यं खण्डलवणं कृत्रिमं चेति नामतः ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, शतपुष्पादिर्द्वितीयो वर्गः, श्रो-२८]इति धन्वन्तरिश्च । यथा-"न रोचते भोज्यमकृत्रिमं नृणाम्" []इति । त्रीणि 'विडलवण' इति ख्यातस्य ॥१४२॥ 

सौवर्चलेऽक्षं रुचकं दुर्गन्धं शूलनाशनम् । 

           १ सुवर्चलाकरे भवं सौवर्चलम्। सुष्ठु वर्चते सुवर्चः । 'वर्च दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । तस्येदं सौवर्चम्, जठराग्निदीपनम्, तल्लातीति वा । पुनपुंसकलि ङ्गम्, तत्र । २ अक्ष्णोति व्याप्नोति अक्षम्। 'अक्ष(असू) व्याप्तौ सङ्घाते च'(भ्वा.प.वे.), [अच्]। ३ रोचतेऽन्न-

३० मनेन रुचकम् । 'रुच दीप्तौ '(भ्वा.आ.से.), '- कान्तौ' ( ) वा, बाहुलकात् क्वुन्, कित्त्वाद् गुणाभावः । ४ दुष्टो गन्धोऽस्य दुर्गन्धम् । ५ शूलरोगं नाशयति शूल नाशनम्। 'णश अदर्शने'(दि.प.से.), णिजन्तः, नन्द्या दित्वाल्ल्युः । हृद्यगन्धं च । पंच 'तूंचल' इति ख्यातस्य॥ कृष्णे तु तत्र तिलकम् 

          १ तत्र कृष्णे सौवर्चले, तिलति स्निह्यति तिलकम्, पुंक्लीबम् । 'तिल स्नेहने'(तु.प.से.), बाहुल काद् ‘अन्यत्रापि क्वुन्'(उणा-१९५)इति क्वुन् । “पूर्वं तु मधुवर्णमगन्धं कृष्णवर्णं तिलकम्''[ ]इत्येके । यद् 

४०   वैद्याः-"कृष्णे सौवर्चलगुणा लवणे गन्धवर्जिते''["]इति। एकं कृष्णसौवर्चलस्य ॥ 

                                                                         यवक्षारो यवाग्रज : ॥९४३॥ यवनालजः पाक्यश्च 

            १ यवानां क्षारो यवक्षारः । २ यवाग्रेभ्यो जातः यवाग्रजः । 'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८ ॥ इति डः । दग्ध्वा यवाङ्कराज्जन्यत इत्यर्थः ॥९४३॥ ३ यवनालेभ्यो जातः यवनालजः । ४ पचनीयः पाक्यः । 'ऋहलोर्ण्यत्' ३।१।१२४॥ । असौ वनस्पतिकायजातोऽपि क्षारप्रस्तावात् पृथिवीकाये भणितः । एवं स(स्व)र्जिकाक्षारादावप्यूह्यम्। 

५० चत्वारि यवक्षारस्य ॥ 

                                पाचनकस्तु टङ्कणः । 

                                                मालतीतीरजो लोहश्लेष्मणो रसशोधनः ॥९४४॥ 

              १ पाचयति पाचनः । पचेर्णिजन्ताद् नन्द्यादित्वाद् ल्युः । स्वार्थे कनि पाचनकः । २ टङ्कयति लोहं ___टङ्कणः । 'टकि बन्धने'(चु.उ.से.), बाहुलकादणच् । 

टङ्कनोऽपि । ३ मालत्यास्तीरे जातो मालतीतीरजः । ४ 

१. 'वसु' इति४॥ २. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तच्च' इति दृश्यते ॥ ३. 'कञ्' इति५ ॥ ४ द्र. अम.क्षीर.२।९।४२ ॥, पृ.२०९ ॥, रामाश्रमी २।९।४२॥, पृ.४१९ ॥, तयोः 'वसुकं' इत्यस्य स्थाने 'वस्तकं' इति दृश्यते ॥, स्वोपज्ञटीका ४।९४२ ॥, पृ.२०८॥ ५. वबयोरैक्यं बोध्यम् ॥ ६. '-रम्' इति४॥ ७ -शुरम्' इति१॥ ८. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, काण्ड:-३, श्लो-४५५, पृ.१९९ ॥ ९. 'पुंक्लीबलिङ्गम्' इति४॥ १०. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'रुच दीप्तावभिप्रीतौ च' इति स्वामिसायणौ ॥ ११. क्षीरतरङ्गिण्यादौ कान्त्यर्थकरुचधातुर्न दृश्यते ॥ १२. 'शूलं' इति१॥ १३. 'पुंक्ली.' इति१.२॥ १४. 'बहुलमन्यत्रापि'(उणा-१९५)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १५. द्र. अम.क्षीर.२।९।४३॥, पृ.२०९ ॥, तत्र "पूर्वं तु मधु(र)लवणम् । अगन्धं कृष्णलवणं तिलकमित्येके" इति दृश्यते ॥, स्वोपज्ञटीका ४९४३ ॥, पृ.२०९ ॥ १६. -नः' इति५ ॥

लोहं हेमादि श्रुिष्यतेऽनेन लोहश्रेष्मणः । 'झूिष आलि ङ्गने'(दि.प.अ.), करणे ल्युट् । ५ रसं शोधयति रस शोधनः । 'शुध शुद्धौ '(दि.प.अ.), णिजन्तः, नद्या दित्वाल्ल्युः । रसः शोध्यतेऽनेनेति, ‘ण्यासश्रन्थ-'३।३। १०७॥ इति युज् वा । पञ्च टङ्कनक्षारस्य । 'सोहगीखार' इति भाषा ॥९४४॥ 

समास्तु स्वर्जिकाक्षारकापोतसुखवर्चकाः । 

           १ स्वर्जिकां दग्ध्वा क्षार्यते स्वर्जिकाक्षारः । 'क्षर सञ्चलने'(भ्वा.प.से), हेतुमण्णिजन्तः, कर्मणि घञ् । 

१०   २ कपोतस्याऽयं कापोतः, कपोतवर्णत्वात् । 'तस्येदम्' ४।३।१२० ॥ इत्यण। ३ सुखाय वर्चते सुखवर्च [क]: । 'वर्च दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), अच्, स्वार्थे कन् । त्रीणि 'साजीखार' इति ख्यातस्य ॥ 

                                          स्वर्जिस्तु स्वर्जिका जुग्नी योगवाही सुर्वर्चिका ॥९४५॥ 

             १ सुष्ठु अय॑ते स्वर्जिः, स्त्रीलिङ्गः । 'अर्ज सर्ज अर्जने '(भ्वा.प.से), 'इक्कृष्यादिभ्यः (वा-३।३। १०८॥) । २ स्वार्थे कनि स्वर्जिका । ३ स्रुचो हन्ति 

त्रुजी, दन्त्यरेफपञ्चमस्वरादिः, कवर्गतृतीचतुर्थवर्गपञ्चमान्तश्च। 

२०   'हन्(हन) हिंसागत्यो: '(अ.प.अ.), 'अमनुष्यकर्तृके च' ३।२।५३॥ इति टक् । "क्षारोऽन्यः स्वर्जिकाक्षारः स्वर्जिकाऽथ सुखार्जिका । 

सुवर्चिका सुव!ऽथ सुखवर्चः स एव च ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, शतपुष्पादिर्द्वितीयो वर्गः, शो-२०]इति धन्वन्तरिरभेदेनाऽऽह। ४ योगं वहति योगवाही । ५ सुष्ठु वर्चते सुवर्चिका । ण्वुल, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४ ॥ इतीत्वम् । पञ्च ‘साजी' इति ख्यातायाः ॥९४५॥ 

                                                      __ भरतान्यैरावतानि विदेहाश्च कुरून् विना । वर्षाणि कर्मभूम्यः स्युः 

३०       १ बिभ्रति धर्म भरतानि । 'डुभृञ् धारणपोषणयो:' ___ (जु.उ.अ.), 'भृदृशीयजिपर्विपच्यमिनमितमिहर्यि(र्ये) भ्योऽतच्'(उणा-३९०)इत्यतच् । २ इरावतीनां नदीनां निवासा ऐरावतानि । ३ विदिह्यन्ते विदेहाः । पञ्चभरत पञ्चैरावतपञ्चविदेहानां कुरून् विना नामैकं कर्मभूम्यः। 'कृदिकारादक्तिनः '(गणसू-४।१ । ४५ ॥)इति भूमिशब्दाद् ङीष् । तत्रैकं जम्बूद्वीपे१, द्वे धातकीखण्डे३, द्वे च पुष्कर वरद्वीपार्धे५ इति पञ्च भरतानि । एवं भरतस्थान्क्रमेण ऐरावतान्यपि पञ्च । चः समुच्चये । विदेहा अपि पञ्च, ते च विदेहाः द्विविधाः, पूर्वेऽपरे च । कुरून् विनेति, देव कुरूनुत्तरकुरूंश्च वर्जयित्वेत्यर्थः । तेषां हि युग्मोत्पत्तिहेतुत्वेन 

४०   कर्मभूमित्वम् । कर्मणां शुभाशुभानामुपार्जनभूम्यः कर्म भूम्यः । वर्षाणि द्वीपांशाः कर्मभूम्यः स्युरित्यन्वयः ॥ 

                                                                        शेषाणि फलभूमयः ॥९४६ ॥ 

           १ शेषाणीति हैमवत१हरिवर्षररम्यकै३रण्य(हैरण्य) वतानि४ चत्वारि वर्षाणि जम्बूद्वीपे, एतन्नामान्येव द्विगुणानि धातकीखण्डे, पुष्करवरद्वीपा च, एवं च विंशतिवर्षाणि देवकुरूत्तरकुरुरूपविदेहांशदशकसहितानि त्रिंशत् फलभूमयः 

स्युरित्यन्वयः । फलभोगाय भूमयः फलभूमयः । त्रिंशद ___ कर्मभूमिनामैकं फलभूमय इति ॥९४६॥ 

वर्ष वर्षधराव्यङ्कम् 

५०        १ वृष्यते वर्षम् पुंक्लीबम् । 'वृषु सेचने'(भ्वा. प.से.), घञ् । २ वर्षधराद्रयो हिमवन्महाहिमवन्निषधनील रुक्मिशिखरिणः, एते षड् जम्बूद्वीपे, एतन्नामानो द्विगुणा धातकीखण्डे, पुष्करवरद्वीपार्धे च, एवं त्रिंशद् वर्षधराद्रयः, तैरक्यते चिह्नयते तद् वर्षधराव्यङ्कम् । वर्षं नाम द्वीपांशस्तन्नाम्नी द्वे । लौकिकास्तु नववर्षाण्याहुः, यथा 

    "भारतं प्रथमं वर्षं ततः किंपुरुषं स्मृतम् । 

    हरिवर्षं तथैवान्यन्मेरोदक्षिणतो द्विजः ॥१॥ 

     रम्यकं चोत्तरं वर्ष तस्यैवानु हिरण्मयम् । 

     उत्तराः कुरवश्चैव यथा वै भारतं तथा ॥२॥ 

६० 

१. 'शुध शौचे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-र्चिकाः' इति१.३.४.५॥ ३. '-कं' इति५ ॥ ४ ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ६ -न्तीति' इति५॥ ७ 'सुवर्चिका' इति धन्वन्तरिनिधण्टौ, पृ.१०९॥ ८ '-लि' इति१.२॥ ९. 'धारणादौ' इति१.२, 'धारणपोषणादौ' इति४.५॥ १०. 'भृमृशियजि-' इत्युणादिगणे ॥ ११. इतोऽग्रे १.३.४.५प्रतिषु 'पञ्च' इति दृश्यते ॥ १२. '-ने' इति३ ।। १३. 'वर्षधराद्यक़' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम्, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ १४ 'पुंक्ली' इति१.२॥ १५. '-न्ते' इति३.४ ॥

   [भद्राश्वं पूर्वतो मेरोः केतुमालं तु पश्चिमे।]

   नवसाहस्रमेकैकमेतेषां द्विजसत्तम! ॥३॥ 

   इलावृत्तं च तन्मध्ये तन्मध्ये मेरुरुत्थितः ॥"

[] इति । भारतवर्षार्थस्त्वेवं बार्हस्पते(-पत्ये)-"वनं प्रव्रजता किल ऋषभनाम्ना नृपेण जम्बूद्वीपोऽयं खण्डशो व्युत्पादितः, तत्राऽस्मदादिगोचरखण्डं भरतनाम्ने पुत्राय दत्तम्''[] इति । भरतस्येदं भारतम् । 

   "भरताय यतः पित्रा दत्तं प्रव्रजता वनम् । 

     तेनेदं भारतं वर्षं प्रोच्यते ब्रह्मवादिभिः ॥४॥"[]

१०   इति व्याडिप्रभृतयः । "भारतादीनि वर्षाणि जम्बूद्वीपं नव क्रमात्''[ ]इति वाचस्पतिः । “वर्षं पृथिव्यंशः''[]इति स्वामी। "पुनपुंसकयोर्वर्षं जम्बूद्वीपाम्बुवृष्टिषु"[]इति रुद्रः । "वर्षोऽस्त्री भारतादौ च जम्बूद्वीपाम्बुवृष्टिषु'[मेदिनीकोशः, षान्तवर्गः, शो-२४] इति मेदिनिः । अन्यच्च 

"उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । 

वर्षं तद् भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ॥५॥"[ ]इति । 

                                                                         विषयस्तूपवर्तनम् । 

                                          देशो जनपदो नीवृद् राष्ट्र निर्गश्च मण्डलम् ॥९४७॥ 

             १ विशेषेण सिनोति विषयः । 'षिञ् बन्धने' (स्वा.उ.अ.), अच् । ' 'शीङ् स्वप्ने '(अ.आ.से.),

२०   ग्रहादिपाठादणि वृद्ध्यभावे च विशयः''["]इति तालव्य मध्योऽपीति माधवः । २ उपवर्तन्तेऽस्मिन् उपवर्तनम् । 'वृतु वर्तने '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकाल्ल्युट् । "उपा वर्तनम्''[]इति कात्यः । ३ दिश्यतेऽत्र देशः । 'दिश अतिसर्जने '(तु.उ.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ् । "दिश्यते देश:"[अम.क्षीर.२।१।९॥] इति भट्टः । “दिशति तमिति देशः, 'अकर्तरि च कारके-'३।३।१९॥ कर्मणि घत्रि"[मा.धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-३]इति माधवः । ४ जनैः पद्यते गम्यतेऽत्रेति जनपदः । ‘पद गतौ'(चु.आ. अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८ ।। इति घः । जनानां 

३०   पदं स्थानं स्थितिरत्रेति वा। पुंस्त्वं लोकात्। ५ नियमेना 

१. कोष्ठान्तर्गतपाठः स्वोपज्ञटीकात: ४।९४७॥, पृ.२०९॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका ४९४७ ॥, पृ.२०९ ॥, अत्र टीकासर्वस्वव्याख्या-"तथा च विष्णुपुराणं 

"जम्बूप्लक्षाह्रौ द्वीपौ शाल्मलिश्चापरो द्विज ! । कुशः क्रौञ्चस्तथा शाकः पुष्करश्चैव सप्तमः ॥ एते द्वीपाः समुद्रैस्तु सप्त सप्तभिरावृताः । लवणेक्षुसुरासर्पिर्दधिदुग्धजलैः समम् ॥ जम्बुद्वीपः समस्तानामेतेषां मध्यमास्थितः । तस्यापि मेरुमैत्रेय ! मध्ये कनकपर्वतः ॥ हिमवान् हेमकूटश्च निषधस्तस्य दक्षिणे । नीलः श्वेतश्च शृङ्गी च उत्तरे वर्षपर्वताः ॥ भारतं प्रथमं वर्ष तस्यैवानु हिरण्मयम् । उत्तराः कुरवश्चैव यथा वै भारतं तथा ॥ नवसाहस्रमेकैकमेतेषां द्विजसत्तम ! । इलावृतं तु तन्मध्ये सौवर्णो मेरुरुच्छ्रितः ॥ मेरोश्चतुर्दिशं तत्र नवसाहस्रविस्तृतम् । इलावृतं महाभाग ! चत्वारश्चात्र पर्वताः ॥ 

मेरोः पूर्वेण भद्राश्वं केतुमालं च पश्चिमे ।" इति । तत्रायं लोकः समुद्रस्योत्तरे कुले हिमालयस्य दक्षिणे भारतं वर्षम् । भरतस्येदं भारतं । 'तस्येदम्'(४.३.१२०)इत्यण् ।" (भा २, २।१६॥, पृ.७॥)इति ॥ ३ '-जिता' इति३.४॥ ४. द्र. पदचन्द्रिाका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-६, पृ.८॥ ५ 'भ-' इति३.५ ।। ६ 'जम्बु-' इति२॥ ७. क्षीरस्वामिकृतामरकोषटीकायां नोपलभ्यते ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-६, पृ.८-९॥, रामाश्रमी२।१६ ॥, पृ.१४४ ॥, तयोः '-द्वीपाम्बु-' इत्यस्य स्थाने '-द्वीपाब्द-' इति दृश्यते ॥ ९ '-द्वीपाब्द-' इति२, मुद्रितमेदिनीकोशे च ॥ १०. माधवीयधातुवृत्तौ तु सायणो विशयीशब्दमुट्टङ्क्य- "विशयी देशविशेषः -'विशयी देशे' इति ग्रहादिपाठाणिनिः, वृद्ध्यभावश्च''[अदादिगणः, धातुसं-२६, पृ.३३९] इत्याह ॥ ११. 'भावः' इति५॥ १२. द्र. अम.क्षीर.२।१।९॥, पृ.७ ॥, स्वोपज्ञटीका ४९४७॥, पृ.२१०॥ १३ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तु' इति दृश्यते ॥ १४ 'भट्टिः' इति१॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-८, पृ११॥ १५, 'घञ्' इति मा.धातुवृत्तौ, पृ.४६० ॥

ऽवश्यतया नियतं वर्तन्ते वसन्ति जना अत्रेति नीवृत् । पुंसि बाहुलकात्, सम्पदादित्वात्, ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यते' ३।२।१७८ ॥ इति वा अधिकरणे क्विप्, 'वृतु वर्तने '(भ्वा. आ.से.), 'नहिवृतिवृषिव्यधि-'६।३।११६ ॥ इत्यादिना दीर्घ त्वम् । स्त्रीलिङ्गः, तकारान्तः, नीवृतौ, नीवृतः इत्यादि रूपाणि । क्षीरस्वामी तु-"नीवृजनपदशब्दौ देशनाम्नी, नियतं वर्तन्तेऽस्मिन्निति, नीवृत्शब्दं च पुंसि देशो विषय उपवर्तनमित्येते त्रयः स्थानमात्रपर्यायाः"[]इति व्याख्यत् । ६. राजते राष्ट्रम् । 'राजृ दीप्तौ'(भ्वा.उ.से.), '-ष्ट्रन्'(उणा 

१०   ५९८)इति ष्ट्रन् 'व्रश्चभ्रस्ज-'८१२।३६ ॥इति षत्वम्, 'ति तुत्र-' ७।२।९ ॥इतीनिषेधः । ७ निर्गम्यतेऽस्मिन्निति निर्गः। 'गम्ल गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'निरो देशे'( )इति साधुः । ८ मण्ड्यते मण्डलम्, त्रिलिङ्गः। 'मडि भूषायाम्'(भ्वा. प.से.), 'वृषादिभ्यः कलर्च'(उणा-१०६)। अमरस्तु-"नि वृजनपदो देशविषयौ तूपवर्तनम्''[अमरकोषः२।१।८॥] इति पृथगाह । अष्टौ सामान्यतो देशस्य ॥९४७॥ 

            अथ विशेषत आह 

आर्यावर्तो जन्मभूमिर्जिनचयर्धचक्रिणाम् । 

पुण्यभूराचारवेदी मध्यं विन्ध्यहिमाऽगयोः ॥९४८॥ 

२०        १ आर्या: साधवो वर्तन्तेऽत्र आर्यावर्तः । 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), 'हलश्च'३।३।१२१॥इति घञ्, 'अन्येषा मपि-'६।३।१३७ ॥ इति दीर्घः । आर्या आवर्तन्तेऽत्रेति वा। जिना अवसर्पिण्यामृषभादयश्चतुर्विंशतिः, चक्रिणो भरतादयो द्वादश, अर्धचक्रिणस्त्रिपृष्ठादयोऽश्वग्रीवादयश्च नव, साह चर्यादचलादयो बलदेवा नव, तेषां जन्मभूमिः । २ पुण्यस्य भूः पुण्यभूः । पुण्या वा भूः पुण्यभूः । ३ आचारस्य वेदीव आचारवेदी । बिन्ध्यहिमाऽगयोर्विन्ध्याद्रिहिमाद्रयोर्मध्यं मध्यभागः आर्यावर्त इत्यन्वयः । यद्व्याडि:

 "आसमुद्राच्च वै पूर्वादासमुद्राच्च पश्चिमात् । हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यमार्यावर्तं विदुर्बुधाः ॥१॥"["]इति । ३० आर्यावर्तः पुंसि, द्वौ स्त्रीलिङ्गौ । त्रीणि आर्यदेशस्य ॥९४८॥ गङ्गायमुनयोर्मध्यमन्तर्वेदिः समस्थली । 

            १ (गङ्गाया यमुनायाश्च) नद्योर्मध्यं मध्यभूमिः, अन्तर्मध्ये वेदिरिव अन्तर्वेदिः । २ समा चाऽसौ स्थली च समस्थली। द्वे गङ्गायमुनयोर्मध्यभूमिदेशस्य । 

                                                   ब्रह्मावर्तः सरस्वत्या दृषद्वत्याश्च मध्यतः ॥९४९॥ 

            १ सरस्वत्या दृषद्वत्याश्च नद्या मध्यभूमिदेशनामैकं ब्रह्मावर्तः । ब्रह्माणो ब्राह्मणा आवर्तन्तेऽत्र ब्रह्मावर्तः । 'मध्यतः' इति सप्तम्यर्थे तसिल, तेन सरस्वतीदृष द्वत्योर्मध्ये इत्यर्थः ॥९४९॥ । 

४०   ब्रह्मवेदिः कुरुक्षेत्रे पञ्चरामह्रदान्तरम् । 

           १ कुरुक्षेत्रे पञ्चानां रामह्रदानां मध्यगतप्रदेशनामैकं ब्रह्मणो वेदिः ब्रह्मवेदिः, स्त्रियाम् ॥ 

                                                  धर्मक्षेत्रं कुरुक्षेत्रं द्वादशयोजनावधि ॥९५०॥ 

          १ धर्मस्य क्षेत्रं धर्मक्षेत्रम्। २ कुरवोऽत्र क्षियन्ति स्म कुरुक्षेत्रम् । तच्च द्वादशयोजनावधि भवति । द्वे कुरुक्षेत्रस्य ॥९५०॥ 

हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत् प्राग्विनशनादपि । 

                                                 प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः स मध्यमः ॥९५१॥ 

           १-२ उत्तरस्यां हिमवान् पर्वतः, दक्षिणस्यां विन्ध्य-

५०  पर्वतः, तयोर्मध्यम्, विनशनो नाम [सरस्वत्याः अन्त आंनदेश:], तस्मात् प्राक्, प्रयागः गङ्गायमुनयोः सङ्गमः, तस्मात् प्रत्यगेव, एतानवधीकृत्य यो देशः, नाऽत्युत्कृष्टो नाऽ प्यनुत्कृष्ट इत्यर्थः, स मध्यदेशः, तन्नाम्नी द्वे मध्यदेशः, मध्यमः इति ॥९५१॥ 

१. 'वर्तते' इति१.५ ॥ २. अम.क्षीरस्वामिकतटीकायां न दृश्यते ॥ ३ 'व्याख्यानात्' इति४॥ ४ 'निर्गमः' इति३.४.५ ॥ ५. "निर्गच्छन्त्यत्रेति निर्गो देश:- 'निसो देशे' इति डः। देशादन्यत्र निर्गमनम् इति ल्युड् भवति ।" इति मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं ७०२, पृ.२७८ ॥ ६ 'वृषादिभ्यश्चित्' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ ७ '-न्येन' इति३॥ ८. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ९. 'चासौ' इति३॥ १०. 'मध्यम-' इति३॥ ११. -ध्ये' इति१॥ १२. तुलनीया मनुस्मृतिः, अध्या-२, श्लो-२२ ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका४।९४८ ॥, पृ.२१०॥ १४. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने १प्रतौ 'गङ्गायमुनयोः' इति दृश्यते ॥ १५. 'अन्तयोः' इति१॥ १६. '-मध्ये भूमिप्रदेशस्य' इति१॥ १७ 'ब्रह्म-' इति१.३॥ १८ 'पञ्च-' इति१॥ १९ 'प्रयोगः' इति४.५ ।। २०. 'एव' इति२.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ २१. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'स' इति दृश्यते ॥

देशः प्राग्दक्षिणः प्राच्यो नदी यावच्छरावतीम् । 

          १ पूर्वदक्षिणदेशनामैकं प्राच्यः । 'धुप्राग प्रागुदक्प्रतीचो यत्'४।२।१०१॥ । शरावती नदी यावत्, प्राग्दक्षिणः प्राक्सहचरितो दक्षिणो देशः प्राच्य इत्यन्वयः । शरावत्याः नद्याः पूर्वोत्तरेण वहन्त्या देशः पूर्वतो दक्षिण तश्च प्राच्य उच्यत इत्यर्थः ॥ पश्चिमोत्तरस्तूदीच्यः 

           १ शरावत्या अवधे[:] पश्चिमेन सहचरित उत्तरो देशः पश्चिमोत्तर उदीच्यः उच्यत इत्यन्वयः । यदुक्तं 

१०   काशिकायाम् 

     "प्रागुदञ्चौ विभजते हंसाः (हंसः) क्षीरोदके यथा । 

      विदुषां शब्दसिद्ध्यर्थं सा नः पातु शरावती ॥१॥"

[काशिका१।१७५ ॥] । पश्चिमोत्तरदेशनामैकं उदीच्य इति ॥ 

                                                                     प्रत्यन्तो म्लेच्छमण्डलः ॥९५२॥ 

          १ म्लेच्छानां मण्डलो देशः म्लेच्छमण्डलस्तन्ना मैकं प्रत्यन्तः इति । प्रतिगतोऽन्तो भोटादिदेशः प्रत्यन्तः, शिष्टाचाररहितः, कामरूपवङ्गादिर्लेच्छः । उक्तं च "चातुर्वर्ण्यव्यवस्थानं यस्मिन् देशे न विद्यते । तत् म्लेच्छमण्डलं प्राहुरार्यावर्तमतः परम् ॥१॥"[]

२०   इति ॥९५२॥ 

पाण्डूदक्कृष्णतो भूमः पाण्डूदक्कृष्णमृत्तिके । 

          १-३ पाण्डूदक्कृष्णशब्देभ्यो भूमशब्दो योज्यः । १ पाण्डुर्भूमिरत्र पाण्डुभूमः । १ उदीची भूमिरत्र उदग्भूमः । १ कृष्णा भूमिरत्र कृष्णभूमः । सर्वत्र 'कृष्णोदक् पाण्डुसङ्ख्या पूर्वा ] या भूमेरजिष्यते '(वा-५।४।७५ ॥) इत्यच्, 'यस्येति च'६।४।१४८ ॥ । पाण्डुमृत्तिकायुक्तदेश नामैकं पाण्डुभूमः, उदक्मृत्तिकायुक्तदेशनामैकं उदग्भूमः, कृष्णमृत्तिकायुक्तदेशनामैकं कृष्णभूमः । १-३ पाण्डूदक् कृष्णशब्देभ्यो मृत्तिकाशब्दो योज्यते । १ पाण्डुर्मृत्तिका 

३०  यत्र स पाण्डुमृत्तिकाः । १ उदीची मृत्तिका यत्र स उदग्मृत्तिकः । १ कृष्णा मृत्तिका यत्र देशे स कृष्ण मृत्तिकः । हलायुधस्तु-"पाण्डुभूमस्तथा प्रोक्त उदग्भूमश्च पण्डितैः''[हलायुधकोशः२।१६०॥]इति। "पाण्डुमृद्युक्ते द्वौ" []इति तट्टीका च। पाण्डुभूम उदग्भूम इत्येतावेकार्थावाह ॥ 

जङ्गलो निर्जलः 

           १ जायन्ते स्थलान्यत्र जङ्गलः, स्थलप्रायः। ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), '[ऋ]जनेर्गोऽन्तश्च'(हैमोणा-४६७) इत्यलः । प्रज्ञाद्यणि जाङ्गलोऽपि । २ निर्गतं जलमस्मादिति निर्जलः । द्वे निर्जलस्थानस्य । 'थली' इति भाषा ॥ 

                    अनूपोऽम्बुमान् 

४०        १ अनुगतां आपो यत्र से अनूपः। 'ऋक्पूर ब्धूःपथामानक्षे'५।४।७४ ॥ इत्यप्रत्ययः, 'ऊदनोर्देशे'६।३। ९८॥। अम्बु विद्यते यस्य, यस्मिन् वा अम्बुमान्। 'तदस्यास्ति-'५।२।९४ ॥ इति मतुप् । एकं सजलस्थानस्य ॥ 

                                                                              कच्छस्तु तद्विधः ॥९५३॥ 

            १ तद्विधोऽनूपप्रायः सजलो नद्यादेरुपान्तो देशः कच्छः । कं जलं छ्यति परिछिनति कच्छः । 'छो छेदने' (दि.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः '३।२।३ ॥ । केन जलेन छाद्यत इति छदेरनित्यण्यन्ताद् ‘अन्येभ्योऽपि( - ष्वपि)-' ३।२।१०१॥ इति डः, पूर्वस्य तुकि कच्छ इति वा, पुंक्ली. । 

५०   "[अनूपप्रायं] कच्छम्'[ ]इति तु माला । "कच्छमनूपम्" [ ] इति वोपालितः । “स्त्रियां कच्छेत्यपीत्यप्रमाणम्" ["]इति पञ्जिका ॥९५३॥ 

कुमुद्वान् कुमुदावासः 

           १ कुमुदानि सन्त्यत्र, कुमुदानां निवासो वा कुमुद्वान् । 'तदस्मिन्नस्तीति देशे तनाम्नि'४।२।६७ ॥, 'कुमुदनडवेतसेभ्यो ड्मतुप्'४।२।८७॥ चातुरर्थिकः, 'मादु पधायाश्च-'८।२।९॥ इति वत्वम् । “कुमुदं च कुमु च्चापि(कुमुदं कुमुदश्चापि)''[शब्दभेदप्रकाशः, श्रो-३४ 

१. 'पूर्वेणो-' इति१ ॥ २. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ३. '-लम्' इति५ ॥ ४. इतोऽग्रे १प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा 

- "म्लेच्छदेशः स विज्ञेय आर्यावर्तस्ततः परम्" इत्युत्तरा? दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-७, पृ.१० ॥, रामाश्रमी २।१७ ॥, पृ.१४४ ॥, तयोः 'तत् म्लेच्छमण्डलं' इत्यस्य स्थाने 'तं म्लेच्छविषयं' इति दृश्यते ॥ ६. '-चा' इति४.५ ॥ ७ 'पाणडुम-' इति२.३॥ ८. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'अनुप्राप्ता' इति दृश्यते ॥ ९, १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥ १०. 'इत्यपः' इति३॥ ११. 'छिनत्ति' इति४॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, श्लो-१०, पृ.१४॥ १३. इतोऽग्रे २प्रतौ 'डित् प्रत्यय इत्यर्थः' इति दृश्यते ॥

(३५)]इति शब्दप्रभेदोक्तेः कुमुदशब्दाद् वा मतुप् । कुमुदावासः कुमुदप्रायः, रात्रिविकाशिकमलयुक्तस्थान मित्यर्थः, तस्यैकम् ॥ 

                                                                                  वेतस्वान् भूरिवेतसः ।          

           १ वेतसाः सन्त्यत्र वेतस्वान् । 'कुमुदनडवेत सेभ्यो ड्मतुप्'४।२।८७॥ । भूरयो वेतसाः सन्त्यत्र भूरि वेतसः। एकं बहुवेतसयुक्तस्थानस्य ॥ 

                                             नडप्रायो नडकीयो नड्वांश्च नड्वलश्च सः॥९५४॥ 

           १ नडप्रायः, नडबहुल. इत्यर्थः। २ नडाः सन्त्यत्र 

१०   नडकीयः । 'नडादीनां कुक् च'४।२।९१॥ इति छः। ३ नडाः सन्त्यत्र नड्वान्। 'कुमुदनडवेतसो ड्मतुप्'४।२। ८७॥ इति ड्मतुप, डित्त्वाट्टिलोपः, ‘झयः'८।२।१०॥इति वत्वम् । ४ नडाः सन्त्यत्र नड्वलः । 'नडशादाड् ड्व लच्'४।२।८८ ॥ इति ड्वलच्, डित्त्वाट्टिलोपः । नड्वान्, नड्वल एतौ द्वौ तृतीयवर्गतृतीयदन्त्यौष्ठमध्यौ । चत्वारि नलतृणयुक्तस्थानस्य ॥९५४॥ 

शाद्वल: शादहरिते 

           १ शादाः सन्त्यत्र शाद्वलः, चतुर्थवर्गतृतीय दन्त्यौष्ठमध्यः । 'शद्ल शातने'(भ्वा.तु.प.अ.), ज्वला 

२०   दित्वाण्णः । "शादः''[]इति सर्वधरः । "शीयतेऽस्मिन् शादः''[अम.क्षीर.२।१।११॥] इति भट्टः । यत् शाश्वतः "शष्पकर्दमयोः शादः ''[शाश्वतकोशः, श्रो-६६१] इति । "शादैः कृत्वा हरितो देश: शाद्वलः । 'नडशादाड् ड्व लच्'४।२।८८ ॥ इति तु शष्पवाचिन एव, नान्यतोऽनभि धानात् ''[ ]इति सर्वानन्दः । “न हि कोटरसंस्थेऽग्नौ तरुर्भवति शाद्वलः''[*]इति लक्ष्यम् । शादेन शष्पेण हरितो नीलः शादहरितः, तत्र । एकं बालतृणयुक्तस्थानस्य ॥ 

                                                                                   देशो नद्यम्बुजीवनः । स्यान्नदीमातृकः 

            १ नद्यम्बुभ्यो जीवनं वृत्तिरत्र नद्यम्बुजीवनः, तत्र 

३०   हि नद्यम्बुभ्यः सस्यनिष्पत्तिः । नदी माताऽस्य नदी मातृकः, नद्यम्बुजातसस्यवर्धितत्वात्। 'नघृतश्च'५।४। १५३॥ इति कप्। “नद्यम्बुजीवनो देशो नदीमातृक उच्यते" [हलायुधकोश:२।१६१ ॥] इति हलायुधः । एकं नदी जलनिष्पन्नधान्यसंवर्धितदेशस्य ॥ 

                                                                     देवमातृको वृष्टिजीवनः ॥९५५॥         

           १ देवो मेघो माताऽस्येति देवमातृकः । 'ना तश्च'५।४।१५३ ।। इति कप् । “देवो मेघे सुरे राज्ञि" [मेदिनीकोशः, वान्तवर्गः, श्री-१२] इति मेदिनिः । वृष्टि वर्षणं जीवनं वृत्तिरत्र वृष्टिजीवनः । अनूपाद्या देव-

४०   मातृकान्ता वाच्यलिङ्गास्तद्युक्तस्थानपर्यायाश्च ज्ञेयाः । एकं वृष्ट्यम्बुजीवनसम्पन्नस्य पालितदेशस्य ॥९५५॥ 

प्राग्ज्योतिषाः कामरूपाः 

             १ सार्द्धपञ्चभिः प्राग्ज्योतिषमत्र प्राग्ज्योतिषाः । २ कामतो रूपमत्र कामरूपाः । "प्राग्ज्योतिष काम रूपम्''["]इति क्षीरस्वामी । द्वे कामरूपदेशस्य ॥ 

                                                                                  मालवाः स्युरवन्तयः । 

            १ मलन्ते धारयन्ति बहुजनानिति मालवाः । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'मलेर्णित्'( )इति "णिदव प्रत्ययः । २ अव्यन्ते रक्ष्यन्ते अवन्तयः, पुंसि । 'अव 

५०   रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादन्तिः । द्वे मालवदेशस्य ॥ 

                                                 त्रैपुरास्तु डाहलाः स्युश्चैद्यास्ते चेदयश्च ते ॥९५६॥ 

           १ त्रिपुर्या नगर्या अदूरभवाः त्रैपुराः । 'अदूर भवश्च ४।२।७० ॥ इत्यण् । २ दह्यन्ते डाहला:, पृषो दरादिः । ईश्वरेण [हि] ते त्रिपुरदहनेन दग्धाः। ३ चेदय एव चैद्याः । स्वार्थे ष्यञ् । छेद्यन्ते चेदयः । 'छेदत्क छेदने'( ), पृषोदरादित्वात्, इकारान्तो हरिवत् । चत्वारि त्रिवेदीदेशस्य । ‘डाहला' इति भाषा ॥९५६॥ 

१. 'कुमुच्छब्दाद्' इति२.३.४.५ ॥ २. '-विकासि-' इति २.३॥ ३ तुलनीयोऽमरकोषः २।१।१०॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-२, भूमिवर्गः, श्री-९, पृ.१३॥ ५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-२, भूमिवर्गः, शो-९, पृ.१३, तत्र-"शादैहरिते देशे 'शाद्वलः' । नड्वलवड्ड्व लच् (पा०४।२।८८ ॥, ६४१४३ ॥) । "स च शष्प-वाचिन एव, नान्यतः । अभिधानाद्" इति सर्वानन्दः" इति दृश्यते ॥ ७ द्र. अम.क्षीर. २।१।११॥, पृ.७२ ॥, स्वोपज्ञटीका ४९५५ ॥, पृ.२११॥ ८. '-युक्तस्य' इति४॥ ९, '-विनः' इति१ ॥ १०. '-षां' इति५ ॥ ११. मूलं मृग्यम् ॥ १२. 'णिदवत्प्र-' इति१॥ १३. '-दतिः' इति४॥ १४. 'अदूरे' इति३.४.५ ॥ १५. '-दरात्' इति१॥

वङ्गास्तु हरिकेलीयाः 

            १ वङ्ग न्ति वङ्गाः । 'वगि गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । वङ्ग्यन्त इति वा, घञ् । हलिकेलौ भवा हरि केलीयाः, छप्रत्ययः । एकं हरिकेलीयदेशस्य ॥ 

                                                                                ___ अश्चम्पोपलक्षिताः । 

           १ अङ्गन्ति अङ्गाः। 'अगि गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्। चम्पया उपलक्षिताश्चम्पोपलक्षिताः । एकमङ्गदेशस्य ।। 

साल्वास्तु कारकुक्षीयाः 

           १ सलन्ति साल्वाः, दन्त्यद्वितीयस्वरादिः । 

१०   'सल(षल) गतौ'(भ्वा.प.से.), 'सलेर्णिद्वा'(उणा-५१०)इति 

वः। णित्त्वाभावपक्षे सल्वा इत्याद्यस्वरादिरपि। २ कर कुक्षेरिमे कारकुक्षीयाः। 'वृद्धाच्छ: '४।२।११४॥ । द्वै कारकुक्षीयदेशस्य ॥ 

                                                                            मरवस्तु दशेरकाः ॥९५७॥ 

            १ म्रियते तृषां एष्विति मरवः, पुंसि । 'मृङ् प्राणत्यागे'(तु.आ.अ.), 'भृमृशीतृचरित्सरि[त]नि[धनि]मिम स्जिभ्यः उ:'(उणा-७)इत्युः । २ दशन्ते(दशन्ति) दशेराः, 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), 'पतिकठि-'(उणा-५८)इत्येरक्,

स्वार्थे कनि दशेरकाः । द्वे मरुदेशस्य ॥९५७॥ 

२०   जालन्धरस्त्रिगर्ताः स्युः 

            १ जालं धारयन्ति जालन्धराः । 'धृञ् धारणे' (भ्वा.उ.अ.), 'धारेर्ध च (-धर्च) '(हैमसू-५।१।११३ ।। ) इति खः। २ तिस्रो गर्ता अत्र त्रिगर्ताः। द्वे जालन्धरदेशस्य ॥ 

                                                                               तायिकास्तर्जिकाभिधाः ।  

            १ तायन्ते तायिकाः । २ तर्जयन्ति तर्जिकाः । 'ताय सन्तानपालनयो: '(भ्वा.आ.से.), 'तर्ज भर्त्सने'(चु.

आ.से.), उभयत्रं बाहुलकादिकन् । द्वे तायिकदेशस्य ।। 

                                          कश्मीरास्तु माधुमता: सारस्वता विकर्णिकाः ॥९५८॥ 

         __१ कशन्ति कश्मीराः, आदिस्वरादिः । 'कश 

३०   शब्दे'( ), तालव्यान्तः, 'कशेर्मुक्(मुट) च'(उणा ४७२)इतीरन् । २ मधुमत्या निर्वृत्ता माधुमताः। 'तेन निर्वृत्तम्'४।२।६८ ॥ इति चातुरर्थिकोऽण् । ३ सरस्वती देवता एषां सारस्वताः । 'साऽस्य देवता'४।२।२४॥ इत्यण्। ४ विशिष्टाः कर्णिका अत्र विकर्णिकाः । चत्वारि कश्मीरदेशस्य ॥९५८॥ 

वाहीकाष्टक्कनामानः 

           १ वहन्ति वाहीकाः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'वहेवृद्धिश्च'( )इतीक । २ तङ्कन्ति टक्काः । 'तकि दौ:स्थ्ये (भ्वा.प.से.), 'निष्कतुरुष्क-(हैमोणा-६०७)इति 

४०   कप्रत्यये साधुः । द्वे 'टाकदेश' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                            वाल्हीका वाल्हिकाह्वयाः ।     

           १ वल्हन्ते वाल्हीकाः, अन्तस्थातृतीयोष्मचतुर्थ तुर्यस्वरमध्यः । 'सृणीकास्तीक-'(हैमोणा-५०)इति ईक प्रत्यये निपात्यते । २ वल्हते वल्हिः । 'इन् सर्व धातुभ्यः '(उणा-५५७)इतीन्, बाहुलकाद् दीर्घत्वे वाल्हयः, स्वार्थे कनि वाल्हिकाः । द्वे वालहीकदेशस्य ॥ 

तुरुष्कास्तु शाखयः स्युः 

             १ तूर्यन्ते तुरुष्काः , द्विपञ्चमस्वरो मूर्धन्यक वर्गाद्यान्तश्च । 'तूरी त्वराहिंसनयोः (दि.आ.से.), 'निष्क-

५०   तुरुष्क-'(हैमोणा-२६)इति के निपात्यते । २ शाखन्ति शाखयः । 'शाख शुख व्याप्तौ'(भ्वा.प.से.), भ्वादौ तालव्यादी, पृषोदरादित्वाद् दन्त्यादित्वं साधुत्वं च । द्वे तुरुष्कदेशस्य । 'साखिदेश' इति भाषा ॥ 

                                                                      कारूषास्तु वृहद्गृहाः ॥९५९॥ 

            १ कुर्वन्तै कारूषाः । ॐषनि साधुः। २ वृहन्ति गृहाणि एषु वृहद्गृहाः । द्वे कारूषदेशस्य ॥९५९॥ 

लम्पाकास्तु मुरंण्डाः स्युः 

१. '-दन्त्यस्वरादिः' इति३, 'द्वितीयदन्त्यस्वरादिः' इति४॥ २. 'णित्त्वाभावे' इति४॥ ३. 'एकं' इति१.२.३ ॥ ४. 'तृषया' इति३.५ ॥ ५. '-यति' इति३॥ ६. ४प्रतौ नास्ति ॥ ७. 'का-' इति१॥ ८ '-' इति५॥ ९. '-त्या' इति४॥ १०. 'का-' इति१.५॥ ११. क्षीरतरङ्गिण्यादौ कृच्छ्रजीवनार्थकतकिधातुर्दश्यते ॥ १२. 'निपात्यते' इति१॥ १३. '-द्यन्तश्च' इति१.४॥ १४. 'गतित्वरणहिंसनयोः' इति स्वामिसायणौ, 'त्वरणहिंसयोः' इति मैत्रेयः ॥ १५. 'साधुः' इति४॥ १६. 'घ' इति१.३॥ १७ 'कुर्वते' इति१.२॥ १८. 'उ-' इति१.३ ।।

           १ लम्पन्ति लम्पाकाः । 'बलाकादयश्च'(उणा ४५४)इत्याकनि साधुः। २ मोदन्ते मुरण्डाः । ' पिचण्ड-' (हैमोणा-१७६) इत्यण्डनि साधु: । द्वे लम्पाकदेशस्य ॥ 

                                                                               सौवीरास्तु कुमालकाः ।     

           १ सुवीराणामिमे सौवीराः । 'तस्येदम् '४।३ । १२०॥ इत्यण् । २ कुं पृथ्वी मलन्ते कुमालाः । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, स्वार्थे कनि कुमालकाः । द्वे सुवीरदेशस्य ॥ 

प्रत्यग्रथास्त्वहिच्छत्राः 

१०        १ प्रत्यग् रथा अत्र सन्तीति प्रत्यग्रथाः। अर्श आदित्वादच् । २ अहिच्छत्रमस्त्येष्विति अहिच्छत्राः। 'अर्शआदिभ्योऽच्'५ ।२।१२७॥ । द्वे अहिच्छत्रदेशस्य ॥ 

                                                                           कीकटा मगधायाः ॥९६०॥           

          १ ककन्ते कीकटाः । 'ककि गतौ'(भ्वा. आ.से.), 'कपटकीकटा-'(हैमोणा-१४४) इत्यादिनाऽटे निपात्यते । २ मङ्गन्ति शोभां मगधाः । 'मगि गतौ' (भ्वा.प.से.), 'मङ्गेर्नलुक् च-'(हैमोणा-२५३)इत्यधः । द्वे मगधदेशस्य ॥९६०॥ 

ओण्ड्राः केरलपर्यायाः 

२०       १ ओणन्ति ओण्ड्राः । 'ओण अपनयने'(भ्वा. प.से.), रनि प्रत्यये पृषोदरादित्वात् साधुः । त्रयो दशस्वरादिः, टवर्गतृतीयरेफान्तश्च । २ किरन्ति केरलाः। 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से), 'मुरलोरल-'(हैमोणा-४७४)इत्यले निपात्यते । केरलाः पर्यायो नामान्तरं येषां ते केरल पर्यायाः । द्वे उडीयादेशस्य ॥ 

                                                                                 कुन्तला उपहालकाः । 

          १ कुणन्ति कुन्तलाः । 'कुण शब्दोपकरणयोः' (तु.प.से.), 'मुरल-'(हैमोणा-४७४) इत्यले निपात्यते । २ उप समीपे हालो येषामुपहालाः, त एव उपहालकाः । 

३०   द्वे कुन्तलदेशस्य । 

         अत्र प्राग्ज्योतिष१मालवरचेदि३वङ्गाऽ४ङ्ग५मगधा:६ प्राच्याः, मरव: साल्वाश्च प्रतीच्याः, जालन्धर१तायिकर कश्मीर ३वाहीक ४वाल्हीक५तुरुष्क६कारूष लम्पाक८ सौवीर९प्रत्यग्रथा१० उदीच्याः, औण्ड्राः कुन्तलाश्चाऽपाच्या इति। एते प्राग्ज्योतिषादयः सर्वेऽपि पुंसि बहुवचनान्ताश्च ॥ 

                                                ग्रामस्तु वसथः सं-नि-प्रति-पर्युपंतः परः ॥९६१॥ 

          १ ग्रसति बुद्धयादिगुणान्, ग्रस्यते भोगिभिर्वा ग्रामः । 'ग्रस(ग्रसु) अदने'(भ्वा.आ.से.), 'ग्रसतेरा च' (उणा-१४०)इति मन्, अन्तस्य चाऽऽत्वम् । ग्रामयन्ति निवसन्त्यत्र, 'ग्राम कूटनिकेतने '(चु.उ.से.), चौरादिकः,

४०   ततः 'पुंसि संज्ञायाम् '३।३।११८ ॥ इति घः । गम्यते जनैरत्रेति, घञि, पृषोदरादित्वाद् रेफे वा ग्रामः । विप्रादि वर्णभेदप्राकारपरिखादिरहितो बहुजनवसतिाम इति नगरा द्भेदोऽस्य । "करादिगम्यो ग्रामः"[] इत्येके । २ संवसन्ति जना अत्रेति संवसथः । 'वस निवासे '(भ्वा.प.अ.), 'उपसर्गे वसोऽथ: '(उणा-३९६)इति सूत्रेण वसोऽथः । ३-६ एवं निवसथः, प्रतिवसथः, परिवसथः, उपव सथः । षड् ग्रामस्य ॥९६१॥ 

पाटकस्तु तदर्धे स्यात् 

           १ तस्य ग्रामस्याऽर्थे, पाटयति पाटकः । 'पट 

५०   दीप्तौ च'( )इति, चाद् भ्रंशार्थः, णिजन्तः, ण्वुल् । एकं 'पाडा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                               आघाटस्तु घटोऽवधिः ।                        

                                       अन्तोऽवसानं सीमा च मर्यादाऽपि च सीमनि ॥९६२॥ 

            १ आघट्यते जनैरत्र आघाटः । 'घट चेष्टा याम्'(भ्वा.आ.से.), अधिकरणे घञ् । २ तिष्ठत्यत्र घटः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), पृषोदरादित्वात् । ३ अवधीयते अवधिः । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घो: किः'३।३।९२॥ । ४ अमत्यनेन अन्तः । 

६० 

१. 'मोदते' इति४॥ २. 'पिचि-' इति१.२.५ ॥ ३. 'मलते' इति४॥ ४. 'कन्' इति४ ॥ ५. 'कङ्कते' इति४॥ ६. '-टि' इति४॥ ७. '-मलुक्' इति३॥ ८. 'प्रा-' इति४॥ ९. 'का-' इति१॥ १०. 'वाल्हीकवाहीक-' इति४.५ ॥ ११. 'एतेऽपि' इति ॥ १२. 'परम्' इति ॥ १३. 'उपसर्गे वसेः' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम्, 'उपसर्गाद् वसः'(हैमोणा-२३३)इति हैमोणादिगणसूत्रम् ॥ १४. क्षीरतरङ्गिण्यादौ चुरादौ पटपुटइत्यादिदण्डकोऽयं धातु षार्थकः, 'भासार्थाः' इत्येके, ये भासार्थाः ते दीप्त्यर्थाः ॥ १५. 'आघा-' इति१.३ ॥

'अम्(अम) गतौ'(भ्वा.प.से.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६) इत्यादिना तन् । ५ अवसीयतेऽनेन अवसानम् । षोऽ न्तकर्मणि'(दि.प.अ.), करणे ल्युट्, 'आदेच:- '६।१।४५ ॥ इत्यात्वम् । ६ सीयते बध्यते सीमा । 'षिञ् बन्धने' (स्वा.उ.अ.), 'सीमन्नामन् (नामन्सीमन्)- '(उणा-५९०) इत्यादिना साधुः, 'डाबुभ्याम्-'४।१।१३॥इति डाएँ । सीमे, सीमाः इत्यादि गङ्गावत् । 

“स सस्यायां च सीमायां मनोहर्यां मुनेरपि । 

पृथिव्यां पृथुराष्ट्रायां रम्यायां वर्षसंक्षये ॥१॥''[] इति 

१०   हरिवंशः । ७ विवादिनां मरि मरणमासमन्ताद् द्यति खण्डयति मर्यादा । 'दोऽवखण्डने'(दि.प.अ.), 'आत:-' ३।२।३ ॥ इति कः। ८ स्यति विवादमिति [सीमा], सीमन् स्त्रीलिङ्गः ।सीमानौ सीमान: इत्यादि। अष्टी सीमायाः ॥९६२॥ 

ग्रामसीमा तूपशल्यम् 

          १ ग्रामस्य सीमा ग्रामसीमा ग्रामान्तः । अन्ते चिह्नार्थं शल्यप्रक्षेपादुपगतं शल्यं चिह्नरूपकीलकमत्र उप शल्यम् । उपशले समीपभ्रमणे साध्विति । 'तत्र साधुः' ४।४।९८॥ इति यत् । अत्र ग्राममुपलक्षणम् । तथा च माघ:-"शल्यो(शैलो) पशल्यनिपतद्रथनेमिधारा-''[शिशु 

२०   पालवधम्, सर्गः-५, श्री-८] इति । अत एव "उप कण्ठोपशल्ये द्वे"[त्रिकाण्डशेष:२।२७ ॥]इति त्रिकाण्ड शेषः । उपशल्यते आशु गम्यतेऽत्रेति वा । 'शल गतौ' (भ्वा.प.से.), 'स्थाच्छामा-'(हैमोणा-३५७)इति यः । एकं ग्रामसीमायाः ॥ 

                                                                                  मालं ग्रामान्तराऽटवी । 

            १ मल्यते भयमत्रेति मालम् । 'मल धारणे' (भ्वा.आ.से.), घजन्तः। कनि मालकोऽपि । पुंक्ली बलिङ्गोऽयम् । ग्रामस्यान्तरालेऽटवी ग्रामान्तराऽटवी । 

“सद्यः सीरोत्कषणेसुरभि क्षेत्रमारुह्यमालम्''[मेघदूतम्,

३०   -१६]इति मेघदूतः । एकं ग्रामान्तरालाटव्याः ॥ 

पर्यन्तभूः परिसरः स्यात् 

            १ ग्रामस्य पर्यन्तेषु भूः पर्यन्तभूः । परितः सरन्ति सञ्चरन्त्यत्र परिसरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः । एवं ग्राम __ पर्यन्तभुवः । 'गोइरु' इति भाषा ॥ 

                                                                           कर्मान्तस्तु कर्मभूः ॥९६३॥ 

            १ कर्मणामन्तो निष्पत्तिरत्र कर्मान्तः । कर्मार्थं भूः कर्मभूः । एकं कार्यार्थभूमेः ॥९६३॥ 

गोस्थानं गोष्ठम् 

           १ गवां स्थानं गोस्थानम् । गावस्तिष्ठन्त्यत्र 

४०   गोष्ठम्, क्लीबे । शाब्दिकास्तु-"गोष्ठो भूतपूर्वः''[] इति पुंस्यपि प्रयुञ्जते । गोपूर्वात् 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा. प.अ.) अस्माद्धातोः 'घञर्थे कः '(वा-३।३१५८)इत्यधि करणे कः, 'अम्बाम्बगोभूमिसव्यापद्वित्रिकुश-'८।३।९७ ॥ इत्यादिना षत्वम् । द्वे गवां स्थानस्य । 

      ___गोनामाधिकारं विहायैतयोरत्र कथनं सामान्येन शयनासनयोः स्थानकमात्रपर्यायत्वाद् गोस्थाननाम्नोः । व्रजं गोकुलमेतावपि । "व्रजं स्याद् गोकुलं गोष्ठम्''[हला युधकोश:२।२६२ ॥] इति हलायुधः । “नी(नि)रुद्ध वीवधासारप्रसारी गा इव व्रजम्''[शिशुपालवधम्, सर्गः-

५०   २, शो-६४]इति माघः । “सार्गलो द्वारगोवाटं मध्ये गोस्थानसङ्कलम्''[ ]इति, "गोष्ठेर्मेषु गोभ्यो वत्सेभ्यो ___ रक्षौ तद्द्वाविमौ शिशू''[ ]इत्युभयं हरिवंशः ।। 

                                                                      ___ एतत्तु गौष्ठीनं भूतपूर्वकम् । 

           १ एतत्तु गोष्ठं भूतपूर्वं गौष्ठीनम् इत्यन्वयः । यत्र गावः प्राग् आसन् तन्नामैकं गौष्ठीनमिति । 'गोष्ठात् __ खञ् भूतपूर्वे'५ ।२।१८॥ इति खञ्, खस्येनादेशः, 'तद्धि 

तेष्वचामादेः '७।२।११७॥ ॥ 

तदाशितङ्गवीनं स्याद् गावो यत्राऽऽशिताः पुरा ॥९६४॥

६० १ यत्र पुरा पूर्वं गावः आशिताः तृप्ताः, तत् 

१. '-ऽनेन' इति४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ २. 'षिङ् इति२.५, 'षीञ्' इति३॥ ३ 'टाप्' इति५ ॥ ४. '-हरा' इति१, ‘-हर्या' इति३.४.५ ॥ ५. '-ना' इति३॥ ६ 'मरि' इति१.३ ॥ ७ 'मा-' इति३॥ ८. '-पादिगतं' इति१॥ ९. '-पे' इति५॥ १०. 'उवशल्योपकण्ठे' इति त्रिकाण्डशेष:२।२१७॥, पृ.२८१॥ ११. 'इति' इति३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १२. '-त्करण-' इति१, '-त्कर्षण-' इति२.४॥ १३. 'कर्मा-' इति५ ॥ १४ 'नीरुधो' इति३.४॥ १५. '-रां' इति३॥ १६. 'सार्गल-' इति१.२॥ १७ 'गो-' इति१.४॥ १८ 'खन्' इति३ ॥

स्थानम् आशितङ्गवीनम् उच्यते । आशितास्तृप्ता गावो ऽस्मिन्निति आशितङ्गवीनम् । 'अषडक्षाशितङ्गु-'५।४७ ।। इति स्वार्थे खः, खित्त्वान्मुम् ॥९६४॥ 

क्षेत्रे तु वप्रः केदारः 

            १ क्षियन्त्यत्र धान्यानि, क्षीयते हलैर्हिस्यते वा क्षेत्रम् । 'क्षि निवासगत्यो: '(तु.प.अ.), 'क्षि हिंसायाम्' (स्वा.प.अ.) वा, 'हुयामा-'(उणा-६०७)इति बाहुलकात् त्रः । क्षीयते शुष्यते धान्यैरत्रेति वा । '-ष्ट्रन्'(उणा-५९८) इति ष्ट्रन् । क्लीबेऽयम् । यद्विश्वः- "क्षेत्रं शरीरे केदारे 

१०   सिद्धस्थानकलत्रयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-४४] इति, तत्र । २ उप्यन्ते बीजान्यत्र वप्रः, पुनपुंसकः । “पुन पुंसकयोर्वप्रः''[अमरकोषः२।९।११॥] इत्यमरः । 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), 'वृधिवपिभ्यां रन्'(उणा १८५)। ३ के जले सति दारणमस्य, के शिरसि दारणाद् वा केदारः । 'हलदन्तात्-'६।३।९॥ इति सप्तम्यलुक् । कद्यते वा केदारः । कदिः सौत्रः, बाहुलकादरनि साधुः, पुंक्ली.। (त्रीणि वप्रस्य । 'क्यारा' इति भाषा) ॥ 

                                                                             सेतो पाल्याऽऽ लिसंवराः । 

           १ सीयते बध्यते सेतुः, पुंसि । 'षिञ् बन्धने'

२०   (स्वा.उ.अ.), 'सितनिगमिमसिसच्यविधाक्रु शिभ्यस्तुन्' (उणा-६७) । सिन्वन्ति बध्नन्त्येनं वा, तत्र । २ पलति पालिः । 'पल संवरणे'( ), 'कृशकुटि -'(हैमोणा ६१९)इति णिदिः । ३ आर्यतेऽनया आलिः । 'ऋ गतौ' (जु.प.अ.), आयूर्वः, 'अच इ: '(उणा-५७८), कपिरि कादित्वाल्लत्वम् । 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५॥) इति ङीषि आली च । 'इञ(ण) जादिभ्यः '(वा ३।३।१०८॥ )इतीञ्(इतीण)"[ ]इति स्वामी । “आली यन्तेऽम्भोत्र''[ ]इति तु भट्टः। ४ संवृणोति जलं संवरः । संवृजः पचाद्यच् । चत्वारि पालेः ॥ 

३०                                     क्षेत्रं तु शाकस्य शाकशाकटं शाकशाकिनम् ॥९६५॥ 

            १ शाकस्य क्षेत्रं शाकशाकटम् । २ एवं शाकस्य क्षेत्रं शाकशाकिनम् । भवने क्षेत्रे शाकट शाकिनौ । द्वे शाकक्षेत्रस्य ॥९६५ ॥ 

हेयं शालेयं षष्टिक्यं कौद्रवीण-मौद्गीने । 

व्रीह्यादीनां क्षेत्रे 

             १ व्रीहीणां क्षेत्रं त्रैहेयम् । एवं शालीनां क्षेत्रं शालेयम् । 'व्रीहिशाल्योर्डक्'५ ।२।२ ॥ इति ढक्, 'आय नेयीनीयियः फढखछघाम्-'७।१।२ ॥इति ढस्यैयादेशः, "किति च'७।२।११८॥ इत्यादिवृद्धिः, 'यस्येति च'६।४।१४८॥ । 

४०   व्रीहिक्षेत्रनामैकं त्रैहेयम् । शालिक्षेत्रनामैकं शालेयम् । १ षष्टिकानां क्षेत्रं षष्टिक्यम् । 'यवयवकषष्टिकाद् यत्' ५।२।३॥, प्रथमस्वरादिरयम् । एकं साठीचोखाक्षेत्रस्य । १-१ कोद्रवाणां क्षेत्रं कौद्रवीणम् । मुद्गानां क्षेत्रं मोद् गीनम् । उभयत्र 'धान्यानां भवने क्षेत्रे खञ्'५।२।१॥, खस्येनादेशः, 'तद्धितेष्वचामादेः'७।२।११७ ॥ ॥ 

                                                              अणव्यं तु स्यादाणवीनमणोः ॥९६६॥ 

             १-२ 'अण रण वर्ण भण मर्ण कण शब्दार्थाः (भ्वा.प.से.), 'अणश्च'(उणा-८), 'धान्ये नित्'(उणा-९) इत्युप्रत्ययः । अणोः क्षेत्रम् अणव्यम्, आणवीयम् । 

५०   'विभाषा तिलमाषोमाभङ्गाणुभ्यः '५।२४॥इति यत्, ‘ओ र्गुणः '६।४।१४६॥ । आणवीनमित्यत्र 'धान्यानां भवने-' ५।२।१।।इति खञ्, खस्येनादेशः, 'तद्धितेष्वचामादेः ७।२। ११७ ।। इति वृद्धिः, 'ओर्गुणः '६।४।१४६ ॥ । द्वे रालका दिधान्यविशेषक्षेत्रस्य । “अणोरिति रालकादिधान्यक्षेत्रे, अणुः रालकादिधान्यविशेषः''[]इति तद्धितढूण्ढी । "सूक्ष्मे व्रीह्यन्तरेऽप्यणुः''[विश्वलोचनकोशः, णान्तवर्गः, शो-१] इति श्रीधरः ॥९६६॥ भङ्ग्यं भाङ्गीनमौमीनमुम्यं यव्यं यवक्यवत् । 

                                     तित्यं तैलीनं माषीणं माध्यं भङ्गादिसम्भवम् ॥९६७॥

६० 

१. 'उप्यते' इति१ ॥ २. '-कम्' इति ॥ ३. 'बीजसन्ताने' इति१, काशकृत्स्नमतेऽयं धातुपाठः, 'डुवप् बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्या दयः ॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ ५. क्षीरतरङ्गिण्यादौ संवरणार्थकपलधातुर्न दृश्यते ॥ ६. '-सृ-' इति३.४.५॥ ७. 'ङीष्' इति४॥ ८. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्री-१४, पृ.१७॥ १०. '-यतो-' इति५ ॥ ११. '-ज्' इति१.५ ॥ १२. 'पाल्या' इति३ ॥ १३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ १४. 'कौ-' इति१.४.५ ॥ १५. ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १६. 'मण भण' इति३ ॥ १७ 'अण रण वण भण ('भण' इति क्षीरस्वामी न पठति) मण कण क्वण व्रण भ्रण ध्वण ('ध्वण' इति मैत्रेयो न पठति) शब्दार्थाः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८. 'आणवीनम्' इति३॥ १९. 'व्रीह्या-' इति४.५ ॥

            १-२ भङ्गानां क्षेत्रं भङ्ग्यम् । 'विभाषा तिल माषोमा-'५।२।४ ॥ इति यत् , पक्षे भङ्गानां क्षेत्रं भाङ्गी नम्। 'धान्यनां भवने क्षेत्रे खञ्'५।२।१॥, 'आय नेयी-७।१।२ ॥ इति खस्येनादेशः । द्वे सणक्षेत्रस्य ॥ 

            १-२ उमानां क्षेत्रम् औमीनम्, उम्यम् । प्राग्वत् खग्यतौ । द्वे अलसीक्षेत्रस्य ॥ 

            १-२ यवानां क्षेत्रं यव्यम्। यवकानां क्षेत्रं यव क्यम्। 'यवयवकषष्टिकाद् यत्'५ ।२।३॥ । द्वे यवक्षेत्रस्य॥ 

            १-२ तेलन्ति तिलाः । 'तिल गतौ'(भ्वा.

१०   प.से.), 'तिल स्नेहने'(तु.प.से.), तौदादिकादं वाऽच् । तिलानां क्षेत्रं तिल्यम्, तैलीनम् । “विभाषा तिल माषोमा-'५।२४॥ इति यत्, 'धान्यानां भवने- '५।२।१ ॥ इति खञ् । द्वे तिलक्षेत्रस्य ॥ 

           १-२ माषाणां क्षेत्रं माषीणम्, माष्यम् । प्राग्वत् खञ्यतौ । द्वे माषक्षेत्रस्य । भङ्गा शणधान्यमादिर्येषां तानि भङ्गादीनि, तेषां संभव उत्पत्तिरत्रेति भङ्गादिसंभवम् । "भङ्गा शणाख्यसस्ये स्यात्''[विश्वलोचनकोशः, गान्तवर्गः, श्रो-१५]इति श्रीधरः। उमाभङ्गेऽपि धान्य एवेष्यते। यद्यपि धान्यत्वमेतयोर्न प्रसिद्धम्, तथापि 'सणसत्तरसंधनम्' इति 

२०   वाक्याद् धान्यत्वं प्रसिद्धमेतयोरिति ॥९६७॥ 

सीत्यं हल्यम् 

           १ सीतयाँ सङ्गतं सीत्यम् । 'नौवयोधर्म-'४।४। ९१॥ इति यत् । २ हलेन कृष्टं हल्यम् । 'मतजनहलात् करणजल्पकर्षेषु'४।४।९७ ॥इति यत् । "हलस्य कर्षः हल्यम्, कर्षः कर्षणं कृष्यमाणं वा । 'मतजनहलात्-' ४१४९७ ॥ इत्यादिना यत्"[माधवीयधातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५६४]इति माधवः । द्वे हलोत्खेटितक्षेत्रस्य ॥ 

                                                                  त्रिहल्यं तु त्रिसीत्यं त्रिगुणाकृतम् । 

तृतीयाकृतम् 

           १ त्रयाणां हलानां कर्षः त्रिहल्यम् । 'रथसीता-

३०   हलेभ्यो यद्विधौ तदन्तविधि:'(वा-१।१।७२ ॥) इति 'मत जनहलात्-'४।४।९७ ।।इत्यादिना यत् । २ एवं तिसृभिः सीताभिः सङ्गतं त्रिसीत्यम्, प्राग्वद् यत् । ३ त्रिगुणं कृष्ट क्षेत्रं त्रिगुणाकृतम् । 'सङ्ख्यायाश्च गुणान्तायाः' ५।४५९ ॥ इति डाच् । ४ तृतीयवारं क्रियते स्म तृतीया कृतम् । 'कृञो द्वितीयतृतीयशम्बबीजात् कृषौ'५।४।५८॥ इति डाच् । चत्वारि वारत्रयहलखेटितक्षेत्रस्य ॥ 

                                                              द्विहल्याद्येवं शम्बाकृतं च तत् ॥९६८॥ 

           १ एवम् अमुना प्रकारेण द्विहल्यम्, आदिशब्दाद् द्विसत्यम्, द्विगुणाकृतमित्यादे मैकं शम्बाकृतम् इति । 

४०   शम्बा क्रियते स्म शम्बाकृतम् । 'कृञो द्वितीयतृतीय शम्बबीजात् कृषौ'५।४।५८ ॥ इति डाच् । शम्बाकृत मनुलोमकृष्टं पुनस्तिर्यक् कृष्यते स्मेत्यर्थः । " 'शमे र्बन्'(उणा-५३४), शम्बाशब्दोऽनुलोमकृष्टस्य प्रतिलोम कर्षणे वर्तते''["]इति शाब्दिकाः। शम्बा तालव्यादिः । दन्त्यादिरपीति केचित्, “सरित्सैरिभसम्बोकृतम्-''["] इति दन्त्यादित्वात्। 'समारदीधुं' इति भाषा ॥९६८॥ 

बीजाकृतं तूप्तकृष्टम् 

          १ अबीजं सत् सबीजं सम्पन्नं तथाकृतं बीजा कृतम् । 'कृों द्वितीयतृतीय-'५।४।५८॥ इति डाच् । 

५०   २ आदावुप्तं पश्चाद् बीजैः सह कृष्टम् उप्तकृष्टम् । 'पूर्वकालैकसर्वजरत्पुराण-'२।१॥४९॥इति समासः । द्वे बीजोप्तक्षेत्रस्य ॥ 

                                                                         द्रौणिकाऽऽढकिकादयः । स्युलॊणाढकवापादौ 

           १ द्रोणस्य वापो द्रौणिकः । 'तस्य वापः'

१. 'श-' इति३ ।। २. "ति-' इति१.३॥ ३ -कादिना' इति३ ॥ ४ 'भङ्गाणां' इति१॥ ५. 'मणउत्त-' इति४॥ ६. '-सा-' इति५ ॥ ७. '-संधान्नम्' इति३॥ ८ 'सीतायाः' इति४.५॥ ९. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'कर्ष' इति दृश्यते ॥ १०. 'मतजन-' इति१.२.४.५ ॥ ११. माधवीयधातुवृत्तौ- "हलस्य कर्षः हल्यः -कर्षः कर्षणं कृष्यमाणं वा । 'मतजनहलात् करणजल्पकर्षेषु' इति षष्ठ्यन्तात् कर्षेऽर्थे यत्" इति 

१२. -ण-' इति३ ॥ १३. '-शी-' इति१॥ १४. '-न्ते' इति४.५॥ १५. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'प्रतिलोमकृष्टस्य' इति दृश्यते ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-५८२, पृ.६६२ ॥ १७ —-म्ब-' इति४॥ १८ द्र. रामाश्रमी 

२।९।९।।, पृ.४०१ ॥ १९. तुलनीयोऽमरकोषः २।९।८॥ २०. 'कृजोटि' इति३॥ २१. 'सबी-' इति१ ॥ २२. 'द्रौ-' इति३ ॥

५।१।४५ ॥ इति ठक्, 'ठस्येक: '७।३।५०॥, 'किति च' ७।२।११८॥ । द्रोणशब्देन लोके 'सेई' इति ख्यातिः, द्रोणप्रमाणधान्यवपनं यत्र क्षेत्रे, तस्यैकम् । १ आढकस्य वापः आढकिकः । तस्य वाप:'५।१।४५ ॥ इति ठक्, 'ठस्येकः'७।३।५०॥ । आढकप्रमाणधान्यवपनं यत्र क्षेत्रे, तन्नामैकम् । आढकशब्देन 'माणउं' इति प्रसिद्धिः । आदिशब्दात् खारी, लोके 'कलसिका' इति प्रसिद्धिः, तत्प्रमाणधान्यवपनं यत्र क्षेत्रे, (स खारिकः) । एवं प्रास्थिकः कौडविकादयोऽप्यूह्याः। द्रोणश्चाढकश्च द्रोणा 

१०   ढकौ। उप्यतेऽस्मिन्निति वापः। 'करणाधिकरणयोश्च'३।३। ११७॥ इत्यधिकरणे घञ् । वापः क्षेत्रम् । द्रोणाढकयोर्वापः द्रोणाढकवापः, स आदिर्यस्याऽसौ स तथा । आदिशब्दाद् द्रोणं पचति सम्भवति अवहरति द्रौणिकः कटाहः, सम्भवत्यवहरति पचतीत्यर्थे ठक्, द्रौणिकी स्थाली । द्रोणाद् 'अण् च'५।२।१०३ ।। इत्यणि द्रौणी स्थाली। एव माढकिक: कटाहः, आढकिकी स्थालीत्याद्याः ॥ 

                                                                         खलधानं पुनः खलम् ॥९६९॥ 

           १ खलन्ति सञ्चीयमानानि धान्यान्यत्र खलधानम्, क्लीबे । पृषोदरादिः । २ खल्यन्ते सञ्चीयन्ते धान्यान्यत्र 

२०   खलम्, त्रिलिङ्ग : । 'खल सञ्चये '(भ्वा.प.से.), 'गोचरसञ्चर-'३।३।११९॥ इति साधुः । द्वे 'खलां' इति ख्यातस्य ॥९६९॥ 

चूर्णे क्षोदः 

           १ चूर्यते स्म चूर्णम्, पुंक्ली. । 'चूरी दाहे' (दि.आ.से.), क्तः, तत्र । २ क्षुद्यते क्षोदः । 'क्षुदिर्  संपेषणचूर्णनयो: '(रु.उ.अ.), कर्मणि घञ् । द्वे सक करधूले: । धूलिप्रायोऽयम् । यच्छाश्वतः-"चूर्णानि वासयोगाः स्युचूर्णो धूलिः सशार्करः''[शाश्वतकोशः, श्री ३८०] इति ॥ 

                                                                      अथ रजसि स्यु॰लीपांसुरेणवः । 

३०       १ रज्यते वस्त्राद्यनेनेति रजः, क्लीब। 'रञ्ज ___ रागे'(दि.उ.अ.), '-असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन्, असि अके अने घिनुणि च रञ्जेन्र्लोपो वाच्यः । यद्वा 'भूरञ्जि भ्यां कित्'(उणा-६५६)इत्यसुन्, ‘रजतरजकरज:सूपसङ्ख्या नम्'( )इति न्लोपः । रजसी, रजांसि इत्यादिरूपाणि । "रजेनापि (रजसाऽपि) रजः समम्''[शब्दभेदप्रकाशः, श्रो-३४ (३७)]इति शब्दप्रभेदः । “रजशब्दोऽकारान्तोऽपि" [अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, का-२, शो-५७५] इत्यने कार्थसङ्ग्रहटीका, तत्र । २ धूयते धूलिः, स्त्रियाम् । 'धूञ् कम्पने'(त्र्या.उ.से.), [बाहुलकाल्लिः ], 'कृदिका-

४०   रात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि धूली । ३ पंसयति वस्त्रादिकं पांसुः, पुंसि । 'पसि नाशने'(चु.उ.से.), दन्त्यान्तः, 'अर्जिशि-'(उणा-२७) इत्यादिना उणे (कुः) । ४ रीयते रेणुः, त्रिषु । ‘री गतौ '(त्र्या.प.अ.), 'अर्जि वृरीभ्यो णुः '(उणा-३१८)इति णु: । "रेणुर्द्वयोः"[अमर कोषः२।८।९८॥] इति त्वमरः । चत्वारि धूलेः ॥ 

लोष्टे लोष्टुलिर्लेष्टुः 

           १ लुष्यते लोष्टः, पुंक्ली.। 'लुष हिंसायाम्' ( ), क्तः । " 'लूञ् छेदने'(त्र्या.उ.से.), इत्य ___ स्मात् क्ते लोष्ट इति निपात्यते''[ ]इत्युज्ज्वलदत्तः,

५० 

१. 'भाषा' इति१, 'ख्यातः' इति५॥ २. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने १प्रतौ 'तनामैकं' इति दृश्यते ॥ ३ 'अवहरति सम्भवति' इति४॥ ४. '-र्थः' इति४॥ ५. 'धाना-' इति१.२.३॥ ६. 'धाना-' इति१.३॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः २।८।९९॥ ८. 'सम्पेषणे' इत्येव क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'क्तः' इति दृश्यते ॥ १०. '-लिः' इति३॥ ११. 'स्युः' इति१.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ १२. "सशर्करा ॥ ३८०(चूर्णो धूलिरुदाहृतः॥३८०)" इति मुद्रितशाश्वतकोशः, पृ.३४ ॥ १३. '-पांशु-' इति३.४॥ १४. 'रजते' इति१॥ १५. '-बेऽयम्' इति४.५ ॥ १६. 'अस्यकेऽने च रञ्जेनलोपो वाच्यः' इति सिद्धान्तकौमुद्यां कृदन्तप्रकरणे, पृ.५६४॥ १७ 'रजते-' इति१.२॥ १८. "भाष्यमते त्विति । तथा च षष्ठे 'रजकरजनरजःसूपसंख्यानम्' इति वार्तिकं प्रत्याख्यातुं भाष्यकृतोक्तम्-'रजकरजनरजःसु कित्त्वात् सिद्धे कित एवैते औणादिकाः' इति । तत्र कैयट :-रजक इति 'क्वुन् शिल्पि-४३९३' इति क्वुन् । रजनमिति 'रञ्जे: क्वुन् ४४४०' इति क्वुन् । रज इति 'भूरञ्जिभ्यां कित् ४८६२' इत्यसुन् प्रत्यय इत्यादि ॥" इति सिद्धान्तकौमुदीतत्त्वबोधिनीटीका, पृ.५६७॥ १९. 'मुद्रितानेकार्थकैर वाकरकौमुदीटीकायाम्-"रज इत्यकारान्तोऽपि" इति दृश्यते, भा-१, पृ.३२८॥ २०. 'ऊण्' इति५ ॥ २१. इदं चिन्त्यम्, 'रेणुर्द्वयोः' इत्यमरकोषे (२८।९८॥) दर्शनात्, 'रीयते रेणुः, स्त्रीलिङ्गः' इति तु स्वोपज्ञटीका ॥ २२. 'री गतिरेषणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २३. 'णुत्' इति१.३॥ २४ 'लोष्टपलितौ'(उणा-३७२)इति सूत्रसत्त्वादिदं विचारणीयम् ॥

तत्र । २ लोष्ट्यते लोष्टुः, पुंसि । 'लोष्ट सङ्घाते' (भ्वा.आ.से.), 'भृमृ[शी]तृ-'(उणा-७)इत्यादिना बाहुल कादुः । ३ दलयति दलि; स्त्रियाम् । 'दल विशरणे' (भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः (उणा-५५७)इतीन् । ४ लिश्यते लेष्टुः, पुंसि। 'लिश अल्पीभावे'(दि.आ.अ.), 'ऋत्वादयश्च'(चान्द्रोणा-१।२५)इति तुन् । चत्वारि 'ढल' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                       वल्मीकः कृमिपर्वतः ॥९७० ॥ वनीकूटं वामलूरो नाकुः शक्रशिरश्च सः । 

१०       १ वलन्ते प्राणिनोऽत्र वल्मीकः, पुंक्लीबः । "वल्मीकं पुनपंसकम्'' [अमरकोषः२।१।१४॥] इत्यमरः । 'वल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'अलीकादयश्च'(उणा-४६५) इति साधुः । "वहेश्चान्तस्य लत्वे वल्मीकम्''[]इत्याहुः । २ कृमीणां पर्वत इव कृमिपर्वतः ९७०॥ ३ वम्रीणा मुपदेहिकानां कूटं शिखरं वनीकूटम् । ४ वामं वामैर्वा लूयते वामलूरः । 'लूञ् छेदने '(त्र्या.उ.से.), 'खर्जि पिञ्जा(ञ्चा)दिभ्यः ऊरोलचौ'(उणा-५३०)इत्यूरः । वम्यते उद्गीर्यत इदमिति वामः, कीटाधुत्थापिता मृद् । कर्मणि 

घञ् । लवनं लू: छेदः । वामस्य लूमिलूः । वामलूं 

२०   रातीति वामलूर इति वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । ४ न अकति गच्छति नाकुः, पुंसि । 'अक [कुटिलायां] गतौ'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादुः । नमति खर्वतां प्राप्नोति भूभागोऽनेनेति वा । ‘णमु(णम) प्रह्वत्वे शब्दे च'(भ्वा. प.अ.), 'फलिपाटिनमिमनिजनां गुस्पटिनाकिधता(त)श्च' (उणा-१८)इत्युः, नाक्यादेशश्च, उ(इ)कार उच्चारणार्थः । ५ शक्रस्य शिरो मूर्धा शक्रशिरः, सकारान्तः। शक्रशिरसी शक्रशिरांसि इत्यादि । षड् वल्मीकस्य ॥ 

                                                 नगरी पू: पुरी द्रङ्गः पत्तनं पुटभेदनम् ॥९७१॥ निवेशनमधिष्ठानं स्थानीयं निगमोऽपि च । 

           १ नगा इव गजाः प्रासादा वा । ते सन्त्यत्रेति 

३०   नगरी, स्त्रीक्लीबें। [ख]मुखनगपांशु(पांसु)पाण्डुभ्यो : (वा-५।२।१०७॥)इति रः, गौरादित्वाद् ङीष् । “नश्यन्त्य स्यां वा नगरी । 'जठर-'(हैमोणा-४०३)इत्यादिना निपात नात् साधुः"[अभि., स्वोपज्ञटीका४।९७१ ॥] इत्याचार्याः । २ पिपर्ति पूरयति वा सर्वकौतुकं पूः, स्त्रीलिङ्गः । ' पालनपूरणयोः '(जु.प.से.), 'भ्राजभास-'३।२।१७७ ॥ इति क्विप्, 'उदोष्ठ्यपूर्वस्य'७।१।१०२॥, 'उरण रपरः'१।१।५१ ॥ 'हलि च'८।२७७ ॥ इति दीर्घत्वम् । “पूर्व पर्व [फर्व] मर्व पूरणे'(भ्वा.प.से.), क्विपि राल्लोपे पू:''[मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३७३]इति माधवः । ३ “अस्मादेव धातोः 

४०   'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥ इत्यप्, पूर्वविप्रतिषेधेन गुणे उत्वम्, गौरादिङीषि पुरी"[]इति सर्वधरः । “पूर्यतेऽत्रेति, 'पुर अग्रगमने'(तु.प.से.), घअर्थे कः, यद्वा इगुपधलक्षणः कः, ततो गौरादिङीषिपुरी"[ ]इति स्वामी । " 'कृग-'(उणा ५८२) इत्यादिना इप्रत्यये पुरिरिकारान्तोऽपि'"]इति सर्व धरः । त्रिलिङ्गोऽयम् । ४ द्रमन्त्यत्रेति द्रङ्गः । 'द्रम गतौ' (भ्वा.प.से), गम्यादेर्गन् । “आद्रङ्गोऽपि''[ ]इति शब्द प्रभेदः । “द्रागः''[ ] इति तु लिङ्गानुशासनवृत्तिः । ५ नाना दिग्भ्यः पतन्ति वणिजोऽत्रेति पत्तनम् । 'पल पतर्ने । (भ्वा.प.से.), 'वि(वी)पतिभ्यां तनन् '(उणा-४३०)इति 

५०   तनन् । यद्वा पतनं पत् गतिः, तां तनोतीति पचाद्यचीति पत्तनम् । पतस्तनं पत्तनं वा । "तद्वै पत्तनं तच्च पट्टनं पुटभेदनम्''["]इति वाचस्पतिः । तत्र पटेर्बाहुलकात् तनन्प्रत्ययः । 

१. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २. १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ ३. 'क्रत्वादयश्च' इत्यपि दृश्यते ॥ ४. '-न्ति' इति३.४.५॥ ५. 'पुंक्ली' इति१.२॥ ६. स्वामिमतेऽयं धातुपाठः, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ ७. '-लू' इति१ ॥ ८. २.५प्रत्यो स्ति, ‘णम प्रबत्वे' इति१, स्वामी च, ‘णम प्रबत्वे शब्दे' ('च' इति मैत्रेयः) इति मैत्रेयसायणौ ॥ ९. ५प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'स्त्रीक्ली' इति१.२ ।। ११. 'खमुखकुञ्जनगनखपाण्डुपांसुभ्यश्च' इति भाषावृत्तिः, ५।२।१०७॥, पृ.२२९ ॥ १२. स्वोपज्ञटीकायाम् "नश्यन्त्यस्यां नगरी स्त्रीक्लीबलिङ्गः, "जठर-" ॥ (उणा-४०३) ॥ इत्यरे निपात्यते' इति दृश्यते, ४१९७१ ॥, पृ.२१५ ॥ १३. 'पृ' इति१.३ ॥ १४. 'र्वोरुपधाया दीर्घ इक:'८।२७६ ॥ इत्यस्य प्रवृत्तिसत्त्वादिदं न युक्तम् ॥ १५. '-ष्' इति३॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्री १९, पृ.२५ ॥ १७. 'गौरादित्वाद्' इति३॥ १८. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां पुरीशब्दस्य व्युत्पत्तिर्नास्ति ॥ १९. पदचन्द्रिकायाम्-“अस्मादेव धातो: "ऋदोरप्"(पा.३।३ १५७॥)। पूर्वविप्रतिषेधेन गुणादुत्वम् (पा.७।१।१०२॥)। गौरादित्वात् (पा.४।१।४१॥) ङीष्, 'पुरी'- इति सर्वधरः । पूर्यते अत्र इति 'पुर मुखगमने' । घबर्थे कः (वा.३।३१५८॥)। ततो गौरादिङीषि (पा.४।१:४१ ।।) 'पुरी'- इति स्वामी ॥" इति दृश्यते, भा २, पुरवर्गः, श्री-१९, पृ.२५ ॥ २०. 'गन् गम्यद्यो: '(उणा-१२०)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २१. 'गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, शूो-१९, पृ.२५ ॥, रामाश्रमी२।१।२।।, पृ.१४९ ॥

         "पट्टनं शकटैर्गम्यं घौटकैनौभिरेव च ।। 

          नौभिरेव तु यद्गम्यं पत्तनं तत् प्रचक्षते ॥१॥"[] इति स्मार्तो भेदोऽत्र नाऽऽश्रितः । ६ पण्यानां पुटा भिद्यन्तेऽत्र पुटभेदनम् । अधिकरणे ल्युट् । “पुटानि भाण्डागाराणि भिद्यन्तेऽत्र''[]इति तु भट्टः । "पुटैर्विशिष्टगृहप्रकोष्ठादि भिर्भिद्यते विशेष्यत इति पुटभेदनम्''[]इति पञ्जिका । "पुटा भाण्डवासनानि भिद्यन्तेऽत्र''[अभि., स्वोपज्ञटीका ४।९७१ ॥] इत्याचार्याः ॥९७१॥ ७ निविशन्तेऽत्र निवेश नम् । निपूर्वः 'विश प्रवेशने '(तु.प.अ.), अधिकरणे ल्युट् । 

१०   ८ अधितिष्ठन्त्यस्मिन् जना इति अधिष्ठानम् । ल्युट् ल्युर्वा । ९ स्थितिः, स्थानम्, स्थानाय हितं स्थानीयम् । "राजादिभिः स्थीयतेऽत्रेति, ‘कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३॥ इत्यधिकरणेऽनीयर्''[ ]इति तु पञ्जिका । १० नियतं गच्छन्ति वणिजोऽत्रेति निगमः। 'गोचरसञ्चर- '३।३। ११९॥ इति साधुः । “ 'ग्रहवृदृनिश्चिगमे(गम)श्च'३।३१५८ ॥ इत्यादिनाऽधिकरणेऽच्"[]इति तु सर्वधरः । वाचस्पतिस्तु 

       "स्यात् स्थानीयं त्वभिनवों ग्रामो ग्रामशताष्टके । 

        तदर्धं तु द्रोणमुखं तच्च कर्बटमस्त्रियाम् ॥२॥ 

        कर्बटार्धे तु कटिकं स्यात् तदर्धे तु काबम् । 

२०    तदर्धे पत्तनं तच्च पट्टी पुटभेदनम् ॥३॥ 

       निगमस्तु पत्तनार्धे तदर्धे तु निवेशनम् । 

       कर्बटादधमो द्रङ्गः पत्तनादुत्तमश्च सः ॥४॥ 

       उद्रङ्गश्च निवेशश्च स एव द्रङ्ग इत्यपि ।" ["]

इति विशेषमाह । केचित्तु-अत्र नगरपत्तनस्थानीयानां भेद माहुः । “अष्टशतग्रामीयाणां व्यवहारस्थानं पुरम्, तत्र प्रधानभूतं नगरम्, यत्र राजा तत्परिचारकाश्च तिष्ठन्ति तत्पत्त नम्, दुर्गनगरं योजनविस्तीर्णं प्राकारादिवेष्टितं स्थानीयम्" []इति जातरूपः । सोमननन्दी त्वेवं नगरलक्षणमाह 

      "देवतायतनैश्चित्रैः प्रासादापणवेश्मभिः । 

३०   नगरं दर्शयेद् विद्वान् राजमार्गश्च शोभनैः ॥ ५॥"[] इत्याह । सामान्येन दश नगरस्य ॥ 

शाखापुरं तूपपुरम् 

         १ मूलनगरेऽसंमतो(त)जनौघस्याऽवस्थानार्थं मूल नगरसन्निधौ यदन्यत् पुरं नगरान्तरं क्रियते तन्मूलनगरस्य तरुस्थानीयस्य शाखेव शाखापुरम् । श्रीआचार्यास्तु-"शाखा इति, समीपवर्ति पुरं शाखापुरम्''[अभि., स्वोपज्ञटीका ४।९७२ ॥] इत्याख्यन्। "शाखा वेदविभागे स्यात् पादपाङ्गेति केऽपि च (शाखा वेदविभागोऽपि मध्यं स्यादन्तरेऽपि च)"[शाश्वतकोशः, शो-७४६] इति शाश्वत : । २ उप समीपे पुरस्य मूलनगरस्य उपपुरम्। 'अव्ययं विभक्ति-'

४०   २१६॥ इत्यादिना समासः । तथोक्तम्-"शाखानगरमा ख्यातं तथोपनगरं बुधैः"[हलायुधकोशः २।२८६॥]इति । द्वे 'पुरा' इति ख्यातस्य । गृह्याऽपि ॥ 

                                                                           खेटः पुरार्धविस्तरः ॥९७२॥ 

          १ खिट्यते खेटः, पुंक्ली. । 'खिट उत्त्रासे (भ्वा.प.से.), घञ् । “खेटस्तु निन्दिते ग्रामभेदे च वसुनन्दके"[विश्वलोचनकोशः, टान्तवर्गः, शो-११] इति श्रीधरः । “ग्रामाधानं च खेटकम्"[हलायुधकोश:२। २५८॥]इति हलायुधः। २ पुरस्याऽर्धं विस्तरोऽस्य पुरार्ध विस्तरः। “विस्तरस्तु प्रपञ्चे स्याद् विस्तारे प्रणयेऽपि च"

५०   [विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री-११४]इति महेश्वरः । द्वे 'जीर्णखेडउं' इति ख्यातस्य ॥९७२॥ 

स्कन्धावारो राजधानी 

          १ षण्णाममात्यादीनां प्रधानभूतत्वाद् राजास्कन्ध स्तमावृणोति स्कन्धावारः । 'वृञ् आवरणे (स्वा.उ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । २ राजा नृपो धीयतेऽस्यां राजधानी, स्त्रीक्लीबम् । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट । कटकोऽपि । "कटकोऽस्त्री राजधान्याम्''[विश्व लोचनकोशः, कान्तवर्गः, शो-४४] इति श्रीधरः । द्वे राजा श्रितमूलनगरस्य ॥ 

६०                                                                                  कोट्टदुर्गे पुनः समे । 

१ कुट्यते कोट्ट, पुंक्ली.। "कोट्टारघट्टहट्टाश्च"

१. 'पत्तनं' इति४॥ २ 'यद्गौम्यं' इति४॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, शो-१९, पृ.२५-२६॥ ४ १.३प्रत्यो स्ति॥ ५. "विशि-' इति१ ॥ ६ 'पुडा' इति४॥ ७ -त्रेति' इति३.५ ॥ ८ '-न्त्यत्र' इति४॥ ९, ४प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'त्वनिगमो' इति३. 'त्वतिलम्बो' इति स्वोपज्ञटीकायाम् ॥ ११-१. 'कार्वटम्' इति, ११-२. 'पत्तनं' इति स्वोपज्ञटीकायाम् ॥ १२. 'तद-' इति-१, ‘पट्ट-' इति३.४ ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीकायाम्, ४९७२ ॥, पृ.२१५ ॥ १४ 'स्थानीयानां' इति१॥ १५. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १६. 'उल्लासे' इति१, स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'किट खिट त्रासे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १७. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'विस्तारो' इति दृश्यते ॥ १८ '-उ' इति२.४, 'खेटौ' इति३॥ १९. '-णीते' इति३॥ २०. 'वरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

[अमरकोषः३।५।१८॥] इति तु पुंस्यमरलिङ्गशेषः । 'कुट्ट छेदने'(चु.प.से.), - पृषोदरादित्वाद् गुणः । २ दुःखेन गम्यतेऽस्मिन् दुर्गम् । 'सुदुरोरधिकरणे'(वा-३।२४८॥) इति डः। द्वे कोट्टस्य । राज्ञो निवासस्थानमेतत् ॥ गया पूर्गयराजर्षेः 

१ गच्छन्त्यस्यां पुण्यार्थिन इति गया। (पृषो दरादित्वात् साधुः) । गयराजर्षेः पुर् नगरी गयेत्यन्वयः । 

एकं गयराजर्षिपुरः ॥ 

                                                                      कन्यकुब्ज महोदयम् ॥९७३॥ 

१० कन्याकुब्जं गाधिपुरं कौशं कुशंस्थलं च तत् । 

           १ कन्या कुब्जा. अत्रेति कन्यकुब्जम् । तत्र हि जमदग्निना शापेन नृपतेः कन्या कुब्जीकृतेति प्रसिद्धिः । 'ड्यापोः संज्ञाछन्दसोर्बहुलम्'६।३।६३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् । २ महानुदयोऽस्य महोदयम् । ३ ह्रस्वाभावपक्षे कन्या कुब्जम् । एते त्रयः स्त्रीक्लीबलिङ्गाः ॥९७३॥ ४ गाधे राज्ञः पुरं गाधिपुरम् । ५ कुशाः सन्त्यत्र कौशम् । चातुरर्थिकोऽण् । ६ कुशानां स्थलं कुशस्थलम् । षट् केनुजपुरस्य ॥ 

                                                काशिर्वराणसी वाराणसी शिवपुरी च सा ॥९७४॥ 

२०       १ काशत इति काशिः, स्त्रीलिङ्गः । 'काश दीप्तौ' (भ्वा.आ.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन्। 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि काशी । अयं तालव्यान्तः । दन्त्यान्तोऽपीत्यन्ये । ३ वरणा च असिश्च वराणसी नद्यौ, तयोरदूरभवा, 'अदूरभवश्च'४।२।४० ॥ इत्यणि, 'वृद्धिर्यस्या चामादे:- '१।१७३ ॥ इति वृद्धौ, पृषोदरादित्वाद् रेफस्या ऽकारस्य दीर्घत्वे णकाराऽऽकारस्य ह्रस्वत्वे च ङीषि वारा णसी । २ पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वत्वे च वराणसी । यद्वा वराणा वीरणाख्यतृणानि सन्त्यस्यां वराणसी नदी, 'वुञ्छ एक-'४।२।८० ॥इत्यादिना तृणादिभ्यः स इति चातुरर्थिकः 

३०   सः, तस्यां अदूरभवेति वा, देशो वा वराणसः, तत्र भवा वा। ४ शिवस्य पुरी शिवपुरी । चत्वारि काश्याः ॥९७४॥ 

साकेतं कोसलाऽयोध्या 

            १ सा लक्ष्मीः, कं सुखम्, ताभ्यामितं साकेतम् । २ कोसलादेशयोगात् कोसला, दन्त्यमध्या । अर्श आदित्वादच् । ३ न योध्यते परैरिति अयोध्या । त्रीणि अयोध्यायाः ॥ 

                                                                                     विदेहामिथिले समे । 

             १ विदिह्यते विदेहा । 'दिह उपचये'(अ.प.अ.), घञ् । २ मिथ्यते मिथिला । 'मिथ मेधाहिंसयो: '(भ्वा. उ.से.), 'मन्थ विलोडने '(भ्वा.प.से., ज़्या.प.से.) वा,

४०   'मिथिलादयश्च'(उणा-५७)इतीलचि साधुः । द्वे मिथिलापुरः ॥ 

त्रिपुरी चेदिनगरी 

           १ तृतीया पुरी त्रिपुरी । मयूरव्यंसकादित्वात् । त्रयाणां पुराणां समाहारो वा. । भाष्यकारवचनात् स्त्री त्वम् । २ चेदीनां नगरी चेदिनगरी । द्वे 'चंदेरी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                       कौशाम्बी वत्सपत्तनम् ॥९७५॥ 

           १ कुशाम्बेन निर्वृत्ता कौशाम्बी । 'तेन निर्वृत्तम्' ४।२।६८ ॥ इति चातुरर्थिकोऽण्। २ वत्सराजस्य वत्सराज देशे वा पत्तनं वत्सपत्तनम् । एकं (वे) वत्सराज-

५०   नगरस्य ॥९७५॥ 

उज्जयनी स्याद् विशालाऽवन्ती पुष्पकरण्डिनी । 

           १ उत्कर्षेण जयति उजयनी । 'जि जये' (भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । अन्ये तूज्जयनी नाम राक्षसी देवता वा, तस्या निवास उज्जयनीति चातुरर्थि कमणमुत्पाद्य तस्य लोपमिच्छन्ति । २ विशेषेण शालते शोभते विशाला । 'शाल शोभने '( ), अच् । विशिष्टाः शाला अत्रेति वा । ३ अव्यते अवन्ती । ४ पुष्पकरण्डं नाम उद्यानम् , तद्योगात् पुष्पकरण्डिनी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥। यद्व्याडि:-"उज्जयि(य)न्यां 

६० यदुद्यानं तत् स्यात् पुष्पकरण्डकम्''["] इति । चत्वारि 'उज्जेणी' इति ख्यातायाः ॥ 

१. '-विशेषः' इति३॥ २. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ४प्रतौ 'पृषोदरादिः' इत्येव दृश्यते ॥ ३ -र्षे: पुर्याः' इति३॥ ४ 'यस्य स' इति१॥ ५. 'कनौ-' इति३॥ ६. 'कासृ' इति२.३॥ ७ '-' इति३.४॥ ८ '-स्था-' इति१.२॥ ९. 'वा-' इति१.३॥ १०. '-सी' इति१.४॥ ११. १प्रतौ नास्ति । १२. '-श-' इति१.२.४॥ १३. '-श-' इति२.५॥ १४. 'आदिभ्योऽच्' इति१.२ ॥ १५. मैत्रेयसायणमते दान्तोऽयं धातुः ॥ १६. '-सनयोः' इति३॥ १७. 'मन्थि' इति४॥ १८. '-पुर्याः' इति३ ॥ १९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'साधुः' इति दृश्यते ॥ २०. '-यिनी' इति१.३ ॥ २१. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।९७६ ॥, पृ.२१६॥ २२. १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ २३. 'उजेणी' इति१, 'उजणी' इति२.३॥ २४ '-तस्य' इति१॥

पाटलिपुत्रं कुसुमपुरम् 

          १ पाटलिभिः पुनाति पाटलिपुत्रम्। 'पूञ् पवने' (त्र्या.उ.से.), 'पुवो हुस्वश्च'(उणा-६०४)इति त्रन्(क्त्रः) । २ कुसुमबहुलं पुरं कुसुमपुरम् । द्वे पाडलीपुरस्य ॥ 

                                                                             चम्पा तु मालिनी ॥९७६ ॥ लोमपादकर्णयोः पू:

          १ चमति जनदौर्गत्यं चम्पा । 'चमु अदने' (भ्वा.प.से.), 'खल्पशिल्प- '(उणा-३०८)इति बाहुलकात् पे साधुः। यद्वा चणन्त्यस्यां चण्पा । 'चण हिंसादान 

१०   योश्च'(भ्वा.प.से.), चकाराद् गतौ, भ्वादौ, घटादिरयम्, णकारस्य 'म्ना(म्नां) धुट्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते '(हैमसू १।३।३९ ।।) इत्यनुस्वारानुत्पत्तौ ‘चण्पा' इत्येव स्वमते मूल पाठः। २ मालाः सन्त्यस्यां मालिनी ॥९७६॥ ३-४ लोमपादों राजर्षिः, कर्ण: कौन्तेयः, तयोः पू:, तेन लोम पादपुरी, कर्णपुरी। चत्वारि चम्पानगर्याः ॥ 

                                                                         देवीकोट उमावनम् । 

                                              कोटीवर्ष बाणपुरं स्याच्छोणितपुरं च तत् ॥९७७॥ 

          १ देव्याः कोट: कौटिल्यमत्र देवीकोटः । २ उमाया वनम् उमावनम्। ३ कोटीभिर्वर्षति कोटीवर्षम्। 

२०   ४ बाणस्य असुरस्य पुरं बाणपुरम् । ५ शोणित लिप्तं पुरं शोणितपुरम् । पञ्च नगरकोटस्य ॥९७७॥ 

मथुरा तु मधूपघ्नं मधुरा 

          १ मथति द्रष्ट्रमनो मथुरा । 'मन्थ विलोडने' (भ्वा.प.से.), 'मन्दिवासि(वाशि)-'(उणा-३८)इत्युरच् । मथुरायाः पिशाच्या अदूरभवा पुरीत्यन्ये । २ मधो दैत्यस्य उपघ्न आश्रयोऽत्र मधूपजम् । ३ मधुना राजते मधुरा । 'राजू दीप्तौ'(भ्वा.उ.से.), 'अन्येभ्योऽपि(अन्ये ष्वपि)-'३।२।१०१॥ इति डः। मधुः अधिष्ठाता अस्या 

ऽस्तीति वा। 'ऊषशुषि(सुषि)[मुष्क]मधु(मधो)-'५।२। 

३०   १०७॥ इति । त्रीणि मथुरायाः ॥ 

                                                                        अथ गजाह्वयम् । 

                                     स्याद् हास्तिनपुरं हस्तिनीपुरं हस्तिनापुरम् ॥ ९७८ ॥ 

         __ १ गजस्याऽऽह्वयोऽस्य गजाह्वयम् । यद्भारते "नगरे नागस्याऽऽह्वये''[]इति, “तेन गजपुरं नाम नगरम्" [] इत्यादि । २ हस्तिन्या इदं हास्तिनम्, तच्च तत्पुरं च हास्तिनपुरम् । ३ हस्तिन्याः पुरं हस्तिनीपुरम् । ४ पृषोदरादित्वादात्वे हस्तिनापुरम् । चत्वारि ‘हथिणापुर' इति ख्यातस्य ॥९७८॥ 

तामलिप्तं दामलिप्तं तामलिप्ती तमालिनी । 

स्तम्बपूर्विष्णुगृहं च स्यात् 

४०        १ ताम्यद्भिर्लिप्यते तामलिप्तम्। 'लिप उपदेहे' (तु.उ.अ.), क्तः। २ दामभिर्लिप्यते छाद्यते दाम लिप्तम् । ३ तामलिप्ती पृषोदरादित्वात् । “ताम लिप्ता दामलिप्ता च''[शब्दभेदप्रकाशः, शो-४६] इति शब्दप्रभेदैः । ४ तमालाः सन्त्यस्यां तमालिनी । 'अत इतिठनौ'५।२।११५ ॥, 'ऋन्नोभ्यो ङीप्'४।१।५। ५ स्तम्बगहना पू: स्तम्बपूः । समासान्तविधेरनित्यत्वाद् 'ऋक्पूरब्धूःपथामानक्षे'५।४।७४ ॥ इत्यप्रत्ययाभावः । ६ विष्णोर्गृहं विष्णुगृहम् । षट् त्रम्बावत्या नगर्याः ॥ 

                                                                    विदर्भा तु कुण्डिनम् ॥ ९७९ ॥ 

५०        १ विशिष्टो दर्भो कुशो वाऽस्यां विदर्भा । २ कुण्ड्यते पापमत्र कुण्डिनम् । 'कुडि दाहे '(भ्वा.आ.से.), 'बहुलमन्यत्राऽपि- '(उणा-२०७)इतीनच्, कुण्डिनाख्यं पुरं कुण्डिनम्। कुण्डिनापुरमित्यपि । द्वे विदर्भायाः ॥ ९७९ ॥ 

द्वारवती द्वारका स्यात् 

       ___ १ द्वाराणि सन्त्यस्यां द्वारवती । २ द्वारैः कायति द्वारका । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'आत:-' ३।२।३ ।। इति कः, क्षिपकादित्वादित्वाभावः । [यद्वा] द्वरतीति द्वारका । 'ढ कौटिल्ये '(भ्वा.प.अ.), ण्वुल् । द्वे द्वारकायाः ॥ 

१. 'पाट-' इति२.३ ।। २. 'चम्पा-' इति३॥ ३ 'चण श्रण दाने' इति स्वामी, 'चण शण श्रण दाने' इति मैत्रेयः, -दाने च' इति सायणः ॥ ४. '-दौ' इति५॥ ५: 'चम्पायाः' इति४॥ ६. इतोऽग्रे ५प्रतौ 'वर्षभिः' इति दृश्यते ॥ ७. '-दृस्य' इति४.५॥ ८. 'मन्द-' इति४॥ ९, द्र. स्वोपज्ञटीका ४।९७८ ।, पृ.२१६॥ १०. 'हथ-' इति५॥ ११. '-उर' इति४.५॥ १२. पूज्यकस्तूरसूरिसंपादितशब्दभेदप्रकाशे 'ताम्रलिप्ता दामलिप्ता' इति दृश्यते, अभिधानचिन्तामणिकोशः, पृ. २३४॥ १३. 'ऋक्पूसमा-' इति३॥ १४. 'द्वारा-' इति१॥ १५. 'द्वारे' इति३॥ १६. 'वृ वरणे' इति स्वामी, 'व अनादरे' इति मैत्रेयः, सायणसम्मतोऽयं धातुः, अत्र क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणी-२ द्रष्टव्या॥

                                                                                  निषधा तु नलस्य पूः ।    

           १ नितरां स्यन्ति कर्माण्यस्यां निषधा। षोऽन्त कर्मणि'(दि.प.अ.), 'ने: स्यतेरधक्'(हैमोणा-२५२)इत्य धक् । नलस्य राज्ञः पू: । नलराजनगर्या एकम् ॥ प्राकारो वरण: साले 

           १ प्रकुर्वन्ति तमिति प्राकारः । प्रक्रियते वा। घञि, 'उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम्'६।३।१२३ ॥ इति दीर्घत्वम् । यद्वा प्रथमं क्रियते प्राकारः । 'सादकारयोः 

कृत्रिमे'[भा.वा.६।३।१२२ ॥] इति दीर्घः। २ वियते वेष्ट्य 

१०  तेऽनेन वरणः। 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), करणे ल्युट् । वृणोतीति वा। ‘सुयुरुवृजो युच्'(उणा-२३२)इति युच्। ३ स्यति पर्यन्तं करोति सालः। 'षोऽन्तकर्मणि'(दि.प.अ.). बाहुलकात् कालन्। सल्यत इति वा। 'सल (षल) गतौ' (भ्वा.प.से.), घञि, दन्त्यादिरयम् । "सालो वरणसर्जयो:" []इति रभसः । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), ततो घनि 

शालः तालव्यादिरपि । तथा च- । 

  "तालव्यो नृपझषयोः शालो वृक्षे वृतौ द्रुभेदे च । 

   तालव्यदन्त्य उक्तस्तथा स्त्रियां वृक्षशाखायाम् ॥ १॥"[]

इत्यूष्मविवेकात् । [तत्र]। त्रीणि भूमिगढनामानि॥ 

२०         सालस्तु नगरपर्यन्ते भवति अत: कोट्टाद् विशेषः, कोट्टस्तु राज्ञो निवसनस्थानपर्यन्ते भवतीति न पुनरुक्ति दोषः । अन्ये तु कोट्टदुर्गाभ्यां सह त्रीनप्यभेदेनाहु: । वप्रो ऽपि । “वप्रेण पर्यन्तचरोडुचक्रः सुमेरुवप्रोऽन्वहमन्वकारि" [शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्लो-३७] इति माघः ॥ 

                                                                      चयो वप्रोऽस्य पीठभूः ॥ ९८०॥ 

           १ अस्य प्राकारस्य पीठभूः मूलभूमिः प्राकारा धारः। चीयते चयः, चवर्गप्रथमादिः। 'चिञ् चयने'(स्वा. उ.अ.), कर्मणि ‘एरच्'३।३।५६।। २ उप्यते प्राकारोऽत्र वप्रः, पुंक्ली. । 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), 'वृधु(वृधि)वपिभ्यां रन्'(उणा-१८५)इति रन्। द्वे दुर्गनगरे 

३०   परिखाया उद्धृतमृत्तिकास्तूपस्य त्रिंशद्धस्तप्रमाणस्य मूलबन्ध स्य यस्योपरि प्रकारो भवति, तस्य। तथा चाऽर्थशास्त्रम् "खातादुद्धृतपासुना वप्रं कारयेत्, तस्योपरि प्राकारम्"["] इति । तथा च धरणिः-"वप्रश्चावरणे वृन्दे प्राकारमूल बन्धने''["]इति ॥९८०॥ 

प्राकारानं कपिशीर्ष 

           १ प्राकारस्याऽग्रं प्राकाराग्रम् । २ कपिरिव शीर्षमस्य कपिशीर्षम् । द्वे 'कांगरा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                            क्षौमाऽट्टाऽट्टालका समाः । 

           १ क्षुवन्ति शब्दायन्ते योधा अत्रेति क्षौमम्, पुंक्ली.। 

४०   "क्षौममस्त्रियाम्''[अमरकोषः२।२।१२ ॥] इत्यमरः । 'टुक्षु शब्दे '(अ.प.से), 'अर्तिस्तुसुहुसृधृक्षिक्षुभाया[वा] पदि यक्षिनीभ्यो मन्'(उणा-१३७)इति मन्, बाहुलकाद् वृद्धिः । "क्षोमोऽवृद्ध्यादिः"[]इति मिश्राः । २ अट्टन्तेऽत्र अट्टः, पुंक्ली. । 'अट्ट हिंसातिक्रमयोः (भ्वा.आ.से.) अस्माच्चुरा दिण्यन्ताद् ‘एरच्'३।३।५६।। "- 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ।। इत्यकार:"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-१५९] इति माधवः। ३ बाहुलकादालप्रत्यये अट्टालः, स्वार्थे कनि अट्टालकः । भुरजनामानि त्रीणि । "प्राकाराग्रे रणगृहम्" ["]इति कौटिल्यः। "प्राकारेणाऽग्निवर्णेन साट्टालेनोन्नतेन 

५०   च"[ ] इति भागवतम्। “प्राकारेण सौवर्णेन अट्टाला: प्राकारोपरि रचितान्युनतानि युद्धस्थानानि तत्सहितेन"[]इति 

१. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'नलस्य पू:' इति दृश्यते ॥ २. 'स्याद-' इति२.५॥ ३. 'कानन्' इति१॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२१, पृ.३० ॥, रामाश्रमी २।२।३ ॥, पृ.१५०॥ ५. '-कः' इति४॥ ६. 'राज्ञा' इति३॥ ७. '-क्त-' इति३.४॥ ८ इतोऽग्रे ४प्रतौ 'भेदेनेति' इति दृश्यते ॥ ९. 'बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'पांशु-' इति१.३॥ ११. कौटिलीये अर्थशास्त्रे-“(१) चतुर्दण्डावकृष्टं परिखायाः षड्दण्डोच्छ्रितमवरुद्धं तद्विगुणविष्कम्भं खाताद् वप्रं कारयेत्, ऊर्ध्वचयं मञ्चपृष्ठं कुम्भकुक्षिकं वा हस्तिभिर्गोभिश्च क्षुण्णं कण्टकिगुल्मविषवल्लीप्रतानवन्तम् । पांसुशेषेण वास्तुच्छिद्रं वा पूरयेत् । (२) वप्रस्योपरि प्राकारं विष्कम्भद्विगुणोत्सेधमैष्टकं द्वादशहस्तादूर्ध्वमोजं युग्मं वा आचतुर्विंशतिहस्तादिति कारयेत् । रथचर्यासञ्चारं तालमूलमुरजकैः कपिशीर्षकैश्वाचिताग्रं पृथुशिलासहितं वा शैलं कारयेत् न त्वेव काष्ठमयम् । अग्निरवहितो हि तस्मिन् वसति।" इति दृश्यते, कौटिलीयम् अर्थशास्त्रम्, अधि-२ प्रक-१९, अध्या-३, पृ.८६॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२१, पृ.२९॥ १३. 'कपे-' इति१.२॥ १४ -गुरा' इति३॥ १५. 'क्षोम-' इति पदचन्द्रिकारामाश्रमीसम्मतपाठः ॥ १६. 'क्षौ-' इति१.३.४॥ १७ 'अत्ट अतिक्रमहिंसनयोः' इति स्वामी, 'अट्ट अतिक्रमणहिंसयोः' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १८ 'बु-' इति१.२॥ १९. '-ग्रेण गृहम्' इति१.३.५॥ २०. द्र. अम.क्षीर.२।२।१२।।, पृ.७६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः,

श्लो-३०, पृ.४४, तत्र-'प्राकाराग्रस्थितस्य रणगृहस्य' इति दृश्यते ॥

..

तट्टीका । "प्राकारमण्डपस्योपरि शालाया हादिपृष्ठे वात कुटिकायाः''[]इति स्वामी । “प्राकारधारणार्थोऽभ्यन्तरे क्षौमाख्ये"[]इति भट्टः । “अट्टेति ख्यातस्य गृहस्य''[]इति कोक्कटः । “मण्डपस्योपरि हर्म्यपृष्ठस्य''[]इति तु पञ्जिका॥ 

पूरे गोपुरम् 

        __ १ पुरो द्वारं पूर्वारम्, तत्र । २ गोप्यते गोपुरम्। 'गुपू रक्षणे'(भ्वा.प.से.), 'मद्गुरादयश्च'(उणा-४१)इति साधुः। यद्वा बाहुलकाद् गुपेरुरच् । "द्वारमात्रेऽपि गोपुरम्" [अमरकोषः३।३।१८२ ॥] इत्यनेकार्थः । “गोपुरं च पुरद्वारे 

१०   द्वारमात्रेऽपि मुस्तके''[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री १२३]इति महेश्वरः । द्वे पूर्वारस्य । “कथ्यते गोपुरं पुर द्वारम्"[हलायुधकोश:२।२८८ ॥] इति हलायुधः। “प्रतोल्या अन्तराले द्वौ''[]इति तट्टीका । 'बारी' इति भाषा ॥ 

                                                             रथ्याप्रतोलीविशिखाः समाः ॥९८१॥ 

१ रथं वहति रथ्या । 'तद्वहति रथयुग-'४। ४७६ ॥ इति यत् । “हितार्थे 'खलयवमाष-'५।१७।। इत्यत्र चकाराद् यत्''[ ]इति तु स्वामी । २ प्रतोलय न्त्यस्यामिति [प्रतोली] । प्रतोलयति परिच्छेदयति परा त्मीयानिति वा । ण्यन्तात् 'तुलि छेदने'( )इत्यतः 

२०   ‘एरच्' ३।३५६॥ इत्यच्, गौरादिः । प्रतोल्यत इति वा । 

'तुल उन्मादे'(चु.उ.से), घजि, गौरादिर्वा । ३ विशय्यन्ते प्रकाश्यन्ते द्रव्याण्यस्यामिति । 'शीङ: किद् ह्रस्वश्च (उणा ७०२)इति खन् (ख:) विशिखा । “विगतशिखा मुण्डितेव जनसम्मर्दाद् विशिखा'[ ]इति तु भट्टः । त्रीणि 'पोलि' इति ख्यातायाः ॥९८१॥ 

परिकूटं हस्तिनखो नगरद्वारकूटके । 

       __ १ परितः कूट्यते परिकूटम्, पुंक्ली. । 'कूट दाहें '(चु.उ.से.), घञ् । २ हस्तिनख इव हस्तिनखः। "शनैरनीयन्त रथात् (रयात्) पतन्तो रथाः क्षितिं हस्ति 

नखादखेदैः''[शिशुपालवधम्, सर्गः-३, शो-६८] इति 

३०   माघः । दुर्गद्वारावतरणार्थः क्रमनिम्नो मृत्कूटोऽपसो पानाख्यः । "हस्तिनखः परकूिटम्"[हलायुधकोशः २।२८८॥इति हलायुधः । “दुर्गद्वारोत्तरणमार्गे द्वौ''[ ] इति तट्टीका। बहिरतटमन्तःसोपानयुक्तं युद्धार्थमित्येके । फिरणी पागेर इत्यादिभाषा। ३ नगरद्वारे प्रतोल्यां कूटो मृत्तिकाराशिः नगरद्वारकूट:, स्वार्थे कनि नगरद्वारकूटकः, तत्र । द्वे 'पाज' इति ख्यातायाः ॥ 

मुखं निःसरणे 

           १ गृहादेनि:स्रियते प्रविश्यते च येन तद् मुख मिव मुखम्। खन्यत इति वा मुखम् । 'खनु अवदारणे'

४०   (भ्वा.उ.से.), "डित् खनेर्मुट् [स] चोदात्त:'(उणा-६९८) इत्यच्, आदेर्मुडागमश्च । मुखति मण्डयति, 'मुख मण्डने' ( ), इगुपधत्वात् के मुखमित्यन्ये । २ निःस्त्रि यतेऽनेन निःसरणम् । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट्, तत्र। यत् श्रीधरः-"मुखं वक्त्रे निःसरणे"[विश्व लोचनकोशः, खान्तवर्गः, श्रो-४] इति । येन गृहादेर्नि: स्रियते प्रविश्यते तन्नाम्नी द्वे । स्वामी तु-"गृहादिद्वार प्रवेशे मुखादिद्वयम्, तथा च 'मुखं स्वाङ्गम्'६।२:१६७ ।। इत्यत्र प्राङ्मुखी शालेत्यत्र न्यासे उक्तं शालाया द्वार प्रवेशो मुखमुच्यते "[न्यास:६।२।१६७॥] इत्याह। पञ्जिका-

५०   दिरप्येवम् । कोक्कटस्तु-"द्वे हट्टमण्डपादेः प्रवेशनिर्गम मार्गस्य" []इत्याहे ॥ 

                                                         वाटे प्राचीनाऽऽवेष्टको वृतिः ॥ ९८२॥ 

           १ वट्यतेऽनेनेति वाटः, त्रिषु । 'वट वेष्टने' (भ्वा.प.से.), करणे घञ्, [तत्र]। २ प्रागेव प्राचीनम् । 'विभाषाञ्चेरदिस्त्रियाम्'५।४।८ ॥ इति खः । “प्राचीन मित्येके"[अम.क्षीर.२।२।३ ॥] इति भट्टः। प्रआयूर्वाच्चि नोतेः 'शुषि(सि)चिमीनां दीर्घश्च'(उणा-१८३)इति क्रनि 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३०, पृ.४४ ॥ २. -णाऽभ्य-' इति४.५॥ ३. '-र' इति३.४.५ ॥ ४. 'कोकूटः' इति३॥ ५. 'तु' इत्यमरकोषे ॥ ६. 'गोपुरन्तु पुरद्वारि द्वारमात्रे च मुस्तके' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१३५ ॥ ७. '-ल्यां' इति४ ॥ ८. अम.क्षीर. न दृश्यते ॥ ९. इतोऽग्रे ४प्रतौ, 'तु' इति दृश्यते ॥ १०. 'शीङो ह्रस्वश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. ४प्रतौ नास्ति ॥ १२. क्षीरस्वामिकृतामरकोशटीकायाम्-"विगतशिखा मुण्डितेव सन्मताद् विशीर्यते जनसंमर्दैन वा विशिखा।" इति दृश्यते, अम.क्षीर.२।२।३ ॥, पृ.७४ ।। १३. 'पौ-' इति१.३ ॥ १४. 'कूट परिदाहे' इति मैत्रेयः, 'कूट परितापे' इति सायणः ॥ १५. 'इति' इति३.४॥ १६. 'डिति' इति३.४॥ १७. -चि' इति४ ॥ १८. 'इगुपधलक्षणत्वात्' इति३.४॥ १९. '-त्येके' इति४ ।। २०. "मुखशब्देनात्र द्वारप्रदेशः शालाया उच्यते । स्वाङ्गमद्रवलक्षणमिह गृह्यत इति ॥" इति न्यासे, भा-५, ६।२।१६७ ॥, पृ.१५९ ॥ २१. द्र. पदचिन्द्रका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३७, पृ.५४ ॥ २२. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् 'प्राचीर-' इति दृश्यते, २।२३ ॥, पृ.७४ ।।

दीर्घत्वे प्राचीरमेवेति पञ्जिकादयः । ३ आवेष्टते आवे ष्टकः । 'वेष्ट वेष्टने'(भ्वा.आ.से.), आपूर्वः, ‘ण्वुल् तृचौ'३।१।१३३ ।। इति ण्वुल् । ४ वियतेऽनया वृतिः, स्त्रीलिङ्गः। 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से), '- आच्छादने'(चु. उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । "वाट इति विषय सप्तमी स्वार्थे कनि वाटिका''[ ] इति. हलायुधटीका । चत्वारि कण्टकादीनां 'वाडि' इति ख्यातायाः ॥९८२॥ 

पदव्येकपदी पद्या पद्धतिर्वर्त्म वर्तनी । 

                                       अयनं सरणिर्मार्गोऽध्वा पन्था निगमः सृतिः ॥९८३॥ 

१०       १ पदमवति पदवी । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा. प.से.), अचि गौरादिः । पदं वाऽस्त्यत्रेति वप्रकरणे 'अन्येभ्योऽपि- '(वा-५।२।१०९॥)इति वः, गौरादिः । 

"पद्यते गम्यतेऽनया वा । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), 'पद्यटिभ्यामवि:'( )इत्यविः, ततः 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि पदवी''[]इति पञ्जिका। 

• "पदस्यविःपक्षिणी पदविः, ततः ‘कृदिकारात्-'(गण सू-४।१४५ ॥)इति ङीषि पदवी"[ ]इति सर्वधरः । २ एकोऽसहायः पदोऽस्याम्, गन्तृणामविरलपादत्वादेकोऽभिन्नः पादोऽस्यां वा एकपदी । 'कुम्भपदीषु च'५।४।१३९॥ इति 

२०   साधुः। ३ पादाय हिता पद्या, वितृणत्वात् । 'शरीरा वयवाच्च'५।१६॥ इति यत्। 'पदमस्मिन दृश्यम'४।४। ८७ ॥ इति वा यत्, ‘पद्यत्यतदर्थे '६।३।५३ ॥ इति पदा देशः । पद्यते गम्यते वा। 'ऋहलोर्ण्यत् '३।१।१२४॥, संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः। ४ पादाभ्यां हन्यते पद्धतिः । हन्तेः क्तिन्, 'हिमकाषिहतिषु च'६।३ ५४॥ इति पद्भावः, 'झयो होऽन्यतरस्याम्'८।४।६२ ॥ इति धत्वम् । ५ वर्तन्ते ऽनेनेति वर्त्म, क्लीबे । 'वृतु वर्तने '(भ्वा.आ.से.), 'उणादयो बहुलम् , भूतेऽपि दृश्यन्ते'( )इति मनि न्प्रत्ययः । ६ वर्तन्तेऽनयेति वर्तनिः। 'वृतु वर्तने'(भ्वा. आ.से.), 'अदेर्मुट च'(उणा-२६२), 'वृत्तेश्च'(उणा-

३०   २६३) इति मुडागमोऽनिप्रत्ययश्च "अदिवृतिभ्यां मुट् च' इति वक्तव्ये पृथग्योगकरणात् पक्षे मुड् न भवति, तेन वर्तनिः"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-४९१] इति माधवः । “चकारान्मुट चेत्येके, तेन वर्त्मनिरित्यपि''[] इत्युज्ज्वलदत्तः । तथा च चुल्लिभट्टवृत्तौ-"वर्त्मनिराशि (निवासि?)वितर्दिपुरन्ध्री''["] इत्युक्तम् । 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि वर्तनी । ७ अयन्तेऽनेन अयनम् । 'अय गतौ'(भ्वा.आ.से.), ल्युट् । “ईयतेऽनैन" ["]इति स्वामी। ८ सरन्त्यस्यां सरणिः, स्त्रीलिङ्गः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अर्तिसृधृ-'(उणा-२५९)इत्यादि-

४०   नाऽनिप्रत्ययः । ङीषि सरणी, दन्त्यादिरयम्, “सरणी (सरणिः) श्रेणिवर्त्मनोः''["]इति दन्त्यादौ रभसात् । 'श हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), ततः शरणिरित्येके । तथा च "शुभं शुभे प्रदीप्ते च शरणि[:] पथि वाऽवलौ(वाऽ वनौ''["]इति तालव्यादावजयः । ९ पथिकपादैर्मृज्यते वितृणीक्रियते मार्गः । 'मजूष शुद्धौ '(अ.प.वे.), कमणि घञ् 'चजोः कु घिण्ण्यतो: '७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । मार्ग्यतेऽनेनेति वा । 'मृग(मार्ग) अन्वेषणे'(चु.उ.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति करणे घञ् । १० अत्ति बलं 

पथिकानाम्, अत्यते सततं गम्यतेऽनेनेति वा अध्वा । 

५०   'अद्(अद) भक्षणे'(अ.प.अ.), 'अत सातत्यगमने'(भ्वा. प.से.) वा, 'अदेरतेर्वा धश्च'( )इति क्वनिप्, धश्चा न्तादेशः । अध्वानौ, अध्वानः इत्यादि । ११ पथन्त्यत्र, पथन्ते(पथ्यते)ऽनेनेति वा पन्थाः , पुंसि । 'पर्थे गतौ' (भ्वा.प.से.), 'पथिमथिभ्यामिन् '(चान्द्रोणा-३।८४)इतीन्। पतन्त्यनेनेति वा । 'गमेरिनिः '(उणा-४४६)इत्यनुवर्तमाने 'पते(पत)स्थश्च'(उणा-४५२) इति इनिः प्रत्ययः, थश्चा ऽन्तादेशः । " वाट: पथश्च पन्थाश्च (माथश्च)"[त्रिकाण्ड शेषः२।१।१९॥]इति त्रिकाण्डशेषात् पथोऽदन्तोऽपि । १२ निगच्छन्त्यनेनेति निगमः, पुंसि। 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.),

६० 

१. 'प्राचीन' इति३.४.५ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२१, पृ.३० ॥ ३. 'विषये' इति४.५॥ ४ -भ्यो विः' इति३॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-१५, पृ.१९ ॥ ६ -स्य' इति३॥ ७ 'वास्यां' इति५॥ ८ चकारोऽष्टाध्याय्यां न दृश्यते ॥ १. १प्रतौ नास्ति॥ १०. '-विति-' इति४.५ ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-१५, पृ.१९॥ १२. अम.क्षीर. न दृश्यते॥ १३. 'त्र' इति३॥ १४. '-णि-' इति२.४॥ १५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।१।१५॥, पृ.१६ ॥, रामाश्रमी २।१।१५ ॥, पृ.१४७॥ १६. 'शुभ-' इति४॥ १७. द्र. रामाश्रमी २।१।१५ ॥, पृ.१४७ ॥ १८. 'मृजू' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १९. 'अधिकरणे' इति३॥ २०. 'अदेर्ध च'(उणा ५५५)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २१. 'पथि' इति१.३॥ २२. 'निः प्रत्ययः' इति४, 'इनिप्रत्ययः' इति५॥ २३. 'निर्गच्छन्त्यनेन' इति३ ॥

'गोचरसञ्चर-'३।३।११९॥ इत्यादिना करणाऽधिकरणे वा घः । १३ सरन्त्यनया सृतिः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥ त्रयोदश सामन्येने पथः ॥९८३॥ 

            विशेषादाह 

सत्पथे स्वतितः पन्थाः 

           १ संश्चासौ पन्थाश्च सत्पथः । 'ऋक्पूरब्धू: ५।४।७४ ॥ इत्यः, तत्र । २-३ स्वतितः सूपसर्गादत्यु पसर्गाच्च पन्था योज्यते, तेन सुः पूजितः पन्थाः सुपन्थाः । 

अतिः पूजितः पन्थाः अतिपन्थाः । स्वती पूजायाम् ,

१०   'कुगतिप्रादयः '२।२।१८॥इति समासः, 'न पूजनात्'५।४। ६९॥ इत्यत्र स्वतिग्रहणाद् ‘ऋक्पूरब्धः-'५।४।७४ ॥ इत्या दिना प्राप्तसमासान्तनिषेधः । सुपन्थानौ, सुपन्थानः । अतिपन्थानौ, अतिपन्थानः इत्यादि । त्रीणि शोभनमार्गस्य ॥ 

                                                                                   अपन्था अपथं समे । 

          १-२ न पन्था अपन्था। 'पथो विभाषा' ५।४। ७२ ॥ इत्यज्विकल्पः। अचि अपथम्। 'अपथं नपुंसकम्' २।४।३०॥इति क्लीबता। द्वे 'ऊवट' इति ख्यातस्य ॥                              

                                               व्यध्वो दुरध्वः कध्वा विपथं कापथं च सः ॥९८४॥ 

२०       १ विरुद्धोऽध्वा व्यध्वः। 'उपसर्गादध्वन: ५।४। ८५ ॥ इत्यच् । २ दुर्निन्दितोऽध्वा दुरध्वः । 'उपसर्गाद ध्वन: ५।४।८५ ॥ इत्यच् । उभावपि रामवत् । ३ कुत्सि तोऽध्वा कदध्वा । 'कोः कत्तत्पुरुषेऽचि'६।३।१०१॥ इति को: कत् । ४ विरुद्धः पन्था विपथम्। 'ऋक्पूरब्धू:-' ५।४७४ ॥ इत्यप(इत्यः)। ५ कुत्सितः पन्थाः कापथम्। 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४।७४ ॥ इत्युप्(इत्यः), 'का पथ्यक्षयोः' ६।३।१०४॥ इति कोः कादेशः, 'पथ: सङ्ख्याव्ययादेः' (वा-२।४।३० ॥)इति क्लीबता । अमरस्तु विपथका 

पथशब्दौ पुंस्याह। [गौडश्च] यदाह-"व्यध्वौ विपथका 

३०   पथौ''[ ]इति । बृहस्पतिमिश्रास्तु-"अतिपन्था इत्यादौ ‘पथः सङ्ख्याव्ययादेः '(वा-२।४।३०॥)इति न क्लीबत्वम्, सङ्ख्यादिपथशब्देनाऽव्यभिचारिसमासान्तेन साहचर्यादव्य यादिपर्थशब्दस्याऽपि कृतसमासन्तस्यैव ग्रहणात् , एवं च 'विपथः कापथः' इति पुंल्लिङ्गः पाठः प्रामादिकः" ["] इत्याख्यन् । तथा च-" -'सङ्ख्याव्ययादेः '(वा २।४।३०॥)इत्यत्र विपथमेवोदाहृतम्, सङ्ख्याव्ययपूर्वकश्च पथ इति वामनेनाऽपि क्लीबत्वं प्रोक्तम्''["]इति स्वा म्यादयः । अन्ये तु-"लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वात्''["] इति समादधते। वयं तु 'पथः सङ्ख्याव्ययादेः (वा-२४ । ३०॥)इत्यत्र कृतसमासान्तपथरूपस्य ग्रहणात्, पथते व्या-

४०   प्नोतीति 'पथे गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यस्य पचाद्यजन्तपथ शब्देन समासे पंस्त्वमेवाचक्ष्महे । तथा च त्रिकाण्डशेष: "वाटः पथश्च मथश्च(माथश्च) ''[त्रिकाण्डशेष:२।१ ।१९॥] इति। अत एव-"सत्पथस्तु सुपन्थाः स्याद् व्यध्वो विपथ कापथौ''["] इति रभसे पुंस्त्वम्। पचाद्यजन्तपथशब्देन कुपथोऽपीत्याहुः । पञ्च कुमार्गस्य ॥९८४॥ 

प्रान्तरं दूरशून्योऽध्वो 

           १ प्रकृष्टमन्तरं व्यवधानमवकाशो वा ग्रामयो रत्रेति प्रान्तरम् । दूरं शून्यो दूरशून्यः । 'सुप् सुपा' २।१।४॥ इति समासः। "दूरश्चासौ शून्यश्चेति दूरशून्यः,

५०   छायातरुजलादिवर्जितोऽध्वा'"[]इति तु पञ्जिका । एकं दूरशून्यमार्गस्य ॥ 

कान्तारो वर्त्म दुर्गमम् । १ चौरकण्कटकादिभिर्दुर्गमः पन्थाः कांश्चिन्न तारयति कान्तारः। "पृषोदरादित्वात्"[ ]इति सुभूतिः । "कस्य जलस्य सुखस्य वा अन्तं नाशमियर्ति कान्तारः । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥"[ ]इति तुं भट्ट । पुंक्लीबोऽयम् । यदमर:-"महारण्यं( –ण्ये) दुर्गपथे कान्तारः पुनपुंसकः(-म्)"[अमरकोषः३।३।१७२ ॥] इति । "कान्तारः प्रान्तरे तुल्यार्थे इत्येके ''[ ] इति 

६० ___ भट्टः। एकं चौराद्युपद्रुतमार्गस्य ॥ 

१. '-णे-' इति१॥ २. ४प्रतौ नास्ति ॥ ३. 'यु-' इति३ ॥ ४ 'नज्' इति३ ॥ ५. 'उ-' इति१ ॥ ६ 'कुपन्था' इति५ ॥ ७ 'पुंस्यप्याह' इति४॥ ८ द्र. स्वोपज्ञटीका४।९८४॥, पृ.२१८॥ ९ '-तिः' इति३.४॥ १०. 'क्लीबता' इति४॥ ११. '-पथि-' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-१६, पृ.२१॥ १३. 'पथि' इति३॥ १४ 'शब्दस्य' इति३ ॥ १५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।१।१६॥ पृ.१७॥, रामाश्रमी२।२।१६॥, पृ.१४८॥ १६ तुलनीयोऽमरकोषः२।२।१७॥ १७ 'पृषोदरादिः' इति४॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-१७, पृ.२२ ॥ १९. १.३प्रत्यो स्ति॥ २०. ४.५प्रत्यो स्ति॥ २१. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"कस्याम्भसोन्तमृच्छति कान्तारम्" इति दृश्यते, २।१।१७॥, पृ.७३ ॥

                                          सुरुङ्गा तु सन्धिला स्याद् गूढमार्गो भुवोऽन्तरे ॥९८५॥ 

           १ सरत्यनया सुरुङ्गा । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सर्तेः सुर्च'(हैमोणा-१०८)इत्युङ्गः । २ सन्धिं लाति सन्धिला । सन्धिरपि । भुवो धरित्र्या अन्तरे मध्ये गूढमार्गः छन्नः पन्थाः । द्वे सुरङ्गायाः ॥९८५॥ 

चतुष्पथे तु संस्थानं चतुष्कम् 

           १ चतुर्णां पथां समाहारः चतुष्पथम्। 'ऋक् पूरब्धूः- '५।४।७४ ॥ इत्यप् (इत्यः), पात्राद्यन्तो द्विगु 

१०   र्नेबन्तः, 'पथः सङ्ख्याव्ययादेः '(वा-२।४।३०॥) इति क्लीबता, तत्र । २ संतिष्ठन्तेऽत्र संस्थानम्। अधिकरणे ल्युट । ३ चत्वारोऽवयवा अस्य चतुष्कम्। त्रीणि 'चउवटो' इति ख्यातस्य ।। 

                                                                                          त्रिपथे त्रिकम् । 

            १ त्रयाणां पथां समाहारः त्रिपथम् । 'ऋक्पूर ब्धू:-'५।४।७४॥ इत्यप्रत्ययः, 'पथः सङ्ख्याव्ययादेः '(वा २४।३०॥)इति क्लीबता, तत्र । २ त्रयोऽवयवा अस्य त्रिकम् । द्वे 'त्रिवटा' इति ख्यातस्य ॥ 

द्विपथं तु चारपथः 

२०        १ द्वौ पन्थानौ समाहृतौ द्विपथम्, त्रिपथवत् । २ चाराय पन्थाः चारपथः । 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४।७४॥ इत्यप्रत्ययः । द्वे बिवटा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                            ___ गजाद्यध्वा त्वसङ्कलः ॥९८६॥ घण्टापथः संसरणं श्रीपथो राजवर्त्म च । 

                                           उपनिष्क्रमणं चोपनिष्करं च महापथः ॥९८७॥ 

            १ असङ्कलः गजादीनामध्वा मार्गो गजाद्यध्वा ॥९८६॥ २ घण्टोपलक्षितानां हस्तिनां मार्गो घण्टापथः । 'ऋक्पूरब्धःपथामानक्षे'५।४७४ ॥ इत्यप्रत्ययः समासान्तः । "दशधन्वन्तरो राजमार्गो घण्टापथः स्मृतः''[ ]इति चाण क्यः। ३ सम्यक् संभूय वा सरन्त्यत्र अनेन वा संसर-

३०   । __णम् । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'करणाधिकरणयोश्च'३। ३।११७ ॥ इति करणेऽधिकरणे वा ल्युट । ४ श्रिया उपलक्षितः पन्थाः श्रीपथः। 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४।७४ ॥ इत्यः । ५ राजयोग्यं वर्त्म राजवर्त्म । ६ उपनिष्क्रम्यते ऽनेनेति उपनिष्क्रमणम्। 'क्रमु पादविक्षेपे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट्, षडक्षरोऽयमखण्डः। ७ उपनि:कीर्यते(उप निष्कीर्यते) सैन्यमस्मिन् उपनिष्करम् । 'क विक्षेपे' । (तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३ ।३।५७ ॥ इत्यप् । ८ महांश्चासौ पन्थाश्च महापथः । प्राग्वदकारप्रत्ययः समासान्तः । सप्त (अष्टौ) राजमार्गस्य । मिश्रास्तु-"घण्टापथः संसरण-

४०   मिति नामद्वयं सामान्येन राजपथमात्रस्य तत्संसरणं पुरस्य चेद्भवति तदा उपनिःकिरन्त्याधिक्येन निःसरन्ति सैन्या न्यत्रेति, ['कृ विक्षेपे'(तु.प.से.)], 'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥, उपनिष्करम्, किष्कुश्च पारस्करादीनां [सुटि] । अन्यस्य तु घण्टापथः संसरण एव पुरस्येति स्वामिसर्वधराद्याः, 'बुधैः संसरणं वर्त्म गजादीनामसङ्कलं पुरस्योपस्करं चोक्तम्' इति हुग्र:(हुग्नः)"[ ]इति व्याख्यन् ॥९८७॥ विपणिस्तु वणिग्मार्गः 

            १ विपणन्तेऽस्यामिति विपणिः, स्त्रीलिङ्गः । माघस्तु-"पर्यापतत्क्रयिकलकमगण्यपण्यपूर्णापणं विपणिनो 

५०   विपणिं विभेजुः"[शिशुपालवधम् ५।२४ ॥] इति पुंस्यप्याह । 'पण व्यवहारे स्तुतौ च'(भ्वा.आ.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः' (उणा-५५७)इतीन् । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥)इति ङीषि विपणी च । “विपणिस्तु स्त्रियां पण्यवीथ्या मापणपण्ययोः''[विश्वलोचनकोशः, णान्तवर्गः, श्लो-७७] इति श्रीधरः। “पर्यापतत्क्रयिकेति पद्ये विपणिः पण्यं हट्टो वा विद्यते येषां ते विपणिनः, शिखादित्वादिन्, विपणिं पण्यवीथिकामित्यर्थः । “आपण आवारिका, विपणिर्हट्टः" []इति वल्लभेन व्याख्यातमत एव प्रयोगाद् विपणेः पुंस्त्वमपि"["]इति सर्वधरः । [२ वणिजां मार्गो वणिग्-

६०   मार्गः।] पण्यवीथ्यपि । तत्र पण्यानां विक्रेतव्यवस्तूनां 

१. 'चौ-' इति४.५॥ २. '-टो' इति ॥ ३. 'पथं' इति३॥ ४ 'इत्यप्' इति४॥ ५. 'बे-' इति ॥ ६ -तिः' इति५॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्लो-१८, पृ.२३ ॥, रामाश्रमी २।१।१८॥, पृ.१४९॥ ८. 'इत्यप्रत्ययः' इति४॥ ९. '-नेन' इति५॥ १०. 'पूर्व-' इति४ ॥ ११. 'प्रो-' इति५ ।। १२. '-णा' इति शिशुपालवधे, ५।२४॥, पृ.१२३॥ १३. 'विपणिर्विभेजुः' इति शिशुपालवधे, ५२४॥, पृ.१२३॥ १४. 'हट्टे' इति४॥ १५. '-न्ते' इति४॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।२।२॥, पृ.२३ ॥

वीथी गृहद्वारपिण्डिका पण्यवीथीति व्युत्पत्तिः । तथा च शाश्वत:-"आपणः पण्यवीथी च द्वयं वीथीति संज्ञितम्" [शाश्वतकोशः, श्लो-३२५] इति । "आपणः पण्यवीथ्यां च पण्ये च विपणिः स्त्रियाम्''[]इति रभसः । द्वे हट्टमार्गस्य ॥ 

                                                                                 स्थानं तु पदमास्पदम् । 

         १ तिष्ठन्त्यस्मिन् स्थानम् । अधिकरणे ल्युट् । २ पद्यतेऽस्मिन्निति पदम्, क्लीबे । ३ आ समन्तात् पदम् [ आस्पदम् ], दन्त्यपवर्गाद्यमध्यः । 'आस्पदं प्रति 

१०   ष्ठायाम्'६।१।१४६ ॥ इति साधुः। सामान्येन त्रीणि स्थान स्य । 'ठाम' इति भाषा ॥ श्लेषस्त्रिमार्गाः शृङ्गाटम् 

         १ त्रयाणां मार्गाणां समाहारः त्रिमार्गी, तस्याः त्रिमार्गाः, श्लेषो मीलनं शृङ्गाटम् इत्युच्यते । शृङ्ग प्राधा न्यमटतीति शृङ्गाटम् । 'अट गतौ '(भ्वा.प.से.), 'कर्म ण्यण'३।२।१॥ । “शृङ्गेणाऽटन्त्यत्र''[ ]इति तु भट्टः । शृङ्गाटवन्मार्गस्त्रिकोणत्वाद् वा । कप्रत्यये शृङ्गाटकम् । यदाह-"शृङ्गाटकं पथां श्लेषः संस्थानं च चतुष्पथम्" []इति । मार्गत्रयं यत्र मिलति तत्स्थानस्यैकम् ॥ 

२०                                                                __ बहुमार्गी तु चत्वरम् ॥ ९८८॥ 

            १ बहवो मार्गाः समाहृता इति बहुमार्गी । चतते ऽस्मिन् चत्वरम्, क्लीबे । 'चते गतौ याचने च '(भ्वा. प.से.), 'कृगृ[वृञ्] चतिभ्यष्ट्वच्( - भ्यः ष्वरच्) '(उणा २७९)इति ट्वरच् (वरच्) । बहवो मार्गा यत्र मिलन्ति, तत्स्थानस्यैकम् । 'चाचरुं' इति भाषा । शृङ्गाटचत्वरशब्दौ चतुष्पथपर्यायावपि ॥९८८॥ 

श्मशानं करवीरं स्यात् पितृप्रेताद् वनं गृहम् । 

           १ शबानां शयनं श्मशानम् । पृषोदरदित्वात् शब शब्दस्य श्मादेशः, शयनशब्दस्य शान इत्यादेशः । २ करै 

३०   र्वीरयन्तेऽत्र करवीरम् । 'वीर । विक्रान्तौ'(चु.आ.से.), अच्]। ३-६ पितृप्रेतादिति, समाहारद्वन्द्वो यथासङ्ख्यनिवृ ___ त्त्यर्थः, तेन पितृप्रेतशब्दाभ्यां वनं गृहं च योज्यते, तेन पितृ वनम्, पितृगृहम्, प्रेतवनम्, प्रेतगृहम् । षट् श्मशानस्य ॥ 

गेहभूर्वास्तु 

           १ गेहाय भूः गेहभूः। २ वसन्त्यत्रेति वास्तु, पुंक्लीबम् । "वास्तुरस्त्रियाम्'' [अमरकोषः २।२।१९ ॥], इत्यमरः । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'वसे: [तुन्'(उणा ७५), 'अगारे] णिच्च'(उणा-७६)इति तुन् । द्वे गृहभूमेः । 'घरनी भूमि' इति भाषा ॥ 

                                                             गेहं तु गृहं वेश्म निकेतनम् ॥९८९॥ 

४०   मन्दिरं सदं सद्य निकाय्यो भवनं कुटः । 

आलयो निलयः शाला सभोदवसितं कुलम् ॥९९०॥ 

धिष्ण्यमावसथः स्थान पस्त्यं संस्त्याय आश्रयः। 

ओको निवास आवासो वसतिः शरणं क्षयः ॥९९१॥ 

धामाऽगौरं निशान्तं च 

           १ केतन्ति निवसन्त्यत्र गेहम् । 'कित निवासे' (भ्वा.प.से.), 'कितो गे च'(हैमोणा-५८७)इति हः । यद्वा गां भुवं दिशं वा ईहते कामयत इति गेहम् । 'कर्म-

५०   ण्यण'३।२।१॥, 'गेहे कः'३।१।१४४ ॥ इति निर्देशा दोकारस्यात्वे कृते 'आद् गुणः '६।१८७॥ । पुंक्लीबलिङ्गो ऽयम् । “गेहो वासः कुटो द्वयोः"[]इति, "गेहमस्त्री शालासभे स्त्रियाम्''["]इति वाचस्पतेश्च । क्लीबलिङ्गस्तु 

सर्ववचनः । २ गृह्णाति पुरुषोपार्जितं द्रव्यमिति गृहम् । - गृह्णात्युपादत्ते धान्यादिकं वा । 'ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), 'गेहे कः'३।१।१४४ ॥ इति कः, कित्त्वात् सम्प्रसारणम् । उपचाराद् दारा गृहाः । पुंक्लीबलिङ्गः । अमरस्तु-"गृहाः पुंसि च भूम्न्येवे"[अमरकोषः २।२५ ॥] इति विशेषमाह। 

१. 'विपणिसंज्ञकम्' इति शाश्वतकोशे, पृ.२९ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२०, पृ.२८ ॥, रामाश्रमी २।२।२॥, पृ.१५० ॥ ३. 'शृङ्गेना-' इति१.२.३.५ ॥ ४. ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-'शृङ्गैरटन्ति अस्मिन्' इति दृश्यते २।१।१८॥, पृ.७३ ॥ ६. 'तन्नामैकम्' इति३॥ ७ 'चते चदे च याचने' इति स्वामी, 'चते चदे याचने' इति मैत्रेयः, 'चते चदे याचने च' इति. सायणः ॥ ८ 'तत्र' इति३ ॥ ९. '-रू' इति ॥ १०. 'शादेशः' इति१.२.५ ॥ ११. 'पितृगृहम्, पितृवनम्' इति१.२.४.५॥ १२. 'पुंक्ली.' इति१.२॥ १३. '-नीं' इति५ ॥ १४. 'गेहे' इति१.४.५, 'गेहः' इति३ ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२२, पृ.३२ ॥ १६. द्र. रामाश्रमी२।२।४॥, पृ.१५१॥ १७. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'गृहं' इति दृश्यते ॥ १८. 'पुंक्ली.' इति४॥ १९. 'भूमौ च' इति१, 'भूम्नि च' इति३.४, 'भूम्नि वा' इति२॥

दारेषु यथा-"गृहा मुनीनामुटजाङ्गणेषु''[] । सद्मनि यथा "गृहानुपैतुं प्रणयादभीप्सवो भवन्ति नाऽपुण्यवतां मनीषिणः" []इति। ३ विशन्त्यस्मिन्निति वेश्म, क्लीबे । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), '-मनिन्'(उणा-५८४)इति मनिन् । ४ निकेतन्त्यस्मिन्निति निकेतनम् । निकेत्यतेऽस्मिन्निति वा । निपूर्वः 'कित निवासे '(भ्वा.प.से.), अधिकरणे ल्युट् ॥९८९॥ ५ मन्द्यते सुप्यतेऽत्रेति, स्तूयते वा मन्दिरम्, स्त्रीक्ली.। 'मदि [स्तुति]मोद[मद]स्वप्नकान्तिगतिषु'(भ्वा. आ.से.), 'इषिमदिमुदिखिदिछिदिविदि (भिदि)मन्दिवन्दि 

१०   (चन्दि)तिमि-'(उणा-५१)इत्यादिना किरच् । स्त्रियां टाप, प्रयोगश्च-"व्रजति पथि मनाङ्ग(मनाहं?) मन्दिरातस्तवारिः" [*]इति सुभूतिः । ६ सीदन्त्यत्र सदनम् । 'षद्लु विश रणगत्यवसादनेषु '(भ्वा.तु.प.अ.), अधिकरणे ल्युट । " 'बहुलं छन्दसि'( )इति दीर्घत्वे सादनमपि"[ ]इति पारायणम् । यथा-"न जीवहीनो यमसादनं व्रजेत्''["]इति रामायणम् । “नेष्यते यमसादनम्''["]इति भारतं च । "सदनं सादनम्''[]इति द्विरूपं च । ७ सीदन्त्य स्मिन्निति सद्म । 'षद्लु विशरणादौ '(भ्वा.तु.प.अ.), '-मनिन्' (उणा-५५७) इति मनिन् । सद्मनि, सद्मानि इत्यादि 

२०   क्लीबे । ८ नितरां चीयते निकाय्यः । 'चिञ् चयने' (स्वा.उ.अ.), 'पाय्यसान्नाय्यनिकाय्यधाय्यामानहविर्निवास सामिधेनीषु'३।१।१२९ ॥ इति साधुः । ९ भवन्ति तिष्ठन्त्यत्र भवनम्, पुंक्ली. । 'भू सत्तायाम्'(भ्वा.प.अ.), अधिकरणे ल्युट् । १० कुटयते कुटः । 'कुट छेदने'(चु.आ.से.), घअर्थे कः । कुटति कुटिलीभवति वा । 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । स्त्रीक्लीबलिङ्गोऽयम् । स्त्रियां गौरादिङीषि कुटी। "इगुपधत्वात् किप्रत्यये कुटि:"[ ]इति भीमसेनः । "लघुकुट्यां कुटीरमिति, ह्रस्वान्तोऽपि स्त्रियां कुटि:, यथा भ्रूकुटि:"[ ]इति पञ्जिका । ११ आलीयते 

३०   ऽस्मिन्निति आलयः। 'लीञ् (ली) श्लेषणे'(दि.आ.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११९॥ इति घः । १२ एवं निली यतेऽस्मिन्निति निलयः । १३ शलन्त्यत्रेति शाला । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'हलच'३।३।१२१॥ इति घञ्, 'अत उपधाया: ७।२।११६ ॥इति वृद्धिः । शलन्ति गच्छन्त्येनमिति, कर्मणि घञ् वा । "लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्येति स्त्रीत्वम्" ["]इति स्वामी । “स्त्रियां शाला पुमान् शालो नृपमत्स्य प्रभेदयो:"["]इति तालव्यादौ रभसात् । १४ सह मिलिता भान्त्यत्रेति सभा । सहपूर्वाद् 'भा दीप्तौ'(अ.प.अ.) अस्माद् ‘अन्येभ्योऽपि- '(वा-३।३।१०१॥) इति डः । बाहुलकाद् वा 'आतोऽनुसर्गे कः'३।२।३॥ इत्यङ् । सम्यग् 

४०   भातीति वा । "पृषोदरादित्वान्मकारलोपः''["] इति स्वामी । १५ उदकं प्रतिहतं वसितमाच्छादितमनेनाऽत्र वा उदवसितम् । पृषोदरादित्वादुदादेशे शकन्ध्वादित्वाद् वा । "ऊर्ध्वमवसितम्"[ ]इति तु भट्टः । १६ कोलन्त्यत्रेति कुलम् । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), 'इगुपधज्ञा-'३।१। १३५ ॥इति कः, कित्त्वाद् गुणाभावः ॥९९०॥ १७ धृष्णु वन्त्यस्मिन् धिष्ण्यम् । 'बिधृषा प्रागल्भ्ये '(स्वा.प.से.), 'मध्यविड्यशिक्यान्यपर्जन्यवदान्यथो(?) हर्म्यधिष्ण्यप स्त्यागस्त्यपुलस्त्यापत्यसत्यकुड्यकुल्याभल्यादयः'( )इति क्यपि साधुः । १८ आवसन्त्यस्मिन्निति आवसथः । 'वस 

५०   निवासे '(भ्वा.प.अ.), 'उपसर्गे वसे: '(उणा-३९६) इत्यथप्रत्ययः । १९ तिष्ठन्त्यत्रेति स्थानम् । 'करणाधि करणयोश्च'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट । २० अप स्त्यायति सङ्घातीभवति पस्त्यम् । 'ष्ट्यै स्त्यै शब्दसङ्घा तयोः'(भ्वा.प.अ.), पृषोदरादित्वात् । वस(पस)न्त्यस्मि निति, पतन्त्यत्रेति वा । उभयत्र 'मध्यविड्य-'( ) इत्यादिना निपातनात् साधुः । वस्त्यमिति वादिरपि, तद्व्या ख्या त्वित्थम- 'वसु स्तम्भे'(दि.प.से.), स्त्रियां क्तिनि वस्तिः , 'तत्र साधु: '(४।४।९८॥)इति यति वस्त्यम् । " 'वसेस्तिः '(उणा-६१९)इति तिप्रत्ययः । "बाहुलकाद् 

६० 

१. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २५८५ ॥, पृ.३३५ ॥ २. 'किति' इति३॥ ३ 'स्त्रीक्लीबम्' इति४.५॥ ४ '-कान्ति-' इति मैत्रेयमते ॥ ५, '-चिदि-' इति३॥ ६ 'व्रजंति' इति५ ॥ ७ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २२५ ॥, पृ.२६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२३, पृ.३४॥ ८ 'विशरणादौ' इति४॥ ९ '-त्वं' इति३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२३, पृ.३३ ॥ ११. 'तथा' इति ॥ १२. '-ति' इति३॥ १३. '-न्त्यत्रेति' इति४॥ १४ इतोऽग्रे १.२.४.५प्रतिषु 'पुंक्लीबोऽयम्' इति दृश्यते ॥ १५. 'स्त्रीक्ली' इति३ ॥ १६. 'गौरादिति' इति१ ॥ १७. 'कुटीः' इति१॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२४, पृ.३६ ॥, तत्र-"इगुपधत्वात्"(उ.४।११९) को 'कुटिश्च' इति दृश्यते ॥ १९. '-यन्ते' इति ॥ २०. अम.क्षीर. न दृश्यते ॥ २०. ५प्रतौ नास्ति ॥ २१. अम. क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् "उदवसिनोति स्मोर्ध्वमवसीयते वोदवसितम् ।" इति दृश्यते, २२४॥, पृ.७४॥ २३. 'संस्थाने' इति१॥ २४ -त्यत्रेति' इति१॥ २५.. 'पृषोदरादिः' इति४॥ २६. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते॥ २७ 'चेत्थम्' इति३॥ २८. 'तिः' इति४॥

यत्प्रत्ययोऽपीत्येके "[]इति स्वामी । “वस्त्यते याच्यते हिंस्यते वा। 'वस्त गन्ध अर्दने'(चु.उ.से.), अस्माच्चुरा दिणिजन्ताद् अचो यति वस्त्यम्''[]इति सर्वधरः । “यद्वा 'ष्ट्यै स्त्यै शब्दसङ्घातयोः (भ्वा.प.अ.), अवस्त्यायन्ति संहता भवन्ति जना अत्रेति, घबर्थे कः, 'वष्टि भागुरि:-' [] इत्यकारलोपे वस्त्यम्, एवमपपूर्वात् कप्रत्यये 'वष्टि भागुरिः '[ ] इत्यकारलोपे पस्त्यमित्यपि''[ ]इति स्वामि कौमुद्यादयः । तथा च-"निशान्तं सदनं पस्त्यमगारं मन्दिरं पुरम्''[]इत्यारभ्य "सभोदवसितं वस्त्यम्''[]इति वाच 

१०   स्पतिकोषः । २१ संस्त्यायन्त्यत्रेति संस्त्यायः । 'ष्ट्यै स्त्यै शब्दसङ्घातयो: '(भ्वा.प.अ.), अधिकरणे घञ् । २२ आश्रीयतेऽसौ आश्रयः । 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), 'एरच्'३ ।३ ५६॥ इत्यच् । २३ उच्यत्यस्मिन्निति ओकः । 'उच समवाये'(दि.प.से.), असुन्, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । ओकसी, ओकांसि इत्यादि । ओकोऽदन्तोऽपि, तत्र घजन्तः, स पुंसि । “ओक: सद्माश्रयश्चौकाः''[अमरकोषः ३।३। २३३ ॥] इत्यमरः । २४ निवसन्त्यस्मिन्निति निवासः । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), अधिकरणे घञ् । २५ एवम् आवासः । २६ वसन्त्यस्यां वसतिः, स्त्रीलिङ्गः । 'वस 

२०   निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्'(उणा-५००)इति सूत्रेण अतिप्रत्ययः । “वासतेयी च"[]इति क्षीरस्वामी । २७ शीर्यते शीताद्यनेनेति शरणम् । ‘y हिंसायाम्' (त्र्या.प.से.), करणे ल्युट। २८ क्षियन्त्यस्मिन्निति क्षयः । 'क्षि निवासगत्यो: '(तु.प.अ.), अच् ॥९९१॥ २९ दधात्याश्रयं धाम, क्लीबे । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), '-मनिन् '(उणा-५८४) इति मनिन् । 'अतिहि (रि)-' (हैमोणा-३३८)इति मप्रत्यये धाममदन्तमपि । ३० न गीर्यत इति अगारम् । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), बाहुलकाद् घञ् । अगान् वृक्षानियर्ति वा । 'ऋ गतौ '(जु.प.अ.),

३०   'कर्मण्यण'३।२।१॥ । अग्यतेऽस्मिन्निति वा । 'अगि गतौ'(भ्वा.प.से.), आरकि प्रत्यये साधुः । ह्रस्वादिरयम् । दीर्घादिरपि । आगीर्यत इत्यागारमिति । अंगारशब्दस्यैव वा 'अन्येषामपि दीर्घः '६।३।१३७॥ इति दीर्घत्वे । “विन्द्या दगारमागारमपगामापगामपि''[शब्दभेदप्रकाशः, श्लो-२]इति द्विरूपकोषश्च । ३१ निशायामम्यते गयंत इति निशान्तम् । 'अम् ( अम) गतौ'(भ्वा.प.से.), क्तः, 'रुष्यमत्वर-' ७।२।२८॥ इति नेट् । निशायो अन्तो विरामोऽत्रेति वा । "निशाम्यन्त्यत्र'' [अम.क्षीर.२।२।५ ॥] इति भट्टः । 'शहूँ उपशमे'(दि.प.से.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना बाहुलकात् तन् । सामान्यत एकत्रिंशद् गृहस्य ॥ 

४०                                                                             कुट्टिमं त्वस्य बद्धभूः । 

           १ कुट्यते कुट्टिमम्, पुंक्ली. । 'कुट्ट छेदन भर्त्सनयो: '(चु.उ.से.), णिजन्तः, ‘एरच्'३।३१५६ ॥ इत्यच्, कुट्टः । कुट्टेन निर्वृत्तं कुट्टिमम् । 'भावप्रत्ययान्ताद् निर्वृत्तेऽर्थे इमनिज् वक्तव्यः (वा-४।४।२०॥) । अस्य गृहस्य मणि पाषाणादिभिर्बद्धभूः, तस्या एकम् ॥ 

चतुःशालं सञ्जवनम् 

          १ चतस्रः शाला: समाहृता इति चतुःशालम् । 'ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य'१।२४७॥ इति ह्रस्वत्वम् । "पात्रादित्वात् क्लीबत्वमेव, न स्त्रीत्वम्''[ ]इति सर्व-

५०   धरादयः । " 'आबन्तो वा ह्रस्वत्वम्'(वा-२।४।३०॥) इति, स्त्रीत्वपक्षेचतुःशालेत्यपि (चतुःशालीत्यपि)"["]इति पञ्जिका । "अभिमुखं शालाचतुष्टयं चतुःशालम्"["]इति श्रीधरः । २ सञ्जवन्त्यत्रेति सञ्जवनम् । 'जु' इति सौत्र धातुर्गत्यर्थः, ततोऽधिकरणे ल्युट्। “समन्तादुपर्यधः संयम्यते संयमनमिति पाठोऽपि"[] इति टीकासमुच्चयसारः । तत्र 'कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३ ।। इति कर्मणि ल्युट् । "सञ्जवनं स्याच्चतुःशालम्''[हलायुधकोशः २।२९२ ॥] इति हलायुधः । द्वे 'चउशाल गृह' इति ख्यातस्य॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२३, पृ.३३ ॥ २. अम. क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ ३ १प्रतौ नास्ति ॥ ४ 'इत्यलोपे' इति४॥ ५. '-श्च' इति४॥ ६ 'आलयोद्ववसितं' इति पदचन्द्रिका, 'कुलोदवसितं पस्त्यम्' इति रामाश्रमी २।२।५॥, पृ.१५१॥ ७ 'समा-' इति३.५॥ ८ -ये' इति१॥ ९, 'शून्' इति५ ॥ १०. '-न्त्यत्रेति' इति१.२॥ ११. 'मन्निति मन्' इति१.२॥ १२. '-पीति' इति४॥ १३. '-र:' इति१.४.५॥ १४. 'आ-' इति३.५॥ १५. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १६. '-यां' इति३॥ १७. अम.क्षीर.टीकायाम्-'अत्र' इत्यस्य स्थाने 'अस्मिन्' इति दृश्यते, पृ.७५ ॥ १८. 'शम' इति१.३॥ १९. २.३प्रत्योर्नास्ति ॥ २०. 'भावप्रत्ययान्तादिमप् वक्तव्यः' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ २१. ४प्रतौ नास्ति ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२४, पृ.३७॥ २३. 'सौत्रो' इति३॥ २४ द्र. पदचन्द्रिका, भा २, पुरवर्गः, श्लो-२४, पृ.३६ ॥, तत्र-"समन्ताद् उपर्यश्च संयम्यते 'संयमनम्' । "कृत्यल्युटो"(पा.३।३।११३ ॥)इति कर्मणि ल्युट् । 'संयमन मिति च पाठ:-इति टीकासमुच्चयसारः ॥” इति दृश्यते ॥ २५. '-साल-' इति१.२, '-शाला-' इति३॥ २६. १प्रतौ नास्ति।

                                                                     ___ सौधं तु नृपमन्दिरम् ॥९९२॥ 

          १ लेपस्य द्रव्यं सुधा, तद्योगाद् ज्योत्स्नादित्वा दणि सौधम्, क्लीबे । "सुधया धवलीकृतं सौधम्" [अभि., स्वोपज्ञटीका ४।९९२॥]इत्याचार्याः । "सुधा धवलितं सौधम्''[हलायुधकोश:२।२९४॥] इति हलायुधः । सौधमित्यव्युत्पन्नोऽपि राजसदनवाची । अत एव माधे "सेना सुधाक्षालितसौधमसम्पदाम्''[शिशुपालवधम्, सर्गः १२, श्लो-६२)]इति । एकं नृपमन्दिरस्य ॥१९२॥ 

उपकारिकोपकार्या 

१०        १ उपकरोति उपकारिका । उपपूर्वः 'डुकृञ् करणे'(त.उ.अ.), ण्वुल् । “उप अधिकं करोति उप कारी । 'कर्मण्यण'३।२।१॥, स्वार्थे कनि उपकारिका"[] इति तु स्वामी । २ उप अधिकं क्रियते उपकार्या । 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । “गृहस्थानं स्मृतं राज्ञामुप कार्योपकारिका''[हलायुधकोषः २।२९० ॥] इति हलायुधः । "राज्ञां गृहभेदे पटादिमये द्वौ''[]इति तट्टीका । द्वे पटमण्ड पादिराजसदनस्य । 'लूगडा प्रमुखनो घर' इति भाषा ॥ 

                                                                                   सिंहद्वारं प्रवेशनम् । 

            १ सिंहस्येवं द्वारं सिंहद्वारम् । २ प्रविश्यते 

२०   ऽनेन प्रवेशनम् । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), 'करणाधि करणयोश्च'३।३।११७॥ इति करणे ल्युट् । गृहादि प्रवेशे प्रथमद्वारस्य द्वे । यदाह राजवल्लभो नगररचनाधि कारे-"सिंहद्वारचतुष्टयं च, खटकीद्वाराणि चाऽष्टौ, तथेति इदं हि गृहादीनां गमनागमनप्रथमद्वारे वर्तते''[] इति गृहावसरे उक्तम् ॥ 

प्रासादो देवभूपानाम् 

             १ गृहमित्युत्तरतः सम्बध्यते । प्रसीदन्ति नय नमनांस्यस्मिन्निति प्रासादः । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा. तु.प.अ.), अधिकरणे घञ्, 'उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये-'

३०   ६।३।१२२ ।। इति दीर्घः । देवानां भूपानां च गृहनामै कम् । “गृहमिष्टकादिरचितं प्रासादो देवतानरेन्द्राणाम्" [हलायुधकोशः २।२९३ ॥] इति हलायुधः । “सौधं हि 

राज्ञ एव स्यादिति सौधादस्य विशेषः, प्रासादसौधयोरे कार्थतेति केचित्''[ ]इति स्वामी ॥ 

                                                                      _हर्म्य तु धनिनां गृहम् ॥९९३॥ 

             १ हरति मनो हर्म्यम्। 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'मध्यविड्यशिक्य-'( )इत्यादिना निपातनात् साधुः । एकं धनवद्गृहस्य ॥९९३॥ 

मठाऽऽवसथ्याऽऽवसथाः स्युश्छात्रव्रतिवेश्मनि । 

              १ मठन्ति निवसन्त्यत्र, मठ्यतेऽत्रेति मठः,

४०   त्रिलिङ्गः । 'मठ मदनिवासयो: '(भ्वा.प.से), घबर्थे कः । " "पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११८॥ इति घः''[]इति केचित् । २ आवसथ एव आवसथ्यम्। 'अनन्तावसथ-'५।४।२३॥ इति ज्यः । ३ आवसन्त्यत्र आवसथः । 'वस निवासे' (भ्वा.प.अ.), 'उपसर्गे वसे: '(उणा-३९६)इत्यथप्रत्ययः । छात्राणां व्रतिनां च वेश्म गृहम्, तस्य त्रीणि॥ 

पर्णशालोटजः 

             १ पर्णप्रधाना शाला पर्णशाला। शाकपार्थि वादिः । “पर्णमित्युपलक्षणम्, तेन पर्णतृणादेः शाला पर्ण शाला''[अभि., स्वोपज्ञटीका-४।९९४] इत्याचार्याः । २ 

५०   "उटस्तृणपर्णादिः''[]इति देशीकोषः । ततो जायत इति उटजः, ह्रस्वादिः । 'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । "उटजोऽस्त्रियाम्''[अमरकोषः२।२। ६॥] इत्यमरः । "वट्यते वेष्ट्यते तृणपर्णादिभिरित्युटजः [मुनिकुटीरः, पुंक्लीबलिङ्गः,] 'उटजादयः '(हैमोणा-१३४) इत्यजे निपात्यते"[अभि.,स्वोपज्ञटीका-४।९९४ ॥] इत्या चार्याः । द्वे मुनिवेश्मनः ॥ 

                                                                    चैत्यविहारौ जिनसद्मनि ॥९९४॥  

             १ चीयत इति चित्योऽग्निः । 'चित्याग्निचित्ये च'३।१।१३२ ॥ इति साधुः । तस्येदं चैत्यम् । 'तस्येदम्'

६०   ४।३।१२० ॥ इत्यण् । २ विहरन्त्यस्मिन्निति विहारः, पुंक्ली.। 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), अधिकरणे घञ् । अमरस्तु "चैत्यमायतनं तुल्ये''[अमरकोषः२ २७॥]इति, "बौद्धानां विहारोऽस्त्री"[ ]इति च चैत्यविहारौ भिन्नार्थावाहं । तत्र 

१. इतोऽग्रे २.५प्रत्योः 'माघे' इति दृश्यते॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२८, पृ.४२॥ ३ अम.क्षीरस्वामिटीकायां न दृश्यते ॥ ४ '-डां' इति१॥ ५, -नां' इति१.२॥ ६ -स्यैव' इति१ ॥ ७ '-नेति' इति१ ॥ ८ 'अधिकरणे' इति३॥ ९. '-त्तरः' इति२॥ १०. '-विशिक्य-' इति३॥ ११. '-याः' इति३॥ १२. अमरकोषे न दृश्यते॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।९९४ ॥, पृ.२२० ॥

तु क्षीरस्वामी-"चित्याया इदं चैत्यम्, आयतन्तेऽस्मिन्नि त्यायतनम्, देवकुले महावृक्षोऽध्वगाश्रयः"[अम.क्षीर.२।२। ७ ॥] इति व्याख्यत् । “चैत्यमायतने बुद्धबिम्बेऽप्युद्देश्य पादपे''[ ]इति रुद्रः । त्रीणि जिनभवनस्य ॥९९४॥ गर्भागारेऽपवरको वासौकः शयनास्पदम् । 

             १ निर्वातत्वाद् गर्भ इवाऽगारं गर्भागारम् । यद्वा अगारस्य गर्भो गर्भागारम् । राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः, तत्र। २ अपवृणोत्याच्छादयति अपवरः । 'वृञ् आच्छा 

दने'(स्वा.उ.से.), अच्। ततः स्वार्थे कन् [अपवरकः ]। 

१०   ३ वासाय वासमध्ये वा ओको गृहं वासौकः । ४ शयनस्य शय्याया आस्पदं शयनास्पदम् । चत्वारि 'ओरडा' इति ख्यातस्य ॥ 

भाण्डागारं तु कोश: स्यात् 

             १ भाण्डस्याऽगारं भाण्डागारम् । २ कुश्यति भाण्डमोति कोशः, पुंक्ली.। 'कुश श्लेषे'( ), अधि करणे घञ्। "कूयते मृग्यत इति कोशः''[अम.क्षीर. २।९।९१॥] इति क्षीरस्वामी । कुष्णातेः कोषः, मूर्धन्या न्तोऽपि । “कोषस्तु कुड्मले पात्रे दिव्ये खड्गपिधानके। जातिकोषेऽर्थसार्थे च''[विश्वप्रकाशकोशः, षान्तवर्गः, श्लो 

२०   ८]इति महेश्वरः । द्वे 'भंडार' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                       चन्द्रशाला शिरोगृहम् ॥९९५॥     

            १ चन्द्रेण अदूरवर्तिना शालते चन्द्रशाला । 'शाल शोभायाम्'( ), अच्, टाप्। २ शिरसि सौधस्य गृहं शिरोगृहम् । “शाला प्रासादशिखरे चन्द्रशाला प्रकी र्तिता''[हारावली, अर्धश्लोकावधिः, श्लो-२१(१२१)॥] इति पुरुषोत्तमः। द्वे 'मालीयां' इति ख्यातस्य ॥९९५॥ 

कुप्यशाला तु सन्धानी 

            १ कुप्यं ताम्रादि, तस्य शाला कुप्यशाला । २ सन्धीयतेऽस्यां सन्धानी । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट। वे कुप्यशालायाः। 'कांसाना प्रभृति-

३०   भाजनमूंकवानूं ठाम' इति भाषा ॥ 

                                                                                  कायमानं तृणौकसि । 

             १ कायः शरीरं मानमस्य कायमानम् । २ तृणं काष्ठादेरुपलक्षणम्, तेन तृणकाष्ठादिभिर्गृहस्योपरि रचित मोको लभ्यते । द्वे तृणकाष्ठादिभिर्गृहोपरि रचितगृहस्य । ''मेडी' इति भाषा । यथा-"योषा सखः स्वपिति रौहिष कायमाने''[]इति । कथम्-"कारयत कायमानानि मुञ्चन्त मन्दं मृदुशाद्वलेषु बलान् बलीवर्दान्''[]इति चम्पूगद्यम् ? उच्यते, सामान्यविशेषयोरभेदेन विवक्षणादित्यदोषः ॥ 

होत्रीयं तु हविर्गहम् 

४०        १ जुह्वत्यस्यां होत्रा । 'हुयामा-'(उणा-६०७) इति त्रन् । होत्रैव होत्रीयम् । ‘होत्रादिभ्यश्छ: '५।१।१३५ ॥ इति छः, छस्य ईयादेशः। २ हविषो होतव्यस्य घृतादेर्गेहं [हविगैहम्] । द्वे होमगृहस्य॥ 

                                                                    प्राग्वंशः प्रारहविर्गृहात् ॥९९६ ॥ 

            १ अग्निशालायां पत्नीशालाख्य आद्यो भागः, तन्नामैकं प्राग्वंशः। वंशः कुलं स्थूणा वा। प्राग् वंशो ऽत्रेति प्राग्वंशः । हविषो वह्नेहं हविर्गृहम्, तस्माद् हविर्गृहात् । “प्रागाद्य आपीतो मधुपर्कपाकसुरभिः प्राग् वंशजन्मानलः''[]इति मुरारिः ॥९९६॥ 

५०   आथर्वणं शान्तिगृहम् 

             १ आथर्वणिकानां धर्म आम्नायः सङ्घो वा आथर्वणः । 'आथर्वणिकस्येको(क)लोपश्च'४।३।१३३ ॥ इत्यण् । सोऽत्राऽस्ति आथर्वणम् । 'अर्शआदिभ्योऽच्' ५।२।१२७ ।। २ शान्त्यै गृहं शान्तिगृहम् । शान्ती 

१. 'आयन्ते' इति१ ॥ २. -न्' इति३ ॥, अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"चित्याया इदं चैत्यं देवकुले[ल]महावृक्षोध्वगा[वृक्षाधुपा] श्रयः । आय तन्तेऽस्मिन्नायतनम्" इति दृश्यते, अम.क्षीर.२।२७॥, पृ.७५ ॥ ३. '-नं' इति५ ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२५, पृ.३८ ॥, रामाश्रमी २।२७॥, पृ.१५२ ॥ ५. 'आ-' इति३॥ ६. 'वरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७. 'कनि' इति४॥ ८. अम.क्षीर.टीकायाम्-'शब्दयते' इति दृश्यते, २।९।९१ ॥, पृ.२२० ॥ ९. 'स्वामी' इति१॥ १०. विश्वप्रकाशकोशे '-सार्थे च' इत्यस्य स्थाने '-सङ्घाते' इति दृश्यते, पृ.१७१ ॥ ११. 'भण्डागार' इति५ ॥ १२. हारावल्याम्-'चन्द्रशालेति १ कीर्तिता' इति दृश्यते, पृ.४०२ ।। १३. '-या' इति३.४, '-आ' इति५ ॥ १४. 'मूकि-' इति३ ॥ १५. '-मुं' इति२, '-नौ' इति३, '-नौं' इति५ ॥ १६. 'ठांम' इति२॥ १७. '-र-' इति१ ॥ १८. 'मानस्य' इति५ ॥ १९. 'तृण-' इति५ ॥ २०. 'मै-' इति३.४ ॥ २१. 'कारय' इति३, ‘-ति' इति५ ॥ २२. '-दिति दोषः' इति१ ॥ २३. 'होत्राभ्यश्छः' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ २४. तुलनीयोऽमरकोषः २७।१६॥ २५. 'च' इति३.४.५ ॥ २६. 'वह्नि-' इति५ ॥ २७. ४प्रतौ नास्ति ॥ २८. 'अस्ति' इति ५प्रतौ नास्ति ।

गृह[क]मपि। यद्वाचस्पति:-"आथर्वणं शान्तिगृहं शान्ती गृहकमप्यदः''[ ]इति । द्वे शान्तिगृहस्य ॥ .

.                                                                               आस्थानगृहमिन्द्रकम् । 

           १ आस्थानाय गृहम् आस्थानगृहम् । २ इन्द्रं कायतीव सश्रीकत्वादिति इन्द्रकम् । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । द्वे राजादिआस्थानस्य। 'बैस वानुं घर' इति भाषा ॥ 

तैलिशाला यन्त्रगृहम् 

           १ तैलिनः शाला तैलिशाला । २ तिलनिः 

१०   पीडनयन्त्रस्य गृहं यन्त्रगृहम् । द्वे तैलिगृहस्य॥ 

                                                                          अरिष्टं सूतिकागृहम् ॥९९७॥     

           १ मन्त्रादिन्यासेन नाऽस्ति रिष्टमत्र अरिष्टम् । न रिष्यते हिंस्रैः कृतरक्षत्वादिति वा । २ सूतिका प्रसूता स्त्री, तयोपलक्षितं गृहं सूतिकागृहम् । द्वे 'सूआवडि'गृहस्य ॥९९७॥ । 

सूदशाला रसवती पाकस्थानं महानसम् । 

           १ सूदानां शाला सूदशाला। २ रसाः सन्त्य स्यं रसवती। रस आस्वादोऽस्त्यस्यां वा । ३ पाकाय पाकस्य वा स्थानं पाकस्थानम् । अनसा उपकरण 

२० संभारवत्त्वं लक्ष्यते, ततो महच्च तदनश्चेति महानसम् । 'अनोऽश्मायःसरसां जातिसंज्ञयो: '५।४।९४ ॥ इति टच्स मासान्तः । चत्वारि 'रसोडा' इति ख्यातस्य ॥ हस्तिशाला तु चतुरम् 

           १ हस्तिनां शाला हस्तिशाला । २ चत्यते चतु रम् । 'चते याचने '(भ्वा.उ.से.), 'मन्दिवाशिमथिचति-' (उणा-३८)इत्यादिना उरच् । द्वे हस्तिशालायाः ॥ 

                                                                 ___वाजिशाला तु मन्दुरा ॥ ९९८॥ 

           १ वाजिनां शाला वाजिशाला । २ मन्दन्ते वाजिनोऽस्यां मन्दुरा । 'मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्ति  गतिषु (भ्वा.आ.से.) 'मन्दिवाशिमथिचति-'(उणा-३८)

३०   इत्यादिना उरच् । द्वे वाजिशालायाः ॥९९८॥ 

सन्दानिनी तु गोशाला 

          १ सन्दानं बन्धनरज्जुरस्त्यस्यां सन्दानिनी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । २ गवां शाला गोशाला । द्वे गोशालायाः ॥ 

                                                                                 चित्रशाला तु जालिनी ।    

          १ चित्राऽलङ्कृता शाला चित्रशाला। २ जालानि सन्त्यस्यां जालिनी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ । द्वे चित्रशालायाः ॥ 

कुम्भशाला पाकपुटी 

४०      १ कुम्भानां घटानां शाला कुम्भशाला । २ पाकेन पुटति संश्लिष्यति पाकपुटी । 'पुट संश्लेषे' (तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः, गौरादिः । द्वे कुम्भकारशालायाः ॥ 

                                                                         तन्तुशाला तु गर्तिका ॥९९९॥ 

           १ तन्तुवानाय शाला तन्तुशाला । २ कुविन्दस्थितये गर्तोऽस्त्यस्यां गर्तिका । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥इति ठन्, 'ठस्येक:'७।३ १५० ॥ । द्वे वणकरशालायाः ॥ ९९९॥ 

नापितशाला वपनी शिल्पा खरकुटी च सा । 

          १ नापितस्य शाला नापितशाला । २ वपन्त्यस्यां 

५०   वपनी । 'टुवप् बीजोप्त्योः '(भ्वा.उ.अ.), ‘करणाधि करणयोश्च'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट । ३ शिल्पं विज्ञानमस्त्यस्यां शिल्पा । 'अर्शआदिभ्योऽच्'५ ।२।१२७ ॥, अन्तस्थातृतीयपवर्गाद्यान्तः टाबन्तः । ४ खरस्य कुटी खरकुटी । चत्वारि नापितशालायाः ॥ 

आवेशनं शिल्पिशाला 

           १ आविशन्त्यस्मिन् आवेशनम् । 'विश प्रवेशने' (तु.प.अ.), अधिकरणे ल्युट । २ गृहादन्यत् कारूणां कर्मस्थानं शिल्पिशाला । “शिल्पिनां स्वर्णकारादीनां 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका ४ १९९७ ॥, पृ.२२० ॥ २. 'बइ-' इति१.२॥ ३ '-नो' इति४॥ ४ तुलनीयोऽमरकोषः२।२।८॥ ५ '-दम-' इति४॥ ६ ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ७ '-डां' इति१॥ ८ 'भाषायाः' इति३॥ ९, 'चते चदे च याचने' इति स्वामी, 'चते चदे याचने' इति मैत्रेयः, 'चते याचने च' इति सायणः ॥ १०. 'इत्युरच्' इति१.२॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः २२७॥ १२. '-ऽस्यां वाजिनो' इति१.२॥ १२. '-स्वप्नगतिषु' इति२.३.४॥ १४ 'बन्धनं बन्धान-' इति३.५ ॥ १५. 'ते' इति३॥ १६. 'मुंडवलिप्त्योः ' इति१, 'बीजोप्तौ' इति३, 'डुवप् बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १७ तुलनीयोऽमरकोषः२।२७॥ १८ '-न्त्यत्र' इति४॥

शाला गृहं शिल्पिशाला''[]इति स्वामी । “कारूणां कर्मस्थानं शिल्पशाला''[]इति निरिकारः पाठ इति रुद्रः । द्वे 'कारखानुं' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                    _सत्रशाला प्रतिश्रयः ॥ १०००॥ 

          १ सत्त्रं सदादानम्, तस्य शाला सत्रशाला । २ प्रतिश्रीयतें प्रतिश्रयः । 'श्रिञ् सेवायाम् '(भ्वा.उ.से.), 'एरच्'३ ।३१५६॥ । द्वे शत्रूकारशालायाः ॥ १०००॥ 

आश्रमस्तु मुनिस्थानम् 

          १ आश्राम्यन्ति तपस्यन्त्यस्मिन्निति आश्रमः,

१०   पुंक्ली .। 'श्रमु तपसि खेदे च'(दि.प.से.), अधिकरणे घञ्, _ 'नोदात्तोपदेश-७।३।३४॥ इति वृद्धिनिषेधः । मुनीनां स्थानं मुनिस्थानम् । एकं मुनिस्थानस्य ॥ 

                                                                                  उपघ्नस्त्वन्तिकाश्रयः । 

           १ उपहन्यते समीपे प्रतिज्ञायते उपजः । 'उपघ्न आश्रये'३।३।८५॥ इत्युपसङ्ख्यानेन उपधालोपौ निपात्यते । इहाऽऽश्रयशब्दः प्रत्यासन्नवचनः । २ अन्तिक आसन्ना आश्रयः अन्तिकाश्रयः । "छेदादिवोपघ्नतरोर्वतत्यौ' [रघुवंशम्, सर्गः-१४, श्लो-१]इति रघुः । द्वे 'पाडोसी गृह' इति ख्यातस्य ॥ 

२०   प्रपा पानीयशाला स्यात् 

             १ प्रकर्षेण पिबन्त्यस्यां प्रपा । 'पा पाने'(भ्वा. प.अ.), घार्थे स्थादित्वात् कः । २ पानीयस्य शाला पानीयशाला । “पानीयशालिकाऽपि, स्वार्थे कनि, 'केऽणः' ७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ॥ इतीत्त्वं च''[]इति मिश्राः । द्वे प्रपायाः ॥ 

                                                                         गञ्जा तु मदिरागृहम् ॥१००१॥ 

              १ गञ्जन्ति नंदन्ति क्षीवा अस्यां गञ्जा । 'गर्जे गजि [गृज] गृजि गुर्ज युज युजि शब्दार्थाः '(भ्वा.प.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३॥ इत्यकारप्रत्ययः, पुंक्ली. । २ मदिराया गृहं मदिरागृहम् । द्वे मदिरागृहस्य ॥१००१॥ 

३०  पक्कणः शबरावासः 

              १ पच्यतेऽस्मिन् पक्कणः, पुंक्ली. । अमरस्तु पुंस्येवाह । बाहुलकात् कणप्रत्ययः, पृषोदरादित्वाद् वा । पच्यत इति पक्, ‘कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३॥ इति कर्मणि क्विप् । पच्यमानः कणो धान्याचंशोऽत्रेति पक्कणः । "पच्यत इति, नान्यत् कर्म कुरुतेऽत्रेति, 'चितेत:(चितेः) कणः कश्च'(उणा-६१५)इति बाहुलकात् पचेरपि कणः, कश्चान्तादेशः पक्कणः"[ ]इति सुभूतिः । “पक्कणोऽस्त्रियाम्" []इति जातरूपः । “पक्कणं तु नपुंसकम्"[]इति रत्नकोषः । द्विककारमध्योऽयम् । २ शबराणामारण्य-

४०   चण्डालानामावासः शबरावासः । द्वे भिल्लादिगृहस्य ॥ 

                                                                             __ घोषस्त्वाभीरपल्लिका । 

            १ घोषन्ति गावोऽत्रेति घोषः। 'घुष स्तुतौ (घुषिर् विशब्दने ') (चु.उ.से.), अधिकरणे घञ् । २ "आभीरा घोषा(गोपाः), तेषां पल्लि(पल्ली) गृहम् आभीरपल्ली" ["]इति भट्टः । “पल्लिः कुटीसमुदायः''["]इति तु सर्वधरः । "पतन्ति चरणेन भ्रमणेन जीवन्ति, क्विपि तो भावः, तेन (पतो गावः। ता) लीयन्तेऽत्रेति" बाहुलकाद् डि:, टिलोपः, 'कृदिकारात्-'(गणसू-६।४।१४३ ॥ इति ङीषि पल्ली । “पल्ली स्थानम्''["]इति स्वामी । “पल्ली 

५०   ग्राम:''[]इति मिश्राः । "आभीरपल्लिः ह्रस्वान्ता''["] इति तु पञ्जिका । "कुटीग्रामकयोः पल्लिः''[शाश्वतकोशः, श्लो ६७८]इति तु शाश्वतः । द्वे घोषस्य ॥                           

                                           पण्यशाला निषद्याऽट्टो हट्टो विपणिरापण: ॥१००२॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२५, पृ.३८॥ २. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"गृहादन्यत् कारूणां कर्मस्थानं, तेन शिल्पशालेति सभ्यः पाठः" इत्येव दृश्यते, २।२७ ॥, पृ.७५ ॥ ३ '-खांनु' इति३, '-' इति४॥ ४ ‘-ति' इति५ ॥ ५. 'स-' इतिर ॥ ६ -मं तु' इतिथ॥ ७ 'आश्रम्यन्ते' इति३, 'आश्रम्यन्ति' इति४.५ ॥ ८ -शस्य-' इति४॥ ९, '-पिनो' इति४.५॥ १०. ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ तुलनीयोऽमरकोषः२।२।८॥ १२. 'म-' इति४.५॥ १३. ५प्रतौ नास्ति॥ १४ '-गुज युज युजि शब्दार्थाः' इत्यस्य स्थाने क्षीरतरङ्गिण्यादौ 'मुज ('मज' इति स्वामी) मुजि शब्दार्थाः' इति दृश्यते ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३८, पृ.५६॥ १६. '-चा-' इति५ ॥ १७. 'अविशब्दने' इति मैत्रेयः ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३८, पृ.५६॥ १९. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् "आबिभ्यत्यभित ईरयन्ति वा गा आभीरा गोपाः । पल्ल्यते पल्लि: गृहालिः" इति दृश्यते, २।२।२१ ॥, पृ.७८॥ २०. ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ २१. 'लीयते' इति३॥ २२. '-मम्' इति३॥ २३. ३प्रतौ नास्ति ॥ २४. १.४प्रत्यो स्ति॥

           १ पण्यस्य शाला पण्यशाला । २ निषीदन्ति क्रयविक्रयाय जना अस्यां निषद्या, चतुर्थवर्गतृतीयान्त स्थाद्यान्तः । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.तु.प.अ.), 'संज्ञायां समजनिषद-'३।३।९९ ॥ इत्यादिना क्यप्, 'सदिरप्रते:'८।३। ६६॥ इति षत्वम् । ३ अट्टन्तेऽस्मिन् अट्टः, पुंक्ली.। 'अट्ट गतौ (भ्वा.प.से.), घञ् । ४ हटन्ति दीप्यन्तेऽत्र हट्ट । 'हर्ट दीप्तौ'(भ्वा.प.से.)। ५ विविधं पणायन्त्यस्याम्, विपणन्तेऽस्यामिति वा विपणिः, स्त्रीलिङ्गः। 'पण व्यवहारे स्तुतौ च'(भ्वा.प.आ.से.), बाहुलकाद् 'अच इ:'(उणा 

१०   ५७८)। ६ एत्य पणायन्तेऽत्र आ समन्तात् पणायन्ते क्रयविक्रयव्यवहारं कुर्वन्त्यत्रेति आपणः । 'पण व्यवहारे स्तुतौ च'(भ्वा.प.आ.से.), 'गोचरसञ्चरवहव्रजव्यजापणनिग माश्च'३।३।११९ ॥ इति साधुः । षड् हट्टस्य ॥१००२॥ 

वेश्याश्रयः पुरं वेशः 

            १ वेश्यानामाश्रयो वेश्याश्रयः । २ पुरति पुरम् । 'पुर अग्रगमने'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः । ३ विशति यूनां मनोऽत्र, विशति कामुको वाऽत्र वेशः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.से.), 'हलश्च'३।३। १२१ ॥ इत्यधिकरणे घञ् । “नेपथ्ये मृगमात्रे च वेशो 

२०   वेश्यागृहेऽपि च"[]इति तालव्यान्ते रभसः । "वेवि षति व्याप्तुमिच्छन्ति जनमनांसीममिति, पूर्ववद् ‘हलश्च' ३।३।१२१॥ इति घजि वेषो मूर्धन्यान्तोऽपि''[ ]इति पञ्जिका स्वामी च, तत्तु न हृद्यम्, मूर्धन्यान्तेषु सर्वत्र कोषादावनुपात्तत्वात् ।। 

  "गृहमात्रे गणिकायाः सद्मनि वेशो भवेत् तु तालव्यः । 

   तालव्यो मूर्धन्योऽलङ्करणे कथित आचार्यैः ॥[]

इत्युष्मविवेकाच्च । त्रीणि वेश्यागृहस्य ॥ 

                                                                                  मण्डपस्तु जनाश्रयः । 

           १ मण्डनं मण्डो भूषा, तं पाति मण्डपः। मण्डं ___

३०   पिबतीति, केऽवयवार्थं विनैव रूढिलक्षणया मण्डप इति वा। मण्ड्य ते जनैरिति वा । 'मडि भूषायाम्'(भ्वा.प.से.), 'उषि कुटिदनि(दलि)कचिखटि(खजि)भ्यः कपन्'(उणा-४२२)इति बाहुलकात् कपन् । “मण्डपोऽस्त्री''[अमरकोषः२।२।९॥] इत्यमरः । २ जनानामाश्रयो जनाश्रयः। द्वे मण्डपस्य ॥ 

कुड्यं भित्तिः 

            १ "कवति(कवते) इति कुड्यम् । 'कु[] शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), पृषोदरदित्वाट्टवर्गतृतीयवत् कुड्यम्" [ ]इति सर्वधरादयः । "कवतेर्यत् डुक् च'( )इति यत् वा ''["]इति वामनः । “कुड्यां साधुरिति, 'तत्र साधु: '४।४।९८ ॥ इति यत्, पृषोदरादित्वाड्डत्वम्''[]इति 

४०   भट्टः। "कौ द्योतत इति, डप्रकरणे 'अन्यत्राऽपि-'३।२। १०१॥ डः''[]इति सोमनन्दी, एतेन दराकोऽत्र न डकार:''[] इति स्वामी । क्लीबेऽयम् । वाचस्पतिस्तु "कुड्यमस्त्रियाम्''[ ]इति पुंस्यप्याह । कुले वेश्मनि साधुः, 'तत्र साधुः'४।४।९८॥ इति यति, डलयोरेकत्व स्मरणाद् डत्वै कुड्यमिति वा । कोलति संस्त्यायति कुड्यं वा। 'कुल संस्त्याने'(भ्वा.प.से.), 'कुलेर्ड च-' (हैमोणा-३६२)इति किद् यप्रत्ययः इति वा । २ भिद्यते भित्तिः, स्त्रियाम् । भिदेः 'भिदा विदारणे'(वा-३।३।। १०६॥)इत्यङो विधानादन्यत्र स्त्रियां क्तिन् । द्वे भित्तेः ॥ 

५०                                                      तदेडूकमन्तर्निहितकीकसम् ॥१००३॥ 

             १ तत् कुड्यम् अन्तर्निहितकीकसं मध्यस्थापिता स्थि एडूकम् इत्युच्यते । “एडयति ईड्यत इति वा एडूकम्। 'ईड स्तुतौ प्रेरणे च'(अ.आ.से.), 'उलूकादयश्च' (उणा-४८१)इति निपातनात् साधुः"[ ]इति सोमनन्दी । जातरूपस्तु हस्वमध्यमिच्छति ओकारमध्यं च, एडुकम्, एडोकं च । तथा च द्विरूपकोषः-"भवेदेडोकमेडूकमेडुकं च"[ ]इत्यादि । कीकसमस्थि एतत् काष्ठादिकठिन द्रव्योपलक्षकम् ॥१००३॥ 

१. 'क्विप्' इति३॥ २. 'अट्टते' इति४.५॥ ३. 'अट्ट अतिक्रमण('-क्रम' इति स्वामी)हिंसनयोः ('-हिंसयोः' इति मैत्रेयः)' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ १प्रतौ नास्ति॥ ५ '-न्ते' इति३.४॥ ६. 'हट्ट' इति४.५॥ ७ '-यत्य-' इति४.५ ॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२०, पृ.२७॥, रामाश्रमी२।२।२ ॥, पृ.१५०॥ ९. '-सीति' इति४.५॥ १०. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. '-न्या-' इति ॥ १२. 'तां' इति३॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२२, पृ.३१॥ १४ 'कवतेर्यन् डच्च निवाते वा' इति पदचन्द्रिका, पृ.३१॥ १५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तु' इति दृश्यते॥ १६. '-तेऽत्रे-' इति ॥ १७. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ १८. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१००३१, पृ.२२२ ।। १९. 'यत्' इति१.४॥ २०. 'डति' इति३.४.५ ॥ २१. 'ते' इति३ ॥ २२. '-जो' इति३.४.५ ॥ २३. 'ईड स्तुतौ' इत्येव क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।। २४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-२२, पृ.३१॥ २५. 'हस्वत्व-' इति५ ॥ २६. “एडूकं' इति४.५ ॥ २७ ५प्रतौ नास्ति॥ २८. द्र. रामाश्रमी२।२।४॥, पृ.१५१॥

वेदी वितर्दिः 

             १ विदन्त्यस्यामिति इनान्तात् 'कृदिकारात्-' (गणसू ४।१।४५ ॥)इति ङीषि वेदी, स्त्रीलिङ्गः । स्वार्थे कनि, 'केऽणः '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वे च वेदिकाऽपि । २ 'तर्द हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा ५५७) इतीनि तर्दिः हिंसा, विगता तर्दिः हिंसाऽस्याः वितर्दिः, स्त्रीलिङ्गः । द्वे 'चउकी' इति ख्यातायाः । दारुपरिस्कृता चतुरस्त्रा विश्रान्तिभूः । यन्माघः 

   "रतान्तरे यत्र गृहान्तरेषु वितर्दिनिर्वृहविटङ्कनीडः । 

१०   रुतानि शृण्वन् वयसां गणोऽन्ते वासित्वमापस्फुटमङ्गनानाम् ।१।"

[शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्लो-५५] इति । वेदी च वास्तुशास्त्रे बहुधा । तथा च वास्तुसुतनाम्नि ग्रन्थे "चतुष्कोणा तु या वेदी स्वस्तिका सा सुखाप्तये । विवाहेऽष्टासने यज्ञे राज्ञां देवार्चनादिषु ॥२॥"[ ] "द्वे देवागारादौ काष्ठादिचतुष्किकायाः प्राङ्गणादिमध्यगताया वा'[]इति स्वामी । "दारूपरि धृता चतुरस्रा विन्ति भूर्वितर्दिरिति भेदः, स्तम्भपीठिकेत्यन्ये''[]इति सर्वधरः । "चतुष्किकादिगृहमध्यस्थचतुःस्तम्भोपरिवककाष्ठनिर्मिताया 

वेदिकायाः"[]इति कोक्कटादय इत्येवं बहवो भेदा ग्रन्थ 

२०   भूयस्त्वभयान्न लिखिताः ॥ 

                                                                          अजिरं प्राङ्गणं चत्वराऽङ्गने । 

            १ अजन्त्यस्मिन् अजिरम् । 'अज गतौ '(भ्वा. प.से), 'अजिरशिशिर-'(उणा-५३)इति किरचि साधुः। २ प्र अङ्गन्त्यत्रेति प्राङ्गनम् । 'अगि गतौ'(भ्वा.प.से.), अधि करणे ल्युट् । अङ्गणमिति (अङ्गणमपि) । "पृषोदरादित्वा ण्णत्वम्''[]इति स्वामी पञ्जिका च। “अङ्गनं नान्तम्" []इति सर्वधरः । तथा च-"अङ्गनदंशनवेतनयत्नव्यञ्जन योजनरत्नवितानम्''["] इति नान्तेषु शबरः। “अङ्गेरनच् (स.क.२।२।१२४॥)''[]इति श्रीभोजः । “अङ्गनं प्राङ्गणे (प्राङ्गने) याने कामिन्यामङ्गना मता''[विश्वप्रकाशकोशः,

३०   नान्तवर्गः, श्लो-७४] इति विश्वः। ३ चत्यत इति चत्वरम् । 'चते चदे गतौ च'(भ्वा.उ.से.), 'छित्वरचत्वर- '(उणा २८१)इति ट्वरचि(ष्वरचि) निपात्यते । उणादिवृत्तौ तु–'छद अपवारणे'(चु.उ.से.)इत्यस्य निपातनमुक्तम् । चत्वारि अङ्गनस्य 

वल प्रतीहारो द्वारे 

           १ वल्यतेऽस्मिन् वलजम् । 'वल वल्ल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'वलेर्वेतिश्च वा (वलेोऽन्तश्च वा)'(हैमोणा-१३३)इत्यजः । २ प्रतिहारयन्ति वार यन्त्यत्रेति अधिकरणे घञि, 'उपसर्गस्य घबि- '६।३।१२२ ॥ 

४०   इति दीर्घत्वे प्रतीहारः । प्रतिह्रियन्ते रुध्यन्तेऽनेनेति करणे घजि वा । ३ 'वृञ् आवरणे '(भ्वा.प.अ.), चुरादिः (णिजन्तः), द्वारयन्त्यावृण्वन्ति पक्षिणोऽस्यामिति । 'द्व अनावरणे'( )इति केचित् पठन्ति, तन्मते द्वार्यते अनावृत्तं क्रियते, सम्पदादित्वात् क्विपि द्वाः, द्वारौ, द्वारः इत्यादि स्त्रीलिङ्गः । ४ कर्मणि घत्रि द्वारम् । “शक्ति स्वाभाव्याद् घअन्तेऽपि क्लीबत्वम्''[ ]इति स्वामी, तत्र । सामान्येन चत्वारि द्वारस्य ॥ 

                                                                           अथ परिघोऽर्गला ॥१००४॥ 

            १ परिहन्यतेऽनेन परिघः । 'परौं घः'३।३।८४॥ 

५०   इति कः (इत्यप्)। २ अर्ग्यत इति अर्गला । 'अर्ज सर्ज __ अर्जने '(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच्, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । इयर्तीति वा, पृषोदरादित्वाद्वा, त्रिलिङ्गोऽयम् । यद्गौड:-"अंर्गला त्रिषु कल्लोले दण्डे चान्तः कपाटयोः" []इति । अमरस्तु-"अर्गलं न ना''[अमरकोषः२।२।१७॥] इति स्त्रीक्लीबयोराह । "लघुविवक्षायां ङीषि अर्गलीत्यपि" []इति पञ्जिका । टापि अर्गला । "वार्यर्गलाभङ्ग इव 

१. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ २. 'अपि' इति ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ३ '-निः' इति३ ॥ ४ 'च' इति३.४.५ ॥ ५, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३४, पृ.५०॥ ६ 'भृता' इति४॥ ७ 'विश्रान्त-' इति१॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३४, पृ.५१ ॥, तत्र-भेदः' इत्यस्य स्थाने 'तु भट्टः' इति दृश्यते॥ ९, 'अज गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३१, पृ.४५ ॥ ११. अम.क्षीर. न दृश्यते॥ १२. 'रभसः' इति३॥ १३. 'इत्यादि' इति४॥ १४, 'चते चदे च याचने' इति स्वामी, 'चते चदे याचने' इति मैत्रेयः, 'चते याचने च' इति सायणः । ॥ १५. उणादिसूत्रे चत्वरशब्दस्योल्लेखो न दृश्यते, अथ इत्युणादिसूत्रेण समाधेयम् ॥ १६. मैत्रेयमतेऽयम्, 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ १७ 'वृञ्' इति४.५ ॥ १८. 'ढ वरणे' इति स्वामी, अत्रत्या युधिष्ठिरमीमांसकमहोदयकृता टिप्पणी द्रष्टव्या, क्षीर. पृ.१४६ ॥, 'ढ अनादरे' इति मैत्रेयः ॥ १९. '-वृतं' इति१.२॥ २०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।२।१६।।, पृ.३८॥ २१. 'परि' इति१.३.४॥ २२. 'सर्जने' इति३.५ ॥ २३. '-रिति' इति१॥ २४ 'ङीपि' इति१.२.४.५ ॥ २५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३५, पृ.५२ ॥

प्रवृत्तः''[ रघुवंशम्, सर्गः-५, श्लो-४५ ]इति रघुः । द्वे 'भोगलि' इति ख्यातायाः ॥१००४॥ 

साऽल्पा त्वर्गलिका सूचिः 

           १ सा अर्गला अल्पा लघ्वी अर्गलिका । २ सूचयति सूचिः, स्त्रीलिङ्गः । 'सूची(सूच) पैशुन्ये'(चु. उ.से.), 'इन् सर्वधातु भ्य: '(उणा-५५७) इतीन् । द्वे 'आगली' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                               कुञ्चिकायां तु कूचिका । साधारण्यङ्कुटश्चासौ 

१०         १ कुञ्च्यतेऽनया कुञ्चिका । 'कुञ्च कौटिल्या ल्पीभावयोः '(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा १९०), तत्र । २ कूचति कूचिका । 'कूच सङ्कोचे' ( ), ण्वुल् । ३ साधारन्त्यनया साधारणी । करणे ल्युट् । ४ अङ्ग्यते अङ्कटः । 'अकि गतौ '(भ्वा. प.से.), 'नर्कुटकुक्कुट- (हैमोणा-१५५)इत्युटे निपात्यते । चत्वारि 'उलाला कुंची' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                       द्वारयन्त्रं तु तालकम् ॥१००५॥ 

             १ द्वारपिधानाय लोहमयं यन्त्रं द्वारयन्त्रम् । २ ताड्यतेऽनेन ताडकं । 'तड आघाते'(चु.उ.से.), हेतु 

२०   मण्णिजन्तः, लत्वे तालकम् । द्वे तालकस्य ॥१००५॥ 

अस्योद्घाटनयन्त्रं तु ताल्यपि प्रतिताल्यपि । 

             १ अस्य तालकस्य उद्घाटनाय यन्त्रं उद्घाटन यन्त्रम् । ताड्यतेऽनया ताली । 'तड आघाते'(चु.उ.से.), करणे घजि गौरादिः । २ एवं प्रतिताली । द्वे 'कुंची' इति ख्यातायाः ॥ 

तिर्यग्द्वारोवंदारूत्तरङ्गं स्यात् 

             १ द्वारस्य ऊर्ध्वमुपरि तिर्यग्निहितं दारु, उत्तरमूर्ध्वं गच्छति उत्तरङ्गम् । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'गमश्च' ३।२।४७॥ इति खच्, स च डित्, खित्त्वाद् मुम् । "उत्तरङ्गं मतं तिर्यग् द्वारस्योपरि दारु यत्''[हलायुधकोशः 

३०   २।३०० ॥] इति हलायुधः । एकमुत्तरङ्गस्य ॥ 

                                                                                      अररं पुनः ॥१००६॥ कपाटोऽररिः कुवाटः 

          १ इयर्ति अररम्, क्लीबे। 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्तिकमि-'(उणा-४१२)इत्यादिना रन्प्रत्ययः । “स्त्रिया मररी"[ ] इति पञ्जिका । तथा च-"कपाटश्च कवाटश्च त्रिषु स्यादररं न ना"[] इति वाचस्पतिः ॥१००६॥ २ प्रविशतां कं वातं शिरो वा पाटयति वा कपाटम । 'पट भेर्दै '( ), णिजन्तः, 'कर्मण्यण'३।२।१।। "जपा(जवा) दित्वाद् वत्वे कवाटमपि''[]इति भट्टः । स्वामी तु-"कं 

४०   वायुं वटति वेष्टयति, 'वट वेष्टने '(भ्वा.प.से.), 'कर्म ण्यण'३।२।१॥ कवाटम्, कपाटमित्यपि दृश्यते''[ ]इत्याह । त्रिलिङ्गोऽयम् । स्त्रियां ङीषि(ङीपि) कपाटी कवाटी च । ३ इयर्ति अररिः, पुंक्ली.। पुंसि माला, क्लीबेऽरुणः । "कवाट सक्थ्यस्थिनी दधि तथाऽररिः स्यात्''[]इति क्लीबे वामनोऽपि । ४ कुत्सितं वट्यतेऽनेन कुवाटः । 'वट वेष्टने'(भ्वा.प.से.), करणे घञ् । चत्वारि कपाटस्य ।। 

                                                                                     पक्षद्वारं तु पक्षकः । 

            १ पक्षे पार्श्वे द्वारं पक्षद्वारम् । २ पक्ष इव पक्षकः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । खट-

५०   क्किकापि, गृहस्य पार्श्वद्वारमेतत् । द्वे गृहपार्श्वद्वारस्य ॥ 

प्रच्छन्नमन्तरि स्यात् 

            १ सौधादौ प्रकर्षण छन्नमावृतं प्रच्छन्नम्। अन्त मध्ये स्थितं द्वारमन्तारम् । "द्वे गृहाभ्यन्तरे प्रकोष्ठक द्वारस्य'[ ]इति कोक्कट: । "गृहाभ्यन्तकोणकादिद्वारं जालकद्वारं वा प्रच्छन्नादिद्वयेनोच्यते''[]इति स्वामी । कात्यस्तु-"प्रच्छन्नमन्तर यत् पक्षरं तदुच्यते''["] इत्येकमेवाऽऽख्यत् । एकं गृहमध्यद्वारस्य ॥ 

१. '-तस्य' इति५॥ २ १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ ३ १.२.४.५प्रतिषु नास्ति॥ ४ '-रत्य-' इति३॥ ५ 'लक्षणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६. 'कु-' इति१, 'ऊ-' इति४.५॥ ७. 'कू-' इति४.५॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३५, पृ.५२ ॥, रामाश्रमी२।२।१७॥, पृ१५६॥ ९ अनावश्यकोऽयं प्रतिभाति ॥ १०. क्षीरतरङ्गिण्यादौ भेदार्थकपटधातुर्न दृश्यते ॥ ११. 'अपि' इति ४प्रतौ न दृश्यते॥ १२ १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १३. '-नेऽपि' इति५ ॥ १४ तुलनीयोऽमरकोषः२।२।१४॥ १५. 'खट्टिकिकाऽपि' इति३॥ १६ -धादिप्र-' इति१ ॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३२, पृ.४७॥ १८ '-ड:' इति१॥ १९. द्र. अम.क्षीर.२।२।१४॥, पृ.७६ ॥, स्वोपज्ञटीका ४।१००७॥, पृ.२२३ ॥, रामाश्रमी२।२।१४ ॥, पृ.१५५॥

                                                                           बहिरिं तु तोरणम् ॥१००७॥        

             १ द्वाराद् बहिरिति बहिरम् । २ स्तुवन्तो रणन्ति शब्दायन्तेऽत्रेति तोरणम् । “पृषोदरादि:"[]इति स्वामी । “मङ्गलार्थं तुरन्ति त्वरयन्त्यत्रेति, अधिकरणे ल्युटि तोरणः"[]इति तु भट्टेः । " 'तुरी त्वरणहिंसयो:' ( ), द्वे मूलद्वाराद् बहिर्वारस्य'"[]इति कोक्कटः । "द्वाराग्रनिखातस्तम्भयोरुपनिबद्धनानारत्नवस्त्रादिमयतोरणस्य" []इति सर्वधरः । तथा च "दूराल्लक्ष्यं सुरपतिधनुश्चारुणा तोरणेन''[मेघदूतम्, उत्तरमेघः, श्लो-१२] इति मेघः। अत 

१०   एव-"द्वाराद् बहिःकल्पनाद् बहिरिं वन्दनमालेति (ख्या तस्य''[]इति) केचित् । द्वाराग्रे स्तम्भोपरि निबद्धं बहिरम्, तस्य द्वे । "द्वाराग्रे स्तम्भोपरि रचितं सिंह द्वाराख्यम्''[]इति स्वामी । 'बाहिरलो बारणा' इति भाषा॥ 

"तोरणं. गोपुरं चैव सुधापङ्कानुलेपनम् । 

 कारयामास राजेन्द्रो राजेन्द्रस्यासनालयम् ॥१॥'[]इति हरिवंशः ॥१००७॥ 

तोरणोघे तु मङ्गल्यं दाम वन्दनमालिका । 

           १ तोरणस्योपरि मङ्गलार्थं सहकारादिपल्लवनिर्मितं दाम माला। वन्दनाय माला वन्दनमालिका। एकं वनर 

२०   (वन्दन)मालायाः । तोरणोघे बहिर्द्वारस्योपरि मङ्गलार्थं सहकारादिपल्लवनिर्मितं दामबन्धनं वन्दनमालिकेत्यन्वयः । तोरणमपि, यद् हलायुधः-"बुधैर्वन्दनमाला च(तु) तोरणं परिकीर्त्यते''[हलायुधकोश:२।३०१ ॥] इति । "द्वाराग्रं बद्धमाल्यमालायां द्वौ''[ ]इति तट्टीका । 

स्तम्भादेः स्यादधोदारौ शिला 

           .१ "स्तम्भस्याऽधस्तात् स्तम्भाधारदारुणि शिला" ["]इति भट्टादयः । शिलति शिला । 'शिल उञ्छे' (तु.प.से.), 'इगुपध- '३।१।१३५ ।। इति कः, टाप्, ताल व्यादिरयम् । “शिल उञ्छे स्त्रियां ग्रावद्वाराध:स्थित दारुणोः''["]इति तालव्यादौ रभसात् । कप्रत्ययान्ताद् 

३०   गौरादित्वाद् ङीषि 'शिली' इत्यपि । “तलदारु शिली योषिन्नासा दारूर्ध्वमस्य यत्''[ ] इति वोपालितः । कुम्भीनामैकं शिला [इति] । वास्तुशास्त्रविदो हि- पूर्व अङ्गणसमानं 'तलगटा' इति शिलाकुट्टप्रसिद्धभाषाकं स्थाप यन्ति, तदुपरि कुम्भी, तदुपरि स्तम्भमिति क्रमः, अत्र तु सामान्येन 'स्तम्भादेरधः' इति कथनात् 'तलगटाकुम्भी' इत्युभयं शिलाशब्देन ज्ञेयम् । गौडास्तु-"स्तम्भोर्चे दार्वन्तरस्थापनार्थं यदासज्यते, सा शिला'["] इत्याहुः । तदा भरणा तदुपरि सिरा, तयोर्नाम शिलेति बोध्यम् ॥ 

                                                                            नासोर्ध्वदारुणि ॥१००८॥ 

४०        १ स्तम्भादेरुपरि स्थितं दारु नासा । ‘णासृ शब्दे'(भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ।। इत्यकारः, टाप्। "विज्ञेया नासिका नासा नासा दारूचं(द्वारोवं)दारु च" ["]इति दन्त्यान्तेषु रभसात् । "नासादार्विति चतुरक्षा नाम''[ ]इत्येके । एकं स्तम्भादीनामुपरि स्थितकाष्ठस्य नासेति । स्तम्भोपरि भरणा, भरणोपरि च शिर इति सूत्र धाराणां क्रमः । सामान्येनोक्तत्वात् तयोर्नाम नासेत्यर्थः । यदुक्तं वास्तुशास्त्रे राजवल्लभमण्डने 

             "गेहोदयं तु विभजेन्नवधा षडंशः 

              स्तम्भोर्ध्वभागसमकं भरणं शिरश्च । 

५०         कुम्भी झुदुम्बरसमैकविभागतुल्या 

             पट्टिश्च तन्त्रिवयुतोऽशसमान एव ॥१॥"

[]गृहांशान् कृत्वा स्तम्भादीनामप्यंशाः"[]इति । "नासा दारूपरि द्वारस्याऽधो दारुशिला स्त्रियाम्''[]इति माला भिनत्ति, तदा नाशाशब्द उत्तरङ्गपर्यायः, शिलाशब्दो देहली पर्यायः । स्तम्भादीनामुपरिस्थदारुणि द्वारशाखोर्ध्वदारुणि च यथा-"नासा निवेशितसितासितरक्तपीतबिम्बा विशन्ति वसतीविहितातिथेया''["]इति ॥१००८॥ 

१. 'स्तुवतो' इति१॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३४, पृ.५१ ॥ ३ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ ४ ४प्रतौ नास्ति॥ ५ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"मङ्गलार्थं तुरन्त्यत्र तोरणं द्वाराग्रे स्तम्भोपरि रचितं सिंहद्वाराख्यं मङ्गलस्रक् तोरणोर्चे भवेद् वन्दनमालिका" इति दृश्यते, पृ.७७॥ ६. '-सनयोः' इति१॥ ७ ३प्रतौ नास्ति॥ ८ 'माघः' इति१.४॥ ९ कोष्ठान्तर्गतपाठः ४प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'रचितं' इति१॥ ११. क्षीरस्वामी' इति१.२॥ १२. '-रिला' इति१.२॥ १३. '-ग्र्य-' इति१॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३१, पृ.४६॥ १५. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"स्तम्भादीनामाधारदारु शिलाख्यं" इति दृश्यते, २।२।१४ ॥, पृ.७६ ॥ १६. द्र. रामाश्रमी२।२।१३॥, पृ.१५५ ॥ १७ 'गौरादिङीषि' इति१.२॥ १८. 'तत्र-' इति३.४॥ १९. द्र. अम.क्षीर.२।२।१४ ॥, पृ.७६ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१००८॥, पृ.२२३॥ २०. 'नाशि-' इति५॥ २१. '-णाक्रमः' इति१॥ २२. द्र. अम.क्षीर.२।२।१४॥, पृ.७६ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१००८ ॥, पृ.२२३ ॥, पदचन्द्रिका, भाग-२, पुरवर्गः, श्लो-३१, पृ.४६॥ २३. '-रूणि' इति२॥ २४ 'नाशा' इति४.५ ॥ २५. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, २५७१ ॥, पृ.३२५ ।।

गोपानसी तु वलभीच्छादने वक्रदारुणि । 

             १ गोपान् स्वर्गिण आनासते आह्वयति गोपा नसी। ‘णासृ शब्दे'(भ्वा.आ.से.), अच्, पृषोदरादित्वा दुपधाह्रस्वत्वम्, गौरादित्वाद् ङीष् । यद्वा गोपनं गोपः । भावे घञ् । तमानयति प्राणवन्तं करोति । 'अन प्राणने' (अ.प.से.), स्वार्थे णिजन्तादसुनि ‘णे:- '६।४।५१ ।। इति णिलोपे 'उगितश्च'४।१।६॥ इति ङीपि गोपानसी। 'मदलि वांकियां' अनयो मैकं गोपानसी, वलभी पटलाधारो वंश पञ्जरः 'किडउ' इति ख्यातः छादनं यस्मिंस्तद् वलभी 

१०   च्छादनम्, तत्र, वक्रदारुणि वक्रकाष्ठे । “गोपानसी दारु च वक्रसंस्थम्'' [हलायुधकोश:२।३०३ ॥] इति हलायुधः । "सौधाग्रभागच्छदसि छादने छज्जाख्ये मदले वा गोपा नसी''[]इति तट्टीका। ह्रस्वान्ताऽपि वलभिः । तथा च "तां कस्यांचिद् भवनवलभौ सुप्तपारापतायाम्''[मेघदूतम्, पूर्वमेघः, श्लो-३८] इति मेघदूतः । अगारवर्णिका विष्क म्भदाप्यत्रेत्यन्ये । तथा च चरकः- "गोपानसीनामागार वर्णिकागार(केवार्थ)चिन्तकैः''[चरकसंहिता, सूत्रस्थानम्, अध्या-३०, श्लो-५]इति ॥                      

                                                  गृहावग्रहणी देहल्युम्बरोदुम्बरोम्बुराः ॥१००९॥ 

२०          १ गृहमवगृह्यते परिछिद्यतेऽनया गृहावग्रहणी । "ग्रह उपादाने '(व्या.उ.से.), करणे ल्युट् । "अवगृह्येते द्वारशाखेऽनया'[अम.क्षीर.२।२।१३॥]इति तु भट्टः । २ देहनं देहः । 'दिह उपचये'(अ.उ.अ.), भावे घञ्। देहं गोमयादिलेपं लातीति देहली । ‘ला आदाने'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। ३ उद्यते क्लिद्यते उम्बरः, आद्यस्वरमध्यः । 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), पृषोदरादित्वात् साधुः । ४ अम्बते स्रंसते जनोऽस्मादिति उदुम्बरः । 'अबि लबि स्रंसने '(भ्वा.आ.से.), उत्पूर्वः, वर्णविकारेणाऽकार स्योत्वम्, उम्बरचि प्रत्यये। ५ पृषोदरादित्वाद् उम्बुरः, पवर्गतृतीयपञ्चमस्वरमध्यः । पञ्च 'उम्बरः' इति ख्यातस्य । 

३०   "गृहावग्रहणी देहली चेति द्वयं गृहद्वारभूमौ चतुष्काष्ठाधः प्रस्तारदत्तकाष्ठस्य पाषाणस्य च"[ ]इति कोक्कटादयः "द्वारपिण्डिकायाः''["] इति स्वामिसुभूती । "द्वाराने स्थानस्य वीथ्याख्यस्य"["] इति भट्टादिः ॥१००९॥ 

प्राणः प्रघणोऽलिन्दो बहिरप्रकोष्ठके । 

           १-२ प्रहन्यते गम्यत इति प्रधाणः, एवं प्रघणः। 'हन्(हन) हिंसागत्योः (अ.प.अ.), 'अगारैकदेशे प्रघाणः प्रघणश्च (प्रघणः प्रघाणश्च)'३।३ ७९ ॥ इति हन्तेर्घनादेशः, पक्षे वृद्धिश्च निपात्यते । 'हन्तेरत्पूर्वस्य'८।४।२२ ॥ इति णत्वमित्येके। णत्वं नेत्यपरे, ते हि- "तत्र 'उपसर्गात्-'

४०   ८।४।१४॥ इत्यनुवर्तन्त प्रादीनां चोपसर्गता क्रियायोगे, न चेह क्रियायोगोऽस्ति, प्रघन इत्यनेन गृहैकदेशाभिधानात्, तस्मादेतौ नान्तावेव"[ ]इत्याहुः । वयं तु- विश्वधरणि मेदिनिवैजयन्त्यादिषु णान्तवर्गदर्शनाण्णत्वनिपातनादेव णान्ता विमौ- इति ब्रूमहे । ३ अल्यते भूष्यते द्वारमनेनेति अलि न्दः। 'अलञ् भूषणादौ '(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् 'कलि पुलिभ्यां किन्दच्'(उणा-५२५)इति किन्दच्, ह्रस्वादिरयम् । "यस्यामलिन्देषु ने चक्रुरेव''[शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्लो-४८]इति माघः । प्रज्ञाद्यणि आलिन्दो दीर्घादिरपि । तथा च-"गृहैकदेशे आलिन्दः प्रघाणः प्रघणस्तथा''["]

५०   इत्यमरमाला । त्रीणि द्वाराग्रनिकटस्थानस्य । 'बारसाली साल' इति भाषा । "द्वारप्रकोष्ठाद् बहिराग्रवर्तिचतु __ष्किकान्तेऽलिन्दकाख्यः''[अम.क्षीर.२।२।१३।।] इति क्षीर स्वामी, मूलटीका [अभि., स्वोपज्ञटीका४।१०१०॥] च ।। 

१. तुलनीयोऽमरकोषः२।२।१५॥ २. 'डीप्' इति२.३.४.५ ॥ ३. 'स्वार्थ-' इति१.२.४॥ ४ 'ङीषि' इति१.३, 'डीप्' इति५ ॥ ५, '-कया' इति३॥ ६ 'छजा' इति३॥ ७ 'वडभिः' इति१.२॥ ८ 'मेघः' इति३॥ ९, '-ख्ये-' इतिर॥ १०. '-शाखानयावग्रहणी' इति अम.क्षीर., पृ.७६ ॥ ११. प्रतौ नास्ति॥ १२. 'उं-' इति२.३.४॥ १३. '-दिः' इति४॥ १४ ४प्रतौ नास्ति ।। १५. 'रबि लबि अबि शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १६. 'उंदु' इति१, 'उम्बु' इति४, 'ऊम्ब' इति५ ॥ १७ 'ऊ' इति४.५ ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो ३१, पृ.४५ ॥ १९. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-'द्वाराग्रं गृह्यते यथा- वीथ्याख्येत्येके' इति दृश्यते, २।२।१३ ॥, पृ.७६ ॥ २०. -र्तते' इति४॥ २१. '-त्वं-' इति३.४॥ २२. 'इति' इति ५प्रतौ नास्ति ॥ २३. 'भूषादौ' इति३ ॥, 'अर्ला भूषणपर्याप्तिनिवारणेषु' इति स्वामी, 'अर्ल 

अल भषणपर्याप्तिवारणेष' इति सायणः ॥ २४ 'किदच' इति३.४.५ ॥, 'कणिपुल्योः किन्दच' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २५. 'नश्च-' इति४.५ ॥ २६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।२।१३।।, पृ.३४ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३०, पृ.४५, रामाश्रमी२।२।१२ ॥, पृ.१५४॥ २७. 'शाला' इति३, '-ला' इति४॥ २८. '-उपालिन्दकाख्या' इति अम.क्षीर., पृ.७६ ॥, 'उपालिन्दकाऽऽख्यः' इति स्वोपज्ञटीका ४१०१० ॥, पृ.२२३ ॥

कपोतपाली विटङ्कः 

            १ कपोतान् पक्षिणः पालयति कपोतपाली, स्त्री लिङ्गः। 'पाल रक्षणे'(चु.प.से.), 'कर्मण्यण् '३।२।१ ॥, गौरादिः । २ विशिष्टं टक्यत इति विटङ्कः । 'टकि छेदने ( ), कर्मणि घञ्, पुंक्लीबलिङ्गः । द्वे ‘कइ वाली' इति ख्यातायाः । "वलभ्यधोभागे कृत्रिमं पक्षि स्थानम्''[ ] इति हलायुधटीका । “पक्षिविश्रामार्थं बहि निर्गतं दारु वक्रदार्वाधारः, पक्षिपङ्क्तिर्हि तत्रोत्कीर्यते" [अभि-, स्वोपज्ञ-टीका ४१०१० ॥]इति मूलटीका । 

१०   "चिक्रंसया कृत्रिमपक्षिपङ्क्तेः कपोतपालीषु निकेतनानाम् । मार्जारमप्यायतनिश्चलाङ्ग यस्यां जनः कृत्रिममेव मेने ॥" [शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्लो-५१]इति माघः ॥ 

                                                                           पटलच्छदिषी समे ॥१०१०॥    

            १ पट्यते पटति गमयति स्थगयत्युदकं वा पटलः, त्रिषु। 'पट गतौ'(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । “पटं लातीति पटल:"[अम.क्षीर.२।२।१५ ॥] इति भट्टः। २ 'छाद्य तेऽनेनेति' ' छदिः । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), चुरादि ण्यन्तः, 'अर्चिरुचिशुचिहु सृपिछादिदि(छर्दि) भ्यः इस् (इसि:)'(उणा-२६५)इतीस्(-सिः), 'इस्मन्त्रिन्क्विषु च'

२०   ६४।९७॥ इति हस्वः । छदिषी. छदींषि इत्यादि क्लीबे। छादिरिति द्वितीयस्वरादिरपि । छादिः, छादिषी, छादींषि इत्यादि । द्वे 'छाजा' इति ख्यातस्य । 'पडाल' इति भाषा ॥१०१०॥ 

नीवं वलीकं तत्प्रान्तः 

            १ निश्चयेन वियते संवियतेऽनेन, नीयते जलमनेन वा नीव्रम् । निपूर्वाद् 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.)इत्यस्माद् मूलविभुजादित्वात् कः, पृषोदरादित्वाद् दीर्घः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.)इत्यस्य वा, 'खुरक्षुर-'(हैमोणा-३२६) इति निपात्यते वा । २ वलते संवृणोति वलीकम्, पुंक्ली. । 'वल वल्ल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'अलीका-

३०   दयश्च'(उणा-४६५) इति साधुः । वलत्यावृणोति कुड्यादिकं वा, अनेनैव साधुः, वलीनि संवलितानि कानि तोयानि यत्र तद् वलीकम्। 'अन्येषामपि- '६।३।१३७ ॥ इति दीर्घः । द्वे 'नेव' इति ख्यातस्य । तस्य छदिषः प्रान्तस्तत्प्रान्तः । "नीव्र वलीकं पटलान्तमाहुः''[हलायुधकोशः २।३०३॥] इति हलायुधः ॥ 

                                                                   इन्द्रकोशस्तमङ्गकः । 

            १ इन्द्रेण कुश्यतीव इन्द्रकोशः । 'कुश श्लेषे' (दि.प.से.), अच् । २ ताम्यन्ति काङ्क्षन्त्येनं तमङ्गः । 'तमु काङ्क्षायाम्'(दि.प.से.), 'वि(बि)डादिभ्यः कित्'

४०   (उणा-११८)इत्यङ्गच्, स च कित् । द्वे 'घोडला' इति ख्यातस्य । नि!होऽपि । “निर्वृहः शेखरे द्वारे निर्यासे नागदन्तके''[विश्वप्रकाशकोशः, हान्तवर्गः, श्लो-१८]इति महेश्वरः । शेखरो गृहादेर्बहिर्निर्गतं दारु । "रतान्तरे यत्र गृहान्तरेषु वितर्दिनिर्वृहविटङ्कनीड:"[शिशुपालवधम्, सर्ग: ३, श्लो-५५] इति माघः । नागदन्तको भित्तिनिखात कीलकः । यथा-"निर्दूहकोल्लम्बिततारहारैः"[]इति ॥ 

वलभी छदिराधारः 

            १ वडति वडभी । 'वड आग्रहणे'( ), सौत्रो धातुः, 'गशशलिगर्दिभ्योऽभच्'(उणा-४०२)इति बाहुल-

५०   कादभच्, लत्वे चे वलभी। " 'वल संवरणे (भ्वा. आ.से.), बाहुलकादभचि पिष्पला(पिप्पल्या)दिदर्शनाद् ङीष्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२२]इति माधवः । अयमिकारान्तोऽपि । छदिषो गृहाच्छादनस्य आधारः छदिरा धारः। क्वचित् सुधा क्वचित् तृणानि क्वचिन्मृत्तिका तदाधारभूतवंशपञ्जरादिः । “आच्छादनं स्याद् वलभी गृहा णाम्''[हलायुधकोश:२।३०३ ॥] इति हलायुधः । "वर ण्डिकायां गृहोपरिस्थितभूमिकायां वा वलभी''[ ]इति 

१. 'बन्धने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'कवाली' इति५ ॥ ३ '-दाधिः' इति३॥ ४ '-पत्रि-' इति शिशुपालवधे, पृ.८० ॥ ५ -क्तिः' इति३ ॥ ६ '-गां' इति३ ॥ ७ -ते' इति३॥ ८ 'पटं लाति पटलं' इति अम.क्षीर., पृ.७६ ॥ ९. १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ १०. '-दियॆ-' इति१.३॥ ११. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'क्लीबे' इति दृश्यते ॥ १२. 'छाज' इति१.२॥ १३. 'इत्या-' इति५॥ १४ इतोऽग्रे ५प्रतौ 'पुंक्ली' इति दृश्यते ॥ १५. -देः' इति४॥ १६. 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः. 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ १७ 'इत्या-' इति३॥ १८. '-लात-' इति४.५॥ १९. दुर्गसम्मतोऽयं धातुः, द्र. क्षीर., दिवादिः, धातुसं-११२, पृ.२२९ ॥, मा.

४३८॥ २०. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३७५९ ॥, पृ.३१२॥ २१. 'कृशृशलि-' इत्युणादिगणे ॥ २२. १.२.३प्रतिषु नास्ति॥ २३. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ २४ 'वल्लभी' इति५॥ २५. '-याः' इति४.५ ॥

तट्टीका । सामान्येन कडाप्रमुखछज्जनामैकं वलभी । वलभीशब्दो मइडीपर्यायोऽपि । “वलभिः गृहोपरि कुटि: पटलाधारश्च वंशपञ्जरः"[ ] इति लिङ्गानुशासनविवरणम् । "यस्यामसेवन्त नमवलीकाः समं वधूभिर्वलभीर्युवानः" [शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्लो-५३] इति माघः । “यस्यां द्वारकायां युवानः वधूभिः समं वलभीरुपरि वसतीर्भेजिरे" []इति तट्टीका । वरण्डीपर्यायोऽप्ययम् ॥ 

                                                                        नागदन्तास्तु दन्तकाः ॥१०११॥ 

           १ नागस्येव दन्ता नागदन्ताः। २ दन्तप्रतिकृतयो 

१०   दन्तकाः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । 'खूटा' नाम्नी द्वे । नि!होऽपि । “द्वार्यापीडे क्वाथरसे नि!हो नागदन्तके"[अमरकोषः ३।३।२३६ ॥] इत्यमरः । "आपीडो गृहादेनिःसृतं दारु, नागदन्तको भित्तिस्थः कीलकः"[]इति तट्टीका ॥१०११॥ 

मत्तालम्बोऽपाश्रयः स्यात् प्रग्रीवो मत्तवारणे । 

           १ मत्तैः प्रमादिभिरालम्ब्यते मत्तालम्बः । २ अपाश्रीयते अपाश्रयः । ३ प्रसृता ग्रीवोऽत्र प्रग्रीवः, पुंक्लीबलिङ्गः । ४ मत्तान् वारयति मत्तवारणः । नन्द्या 

दित्वाल्ल्युः । जनानामुपवेशनार्थस्थानम्, तत्र । मत्त 

२०   वारणानामानि चत्वारि ॥ 

वातायनो गवाक्षश्च जालके 

            १ वातस्याऽयनं गमनमनेनेति वातायनः, पुंक्ली बलिङ्गः। पुंसि वामनः, क्लीबे माला । २ गवां नयन रश्मीनामक्षीव, यथा अक्ष्णो नयनाद् रश्मयः प्रसरन्ति तथा ऽत्राऽपीति भावः । 'अक्ष्णोऽदर्शनात्'५४४७६ ॥ इत्यच्समा सान्तः, 'अवङ् स्फोटायनस्य'६।१।१२३ ॥ इति व्यवस्थित विभाषया जालके नित्यमवङ् गवाक्षः, पुंसि। प्राणिनि तु गोऽक्षः । “वधूदृगयनं गवाक्षो जालकं वा''[]इत्यन्ये। ३ जलति जालम्। 'जल घात्ये '(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः,

३०   के जालकः, तत्र । 'गउख'नामानि त्रीणि ॥ 

                                                                             अथाऽन्नकोष्ठकः ॥१०१२॥ कुसूलः 

            १ कुष्णाति कोष्ठः, पुंसि । 'कुष निष्कर्षे' (त्र्या.प.से.), 'उषिकुषि-'(उणा-१६१)इति थन्, स्वार्थे कनि कोष्ठकः । अन्नस्य कोष्ठक: अन्नकोष्ठकः ॥१० १२॥ २ कुस्यति धान्येनेति कुसूलः । 'कुस श्लेषे' (दि.प.से.), 'कुसेरूल:'( )इत्यूलः। "कुसीदं च कुसूलं च मध्यदन्त्यमुदाहृतम्'[ ]इति शब्दप्रभेदः । तालव्य मध्योऽपि । धान्यगृहस्य द्वे । 'कोठार' इति भाषा ॥ 

                                                      अश्रिस्तु कोणोऽणिः कौटिः पाल्यत्रइत्यपि । 

४०          १ आश्रीयत इति अश्रिः । आयूर्वात् 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.)इत्यस्मात् 'आङि श्रिहनिभ्यां ह्रस्वश्च' (उणा-५७७)इति सूत्रेण इण्प्रत्ययः, स च डित्, आङो ह्रस्वत्वं च। अश्नुत इति वा अश्रिः । 'वक़्यादयश्च'(उणा ५०६)इति साधुः, स्त्रीलिङ्गः । २ कुणति कोणः । 'कुण शब्दोपकरणयो: '(तु.प.से.), पचाद्यच् । ३ अणति अणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः। 'अण शब्दे'(भ्वा.प.से.), '-इन्' (उणा-५५७) इतीन्प्रत्ययः। ४ कुटति कोटि:, स्त्रीलिङ्गः । 'कुट कौटिल्ये' (तु.प.से.), इन् । ५ पलति पालिः। 'पल गतौ'(भ्वा. प.से.), 'कृह(१) कुटि–'(हैमोणा-६१९)इति णिदिः, ङ्यां 

५०   पाली । ६ अस्यतेऽस्मिन्निति अस्त्रः । 'असु क्षेपणे'(दि. प.से.), 'स्फायितञ्चि- '(उणा-१७०)इति [बाहुलकाद्] रक् । दन्त्यरेफाद्यस्वरान्तः। 'खूणा'नामानि षट् ॥ आरोहणं तु सोपानम् 

            १ आरुह्यतेऽनेनेति आरोहणम् । करणे ल्युट् । २ उपपूर्वादनितेर्भावे घञि, धातूनामनेकार्थत्वादुपमानमा धिक्येन प्रापणम्, तेन सह वर्तत इति सोपानम् । “सह उपानेन ऊर्ध्वगमनेन वर्तत इति सोपानम्''["]इत्यन्ये । "सोपानपथमुत्सृज्य वायुवेग[:] समुद्धतः (समुद्धृतः)" [काव्यालङ्कारः २।१।२२॥] "स वायुवेगसमुद्धतोऽपानपथ-

६०   मुत्सृज्य''[]इति पदभङ्गेऽश्लीलत्वाद् भेदे दन्त्यादित्वम्, "सौपानसिन्धुसाध्याः सम्बाधसमूहसत्त्राणि"[]इति दन्त्या दावूष्मविवेकाच्च । पाषाणेष्टकादिकृतारोहणमार्गनाम्नी द्वे । 'पाउड साला' इति भाषा ॥ 

१. '-छज-' इति३.४॥ २. ४प्रतौ नास्ति ॥ ३ 'मइड्डी-' इति१, 'मै-' इति३॥ ४ 'कः' इति१.२॥ ५. 'निसृतं' इति१.२.३ ॥ ६. 'पुंक्लीबः' इति४॥ ७ '-नां नामा-' इति१॥ ८ 'पुंक्लीबः' इति५ ॥ ९'धान्ये' इति मैत्रेयः, 'घातने' इति सायणः॥ १०. 'घञ्' इति३.५॥ ११. 'ते' इति३॥ १२. 'शब्दप्रकरणे' इति३॥ १३. 'अणिति' इति१॥ १४ '-तञ्चि-' इति १.२.३प्रतिषु अस्ति ॥ १५. १प्रतौ नास्ति॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, शो-३६, पृ.५३॥ १७ -डा' इति१॥

                                                                       निःश्रेणिस्त्वधिरोहणी ॥१०१३॥ 

            १ निश्चयेन श्रयन्ति प्राकारादिकमनयेति निःश्रेणिः, स्त्रीलिङ्गः । निपूर्वात् “श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), अस्माद् 'वहिश्रिञ् (श्रि) युस्तुग्लै (ग्ला) हात्वरिभ्यो नित् '(उणा ४९१)इति सूत्रेण निप्रत्ययः । “अविसर्जनीयनिशब्दाद् नियता श्रेणिः पङ्क्तिरत्र"[]इति तु स्वामी । ङीषि 'निश्रेणी वा। २ अधिरुह्यते ऽनयेति अधिरोहणी । 'रुह आरोहे'(भ्वा. प.अ.), करणे ल्युट , ङीप् । दारुवेण्वादिकृताधिरोहण 

मार्गस्य द्वे । 'नीसरणी' इति भाषा. ॥१०१३॥ 

१०   स्थूणा स्तम्भः 

            १ तिष्ठत्यनया धाम इति स्थूणा, स्त्रीलिङ्गः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'रास्नासास्नास्थूणावीणाः' (उणा-२९५)इति सूत्रेण निपातः । २ स्तम्भ्यते स्तम्भः । 'स्तम्भु रोधने' [सौत्रः], कर्मणि घञ् । द्वे स्तम्भस्य ॥ 

                                                                   सालभञ्जी पाञ्चालिका चे पुत्रिका । काष्ठादिघटिता 

            १ सालं वृक्षं भनक्ति तन्निर्मितत्वात् सालभञ्जी । 'भन्जू (भन्जो) आमर्दने'(रु.प.अ.), अच्, गौरादिः । २ पञ्च्यते पञ्चाली । 'पचि विस्तारे (चु.आ.से.), काल 

२०   न्प्रत्ययः, गौरादिः । स्वार्थे कनि पञ्चालिका । प्रज्ञाद्यणि पाञ्चालिका । पञ्चालदेशे भवा वा । ३ कृत्रिमा पुत्री पुत्रिका । 'पुत्रात् कुत्रिमे(पुत्र कुत्रिमे) '(गणसू-५।४। २९॥) इति कन् । त्रीणि 'पूतली' इति ख्यातायाः । काष्ठादिघटिता काष्ठदन्तादिमयी ठूलाढूलीनामान्यप्यमूनि । "पाञ्चालिका पुत्रिका च वस्त्रदन्तादिभिः कृता"[अमरकोषः २।१०।२९ ॥] इत्यमरः । “यया बालाः खेलन्ति"[अम. क्षीर.२।१०।२९ ॥] इति क्षीरस्वामी । आदेः चर्मादिमय्यपि। "पाञ्चालीमिथुनं व्यधायि विधिना गौरीगिरीशावपि"[]इति खण्डप्रशस्तिः ॥ 

                                                               लेप्यमयी त्वञ्जलिकारिका ॥१०१४॥ 

३०        १ लेप्यनिर्मिता पुत्रिका लेप्यमयी। अञ्जलिं करोति अञ्जलिकारिका । ण्वुल् । एकं लेप्यमय्याः ॥१०१४॥ 

नन्द्यावर्त्तप्रभृतयो विच्छन्दा आढ्यवेश्मनाम् । 

            १ आढ्यवेश्मनां धनिनां गृहिणां नन्द्यावर्त्तप्रभृतयो विच्छन्दा रचनाविशेषाः । नन्दयतीति नन्दी, नन्दी आवर्तो यस्य स नन्द्यावर्त्तः । नन्द्याविव आवर्तोऽस्येति वा । २ विशिष्टं छन्दोऽभिप्रायोऽत्रेति विच्छन्दः। “विशिष्टेच्छा निर्मितो विच्छन्दक:''["] इति सर्वधरः । “[उ] दिर् दीप्तिदेवनयो: '(रु.उ.से.), ण्वुल्, विच्छर्दकः" इत्यन्ये" ["]इति भट्टः । प्रभृतिग्रहणात् स्वस्तिकसर्वतोभद्राद्याः । 

४०    "स्वस्तिको वर्धमानश्च नन्द्यावर्तादयोऽपि च । 

         विच्छन्दकविशेषाः स्युरमी भूपतिवेश्मनाम् ॥१॥"

[हलायुधकोशः २।३०५॥ इति हलायुधः । “विच्छन्दकेन सह स्वस्तिकादयो राज्ञां गृहभेदा भवन्ति"[ ]इति तट्टीका। विच्छन्दकमपि राज्ञो गृहविशेषमाह 

"स्वस्तिकः सर्वतोभद्रो रुचको वर्धमानकः ।। 

नन्द्यावर्तादयश्चाऽन्ये द्वाराऽलिन्दादिभेदतः ॥२॥''["]इत्यन्ये॥ 

समुद्ग सम्पुटः 

            १ समुद्गम्यते समुद्गच्छति वा समुद्गः। 'क्व चिड्ड:'( )इति ड: । २ सम्पुट्यते श्लिष्यते सम्पुटः । 

५०  'पुट संश्लेषे '(तु.प.से.), 'घअर्थे कविधानम्'(वा-३।३। ५८॥)इति कः। भूषणाद्यावपनम्। पुटोऽपि । द्वे ‘दाबडा' इति ख्यातस्य ॥ 

                          पेटा स्यान्मञ्जूषा 

             १ पेटति पेटा । 'पिट संहतो (भ्वा.प.से.), 'इगु पध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । “ 'पीङ् पाने ' (दि.आ.अ.),

१. 'निपू-' इति १.३.५ ॥ २. 'नि:-' इति३॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्रो-३६, पृ.५३ ।। ४. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"निश्रयति भित्तिं नियता श्रेणिः सोपानपङ्क्तिर्वात्र निश्रेणिः।" इति दृश्यते, २।२।१८॥, पृ.७७॥ ५. 'निःश्रे-' इति१.३॥ ६. '-न्ते' इति१॥ ७ -हिणी' इति१.३.५ ॥ ८. 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ ९. 'ङीपि' इति४, 'डीषि' इति३.५ ॥ १०. 'स्तभ्यते' इति३, ४प्रतौ नास्ति ॥ ११. '-म्भ' इति१ ॥ १२. 'तु' इति३॥ १३. 'भंजु' इति१.२॥ १४. चुरादौ 'पचि विस्तारवचने' इति स्वामिसायणौ, 'पचि विस्तारे वचने' इति मैत्रेयः॥ १५. ५प्रतौ नास्ति ॥ १६. 'चत्वारि' इति१.३॥ १७. 'स्याद्' इत्यमरकोषे ॥ १८. ४प्रतौ नास्ति ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्रो-२९, पृ.४२ ।। २०. '-र्छिकः' इति३ ।। २१. '-नाद्याश्च' इति१॥ २२. -यस्तथा' इति हलायुधकोशे, पृ.३६ ॥ २३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।२।११॥, पृ.३२ ॥, तत्र-'श्चान्ये' इत्यस्य स्थाने '-श्चापि' इति दृश्यते ॥ २४. 'पिट शब्दसङ्गातयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २५. 'पीडने' इति३॥

अस्मात् पेटा''[ ]इति तु श्रीभोजः । स्त्रीलिङ्गः, पुंसि पेटकोऽपि । 'पीडण् गहने'( )इत्यस्य 'पेडा' इति तृतीयवर्गतृतीयान्तोऽपि । २ मञ्जु मनोज्ञं कृत्वा वस्त्राद्यै रुष्यतेऽत्रेति मञ्जूषा । मञ्जति मञ्जूषा, मञ्जिः सौत्रो धातुः, बाहुलकादूषन् । मजत्यस्यां सर्वद्रव्यमिति वा । 'मस्जेर्नुम् च'(उणा-५१७)इत्यूषन् । द्वे 'पेई' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                                 अथ शोधनी ॥१०१५॥ संमार्जनी बहुकरी वर्धनी च समूहनी । 

            १ शोध्यते निर्मलीक्रियते गृहमनयेति शोधनी । 

१०   'शुध शुद्धौ '(दि.प.अ.), करणे ल्युट् ॥१०१५॥ २ [संमृज्यतेऽनया संमार्जनी] । ल्युट्, 'मृजेर्वृद्धिः '७।२।११४ ।। इति वृद्धिः। ३ बहु करोति बहुकरी । पचाद्यच्, पुंस्त्री लिङ्गः । ४ वर्धते श्रीरनयेति वर्धनी । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा. आ.से.), करणे ल्युट् । ५ समूह्यते रजोऽनयेति समूहनी। पञ्च 'बुहारी' इति ख्यातायाः ॥ 

सङ्कराऽवकरौ तुल्यौ 

              १ समूह्य कीर्यते सङ्करः। 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥ इत्यप् । “सङ्कीर्यते संमियत इति कर्मणि घर्जि सङ्कारः''[ ]इति सुभूत्यादयः, स्वामी च। 

२०   भट्टस्तु- 'ऋदोरप्'३।३ ५७॥"[ ]इत्येवमाह। २ अव कीर्यते निरस्यत अवकरः । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३ ।३५७॥ । द्वे 'ऊकरडा' इति ख्यातस्य॥ 

                                                                        उदूखलमुलूखलम् ॥ १०१६॥ 

             १ उदूर्ध्वं खं शून्यं लात, उदूर्ध्वं मुखमस्येति वा पृषोदरादित्वाद् उदूउलू इत्येतावादेशौ, मुखपक्षे मुख खकारस्य खलादेशः उदूखलम्, उलूखलम्। द्वे 'ॐखल' इति ख्यातस्य ॥१०१६॥ 

प्रस्फोटनं तु 

             १ प्रस्फोट्यतेऽसारं बहि:क्रियतेऽनेनेति प्रस्फोट नम्। 'स्फुट भेदने'(चु.उ.से.), करणे ल्युट्। एकं निर्बुसी-

३०   करणस्य । 'ऊपणवउं' इति भाषा ॥ 

                      पवनम् 

             १ पूयते पवनम् । 'पूञ् पवने '(त्र्या.उ.से.), ल्युट् । एकं तुषादिशोधनस्य । 'झाटकणउं' इत्यादिभाषा॥ 

                                                                                अवघातस्तु कण्डनम् । 

             १ मुसलेनाऽवहननम् अवघातः। 'हन हिंसा गत्योः '(अ.प.अ.), भावे घञ्, 'हनस्तोऽचिण्णलो: '७।३। ३२॥ इति तकारः, 'हो हन्तेः- ७।३५४॥ इति कुत्वम् । २ कण्ड्यते कण्डनम् । 'कडि भेदने'(चु.उ.से), ल्युट्। द्वे 'खांडणउं' इति ख्यातस्य ॥ 

४०  कट: "किलिञ्जः 

             १ कटत्यावृणोति कटः, त्रिषु । 'कटे वर्षा वरणयो: '(भ्वा.प.से.), अच् । २ 'किल शै(श्वै)त्यक्रीड नयो: '(तु.प.से.), 'इक् कृष्यादिभ्यः (वा-३।३।१०८॥) इतीक्। "किलिः श्वैत्यम्, तज्जनयतीति [किलिञ्जः] । 'अन्येषामपि(अन्येष्वपि) दृश्यते'३।२।१०१ ॥इति डः, 'तत्पुरुषे कृति-'६।३।१४॥ इत्यलुक् । किलिर्हि छायाजननाच्छै(च्छ्वै)त्यं जनयति । द्वे 'वीरणवंशादिनिर्मितकड़ा' इति ख्यातस्य ॥ 

                     मुसलोऽयोग्रम् 

            १ मुस्यति खण्डयति धान्यादिकमिति मुसलः । 

५०   'मुस खण्डने '(दि.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । मुहुः स्वनं लाति, मुहुर्मुहुर्लसतीति वा, पृषोदरदित्वात्। "मुषलो मूर्धन्यमध्योऽपि''[ ] इति वर्णदेशना । २ अयो लोहमग्रे मुखेऽस्य अयोग्रम्, पुंक्ली. । अयोनिरित्येके । “अयो निर्मुसलोऽस्त्री स्यात् ''[वैजयन्तीकोषः ४।३।६५ ॥] इति. . वैजयन्ती । द्वे मुसलस्य ॥ 

                                                                         कण्डोलकः पिटम् ॥१०१७॥ 

१. 'शौचे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'वृध' इति३॥ ३ 'घञ्' इति४.५ ॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पुरवर्गः, श्लो-३६, पृ.५४॥ ५.

अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते॥ ६. 'उलू-' इति५ ॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः२।९।२५॥ ८ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'उदूखलः' इति दृश्यते॥ १. 'च' इति३॥ १०. 'उलु' इति२॥ ११. 'उ-' इति२.३॥ १२. '-वौ' इति३.४॥ १३. '–णों' इति१, ‘-णौ' इति३.४॥ १४ '-णउ' इति१, '-णा' इति३॥ १५. 'क-' इति१.३॥ १६. 'इति कः' इति३॥ १७. 'तज्जानातीति' इति४.५॥ १८. 'वीरे-' इति१॥ १९. द्र.

अम.क्षीर.२ १९।२५ ॥, पृ.२०५॥, स्वोपज्ञटीका ४।१०१७॥, पृ.२२५॥ २०. 'मुश-' इति३॥

              १ कण्ड्यतेऽनेनेति कण्डोलः । 'कडि भेदने' (चु.प.से.), 'पटिकटिकडिभ्य ओलच्'(उणा-६६)इत्योलच्, कनि कण्डोलकः । २ पेटति संहतो भवति पिटम्, पुंक्ली. । 'पिट शब्दसङ्घातयो: '(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । के "पिटकोऽपि''[अम.क्षीर. २।९।२६ ॥]इति स्वामी । द्वे पिटस्य। सूंडला, ओडला छावडीत्यादिभाषां ॥१०१७॥ 

चालनी तितउः 

               १ चाल्यते तण्डुलादिशोधनायेति चालनी, स्त्री 

१०   क्लीबम् । 'चल विलसने '(तु.प.से.), णिजन्तः, कर्मणि ल्युट्। चाल्यतेऽनयेति करणे वा ल्युट् । क्लीबे चालनम्। "चालनी''[त्रिकाण्डशेष:२।९।५ ॥]इति त्रिकाण्डशेषः। २ तनोति चाल्यं द्रव्यमिति तितउः, पुंक्ली. । 'तनु विस्तारे' (त.उ.से.), 'तनोतेर्डउ: सन्वच्च'(उणा-७३०)इति डउः प्रत्ययः, सन्वद्भावाद् द्वित्वम्, 'सन्यत:'७।४।७९ ॥ इतीत्वम्, आद्गुणाभावस्तु डउविधानसामर्थ्याद्, अन्यथा लाघवार्थ डोरित्येव ब्रूयात्, पुंसि भानुवत्, तितऊ, तितावः इत्यादि। क्लीबे तितउनी, तितऊनि इत्यादि । द्वे चालन्याः ॥ 

                      शूर्पं प्रस्फोटनम् 

२०          १ शूर्पयति शूर्पम् । 'शूर्प माने '(चु.प.से.),

अच् । शीर्यतेऽनेनेति वा । 'शृ हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), 'सुशृभ्यां नित्- '(उणा-३०६)इति पः, [बाहुलकादुत्वम्], दीर्घश्च, तालव्यादिरयम्, “-किंशारुशूर्षांशुकम्''[ ]इति शभेदात् । केचित्तु सर्तेरपि दन्त्यादि सूर्पमिच्छन्ति । २ प्रस्फोट्यतेऽसारं बहि:क्रियतेऽनेन प्रस्फोटनम् । 'स्फुट (स्फुटिर्) विशरणे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट, नन्द्यादि ल्युा । द्वे शूर्पस्य । —सूपडं' इति भाषा ॥ 

                                                                       __ अथाऽन्तिका ।                                  

                                          चुल्ल्यश्मन्तकमुद्धानं स्यादधिश्रयणी च सा ॥१०१८॥ 

३०       १ अन्तोऽस्त्यस्या अन्तिका । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥इति ठन् । 'अन्ती' इत्यपि । “अन्त्यधिश्रयणी भवेत्''["]इति माला । २ चुल्लति चुल्ली । 'चुल चुल्ल हावकरणे'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७)इतीन, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि चुल्ल्यपि । चुल्लिस्तृतीयस्वरान्ताऽपि । ३ अश्मनोऽप्यन्तमति अश्म न्तम् , शकन्ध्वादिः, तालव्यमध्यः, [के अश्मन्तकम् । "असूनां प्राणिप्राणानामन्तोऽत्रेति अस्वन्त इति दन्त्यसकार वकारसंयोगमध्य एव"[ ]इति व्याख्यामृतम् । ४ उदुपरि निधीयते 'निवेश्यते पाकार्थं स्थाल्यादिकमोति उद्धानम् । 

४०   उद्पूर्वः 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट् । "ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः (भ्वा.प.अ.)इत्यतः उद्धमायतेऽत्रेति उद्धमानम्''[ ]इति तु रक्षितः । ५ अधिश्रि(श्री)यतेऽस्याम् अधिश्रयणी । अधिपूर्वः ‘श्रि(श्री)ञ् पाके'(त्र्या.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट्, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५।। इति ङीष् (ङीप्) । "अधिपूर्वोऽयं धातुः स्थाल्यारोपणे वर्तते''[]इति कलि ङ्गादयः। “न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यामधिश्रीयन्ते''["] इति कातन्त्रपञ्जिका । पञ्च 'चूल्हा' इति ख्यातस्य ॥१०१८॥ 

स्थाल्युखा पिठरं कुण्डं चरुः कुम्भी 

            १ स्थलति तिष्ठति जलादिकमत्रेति स्थाली,

५०   स्त्रीक्ली. । 'स्थल(ष्ठल) स्थाने '(भ्वा.प.से.), 'ज्वलति कषन्तेभ्योऽणः'३।१।१४० ॥ इति णः, 'धात्वादेः षः सः' ६१६४॥, गौरादिः। स्थावति (स्थालीति) स्था(ष्ठा) धातोः 'स्थावतिमृजे वालट्वालञानीयर: (स्थाचतिमृजे रालज्वालबालीयचः)'(उणा-११३)इत्यालचि वा स्थाली । 

१. 'कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्यः कोलच्' इत्युणादिगणसूत्रम्, सूत्रे कडिधातोरभावाद् बाहुलकात् कोलच्प्रत्ययो ज्ञेयः ॥ २. 'पि-' इति३॥ ३. 'छाव-' इति१॥ ४ -षायाः' इति४॥ ५, 'स्त्रीक्ली' इति१.२ ॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्लो-५९९, पृ.६८१ ॥, रामाश्रमी २।९।२६ ॥, पृ.४०९ ॥ ७ '-त्वाल्ल्यु र्वा' इति१.३॥ ८ 'सू-' इति५ ॥ ९, 'सु-' इति१ ॥ १०. '-डउं' इति१, '-डौ' इति३, '-डूं' इति४ ॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२।९।२९ ॥, पृ.२०६ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०१८ ॥, पृ.२२५॥ १२. 'चुल्ल हावकरणे' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'चुल्ल भावकरणे' इति सायणः ॥ १३. '-नि' इति३॥ १४ 'अपि' इत्यधिक: प्रतिभाति १५. '-न्तोऽपि' इति१.३॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्लो-६०२, पृ.६८६ ॥ १७ 'निवि-' इति४॥ १८. '-तम्' इति१॥ १९. ४.५प्रत्योः 'तु रक्षितः' इत्यस्य स्थाने 'सुरक्षितः' इति दृश्यते ॥ मैत्रेयरक्षितकृतधातुप्रदीपे 'ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः' इति धातुव्याख्याने-"उद्धमानकम्- अधिकरणल्युडन्तात् कः" इति दृश्यते, भ्वादिः, धातुसं ६२३, पृ.६७॥ २०. 'डीषि' इति४॥ २१. '-श्रि-' इति३.४.५ ॥ २२. 'पञ्जिका' इत्येव ॥ २३. '-ल्ही' इति३.४॥ २४ ‘--तायाः' इति३॥ २५. कोष्ठान्तर्गतपाठः शुद्धः ॥

तिष्ठत्यन्नमत्रेति वा। 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'स्फा यितञ्चि-'(उणा-१७०)इत्यादिना रः, गौरादिः, कपिलिका दित्वाल्लत्वम् । स्थान(ल)मपि । “स्थानं (स्थालं) भोजनभेदेऽपि स्थाली स्यात् पाटलोखयोः"[ मेदिनीकोशः, लान्तवर्गः, श्लो-५५] इति मेदिनिः । २ ओखति उखा । 'उख गतौ'(भ्वा.प.से.), ‘इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। ३ पिठति(पेठति) पिठ्यतेऽत्र वा पिठरम् । 'पिठ अवयवे' (भ्वा.प.से.), बाहुलकादरन् । “पच्यतेऽस्मिन् वा, 'अजि रशिशिर-'(उणा-५३) इति बाहुलकात् साधुः''[ ]इति 

१०   प्रासादः। त्रिलिङ्गोऽयम् । “पिठरः पुंसि''[ ]इति माला ऽमरश्च । "उखायां पिठरं क्लीबम्''[]इति तु गौडः । स्त्रियां तु लक्ष्यम्-"जठरपिठरी दु:पूरेयं करोति विडम्बनाम्" []इति। ४ कुण्ड्यते दह्यतेऽत्र कुण्डम्। 'कुडि दाहे' (भ्वा.प.से.), दाहस्य पाकार्थत्वात्, अधिकरणे घञ् । [यद्वा] कुणति शब्दायते कुण्डम् । 'कुर्ण शब्दोपकरणयो: '(तु.प.से.), 'जमन्ताड्डः'(उणा-१११), त्रिलिङ्गः । "कुण्डी कमण्डलौ कुण्डे जाराद् जीवत्पतेः सूतेऽपि च"[मेदिनीकोशः, डान्त वर्गः, श्लो-४] इति मेदिनिः । पुनपुंसकयोर्दुर्गः। ५ चरति 

याति क्लेदमनेनेति चरुः, पुंसि । 'चर गतिभक्षणयोः (भ्वा.

२०   प.से.), 'भृमृशीतृचरित्सरि[तनिध]निमिमस्जिभ्य उ:'(उणा ७)इत्युः। ६ कायति शब्दायतेऽम्भसीति कुम्भी। पृषोदरादिः । अयं तृतीयस्वरान्तोऽपि । षड् ‘हांडी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                                               घटः पुनः ।                         

                                          कुटः कुम्भः करीरश्च कलशः कलसो निपः ॥१०१९॥ 

            १ घटते चेष्टते घटः, पुंस्त्रीलिङ्गः। ‘घट चेष्टा याम्'(भ्वा.आ.से.), अच् । २ कुटति कुटः, पुंक्ली. । 'कुट कौटिल्ये '(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। ३ 

कायत्यम्भसा भ्रियमाणः कुम्भः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'कै शब्दे'

३०   (भ्वा.प.अ.)। कैः पानीयैरुम्भ्यते पूर्यते वा । उभयत्र पृषो दरादित्वात् । ४ कीर्यते करीरः, पुंक्ली. । 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), कृशृपू(पृ) कटिपटिशौटिभ्य ईरन्'(उणा-४७०) इतीरन् । अमरस्तु-"वंशाङ्करे करीरोऽस्त्री तरुभेदे घटे च ना" [अमरकोषः३।३।१७३ ॥] इति पुंस्याह । ५ कलते सङ्ख्याति शब्दायते वा कलशः, त्रिलिङ्गः । 'कल सङ्ख्यानगत्योः '(चु. उ.से.), 'कलेष्टित्'(हैमोणा-५३२)इत्यशः । तालव्यान्तोऽयम् । 

  "तालव्या अपि दन्त्याश्च शशशूकरपांशवः । ___

   कलश: शम्बलश्चैव जिह्वायां रशना तथा ॥१।"["]

इति शभेदात् । "पृषोदरादित्वाद् दन्त्यसकारवानपि''[] इति सुभूत्यादयः । ६ केन जलेन लिस्यते (लस्यते)

४०   शिष्यते पूर्यते वा कलसः । 'लस श्रेषणक्रीडनयो: '(भ्वा. प.से.), घबर्थे कः, केन लसति क्रीडति वा, पचाद्यच् । स्त्रियां गौरादिः कलसिस्तृतीयस्वरान्तोऽपि । ७ नियतं पिबन्त्यस्माद् निपः । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), घबर्थे कः, 'आतो लोपः- '६।४।६४ ॥, पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । “निपो ऽस्त्रियाम्''[ ]इति गौडः । सप्त घटस्य ॥१०१९॥ हसन्यङ्गारात् शकटीधानीपात्र्यो हसन्तिका । 

            १ हसत्यनारैः हसनी । 'हस(हसे) हसने'(भ्वा. प.से.), बहुलवचनात् कर्तरि ल्युट् । २-४ अङ्गारादिति, अङ्गारशब्दात् शकटी धानी पात्री एते त्रयो योज्यन्ते, तेन 

५०   अङ्गारशकटी, अङ्गारधानी, अङ्गारपात्री । ५ ज्वलदङ्गारै हसतीवेति हसन्तिका । हसेर्बाहुलकाद् ‘भुवो झिः (झिच्)' (उणा-३३०), शत्रन्तादुगिल्लक्षणो ङीष्, ततः स्वार्थे कनि हसन्तिका । पञ्च 'शंगडी' इति ख्यातायाः ॥ 

भ्राष्ट्रोऽम्बरीषम् 

              १ भृज्यते कलायादिकमत्र भ्राष्ट्रः । 'भ्रस्जो (भ्रस्ज) पाके'(तु.उ.अ.), 'भ्रस्जिगमिनमिहनिविष्य(विश्य) शां वृद्धिश्च ष्ट्रन्'(उणा-५९९)इति ष्ट्रन्वृद्धी । २ " 'अबि 

१. 'पिठ हिंसासंक्लेशनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'प्र-' इति३॥ ३ 'कुणी' इति१॥ ४. "कुण्डी कमण्डलौ जारात् पतिवत्नीसुते पुमान्" इति मेदिनीकोशे, पृ.४० ॥ ५. 'गतौ भक्षणे च' इति३॥ ६. '-दृ-' इति ३.४.५ ॥ ७ '-ते' इति३॥ ८ 'घटयते' इति२॥ ९. 'कुम्भं' इति४.५ ॥ १०. ४प्रतौ नास्ति ॥ ११. '-ति' इति४.५ ॥ १२. १प्रतौ नास्ति॥ १३. '-सः' इति५ ॥ १४. 'कम्बलः' इति ॥ १५. 'रसना' इति१.५ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६०४, पृ.६९०, रामाश्रमी२।९।३१॥, पृ.४१३ ॥, तत्र 'शश-' इत्यस्य स्थाने 

१७ 'शब्दभेदात' इति३॥ १८ 'लिश्यते' इति ॥ १९. '-शः' इति१.२.४.५ ॥ २०. 'ते' इति ॥ २१. '-स्यां' इति३॥ २२. 'बाहुलक-' इति१॥ २३. 'शकडी' इति१, 'त्रा-' इतिर, 'स-' इति३॥ २४. सूत्रे न दृश्यते ॥

रबि लबि शब्द '(भ्वा.आ.से.), अम्बरीषम्-[भ्राष्टमम्बरीषम्] इति निपात्यते'' [मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२५७] इति माधवः । “अम्बेः 'शिरीषादयः' (चान्द्रोणा-३६०॥)इतीषन्, अम्बरिरित्यादेशश्च । पच्यतेऽस्मिन्निति वा । पचतेरम्बरीषं निपात्यते''[]इति दशपाद्याम् । “पचेरम्बादेश ईषप्रत्ययो रगागमश्च निपात्यते''[]इति व्याख्यामृतम्। “अम्बरीषपुरुषो षरौषधम्''[ ]इति षभेदाद् मूर्धन्यान्तोऽयम् । पुंक्लीबलिङ्गा वेतौ । "क्लीबेऽम्बरीषं भ्राष्ट्रो ना"[अमरकोषः २।९।३०॥] इति त्वमरः । द्वे 'भाठी' इति ख्यातायाः ॥ 

१०                                                            ऋचीषमृजीषं पिष्टपाकभृत् ॥१०२०॥ 

            १ ऋच्यते स्तूयते ऋचीषम् । 'ऋच स्तुतौ' (तु.प.से.), बाहुलकाद् ‘अर्जे ऋजि(ऋच्) ईषन् कित्' (उणा-४६८)इति ईषन्प्रत्ययः । २ अय॑ते रसोऽनेनेति ऋजीषम्, चवर्गतृतीय[चतुर्थ] स्वरमध्यः । 'अर्ज सर्ज अर्जने'(भ्वा.प.से.), 'अर्जे ऋज् च-'(उणा-४६८)इती षन्प्रत्ययः, धातोश्च ऋजादेशः। द्वावपि क्लीबलिङ्गौ । पिष्टकृतस्य भक्ष्यस्य पाकं पचनं बिभर्ति पिष्टपाकभृत् । द्वे 'तवा' इति ख्यातस्य ॥१०२०॥ 

कम्बिदविः खजाका 

२०        १ काम्यत इति कम्बिः । 'कमु कान्तौ'(भ्वा. आ.से.), 'कृशृजागृभ्यो विन्'( )इति कमेरपि बाहुल काद् विन् । २ दृणाति दर्विः । 'दृ(दृ) विदारणे'(त्र्या. प.से.), 'विदृभ्यां विन्'(उणा-४९३)इति विन्, स्त्रीलिङ्गा वेतौ । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१६४५ ॥) इति ङीषि कम्बी दर्वी च । ३ खजति मनाति खजाका, कवर्गद्विती यादिः। 'खजि(खज) मन्थे'(भ्वा.प.से.), 'खजेराक: '(उणा ५४३) इत्याकः, टाप् । त्रीणि 'कडछी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                ___ अथ स्यात् त₹र्दारुहस्तकः । 

              १ तरति पाक्येष्विति तर्दूः, स्त्रीलिङ्गः । 'तृ 

३०   प्लवनतरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'त्रो दुक् (दुट्) च'(उणा-८९) इत्यूप्रत्ययः, दुगागमश्च । २ हस्तप्रतिकृतिर्हस्तकः । दारुणो हस्तको दारुहस्तकः । "परवेषणभाण्डम्"[अभि-, स्वो पज्ञटीका४।१०२१ ॥] इति मूलटीका, उणादिश्च । “दर्वी तर्दूश्च खजिका कथ्यते दारुहस्तकः''[हलायुधकोशः२ ॥३१२ ॥] इति हलायुधः । द्वे 'चाटूआ' इति ख्यातस्य ॥ वार्धान्यां तु गलन्त्यालू: कर्करी करकः 

            १ वाः पानीयं धीयतेऽस्यां वार्धानी । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), 'करणाधिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट, टित्त्वात् ङीप, तस्याम् । वर्धनीत्यपि। "वर्धनं छेदने वृद्धौ वार्धान्यां स्यात्तु वर्धनी '[विश्व-

४०   प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-७७] इति महेश्वरः । २ गल(ड)त्यम्भोऽस्यां गलन्ती । 'गड सेचने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् झचि 'झोऽन्तः'७।१।३॥, डलयोरैक्याल्लत्वम्, 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि गलन्ती । स्वार्थे कनि 'केऽणः '७।४।१३ ।। इति ह्रस्वत्वै गलन्तिका । "गलति स्रवतीति शत्रन्ताद् ङीषि(ङीपि), कनि 'केऽणः' ७४।१३॥ इति ह्रस्वत्वम्"[ ]इति सर्वधरः । ३ अडत्य नया आलूः, स्त्रियाम् । 'अड उद्यमे'(भ्वा.प.से.), अस्मा दारू: (णिदूः)। " 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), बाहुलकादुण, वृद्धिः, रेफस्य लत्वे आलुरिति ह्रस्वान्तः"["] इति सर्व-

५०   स्वम् । ४ किरति क्षरति जलं कर्करी । 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), बाहुलकात् करन्प्रत्ययः, गुणः, गौरादिः । "कर्कः सौत्रः ‘असुरवदरन्' ''[ ]इति सुभूत्यादयः । ५ किरत्यम्बु करकः, अस्त्रियाम् । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृञादिभ्यः सिंज्ञायां] वुन्'(उणा-७१३)। पञ्च ‘करवा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                         अथ सः ॥१०२१॥ नालिकेरजः करङ्कः 

            १ स करङ्कः ॥१०२१॥ नालिकेरफलाज्जातो नालिकेरजः करङ्कः इत्यन्वयः । किरत्यम्भः करङ्कः । ६० 'क विक्षेपे'(तु.प.से.), 'किरोऽङ्का-'(उणा-६२)इत्यङ्कः । एकं डूंघा' इति प्रसिद्धस्य ॥ 

१. 'शब्दने' इति३ ।।, 'रबि लबि अबि शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-यश्च' इति४॥ ३ 'अम्बर् इत्यादेशश्च' इति युक्तः ॥ ४. "पचन्त्यस्मिन् अम्बरीषम्-भ्राष्ट्रम्" इति दशपाधुणादिवृत्तिसंग्रहः, श्रीविठ्ठलाचार्यकृता वृत्तिः, पृ.२३६ ॥ ५. 'पञ्चे-' इति१.५॥ ६. '-ये' इति१॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६०३, पृ.६८७॥ ८. द्र. रामाश्रमी २।९।३०।, पृ.४१२॥ ९. 'अर्जे ऋज् च' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ १०. '-तृतीयमध्यः' इति१.२॥ ११. 'कुट-' इति३॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः २।९।३४ ॥ १३. '-दिकश्च' इति१ ॥ १४. '-चुया' इति३ ॥ १५. 'डुभृञ्' इति१॥ १६. 'ङीष्' इति२.३.४.५ ॥ १७. -वारिधान्यां तु वर्धनी' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.९१॥ १८. 'गलन्त्य-' इति१.२ ॥ १९. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ २०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६०४, पृ.६८९॥ २१. 'करा-' इति१॥ २२. 'डू-' इति५ ॥

                                                                                    तुल्यौ कटाहकर्परौ ।   

            १ कटत्यावृणोति कटाहः, त्रिलिङ्गः। 'कटे वर्षा वरणयोः '(भ्वा.प.से.), 'वृकटि-'(हैमोणा-५९१)इत्याह च् । २ कीर्यते कर्परः, पुंसि । क्लीबेऽपीति केचित् । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), पृषोदरादिः । द्वे 'कडाह' इति ख्यातस्य । एतौ घटादिखण्डेऽपि, तदा 'ठीकरी' इत्यादि भाषा । "कटाहो घृततैलादिपाकपात्रेऽपि कर्पर''[विश्व प्रकाशकोशः, हान्तवर्गः, शूो-१६] इति, "कर्परः स्यात् कपाले च शास्त्रभेदकटाहयो: "[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः,

१०   शो-१३७] इत्युभयं महेश्वरः ॥ 

मणिकोऽलिञ्जरः 

           १ मणति गभीरत्वाद् जलार्पणे शब्दायते मणिः । 'अण रण वण व्रण बण भण भ्रण मण धण ध्वण ध्रण कण क्वण चण शब्दै'(भ्वा.प.से.)इत्यस्मान्मणे: शब्दार्थाद् ‘इन्-'(उणा-५५७) इति सूत्रेण इन् मणिः, मणिः प्रकारो मणिकः । स्थूलादित्वात् कन् । मणिरेव मणिको यावादित्वात् कन् वा, संज्ञायां वा कन् । मणिरित्यपि। “अलिञ्जरं मणिं विन्द्यान्मेहनावयवे(-वो) मणिः ''[शाश्वतकोशः, शो-२३] इति । २ अलनमलिः । 

२०   'अलं भूषणपर्याप्तिवारणेषु'(भ्वा.प.से.)इत्यतः कृष्यादि त्वादिक्। अलिं सामर्थ्यतां जरयति दुर्वहत्वात् , पंचादि पाठसामर्थ्यादच्, 'तत्पुरुषे कृति-'६।३।१४॥ इत्यलुक् , पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । द्वे 'माणि' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                  गर्गरीकलश्यौ तु मन्थनी ॥१०२२॥ 

           १ गिरति दधि गर्गरी । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), 'ऋतष्टित्'( हैमोणा-९)इत्यः, सन्वद् द्वित्वं च । २ कल्यते कलशिः । 'कल सङ्ख्याने'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादशिः । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि कलशी । कस्याऽम्भसो राशिरत्रेति, पृषोदरादिर्वा । तृतीयस्वरान्तो ऽप्ययम् । “कलशिमुदधिगुर्वी बल्लवा लोडयन्ति''[शिशु-

३०   पालवधम्, सर्गः-११, थ्री-८]इति माघः । ३ मथ्यते दध्यस्यां मन्थनी । अधिकरणे ल्युट् । अन्ये तु-"वार्धानी प्रभृतयः पूर्वोक्ताः पञ्च, गर्गर्याद्यास्त्रयश्चैकार्थाः''[]इत्याहुः । त्रीणि 'विलोणा गोली' इति ख्यातायाः ॥१०२२॥ 

वैशाखः खजको मन्था मन्थानो मन्थदण्डकः । 

मन्थः क्षुब्धः 

           १ विशिष्टा शाखा विशाखा, विशाखा प्रयोजन मस्य वैशाखः । 'विशाखाषाढादण्मन्थदण्ड[योः] '५।१। ११० ॥ इत्यण् । विशाखस्याऽयमिति वा। विशिष्टाः शाखा अस्य विशाखः, ततः स्वार्थेऽण् वा । २ खजति मनाति 

४०   खजकः । 'खज मन्थे'(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः' (उणा-१९०)इति क्वुन् । खजाकोऽपि, खजोऽपि । ३ मथ्यतेऽनेनेति मन्थाः । 'मन्थ विलोडने' (भ्वा.क़्या.प.से.), 'पथिमथि(मन्थि) भ्यामिन् '(है मोणा-९२६)इतीन्, 'इतो ऽत्सर्वनामस्थाने'७।१।८६ ।।, 'थो न्थः'७।१।८७॥ । मन्थानौ, मन्थानः इत्यादि । ४ मन्थ्नाति मन्थानः। 'मन्थ विलोडने' (क्या.प.से.), चानश् । ५ मन्थनाय दण्डो मन्थदण्डः, स्वार्थे कनि मन्थदण्डकः । ६ मथ्यतेऽनेनेति मन्थः । 'पुंसि संज्ञा याम्-'३।३।११८॥ इति घः । ७ क्षुभ्नाति क्षुब्धः । 'क्षुभ सञ्चलने'(त्र्या.प.से.), 'क्षुब्धस्वान्त-७।२।१८॥ इति साधुः । 

५०   सप्त मन्थानदण्डस्य ॥ 

                                                  अस्य विष्कम्भो मञ्जीरः कुटरोऽपि च ॥१०२३॥ 

           १ अस्य मन्थस्य विष्कम्भः । विष्कभ्नाति बध्नाति विष्कम्भः दण्डकटकः, यस्मिन् बध्वा मन्थ आकृष्यते । दण्डकरोटकमित्यन्ये । २ मञ्जिः सौत्रः, बाहुलकात् 'कृशृपू(पृ)कटिपटिशौटिभ्यः ईरन्'(उणा-४७०) इतीरन् मञ्जीरः। ३ कुटति कुटरः। 'कुट कौटिल्ये'

-

१. 'कटा-' इति३ ॥ २. 'इति ख्यातस्य' इति१ ॥ ३. 'च खपरे' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१८०॥ ४. 'गम्भी-' इति४॥ ५. 'व्रण वण' इति ॥ ६ 'अण रण वण ('भण' इत्यधिको मैत्रेयसायणमते) मण कण क्वण व्रण भ्रण ध्वण ('ध्वण' इति मैत्रेयमते न) शब्दार्थाः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७ '-णिः' इति१॥ ८. '-णिप्र-' इति३॥ ९. '-दिकन्' इति३॥ १०. 'अल्' इति स्वामी, 'अर्ल' इति मैत्रेयः, 'अल' इति सायणः ॥ ११. 'वारणपर्याप्तिभूषणेषु' इति मैत्रेयः ॥ १२. इतोऽग्रे ४प्रतौ '-प्रत्ययः' इति दृश्यते ॥ १३. 'यवादि-' इति ३.४.५ ॥ १४ '-ण' इति३॥ १५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वक्तव्यं' इति दृश्यते॥ १६. 'ङीपि' इति३॥ १७. 'गुर्वी' इति२.४॥ १८. 'गर्गाद्या-' इति१.३, 'गर्गर्यादय-' इति४॥ १९. 'विलोवणा' इति३.५ ॥ २०. 'खजोऽपि' इति ४.५प्रत्यो स्ति ॥ २१. 'मथि' इति३॥ २२. 'ताच्छील्यवयो- '३।२।१२९ ॥ इत्यनेन ताच्छील्ये शानच्, यद्वा बाहुलकात् 'सम्यानच्स्तुवः' इत्यनेनाऽऽनच् ॥ २३. ३प्रतौ नास्ति ॥

(तु.प.से.), बाहुलकाद् 'ऋच्छेररन्'(उणा-४११)इत्यरन्, कुटादित्वाद् गुणाभावः। कुटक इति वा। त्रीणि विष्कम्भ स्य । 'मांकडी' इति भाषा ॥१०२३॥ 

शालाजीरो वर्धमानः शरावः 

           १ शालायां जीर्यते शालाजीरः । पृषोदरादिः । २ वर्धते क्रमेण विस्तीर्णो भवति वर्धमानः । 'वृधु वृद्धौ' (भ्वा.आ.से.), 'ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु चानश्'३।२। १२९ ॥, 'आने मुक्'७।२।८२॥ । स्वार्थे कनि वर्धमान कमपि । “भ्रमयत्यचिरं(-त्युचितं) विदर्भजानननीराजनवर्ध 

१०   मानकम्''[नैषधीयचरितम्, सर्ग:-२, शो-२६] इति श्रीहर्षः । ३ शृणन्ति हिंसन्ति शराः । 'शृ हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), अच् । शराः हिंसकाः कीटकादयस्तेभ्योऽवति शरावः । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच्, मूलविभुजादित्वात् को वा । पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । "शफरशरीर(शराव) श्रोणीशृणां (शूलां)शुकशारिकाशम्बा''[]इति शभेदात् तालव्यादिः, दन्त्यादिश्च । त्रीणि 'शरावला' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                         कोशिका पुनः ।                 

                                  मल्लिका चषकः कंसः पारी स्यात् पानभाजनम् ॥ १०२४॥ 

२०       . १ तैलेन कुश्यति शुिष्यति कोशिका । 'कुश श्रेषे ( ), ण्वुल । २ मल्लते मल्लिका । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'संज्ञायाम्'३।३।१०९ ॥ इति स्त्रियां ण्वुल् । ३ चषत्यनेन चषकः । 'चष भक्षणे'(भ्वा.उ.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयो: '(उणा-१९०)इति क्वुन् । ४ काम्यते कंसः । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'वृतवदि-'(उणा ३४२)इति सः । पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । ५ पारयति पारी । 'पार तीर कर्मसमाप्तौ'(चु.उ.से.), णिजन्तः, अच्, गौरादिः । ६ पानस्य भाजनं पानभाजनम् । षट् समान्येन लोटीप्रभृति 

भाजनस्य । “कोशिका मल्लिका प्रोक्ता''[हलायुधकोशः 

३०   २।३१६ ॥] इति हलायुधः । “तैलाधारपात्रे द्वौ । तैलेन कुश्यति शुिष्यति कौशिका (कोशिका) । मल्लते तैलं धारयति मल्लिका, ण्वुलन्तौ''[]इति तट्टीका । कोशिका मल्लिका एतौ शब्दौ तैलभाजननाम्नी आह ॥ १०२४॥ 

कुतूश्चर्मस्नेहपात्रम् 

          १ कुत्सितं तन्यते कुतूः, स्त्रीलिङ्गः । 'तनु विस्तारे' (त.उ.से.), 'भ्रमे :'(उणा-२२६)इति बाहुलकादतोऽपि डूः । कौति शब्दायते वा । 'कुकु) शब्दे'(अ.प.अ.) बाहुलकात् 'तनिगृध्योः (नृतिशृध्योः) कुः'(उणा-९१)इति कुः, तुगागमश्च, सवर्णदीर्घत्वे कुतूः । चर्मणः स्नेहस्य तैलादे: पात्रं चर्मस्नेहपात्रम् । एकं 'कूडा' इति ख्यातस्य ॥ 

४०                                                                              कुतुपस्तु तदल्पकम् ।  

           १ तत् चर्मस्नेहपात्रम्, ह्रस्वा कुतूः कुतुपः, द्वि पञ्चमस्वरः । 'कुत्वा डुपच्'५।३।८९॥ इति डुपच् । “अमू ते वक्षोजावमृतरसमाणिक्यकुतुपौ''[ ]इति लहरी । पुंल्लिङ्गोऽयम् । एकं 'कुडी' इति ख्यातायाः ॥ 

दृतिः खल्लः 

          १ द्रियते दृतिः, पुंसि । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'दृणातेर्हस्वश्च'(उणा ६२३) इति ति: [दृतिः ] । खलति खल्लः , पुंसि । “खल्लं क्लीबम्''[वैजयन्तीकोषः ४।३।६० ॥]इति वैजयन्ती । 'भिल्लाच्छभल्ल-'(है मोणा-४६४)इति ले 

५०   निपात्यते । एकं दृतेः । 'दईईं' इति भाषा ॥ 

                                                           चर्ममयी त्वालूः करकपात्रिका ॥१०२५॥ 

           १ करकवत् पिबन्त्यनया करकपात्री, स्वार्थे __ कनि करकपात्रिका । चर्ममयी तु आलू: 'करवा' इति प्रसिद्धिः । एकं 'छागला' इति ख्यातस्य ॥१०२५॥ 

सर्वमावपनं भाण्डम् 

           १ आ उप्यते स्थाप्यते द्रव्यमत्रेति आवपनम् । __ 'टु(डु)वप् बीजतन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट्। २ भाण्डत्याधेयं भाण्डम् । 'भडि परिभाषणे'(भ्वा. __ आ.से.), अच्, पृषोदरादिदीर्घता । भामतेऽस्मादिति वा । 

६० 

१. 'शृण्वन्ति' इति३॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६०५, पृ.६९१॥ ३. '-लां' इति१.२॥ ४. 'कौ-' इति५॥ ५. 'श्रेषणे' इति१.३॥, दुर्गसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ ६. 'एतौ' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ ७ -तीति' इति३॥ ८ 'ते' इति३॥ ९. 'कौ-' इति१.३॥ १०. 'भ्रमेश्च डूः' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ ११. 'तुमा-' इति३॥ १२. '-दिः' इति३॥ १३. 'खल्वं' इति वैजयन्तीकोषे, पृ.११९ ॥ १४. 'दीवडूं' इति३, '-डु' इति१.२॥ १५. 'इत्यादि-' इति३.५॥ १६. '-ल' इति१.२.५ ॥ १७ 'बीजसन्ताने' इति१, क्षीरतरङ्गिण्यादयश्च ॥ १८. भडिधातोरात्मनेपदित्वाद् 'भण्डते' इति युक्तः ॥

'भाम क्रोधे'(भ्वा.आ.से.), 'ञमन्ताड्डः '(उणा-१११) । यद्वा 'भण शब्दे '(भ्वा.प.से.), 'अमन्ताड्ड : '(उणा-१११) । " 'पुच्छभाण्डचिवराण्णिङ्'३।१।२० ॥ इति निर्देशाद् दीर्घ त्वम्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२९७] इति माधवः । द्वे सामान्येने भाजनमात्रस्य ॥ यन्मुनि :-" उष्ट्रिकादि तु यद्भाण्डं सर्वमावपनं विदुः"[]इति । अत्र उष्ट्रिका 'झाबउ' इति लोकभाषाप्रसिद्धः, तत्प्रभृतीत्यर्थः ॥ 

                                                                         ____ पात्राऽमत्रे तु भाजनम् ।               

            १ पाति आधेयम्, पीयते वाऽस्मादिति पात्रम् । 

१०   त्रिलिङ्गम् । यदमरशेष:-"त्रिषु पात्री पुटी वाटी पेटी" [अमरकोषः३।५।४२ ॥] इत्यादि । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.) वा । 'ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन्। २ अमत्याधेयमत्रेति अमत्रम् । 'अम गतिशब्दसंभक्तिषु' (भ्वा.प.से.), 'अमिनक्षियजिवधिपतिभ्योऽत्रन्'(उणा-३८५) इत्यत्रन् । ३ भाज्यतेऽस्मिन्नाधेयमिति भाजनम् । 'भज (भाज) पृथक्कर्मणि'(चु.उ.से), चुरादिः, ततोऽधिकरणे ल्युट । त्रीणि सामान्येन 'भाणा' इति ख्यातस्य । अमर स्तु आवपनादीन् पञ्चाऽप्येकार्थानाह ॥ 

तद् विशालं पुनः स्थालम् 

२०         तद् भाजनं विस्तीर्णम्, स्थलति स्थालम्, स्त्री क्ली. । 'स्थल स्थाने'(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः । "आहाराय प्रेतराजस्य रूप्यस्थालानीव स्थापितानि स्म भान्ति''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१८, श्रो-६७]इति माघः । एकं 'थाल' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                     स्यात् पिधानमुदञ्चनम् ॥१०२६॥ 

            १ पिधीयतेऽनेन पिधानम् । 'डुधाञ् धारणादौ' (जु.उ.अ.), अपिपूर्वः, करणे ल्युट् । २ उदञ्च्यतेऽनेन उदञ्चनम्। 'अञ्च गतिपूजनयो: '(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट्। द्वे 'ढांकणुं' इति ख्यातस्य ॥१०२६॥ 

शैलोऽद्रिः शिखरी शिलोच्चयगिरी 

३०                                                                             गोत्रोऽचलः सानुमान् ग्रावा पर्वतभुधभूधरधराहार्या नगः 

             १ शिलानामयं शैलः । 'तस्येदम्'४।३।१२० ॥ इत्यण् । शिलाः सन्त्यत्रेति वा । ज्योत्स्नादित्वादण् । २ अद्यते फलमूलादिकमत्र, अद्यते वज्रेणेति वा अद्रिः । 'अद भक्षणे'(अ.प.अ.), 'अदिदिभूशुभिभ्यः कित् (क्रिन्)' (उणा-५०५) इति रिन्प्रत्ययः । ३ शिखराणि सन्त्यत्र शिखरी । 'अत अनिठनौ'५ ।२।११५ ॥ इतीनिः । ४ उच्चीयते वृद्धिं नीयते उच्चयः कूटम् । उत्पूर्वः 'चिञ् चयने' (स्वा.उ.अ.), 'एरच्'३।३।५६ ॥ इत्यच् । शिलानामुच्चयः 

४०   शिलोच्चयः । ५ गृणाति गिरति वा गिरिः । 'गृ शब्दे' (त्र्या.प.से.), 'गृ निगरणे'(तु.प.से.) वा, 'इक् कृष्यादि भ्य'(वा-३।३।१०८॥)इतीक् । यद्वा ‘कृगृशृपकटिभिदि छिदिभ्यश्च'(उणा-५८२)इति इ:, 'ऋत इद्धतोः' ७।१।१०० ॥ इतीत्वरपरत्वे । ६ गां भुवं त्रायते गोत्रः । 'त्रैङ् पालने' (भ्वा.आ.अ.), 'आदेच:-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वे, 'आतोऽनुप सर्गे कः '३।२।३॥ । 'गुङ् अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'गुधृवीपचिवचियमिमनितनिसदिक्षदिभ्यस्त्रन्'(उणा-६०६)इति त्रन्प्रत्ययः । “गवते सर्वतोऽपि निर्झरादिपतनजन्यमव्यक्तं शब्दं करोति गोत्रः''[ ]इति भाष्यम्। ७ चलति चलः, न चलः 

५०   अचलः। 'चल चलने'( ), अच् । ८ सानूनि सन्त्यस्य सानुमान् । 'तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्'५।२।९४ ॥ ९ गृह्णाति ग्रावा. । 'ग्रहरा च'(हैमोणा-९०५)इति वन् । गिरति गृणाति वा, ‘अन्येभ्योऽपि-'३।२।१७८ ॥ इति क्विप्, प्रकृतेावन् इत्यादेश इति वा । ग्रावाणौ, ग्रावाणः इत्यादि । १० पर्वाणि भागाः सन्त्यत्र पर्वतः । 'तप्पर्वमरुद्भ्याम् (वा-५।२ । १२२ ॥) इति तप् । पर्व्यते पूर्यते शिलाभिरिति वा । 'पर्व पूरणे'(भ्वा.प.से.), 'भृ[ मृ] दृशीङ्(दृशि) यजिपर्धेपच्य मिनमितमिहर्यि(हर्ये)भ्योऽतच्'(उणा-३९०) इत्यतच् । ११ 

१. '-पुच्छभाण्ड' इति निर्देशाद् दीर्घः' इति मा.धातुवृत्तौ, पृ.१३१ ॥ २. १प्रतौ नास्ति ॥ ३. '-मनुः' इति३ ॥ ४. द्र. अम.क्षीर.२।९।३३॥, प्र.२०७॥ ५. '-वउ' इति३॥ ६. इतोऽग्रे १.२.५प्रतिषु 'वा' इति दृश्यते ॥ ७. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८ -णां ९. 'ष्ठल' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १०. 'ज्वा-' इति३॥ ११. 'रौप्य-' इति शिशुपालवधे, पृ.४६२ ॥ १२. 'भाति' इति३॥ १३. '-ञ्चते' इति४॥ १४. '-णो' इति३, '-णौ' इति४, ‘-णउं' इति५ ॥ १५. ४प्रतौ नास्ति ॥ १६. '-सदि-' इति३॥ १७. '-तृ-' इति१ ॥ १८. 'त्रेङ्' इति१.२॥ १९. '-यमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ २०. १प्रतौ नास्ति ॥ २१. '-पर्व-' इति१.३॥ २२. '-तमिनमि-' इत्युणादिगणसूत्रे ॥

भुवं धरति भूधः । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), मूलविभुजा दित्वात् कः, 'इको यणचि'६।१७७॥ कित्त्वाद् गुणाभावः । यौगिकत्वात् कुध्रमहीध्रादयः । १२ भुवं धरति भूधरः । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), यौगिकत्वाद् महीधरभूभृदादयः । १३ धरति धरः। पचाद्यच् । ध्रियते पृथिव्येति वा । 'ऋदोरप्'३।३।५७ ।। १४ हर्तुं देशान्तरं नेतुमशक्यः अहार्यः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । १५ न गच्छति स्थावरत्वादिति नगः । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अन्यत्रापि(अन्येष्वपि) दृश्यते'३।२।१०१॥ इति डः, 'नभ्रा 

१०   एनपात्-'६।३ ७५ ॥ इनि नप्रकृत्या, 'नगोऽप्राणिष्वन्यतर स्याम्'६।३ ७७ ॥ इति नञः प्रकृतिभावो वा । अगोऽपि। सामान्येन पञ्चदश पर्वतस्य । शेषश्चात्र-"गिरौ प्रपापी कुट्टार उर्वङ्गः कन्दराकरः''[शेषनाममाला४।१५८ ॥] इति ॥ 

अथ विशेषादाह 

                                                                                                अथोदयः पूर्वाद्रिः 

            १ उद्यन्ति ग्रहा अस्मादिति उदयः । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), ‘एरच्'३।३५६॥ २ पूर्वश्चाऽसावद्रिश्च पूर्वाद्रिः । द्वे उदयाद्रेः ॥ 

२०                            चस्माद्रिरस्तः 

            १ चरमः पश्चिमोऽद्रिः चरमाद्रिः । २ अस्त यति ग्रहादीनामनुपलक्ष्यं करोति अस्तः । नामधातोर्णि जन्तादच् । अस्तं ग्रहादीनामदर्शनमत्राऽस्तीति, अर्शआदि त्वादच् वा। "अव्ययानां भमात्रे टिलोपे अस्तः''[ ]इति स्वामी । द्वे अस्ताद्रेः ।। 

                                                                            उदगद्रिस्त्वद्रिराट् मेनका प्राणेशो हिमवान् हिमालयहिम -

                                                                          प्रस्थौ भवानीगुरुः ॥१०२७॥ 

             १ उदङ् उत्तरोऽद्रिः उदगद्रिः । २ अद्रीणां राट् 

३०   अद्रिराट् । ३ मेनकायाः प्राणेशो वल्लभः मेनकाप्राणेशः । ४ हिमं प्रभूतमत्राऽस्ति हिमवान् । भूम्नि मतुप् । ५ हिमस्याऽऽलयो हिमालयः । ६ हिमं प्रस्थेऽस्य हिम प्रस्थः । ७ भवान्याः पार्वत्या गुरुः पिता भवानीगुरुः । सप्त हिमाचलस्य ॥१०२७॥ 

                                                         हिरण्यनाभी मैनांकः सुनाभश्च तदात्मजः । 

            १ हिरण्यं नाभावस्य हिरण्यनाभः। 'नाभेः संज्ञा याम्'( )इत्यच्समासान्तः, 'यस्येति च'६।४।१४८॥ । २ मेनकाया अपत्यं मैनाकः । पृषोदरादिः । ३ शोभना नाभिरस्य सुनाभः । 'नाभेः संज्ञायाम् '( )इत्यच्समा सान्तः । तस्य हिमालयस्याऽऽत्मजः तदात्मजः । त्रीणि 

४०   हिमालयसुतस्य ॥ 

                                          रजताद्रिस्तु कैलासोऽष्टापदः स्फटिकाचल: ॥१०२८॥       

          १ रजतमयोऽद्रिः रजताद्रिः । २ कं जलम् इला भूमिः, तयोरास्ते कैलासः । के लसनमस्येति वा केलासः, स्फटिकम्, तस्याऽयं कैलासः । किलासो धनदः, तस्यायमिति वा। 'तस्येदम् '४।३।१२० ॥ इत्यण । "केलि: प्रयोजनमस्य कैलः । 'चुडादिभ्य उपसङ्ख्यानम्'( ) इत्यण् । आस्यतेऽस्मिन्निति आसः । 'आस उपवेशने' (अ.आ.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इत्यधिकरणे घञ् । 

५०   कैलश्चाऽसावाऽऽसश्चेति 'विशेषणं विशेष्येण'२।११५७॥ इति संज्ञात्वाल्लोहितशाल्यादिवत् समासः [नित्यम्]''[मा.धातु वृत्तिः, अदादिः, धातुसं-१४]इति माधवः । ३ अष्टौ पदान्यस्य अष्टापदः । 'अष्टनः संज्ञायाम'६।३।१२५ ॥ इति दीर्घः । ४ स्फटिकमयोऽचलः स्फटिकाचलः । चत्वारि कैलासस्य । शेषश्चात्र- "कैलासे धनदावासो हराद्रिर्हिमवद्धसः''[शेषनाममाला४।१५९॥ ॥१०२८॥ 

क्रौञ्चः कुञ्चः 

            १ क्रुञ्चति क्रुञ्चः । 'क्रुञ्च गतौ '(भ्वा.प.से.), अच्, प्रज्ञाद्यणि क्रौञ्चः । २ प्रज्ञाद्यणभावे क्रुञ्चः । कौञ्जोऽपि। 

६०   द्वे क्रौञ्चाद्रेः ॥ 

                                                           अथ मलय आषाढो दक्षिणाचलः । 

१. 'नअ-' इति१.२॥ २. 'प्रतापी-' इति१.३.४॥ ३ 'कुट्टीर' इति४.५ ॥ ४ 'उद-' इति१.३.४॥ ५, '-लब्धिं' इति१.२, '-लक्षं' इति३॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-४०, पृ.५९॥ ७ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"अस्यत्यर्कादीनस्यते वास्तः ।" इति दृश्यते, २।३।२ ॥, पृ.७८ ॥ ८. ३.४.५प्रतिषु नास्ति॥ ९, 'हिमालयस्य' इति१.२॥ १०. '-भौ' इति१.३॥ ११. 'अच् प्रत्यन्वव-'५४७५ ॥ इत्यत्र 'अच्' इति योगविभागादजिति युक्तः ॥ १२. '-शः' इति३.४॥ १३. 'धनदस्यायमिति' ५॥ १४ 'स्फु' इति३॥ १५. स्वामिमतेऽयं पाठः, 'कुञ्च क्रुञ्च ('कुन्च क्रुन्च' इति धातुप्रदीपे) कौटिल्याल्पीभावयोः' इति मैत्रेयसायणौ ॥

              १ मलते धारयति चन्दनानि मलयः, पुंक्ली. । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'वलिमलि-'(उणा-५३९) इति कयन् । २ आषाढासु जातः आषाढः । 'श्रविष्ठा षाढा-(हैमसू-६।३।१०५॥)इत्यत्र मतान्तराश्रितोऽण् । ३ दक्षिणाश्चाऽसावचलश्च दक्षिणाचलः । त्रीणि मलयाद्रेः । "मलयश्चन्दनगिरिः" शेषनाममाला४।१५९ ॥]इति शैषिके ॥ स्यान्माल्यवान् प्रस्रवणः 

             १ माल्यं पुष्पदाम, तदाकारताऽस्त्यस्य माल्य वान् । 'तदस्यास्त्यस्मिन्नि मतुप्'५ ।२।९४॥ । २ प्रस्रवति 

१०   निर्झरैः प्रस्रवणः । 'त्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वा ल्ल्युः । द्वे माल्यवतः ॥ 

                                                                  विन्ध्यस्तु जलवालकः ॥ १०२९॥ 

             १ आदित्यगमनविरोधेन विरुद्धं ध्यायन्त्योति विन्ध्यः, पृषोदरादिः । विशेषेण इन्ध्यते (इध्यते) दीप्यत इति वा । 'जिइन्धी दीप्तौ'(रु.आ.से.), पृषोदरादिः । "विन्ध्यति(विध्यति) विन्ध्यः । 'व्यध ताडने'(दि.प.अ.) अघ्न्यादित्वात् साधुः"[ ] इत्येके । २ जलेन वाडते आप्लावयति जलवालकः । 'वाड़ आप्लवने '(भ्वा.

आ.से.) । द्वे विन्ध्याद्रेः ॥१०२९॥ 

२०   शत्रुञ्जयो विमलाद्रिः 

               १ शत्रून् जयति शत्रुञ्जयः। 'जि अभिभवे'(भ्वा. प.अ.), 'संज्ञायां भृतृव्र(वृ)जिधारिसहितपिदमः'३।२।४६ ॥ इति खच्, 'खित्यनव्ययस्य'६।३।६६ ॥ इति मुम् । २ विमलश्चाऽसावद्रिश्च विमलाद्रिः । द्वे शत्रुञ्जयाद्रेः ॥ 

                                                                                  इन्द्रकोलस्तु मन्दरः । 

              १ इन्द्रेण कील्यते इन्द्रकीलः । 'कील बन्धने' (भ्वा.प.से.), घञ् । २ मन्द्यते स्तूयते जनैरिति मन्दरः । 'मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु'(भ्वा.आ.से.), भौवा 

कः, बाहुलकादरन् । मन्दं रातीति वा । ‘रा दाने '(अ. प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । द्वे मन्दराद्रेः ॥ 

३०                                     सुवेलः स्यात् त्रिमुकुटस्त्रिकूटस्त्रिककुच्च सः ॥१०३०॥ 

               १ शोभना वेलाऽस्य सुवेलः, आसन्नसमुद्र त्वात् । 'गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'१।२।४८ ॥इति ह्रस्वः । २ त्रयो मुकुटभूताः कूटा अस्य त्रि[मुकुटः । ३ त्रीणि कूटान्यस्य त्रि] कूटः । ३ ककुदं चूडा, त्रीणि ककुदा काराणि शिखराण्यस्य त्रिककुत् । 'त्रिककुत् पर्वते' ५।४।१४७॥ इत्यन्तलोपात् साधुः । त्रिककुदौ, त्रिककुद: इत्यादि । चत्वारि त्रिकूटाद्रेः ॥१०३०॥ 

उज्जयन्तो रैवतकः 

४०       १ उदत्यर्थं जयति सर्वोत्कर्षेण वर्तते उज्जयन्तः । "जि जये'(भ्वा.प.अ.), 'तृभू–'(उणा-४०८) इत्यन्तच् । २ वन्यते स्मेति वतः, राया सुवर्णेन वतो रैवतः, स्वार्थे कनि रैवतकः । रैवताः सन्त्यत्रेति वा, चातुरर्थिकोऽण्, अरीहणादित्वात् । द्वे 'गिरनार' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                   सुदारुः पारियात्रकः । 

            १ शोभनानि दारूण्यत्र सुदारुः । २ परितो यात्रायां भवः पारियात्रः, स्वारोहत्वात् । “पारियात्रया दृश्यत इति शेषेऽणि पारियात्रः, ततः स्वार्थे कन्''[] इति पुरुषोत्तमः। पारियात्रकोऽन्तस्थातृतीयः । तथा च-

५०   "भुङ्क्ते महीमत्र विधाय यात्रां ससह्य विन्द्याचलपारियात्राम्" ["] इति अन्तयमके वराहः। द्वे सवालक्षपर्वतस्य ॥ लोकालोकश्चक्रवालः 

             १ अन्तर्लोक्यत इति लोकः, बहिस्तु सूर्यकिरणा स्पर्शनान्न लोक्यत इत्यलोकः । 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.), कर्मणि घबन्तौ । लोकश्चाऽसावलोकश्चेति लोकालोकः । "प्रकाशश्चाऽन्धकारश्च लोकालोक इवाऽचल:"[रघुवंशम्,

१. -ति' इति३.५॥ २. 'प्रश्र-' इति१.२.३॥ ३ १प्रतौ नास्ति ॥ ४. इतोऽग्रे ३.५प्रत्योः 'वि' इति दृश्यते ॥ ५, 'इन्धते' इति३ ।। ६. '-ते' इति५॥ ७ 'आप्लवते' इति३॥ ८ 'आप्लाव्ये' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९ 'नुम्' इति३॥ १०. 'रा ला दाने' इति१.२.३॥ ११. १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ १२. 'इत्यतच्' इति१.३.४.५ ॥ १३. वस्तुतः 'तृभू-'(उणा-४०८)इत्यनेन झच्, 'झोऽन्तः'७।२।३ ॥ इत्यनेन झस्याऽन्तादेशः ॥ १४ 'रे-' इति१.२.३ ॥ १५. '-र' इति३॥ १६. '-त्रिकः' इति१.३.४.५ ॥ १७ "लब्धे महान् सम्यगवाप्य यात्रां ससह्य विन्ध्याचलपारियात्राम्" इति टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।३।३ ॥, पृ.४६ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-४१, पृ.६०॥ १८. 'अत्र' इति३॥ १९. तुलनीयोऽमरकोषः२।३।२॥ २०. '-श्चाप्रकाशश्च' इति रघुवंशे, पृ.२४॥

सर्ग:-१, श्रो-६८]इति कालिदासः । १ चक्राकारेण वलति वाडते वा चक्रवालः । "चक्रं भूमिचक्रं वडते वेष्टयति चक्रवाडः, कर्मण्यणि पृषोदरादि:"[ ]इति स्वामी । "चक्रं भूमण्डलं वलते वेष्टयति''[]इति तु सर्वधरः । “चक्रा कारेण वाडते, 'वाड़ आप्लाव्ये '(भ्वा.आ.से.)''[]इति तु भट्टः । प्राकारवत् साब्धिद्वीपां महीमावेष्ट्य स्थितस्य गिरे 

र्लोकालोकाख्यस्य ॥ 

                                                                   अथ मेरुः कर्णिकाचलः ॥१०३१॥ रत्नसानुः सुमेरू स्व:-स्वर्गि-काञ्चनतो गिरिः । 

१०        १ मान्त्यमरा अत्र, मीयते सूर्येन्दुभ्यां वा मेरुः । 'मा माने'(अ.प.अ.), 'माङ् माने'(दि.आ.अ.) अस्माद्वा, 'मापो रुरीच(रुरीच्च)'( )इति सूत्रेण रुप्रत्ययः, धातोरी कारान्तादेशः, [गुणः] । मिनोति क्षिपति उच्चत्वाद् ज्योती षीति वा। 'डुमिञ् प्रक्षेपणे'(स्वा.उ.अ.), बाहुलकाद् रुः । २ जम्बूद्वीपपद्मस्य कर्णिकाभूतोऽचलः कर्णिकाचलः ॥१०३१॥ ३ रत्नानि सानुष्वस्य रत्नसानुः । ४ सुमेरुः मेरोरभिन्नार्थः, इन्द्रमहेन्द्रवत् । ५-७ स्व:स्वर्गिकाञ्चनशब्देभ्यो गिरिः, स्व: गिरिः स्वर्गिरिः । स्वर्गिणां देवानां गिरिः स्वर्गिगिरिः । काञ्चनस्य गिरिः काञ्चनगिरिः । सर्वाद्रि 

२०   नामानि पुंसि । सप्त मेरोः ॥ 

शृङ्गं तु शिखरं कूटम् 

            १ शीर्यते निघातेन शृणाति हिनस्ति पतदिति वा शृङ्गम्, पुंक्ली. । 'शृ हिंसायाम् '(त्र्या.प.से.), 'शृणाते ईस्वश्च'(उणा-१२३) इति गन् कित्त्वं नुट् च उपसंख्या नात् । २ (शिखाऽस्याऽस्तीति शिखरम्) । 'शिखाया हस्वश्च'(वा- )इति रः । “शिखां रातीति वा । 'रा दाने'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥, 'ड्यापोः संज्ञाछन्दसि(-सोर्) बहुलम्'६।३।६३॥ इति ह्रस्वः"[]इति स्वामी । शाखति व्याप्नोति वा । 'शाख व्याप्तौ '(भ्वा. प.से.), 'शाखेरिदेतौ चात: '(है मोणा-४००) इत्यरः । 

३०   पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । 

    "शिखरं शैलवृक्षाग्रपुलकेषु न योषिति । 

पक्वदाडिमबीजाभमाणिक्यशकलेऽपि च ॥१॥"["]इति । ३ कूट्यते दह्यतेऽर्कदावाभ्यामिति कूटम्, पुंक्ली. । 'कूट दाहे'(चु.उ.से.), घञ् । त्रीणि 'टूके' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                          प्रपातस्त्वतंटो भृगुः ॥१०३२॥ 

            १ प्रकर्षेण पतन्त्यस्मात् प्रपातः । 'पतृ पतने' (भ्वा.प.से.), 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'३।३।१४॥ इति घञ् । २ अविद्यमानस्तटः, आलम्बनस्थानं सम भूभागो वाऽत्र अतटः । ३ दवार्ककरैर्भुज्यते भृगुः,

४०   पुंसि । 'भ्रस्जो(भस्ज) पाके '(तु.उ.अ.), 'प्रथिम्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च'(उणा-२८)इत्युप्रत्ययः, न्यङ्क्वादि त्वात् कुत्वम् । त्रीणि 'झांप' इति ख्यातायाः । “स धातुरागारुणयाननेमिः प्रभुः प्रपातध्वनिमिश्रतूर्यः''[रघुवंशम्, सर्ग:-१६, थ्रो-३२]इति रघुः । “स्तनात, चन्दनपङ्किले ऽस्या जातस्य यावद्युवमानसानाम्'' [नैषधीयचरितम्, सर्गः ७, शो-८०] इति श्रीहर्षः। "कृत्वा पुंवत्पातमुच्चै गुभ्यः" _[शिशुपालवधम्, सर्गः-४, श्री-२३] इति माघः ॥१०३२॥ 

मेखला मध्यभागोऽट्रैनितम्बः कटकश्च सः । 

           १ अद्रेमध्यभागो मेखला । मिनोति मेखला । 

५०   'डुमिञ् प्रक्षेपणे'(स्वा.उ.अ.), 'मिञः(मिगः) खलश्चेच्च' (हैमोणा-४९७)इति खलः, अजादित्वाट्टाप् । २ नितरां तन्यते नितम्बः, पुंसि । 'तनु विस्तारे'(तु.उ.से.), 'वलि[नि] तनिभ्यां बः'(हैमोणा-३१७)इति बः । ३ कट्यते वृक्षादि 

१. 'वेष्टति' इति३ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-४०, पृ.५८ ॥ ३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"चक्राकारेण वलते वा चक्रवाड:, वाड़ आप्लाव्ये, आवेष्ट्य द्वीपान् स्थितो ह्यसौ ।" इति दृश्यते, २।३।२॥, पृ.७८ ॥ ४. 'मिपिभ्यां नः' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ ५. '-रो-' इति२.४॥ ६. '-पे' इति१॥ ७. -पद्मक-' इति४॥ ८. 'सर्वाणि ना-' ३.४॥ ९. - न्ते' इति४॥ १०. 'निपा-' इति ॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १२. 'संज्ञायां' इति१॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-४२, पृ.६२ ॥, तत्र-"शिखां रातीति "ड्यापो" (पा.३।६।६३ ॥)इति ह्रस्व इति स्वामी" इति दृश्यते ॥, अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"शिखास्यास्ति शिखरं, शिखाया ह्रस्वश्चेति रः (वा०?)" इति दृश्यते, २।३।४ ॥, पृ.७९ ॥ १४. 'दीप्तौ' इति४॥, 'शाख शाख व्याप्तौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. तुलनीया अमी कोशाः, अनेकार्थसङ्ग्रहः ३६०४॥, भा-२, पृ.२५२ ॥, विश्वलोचनकोशः, रान्तवर्गः, शो-२२७-२२८, पृ.३१४ ॥, विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, थो-१०४ १०५, पृ.१३३ ।।, मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, शो-२२६, पृ.१३९ ॥ १६. 'कूट' इति३॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः२।३।४ ॥ १८. 'शल हुल पत्ल गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. 'इत्या-' इति३॥ २०. 'धातुभेदारुण-' इति रघुवंशे, पृ.४०९ ॥ २१. 'प्रभु' इति३.४.५ ॥ २२. 'प्रपातः' इति३ ॥, 'प्रयाण-' इति रघुवंशे, पृ.४०९ ॥ २३. मल्लिनाथसम्मतोऽयं पाठः, 'स्तनावटे' इति नारायणसम्मतपाठः ॥ २४. 'खलश्च' इति३.४.५ ॥

भिरावियते कटकः, पुंक्ली. । 'कटे वर्षावरणयो: '(भ्वा. प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०)इति क्वुन् । त्रीणि पर्वतमध्यभागस्य ॥ 

देरी स्यात् कन्दरः 

            १ दृणाति दरी । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), अच्, गौरादिः । दीर्यत इति वा । 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ । २ कुत्सितं दृणाति कन्दरः, त्रिषु । 'क्रदि कदि क्लदि आह्वाने रोदने च'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादरः । “यद्वा कन्दं वैक्लव्यं राति भीरूणाम्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६०]इति 

१०   माधवः । “स्त्रियां गौरादिङीषि कन्दरी"[]इति स्वामी । "पचादौ दरट् इति पाठात्''[]इति तु भट्टः । कमिति मान्ताव्ययं जलवाचि, जलेन दीर्यते कन्दरः । कन्दाः सन्त्यत्र वा । अश्मादित्वाद् रः । स्त्रियां टापि कन्दराऽपि । "[काञ्चन] कन्दरासु तरुणीरिह न याति(नयति) रविः" [शिशुपालवधम्, सर्ग:-४, श्रो-६७]इति माघः । “ङीपि कन्दरी चेत्यपि"[ ]इति पञ्जिका । द्वे गुफायाः । "द्वे सजलस्य निर्जलस्य कृत्रिमस्य गृहाकारगिरिनिम्नप्रदेशस्य" [पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, शो-६४] इति मिश्राः ॥ 

                                                                  अखातबिले तु गह्वरं गुहा ॥१०३३॥ 

२०        १ अखातमकृतकं यद् बिलम्, तत्र । गाह्यते गह्वरम् । 'गाहू विलोडने '(भ्वा.आ.से.), 'गह्वरछित्वर' (उणा-२८१)इत्यादिना ट्वरचि(ष्ट्वरचि) ह्रस्वो निपात्यते । उणादिवृत्तौ तु गाधतेर्निपातनमुक्तम् । गां भुवं ह्वरति कुटिलां करोति गतिं ह्वरयति कुटिलयति वा । ' कौटिल्ये'(भ्वा. प.अ.), अचिं, पृषोदरादित्वाद् वा । गह्वाः सन्त्यत्रेति, अश्मादित्वाद् वा रः । पुंक्लीबलि ङ्गोऽयम् । “गह्वरं क्लीबमेवे, गह्वरागह्वरीति तूपचारात्" ["]इति तु पञ्जिका । २ गुह्यतेऽनया गुह । 'गुहू संवरणे'(भ्वा.प.से.), भिदादित्वादङ् । " 'गिर्योषध्योः'

३०   (गणसू-३।३।१०४॥)[इति] अङ्"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातु-सं-६२३]इति तु माधवः । द्वे अखातबिलस्य । "गुहा पाषाणसन्धिः स्यात् कन्दरः कन्दरा दरी"[हलायु धकोश:२।१६७ ।।] इति हलायुधः । “अकृत्रिमपाषाण छिद्रे पञ्च"[]इति तट्टीका । गुहया सह एकार्था इत्याह । "गह्वरं तु गुहादम्भनिकुञ्जगहनेष्वपि"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्रो-१५५]इति महेश्वरः ॥१०३३॥ 

द्रोणी तु शैलयोः सन्धिः 

          १ द्रवन्त्यस्यां द्रोणी। 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'कृ वृजष्(ज)सिद्रुपन्यति(न्यनि) स्वपिभ्यो नित्'(उणा-२९०)इति नः, गौरादित्वाद् ङीष् । 'द्रुण हिंसागतिकौटिल्येषु'(तु.प.से.),

४०   इगुपधलक्षणः कः, गौरादित्वाद् ङीषिति वा । "नाना रण्यपशुव्रातसङ्कलद्रोण्यलकृतः''[ ]इति भागवतम् । शैलयोः पर्वतद्वयस्य सन्धिः सन्धानम् । एकं पर्वतसन्धेः ॥ 

                                                                                    पादाः पर्यन्तपर्वताः । 

            १ पद्यते गम्यत एभिरिति पादाः । ‘पद गतौ' (दि.आ.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ् । पादा इवा ऽध:स्थत्वाद् धारणाच्च वा । "पादा इवाऽभिबभुरावलयो रथानाम्''[शिशुपालवधम्, सर्गः-५, शो-२०]इति माघः । पर्यन्तपर्वताः मुख्यशैलान्ते क्षुद्रपर्वताः । एकं मूलाद्रि समीपस्थलघ्वद्रेः ॥ 

५०                                       दन्तकास्तु बहिस्तिर्यक्प्रदेशा निर्गता गिरेः।१०३४। 

           १ दन्तप्रतिकृतयो दन्तकाः । 'इवे प्रतिकृतौ' ५।३।९६॥ इति कन् । गिरेः पर्वतस्य बहिस्तिर्यक् च निर्गताः प्रदेशाः । एकं पर्वतदन्तकानाम् ॥१०३४॥ 

अधित्यकोर्श्वभूमिः स्यात् 

           १ अद्रेः उपरितनी भूमिः अधित्यका । 'उपाधिभ्यां त्यकन्नासन्नाधिरूढयो: '५।२।३४॥इति त्यकन्, 'न यासयोः' ७।३४५ ॥ इत्यत्र त्यकन उपसङ्ख्यानान्नेत्त्वम् । एकं पर्वतो परितनभूमेः ॥ 

१. '-येते' इति४॥ २. ४प्रतौ नास्ति॥ ३ 'कदि क्रदि' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ ३प्रतौ नास्ति ॥ ५. '-दिः ङीपि' इति३॥ ६. 'कि-' इति५॥ ७ 'मान्तो-' इति४.५॥ ८ 'अस्मा-' इति१.२.४.५ ॥ ९, 'ङीषि' इति१.२॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, श्री-४४, पृ.६४॥ ११. 'छित्वरछत्वर-' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ १२. 'अच्' इति३॥ १३. 'गु-' इति३.४.५॥ १४ 'अस्मा-' इति१.३.४.५ ॥ १५. 'क्लीबलिङ्गमेव' इति१॥ १६. ३प्रतौ नास्ति ॥ १७ 'गृ-' इति३.४॥ १८ ४प्रतौ नास्ति ॥ १९. 'गुहाया' इति३॥ २०. 'गह्वरस्तु' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१३७॥ २१. 'निः' इति४॥ २२. '-तं' इति३॥ २३. तुलनीयोऽमरकोषः२३७॥ २४ 'पर्वतकानाम्' इति४.५ ॥ २५. '-न्' इति३.४॥

                                                                                   अधोभूमिरुपत्यका । 

            १ पर्वतस्याऽऽसन्ना अधोभूमिः उपत्यका । अत्रा ऽपि 'उपाधिभ्यां त्यकन्नासन्नाधिरूढयो: '५।२।३४॥ इति त्य कन् । “ 'अद्रेः '[अमरकोषः२ ॥३४॥] इत्यस्य सम्बन्धिमा त्रोपलब्धकत्वादन्यत्राऽपि, "समुद्रोपत्यका [हैमी] पर्वता धित्यका पुरी"[भट्टिकाव्यम्, सर्गः-५, शो-८९]इति भट्टिः" []इति स्वाम्यादयः । एकमद्रिसमीपे आसन्नाधोभूमेः ॥ 

स्तुः प्रस्थं सानः 

             १ स्नौत्यम्भोऽस्मादिति स्नुः, पुंसि । 'ष्णु प्रस्रवणे'

१०   (अ.प.अ.), मितवादित्वाड्डः । २ प्रतिष्ठन्तेऽस्मिन् समभूभागत्वादिति प्रस्थम् । ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'घअर्थे कविधानम्'(वा-३।३।१०८॥ इति कः, 'आतो लोप इटि च'६।४।६४ ॥ इत्यालोपः । ३ सनोति ददाति सुखम्, सन्यते सेव्यते वा सानुः । 'षणु दाने'(त.उ.से.), 'वन षण संभक्तौ'(भ्वा.प.से.) वा, 'दृसनिजनि-'(उणा-३)इत्यादिना उण्(जुण्)। पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । "प्रस्थ: सानुरस्त्रियाम्' [अमरकोष २।३५ ॥] इत्यमरः । "सानुः प्रस्थम्''[हला युधकोश:२।१६६ ॥] इति हलायुधः । "पर्वतस्य समभूदेशे 

द्वौ"[]इति तट्टीका । त्रीणि पर्वतसमभूभागस्य ॥ 

२०                                                      अश्मा तु पाषाणः प्रस्तरो दृषद् ॥१०३५॥ 

ग्रावा शिलोपल:

           १ अश्नुते व्याप्नोति अश्मा, पुंसि । 'अशूङ् व्याप्तौ'(स्वा.आ.से.), '-मनिन् '(उणा-५८४) इति मनिन् । २ पार्श्व षनति व्याप्नोति पाषाणः । 'वन षण संभक्तौ' (भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, पृषोदरादिः । पषति बाधते पादाविति वा । 'पष बाधने'( ), 'पर्णित्'( ) इत्यानच् । मूर्धन्यमध्योऽयम् । “संहर्षपाषाणपुरीषदूषिका निषेधदुःषेधमृषानुषङ्गिणः"[] इत्यूष्मविवेकात् । ३ प्रस्तृ णोति आच्छादयति प्रस्तरः । 'स्तृञ् आच्छादने'(स्वा.उ.अ.),

३०   अच् । ४ दृणाति दीर्यते वा दृषद्, स्त्रीलिङ्गः । 'शृभ सोऽदि:'(उणा-१२७) इत्यनुवृत्तौ ‘दृणातेः सुग्(षुग्) ह्रस्वश्च' (उणा-१२७)इत्यदिप्रत्ययः इति सुग्(षुग्) ह्रस्वत्वं च । दृषद् दान्ता मूर्धन्यमध्या । "कषायकूष्माण्डमहिषो वृषभ व्योषदृषदः"[ ] इत्यूष्मविवेकात् । “ 'शरद्-दरद्-दृषदृशेः' ( )इति दृशेरित्प्रत्ययः, इकारस्य चाऽकारः, तकारस्य दत्वं च निपात्यते, तेन दृशदिति चान्द्रोणादिसाधनात् तालव्य मध्याऽपिं"[]इति सर्वधरः ॥१०३५ ॥ ५ गिरति ग्रावा, पुंसि । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), प्राग्वत् (शो-१०२७)। ६ शिलति शिला, तालव्यादिः। 'शिल उञ्छे'(तु.प.से.), 'इगु 

पध- '३।१।१३५ ॥इति कः, भिदादित्वादङ् । ७ उप समीपे 

४०   लाति उपलः, पुंक्ली. । 'ला दाने'(अ.प.अ.), 'आत:-' ३।२।३ ।। इति कः। उप्यत इति वा । 'तृपिवंपि-'(हैमोणा ४६८)इति किदलः । सप्त पाषाणस्य ॥ 

गण्डशैला: स्थूलोपलाश्च्युताः । १ भूकम्पादिना पर्वताच्च्युता गलिताः स्थूला महान्त उपलाः प्रस्तरा गण्डशैलाः प्रोच्यन्ते । "गण्ड: कपोले पिटके''[विश्वप्रकाशकोशः, डान्तवर्गः, श्री-८]इति विश्वः । शैलानां गण्डा इव गण्डशैलाः । राजदन्तादिः । 'स्थूलोपलाः' इत्युपलग्रहणमुपलक्षणम्, तेन "-लीलां दधौ राजतगण्डशैला:" [शिशुपालवधम्, सर्गः-४, श्लो-१३]इति 

५०   माघप्रयोग उपपद्यते । “चेलुश्चण्डा( -श्चण्डं) गण्डशैला इवेभाः"[शिशुपालवधम्, सर्गः-४, शो-६] इत्यपि माघः । एकं ‘गडी' इति ख्यातस्य ॥ 

स्यादाकरः खनिः खानिर्गञ्जा 

          १ आकीर्यन्ते धातवोऽत्रेति आकरः। 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११९ ॥ इति घः । २ खन्यते धातुलाभायेति खनिः । 'खन खनने '(भ्वा.उ.से.), 'खनिकृष्यज्यमि(कष्यज्यसि)- '(उणा-५७९)इति इः । ङीषि खनी । “धृतगम्भीरखनीखनीलिम"[नैषधीयचरितम्, सर्गः-२, श्री-२५] इति नैषधः । ३ 'इञजादिभ्यः'(वा-

६०  ३।३।१०८॥)इतीजि खानिः, जित्त्वाद् 'अत उपधायाः' ७।२।११६ ।। इति वृद्धिः । स्त्रीलिङ्गावेतौ । “आकरस्तु 

१. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ २. 'स्तु' इति३॥ ३. 'प्रश्र-' इति१.३ ।। ४. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ५. 'भक्तौ' इति स्वामी ॥ ६. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ७. 'षन' इति४॥ ८. 'संहर्षण-' इति ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, श्रो-४२, पृ.६१ ॥ १०. '-द्'

, पृ.१६० ।। १२. 'चन्द्रो-' इति३॥ १३. '-ध्योऽपि' इति३॥ १४. १प्रतौ नास्ति ॥ १५. '-लः' इति३॥ १६. 'गं-' इति१, 'गि-' इति४॥ १७. 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८. 'माघः' इति३॥ १९. '-निः' इति३ ॥

खनिः खानिः"[ ]इति द्विरूपकोषः । ४ गञ्जन्ति शब्दा यन्तेऽस्यां गञ्जा, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'गजि शब्दे '(भ्वा. प.से.), अच् । चत्वारि 'आगर' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                            धातुस्तु गैरिकम् ॥१०३६॥ 

           १ दधाति शोभामिति धातुः, पुंसि । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), 'सितनिगमिमसिसि(स)च्यवि-'(उणा ६९)इति तुन् । २ गिरौ भवं गैरिकम् । अध्यात्मा दित्वाट्ठञ् । गिरिके भवमिति वा । तत्र गिरिकादण् शेषे, क्लीबेऽयम् । पुंस्यपीति गौडशेषः । द्वे 'सोनागेरूं' इति 

१०   ख्यातस्य । "उच्यते गैरिकं धातुः''[हलायुधकोशः२। १७० ॥]इति हलायुधः । "रागद्रव्ये द्वौ"[ ]इति तट्टीका । अमरस्तु-"धातुर्मनःशिलाद्यद्रेः ''[अमरकोषः२।३।८॥] इति मनःशिलादिगिरिसम्भवं सर्वं सामान्येन धातुशब्देनाऽऽह । 

यदाहु:

  "सुवर्णरूप्यताम्राणि हरितालं मनःशिला । 

   गैरिकाञ्जनकासीसलोहसीसाः सहिङ्गलाः ॥१॥ 

   गन्धकोऽभ्रकमित्याद्या धातवो गिरिसम्भवाः ॥''[ ]इति । 

ततो धातुशब्देन विशेषणप्रसिद्धिः ॥१०३६॥ 

                                                   शुक्लधातौ पाकशुक्ला कठिनी खटिनी खटी । 

२०        १ शुक्लश्चाऽसौ धातुश्च शुक्लधातुः, तत्र । २ पाके शुक्ला पाकशुक्ला । ३ कठन्त्यनया कठिनी । 'कठे कृच्छ्रजीवने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादिनच् । ४ खट 

आकाङ्क्षोऽस्त्यस्याः खटिनी । 'अत इनिठनौ'५।२। ११५ ॥ इतीनिः । ५ खटति खटी । 'खट आकाङ्क्षा याम्'(भ्वा.प.से.), अचि, गौरादिः । कखटीत्यपि । पञ्च 'खडी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                         लोहं कालायसं शस्त्रं पिण्डं पारशवं धनम् ॥१०३७॥ 

गिरिसारं शिलासारं तीक्ष्ण-कृष्णामिषे अयः । 

३०       १ लुनाति छिनत्ति लोहम्, पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । "लोहोऽस्त्री'' [अमरकोषः२।९।९८॥] इत्यमरः । 'लूञ् छेदने' (त्र्या.उ.से.), 'लूञो(लूगो) ह: '(हैमोणा-५८६)इति हः । 'लुह कत्थनादौ'( )वा, ततोऽच् । २ कालं च तदयश्च कालायसम् । 'अनोऽश्यामःसरसां जातिसंज्ञयो: '५।४। ९४॥ इति टच्समासान्तः। ३ शस्यतेऽनेन शस्त्रम् । 'शसु हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'दाम्नीशसु(शस)युयुज-'३।१।१८२ ॥ इति ष्ट्रन् । ४ पिण्ड्यत इति पिण्डम् । 'पिडि सङ्घाते' (भ्वा.आ.से.), घञ् । ५ परशवे इदं परशव्यम्, तस्य विकारः पारशवम्, अस्त्रियाम् । 'कसीयपरशव्ययोर्यजञौ लुक् च'४।३।१६८॥ इत्यञ्, यतो लुक् । गौडस्तु-“शूद्रायां 

४०   विप्रतनये पारस्त्रैणेयशस्त्रयोः, भवेत् पारशवः पुंसि"[]इति। षण्ढे त्वरुणः। ६ हन्यते धनम् । 'हन हिंसागत्यो: '(अ. प.अ.) ॥१०३७॥ ७ गिरेः सारः श्रेष्ठः स्थिरभागो वा गिरिसारम् । ८ शिलाया अश्मनः सारं शिलासारम् । यत्स्मृति:-"अश्मभ्यो(अश्मनो) लोहमुत्थितम्''[मनुस्मृतिः, अध्या-९, शो-३२१] । एतौ क्लीबे, पुंस्यप्यमरः । ९ तेजयति तेज्यते [वा] तीक्ष्णम् । 'तिज निशाने क्षमायां च'(भ्वा.प.से.), 'तिजेर्दीर्घश्च कस्नः '(उणा-२९८) इति स्नः । १० कृष्णेन द्रव्येण आमिषति स्पर्धते कृष्णा मिषम्। 'मिष स्पर्धायाम्'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ 

५०   इति कः। ११ एति द्रवीभावमिति अयः। 'इण गतौ' (अ.प.अ.), 'इणोऽनागसी '(उणा-६३७) इत्यसुन्। “एति गच्छत्यङ्गुलीयकादिरूपेण शरीरं ऋक्थक्रयसंविभागादिना पुरुषात् पुरुषान्तरं गच्छत्यनेन धर्मदानादीनित्ययः"[ ] इति भाष्यम् । अयसी, अयांसि इत्यादि क्लीबे । एका दश लोहस्य ॥ [शेषश्चात्र- "स्याल्लोहे धीनधीवरे" [शेषनाममाला४।१५९।] ] ||

                                                  सिंहानधूर्तमण्डूरसरणान्यस्य किट्टके ॥१०३८॥ 

          १ अस्य लोहस्य ध्मायमानस्य किट्टके मले, हिनस्ति पाण्डुरोगमिति सिंहानम् । पृषोदरादिः । शिवाण 

६०   इत्यपि । शिझ्यत इति । 'शिघि आघ्राणे'(भ्वा.प.से.) अस्माद् ‘आनक(आणको) लूशिघि(लूशिङ्घि)धाञ्भ्यः'

१. "खनिरेव मता खानिः इति द्विरूपकोशः" इति पदचन्द्रिकारामाश्रम्यौ, भा-२, शैलवर्गः, यो-४५, पृ.६५ ।।, २३ ७ ॥, पृ.१६१॥ २. '-न्ते' इति३ ॥ ३. 'हं' इति३॥ ४. '-तायाः' इति४॥ ५. '-के' इति३.५, '-क-' इति४॥ ६. द्र. अम.क्षीर.२ १३ १८ ॥, पृ.७९-८० ॥, पदचन्द्रिका, भा २, शैलवर्गः, श्रो-४६, पृ.६६ ॥, रामाश्रमी२।३१७॥, पृ.१६२॥ ७. '-षेण-' इति१.३।। ८. '-द्धः' इति५ ॥ ९. 'कठि' इति१.२॥ १०. '-क्षको-' इतिर ॥ ११. 'अयम्' इति ४प्रतौ नास्ति॥ १२. ३प्रतौ नास्ति ॥ १३. 'पिड्यते' इति५॥ १४. 'कंशी-' इति३.४ ॥ १५. '-तेः' इति१ ॥ १६ 'स्नः' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ १७. 'ते' इति५ ॥ १८. 'इण आगसि'(उणा-६३७)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १९. 'गच्छन्त्य-' इति३.४.५ ॥

(उणा-३६३) इत्यान(ण) कः, पृषोदरादित्वात् कलोपः । "शिवानं पृषोदरादिः''[]इति स्वामी । २ धूर्वति हिन स्ति धूर्तम्। 'धूर्वी(धुर्वी) हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), ‘हसि मृग्रिण्वाऽमिदमितमिलूपूधूर्विभ्य(धुर्वि)भ्यस्तन्'(उणा-३६६)। ३ मण्डयति कामलादिरोगखण्डनात् पुरुषमिति मण्डूरम् । 'मडि भूषायाम्'(चु.उ.से.), खजूरादित्वादूरच् । ४ सरत्य नेन सरणम् । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'करणाधिकर णयो:-'३।३।११७ ॥ इति करणे ल्युट । चत्वारि 'लोह किट्टी' इति ख्यातायाः ॥१०३८॥ 

१०   सर्वं च तैजसं लोहम् 

           १ तेजोऽस्त्यस्य तैजसम् । ज्योत्स्नादित्वादण् । तेजसो विकार इति वा । 'तस्य विकारः '४।३।१३४॥ इत्यण् वा। रोहति लोहम् अस्त्रियाम् । 'रुह प्ररोहे' (भ्वा.प.अ.)। सुवर्णादीनां तैजसां धाम्नां (धातूनां) विकाराणामेकोक्त्या नामैकं लोहमिति । यदाहु: "सुवर्णं रजतं तानं रीतिः काश्यं तथा त्रपुः । 

सीसं च धीवरं चैव ह्यष्टौ लोहानि चक्षते ॥१॥"["]इति । शस्त्रं तु विशेषाल्लोहमिति । 

"लोहस्तु शस्त्रके लोहं जोङ्गके सर्वतैजसे ''[विश्वप्रकाश 

२०   कोशः, हान्तवर्गः, श्रो-६] इति महेश्वरः ॥ 

                                                                                विकारस्त्वयसः कुशी ।    

           १ अयसो लोहस्य विकारः फालाख्यः कुशी । कुं भूमिं श्यति तनूकरोति कुशी । 'शो तनूकरणे'(दि. प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२।१०१)इति डः, 'जान पदकुण्ड- '४।१।४२ ॥ इत्यादिना ङीष् । "कुशो दर्भ: कुशी फालः''[शाश्वतकोशः, शो-३३७] इति शाश्वत: कुश्यति शुिष्यति वा। 'कुश श्रेषे'(दि.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः, 'जानपद-'४।१।४२ ॥ इत्यादिना ङीष् । एकं कुश्याः । 'फाल' इति भाषा ॥ 

                                             ताम्र म्लेच्छमुखं शुल्वं रक्तं द्वयष्टमुदुम्बरम्।१०३९। 

३०   म्लेच्छशावरभेदाख्यं मर्कटास्यं कनीयसम् । 

ब्रह्मवर्धनं वरिष्ठम् 

            १ ताम्यतेऽग्निना ताम्रम् । 'तमु ग्लानौ '( ), 'अमितम्योर्दीर्घश्च'(उणा-१७३)इति रक्। 'तमु काङ्क्षायाम्' (दि.प.से.)इत्यस्य वा । तानं वर्णेन वा । २ म्लेच्छदेशे मुखमुत्पत्तिरस्य म्लेच्छमुखम्, समुदितं नाम । ३ शलति द्रवति शुल्वम् । 'शल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'उल्वादयश्च' (उणा-५३५)इति वनि साधुः । ४ रक्तं वर्णेन । ५ द्वे हेमरूप्ये अश्नुते व्याप्नोति, ततोऽपि तद्भवनादिति द्वयष्टम्। द्विपूर्वाद् 'अशू. व्याप्तौ '(स्वा.आ.से.), अस्माद् गत्यर्थाद-

४०   कर्मकाच्चेत्यादौ ('गत्यर्थाकर्मक-'३।४।७२ ॥ इत्यादौ), चकारात् कर्तरि क्तः, 'व्रश्च-'३ ।२।३६ ॥ इति षत्वम्, ष्टुत्वम् । ६ उल्लङ्घितमम्बरमनेन उदुम्बरम् । पृषोद रादिः। मेदिन्यादौ तु टवर्गतृतीयमध्योऽयम् । “वृक्षभेदे टवर्गतृतीयमध्य एव''[]इति सुभूतिसर्वधरादयः । "उदु म्बरं (औदम्बरं) भवेत् ताने फलादौ यज्ञशाखिनः''[] इत्यजयादौ त्वौदुम्बरमौकारादिवत् , उदुम्बर इति प्रकृते । "ताने तु स्यान्नपुंसकम्''[मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः श्रो-२५०] इति मेदिन्यादिः ॥१०३९॥ ७-८ म्लेच्छ शावर भेदेन आख्यानामाऽस्येति म्लेच्छशावरभेदाख्यम्, तेन म्लेच्छम्,

५०   शावरम् चेत्यर्थः । ९ मर्कटास्यवर्णत्वाद् मर्कटास्यम् । १० कनति दीप्यते कनीयसम् । 'कन दीप्तौ (भ्वा. प.से.), बाहुलकादनीयसः। ११ ब्रह्मज्ञानं वर्धयति पवित्र त्वादिति ब्रह्मवर्धनम् । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), नन्द्या दित्वाल्ल्युः । १२ अतिशयेन वरं वरिष्ठम् । अतिशायने इष्ठन् । कालिकोनिवृत्तं तत्स्वर्णमेव । द्वादश ताम्रस्य । "पवित्रं कांस्यं च"[शेषनाममाला४।१६० ॥] इति शैषिके ॥ 

२७ 

१. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"हिनस्ति सिंहानं ध्मायमानस्यायसो मलः" इति दृश्यते, २।९।९८ ॥, पृ.२२२॥ २. '-तः' इति४॥ ३ ४प्रतौ तथा उणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ ४ अधिकोऽयं प्रतिभाति ॥ ५ ‘रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ ६ इतोऽग्रे १प्रतौ 'हलायुधः' इति दृश्यते ॥ ७ 'काश्यं' इति१.२, 'कांश्यं' इति४, 'काश्यां' इति३॥ ८ 'त्र' इति१, 'त्रपु' इति२॥ ९, 'वक्ष्यते' इति५॥ १०. द्र. अम.क्षीर.२।९।९९ ॥, पृ.२२२ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०३९ ॥, पृ.२३१ ॥ ११. '-तेजसे' इति३॥ १२. 'कुसी' इति१.२.५ १, तुलनीयोऽमरकोषः२।९।९९॥ १३. 'फ-' इति४.५ ॥ १४. '-षि' इति३॥ १५. ४प्रतौ नास्ति ॥ १६. 'ते' इति५॥ १७ दुर्गसम्मतोऽयं धातुः, क्षीरतरङ्गिणी, दिवादिः, धातुसं-११२, पृ.२२९॥ १८. 'ङीप्' इति२.४.५॥ १९. इतोऽग्रे ५प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ २०. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ग्लानार्थकतमुधातुर्न दृश्यते ॥ २१. '-शो' इति१.२.४॥ २२. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारो न दृश्यते ॥ २३. 'अशू व्याप्तौ संघाते च' मैत्रेयसायणौ ॥ २४. '-तमनेन' इति१॥ २५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो ६६९, पृ.७५९ ॥ २६. द्र. रामाश्रमी२।९।९७, पृ.४४४॥ २७ 'शाम्ब-' इति१.४.५॥ २८. 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ २९. 'वृध' इति३॥ ३०. '-शयेन' इति१, ‘-शायिने' इति३॥ ३१. '-क-' इति१॥ ३२. 'काश्यं' इति१.२, 'कास्यां' इति३॥

                                                                    __सीसं तु सीसपत्रकम् ॥१०४०॥ नागं गण्डूपदभवं वनं सिन्दूरकारणम् । 

                                                   वर्ध स्वर्णारियोगेष्टे यक्नेष्टं सुवर्णकम् ॥१०४१॥ 

            १ सिनोति बध्नाति पारतमिति सीसम, क्लीबे । वैजयन्ती तु-"सीसोऽस्त्री''[वैजयन्तीकोषः३।२।२९॥] इति पुंस्यप्याह । 'षिञ् बन्धने '(स्वा.उ.अ.), 'षिञः सक् दीर्घत्वं च '( )इति सक्दीर्घत्वे । २ सीसं च तत् पत्रं च सीसपत्रम् । स्वार्थे कनि सीसपत्रकम् ॥१०४०॥ ३ न गच्छति द्रव्यत्वादिति नागम्, क्लीबे । अमरस्तु पुंस्य 

१०   प्याह । 'नभ्राण्नपात्- '६।३ ७५ ॥ इति साधुः । ४ गण्डू पदेभ्यो भवति गण्डूपदभवम् । अच् । ५ उप्यते वप्रम् । 'टु(डु)वप् बीजतन्तुसन्ताने'(भ्वा.उ.अ.), 'ऋजेन्द्र-'(उणा १८६)इति साधुः । वर्णोत्कर्षे बीजत्वादुप्यत इति व्यु त्पत्तिः । ६ सिन्दूरस्य कारणं सिन्दूरकारणम् । ७ वर्धते वर्धम्, अस्त्रियाम्। “वो ना''[ ]इति तु माला । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), 'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६) इति साधुः । ८ स्वर्णस्याऽरि: स्वर्णारिः, पुंसि । ९ हेम्नो वर्णोत्कर्षार्थ योगे श्रेषे इष्टं योगेष्टम् । स्वर्णारिश्च योगेष्टं च स्वर्णारि 

योगेष्टे, अत्रेतरयोगद्वन्द्वाद् द्विवचनम् । १० यवनानामिष्टं 

२०   यवनेष्टम्, क्लीबे । ११ सुवर्णं करोति कायति वा सुवर्णकम् । 'बहुलमन्यत्राऽपि-'( )इति डः । एकादश सीसस्य । शेषश्चात्र "सीसके तु महाबलम्, वातपट्टे समोलूकं कृष्णं च त्रपु बन्धकम्''[शेषनाममाला ४।१६० ॥]इति ॥१०४१॥ 

       वङ्गं पु स्वर्णजनागजीवने 

       मृदङ्गरङ्गे गुरुपत्रपिच्चटे । 

       स्याच्चक्रसंज्ञं तमरं च नागज 

       कस्तीरमालीनसिंहले अपि ॥१०४२॥ 

              १ वङ्गति द्रवत्वं गच्छति वङ्गम् । ‘वगि गतौ' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । २ त्रपते इवाऽग्नेराशु द्रवणा-

३०   दिति त्रपु क्लीबे । 'त्रपूषु लज्जायाम्'(भ्वा.आ.वे.), 'मृ (शृ) स्वस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च'(उणा १०)इत्युप्रत्ययः । उसन्तोऽप्ययम्, त्रपुः, त्रपुषी, त्र—षि इत्यादि । ३ स्वर्णाज्जायते स्वर्णजम् । 'पञ्चम्यामजातौ' ३।२।९८॥ इति डः। ४ नागं जीवयति नागजीवनम्। ‘जीव प्राणने '(भ्वा.प.से.), हेतुमण्णिजन्तः, नन्द्यादित्वा ल्ल्युः । ५ मृदु कोमलमङ्गमस्य मृद्वङ्गम् । ६ रज्यते ऽनेनेति रङ्गम् । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.दि.उ.अ.), करणे घञ्, 'चजोः-७।३ ५२ ॥ इति कुत्वम् । रङ्गतीति । 'रगि गतौ' (भ्वा.प.से.), अज्वा । ७ गुरु पत्रमस्य गुरुपत्रम् । ८ 

४०   पिच्यते(पिच्च्यते) कुट्ट्यते पिच्चटम् । 'पिच्च कुट्टने' (चु.उ.से.), 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१)। ९ चक्रस्य संज्ञाऽस्य चक्रसंज्ञम्। १० ताम्यत्यग्निसम्पर्कात् तमरम् । 'तमु ग्लानौ'( ), अरन्प्रत्ययः । ११ नागाजायते नाग जम्। १२ कसति कस्तीरम् । 'कस गतौ'(भ्वा.प.से.), 'जम्बीराभीर-'(हैमोणा-४२२)इति निपात्यते । १३ आली यते स्म आलीनम् । 'लीञ् विलयने'( ), क्तः, 'ओदितः'८।२।४५ ॥ इति निष्ठानत्वम् । १४ सिंहलदेशो द्भवात् सिंहलम् । चतुर्दश वङ्गस्य । 'तरूउं कथीर' इत्यादिभाषा । शेषश्चाऽत्र 

५०  "त्रपुणि श्वेतरूप्यं स्यात् शठं सलवणं रजः । 

      परासं मधुकं ज्येष्ठं घनं च मुखभूषणम् ॥१॥"

                                                     । [शेषनाममाला४।१६१ ॥] इति ॥१०४२॥ स्याद् रूप्यं कलधौतताररजतश्वेतानि दुर्वर्णकं 

खजूरं च हिमांशुहंसकुमुदाभिख्यम् । 

             १ रूप्यति रूप्यम् । 'रूप विमोहने '( ), 'शिक्याऽऽस्य-'(हैमोणा-३६४) इति निपात्यते । २ कलं मनोज्ञं धौतं कलधौतम्। (३ तारयति तारम्) । ४ रज्यते 

१. '-के' इति५॥ २. 'पारं-' इति३, 'पारि-' इति४॥ ३ ३प्रतौ नास्ति ॥ ४ ३.५प्रत्योः नास्ति॥ ५ २प्रतौ नास्ति ॥ ६ 'बीजसन्ताने' इति१, क्षीरतरङ्गिण्यादयश्च ॥ ७ -' इति१.३॥ ८ -ग-' इति१.५॥ ९, 'कारयति' इति ॥ १०. 'चीनपटुं' इति१, 'चीनपिष्टं' इति३ ॥ ११. 'त्रपुः' इति१.३.४॥ १२. 'त्रप्यते' इति४.५ ॥ १३. '-रशुद्धवर्णादिति' इति५॥ १४ 'त्रपुः' इति३ ॥ १५. 'क्लीबलिङ्गः' इति३॥ १६. ४प्रतौ नास्ति ॥ १७ '-दौ' इति१॥ १८. 'प्राणधारणे' इति३, क्षीरतरङ्गिण्यादयश्च ॥ १९. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ २०. 'पिच्छ' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २१. 'शक्या-' इति३॥ २२. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ग्लानार्थकतमुधातुर्न दृश्यते, अपि तु काङ्क्षार्थकः ॥ २३. 'स्मेति' इति३॥ २४ -रुउं' इति१, 'तुरुऔ' इति३, '-उ' इति५ ॥ २५. 'शण्ठं' इति२.४.५।। २६. 'रूप रूपक्रियायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २७ कोष्ठान्तर्गतपाठः २.३.४.५ प्रतिषु न दृश्यते ॥

हेम्ना रजतम्, पुंक्ली. । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), 'पृषि रञ्जिभ्यां कित्'(उणा-३९१)इत्यतच्, रजतं रजक: रजः सूपसङ्ख्यानान्नलोपः । ५ श्वेतते श्वेतम् । 'श्विताङ् वर्णे' (भ्वा.आ.से.), अच् । सिताद्यपि । ६ सुवर्णापेक्षया दुर् निन्दितो वर्णोऽस्य दुर्वर्णम्। [स्वार्थे कनि दुर्वर्ण कम्]। ७ खर्जति खर्जूरम् । 'खर्ज व्यथने'(भ्वा.प.से.), 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ'(उणा-५३०)इत्यूरच् । ८-१० हिमांशुहंसकुमुदानामभिख्या यस्य तत् तथा चन्द्राह्वयम्, हंसाह्वयम्, कुमुदाह्वयम् इत्यर्थः । दश रूप्यस्य। शेषश्चात्र 

१०  "रजते त्रापुषं वङ्गं जीवनं वसु भीरुकम् । 

शुभ्रं सौम्यं च साध्यं च रूपं भीरु जवीयसम् ॥१॥" [शेषनाममाला ४।१६२॥] ॥ 

                                                                                               सुवर्णं पुनः । स्वर्णं हेम हिरण्यहाटकवसून्यष्टापदं काञ्चनं 

                                        कल्याणं कनकं महारजनरैगाङ्गेयरुक्माण्यपि ॥१०४३॥ 

       कलधौतलोहोत्तमवह्निबीजा 

       न्यपि गारुडं गैरिकजातरूपे । 

       तपनीयचामीकरचन्द्र भर्मा 

२०  . ऽर्जुननिष्ककार्तस्वरकबुराणि ॥१०४४॥ 

       जाम्बूनदं शातकुम्भं रजतं भूरि भूत्तमम् । 

            १ शोभनो वर्णोऽस्य सुवर्णम्। पृषोदरादित्वा दुकारलोपे स्वर्णम् । यद्वा सुष्ठु ऋणोति ऋच्छति प्राप्नोति दीप्तिमिति स्वर्णम्। 'ऋणु गतौ '(त.उ.से.), पचाद्यच्, 'पुगन्तलघूपधस्य- '७।३।८६ ॥ इति गुणः । शोभनमो जलमस्येति वा । नैरुक्ते सकारलोपे वा स्वर्णम्। 'भूवा दयः-'१।३।१॥ इतिवद् वकारागमे सुवर्णमित्यन्ये। पुंक्ली बलिङ्गावेतौ । ३ हिनोति हेम । 'हि गतौ वृद्धौ च' (स्वा.प.अ.)अस्माद्धातोः 'नामन्सा(सी)मन्हेमन्रोमन् व्योमन्विधर्मन्पाप्मन् '(उणा-५९०) इति मनन्तं निपात्यते। 

३०   "हिनोति गच्छत्यनेन सुगतिं पात्रे दत्तेन पुरुषो गम्यते वा तदर्थभिः गच्छति वा स्वयं कटकादिरूपां विभूतिं गच्छति वाणिज्यादिना प्रतिदिनं वर्धति ताम्राद्युपरि लेपनाद् वर्धते" []इति सुबोधिनीकारः । अथवा हितमापदि, निहितं वा भूम्यादौ, दधातेर्मनिनि हिरादेशो निपात्यते । हेम, हेम नीत्यादि क्लीबे । 'क्षि(क्षु)हिभ्याम्-'(हैमोणा-३४१)इति मप्रत्यये हेमशब्दोऽकारान्तोऽपि । पुंक्लीबलिङ्गः । ४ हियते हिरण्यम् । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.) अस्माद् ‘हर्यतेः कन्यन् हिर् च (हिरच्) '(उणा-७२२)इति विधीयमानः कन्यन्प्रत्ययो हिरादेशश्च बाहुलकाद् हियते चोरैर्यत्नेन रक्ष्य-

४०   माणमपि शिल्पिभिर्वा पत्राङ्करकादिभिरपदिशायां राज्ञां वोपधिग्रहात् हियते जनाजनमिति वा संव्यवहारार्थं द्रव्य स्वभावत्वान्नैकत्राऽवस्थायित्वं तस्य, अथवा द्विधातुजं रूपं हिनोते रमतेश्च धातुद्वयात् समुदितात् कन्यन्प्रत्ययो बाहुल काद् रूपसिद्धिश्च, हितं च तदापदि दुर्भिक्षादौ रमयति सर्वदा सर्वमिति। अथवा हर्यतेः प्रेरणाकर्मणः हर्यतेः कन्यन् हिरच् यथाप्राप्तरूपम्, 'हर्य गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यस्य । ५ हटति दीप्यते हाटकम् । 'हट दीप्तौ'( भ्वा.प.से.), 'संज्ञायां च'३।३।१०९॥इति ण्वुल् । हाटकाकरभवत्वाद्वा । क्लीबे ऽयम् । पुंस्यपि वाचस्पतिः, यदाह-"हाटकाकरसंभूतं 

५०   पलाशकुसुमच्छवी"[]इति, "हाटकमस्त्रियाम्''[]इति । ६ वसत्याकर वसु, क्लीबे। 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'मृ(शृ)स्वस्निहित्रप्यसिवसि-'(उणा-१०)इत्यादिना उ: । ७ अष्टौ लोहाः पदान्युत्पत्तिस्थानान्यस्य, अष्टसु लोहेषु पदं प्रतिष्ठाऽस्येति [वा] अष्टापदम् । 'अष्टनः संज्ञायाम्-' ६३ १२५ ।। इति दीर्घः । “अष्टापदोऽस्त्रियाम्''[अमरकोषः २।९।९५ ॥] इत्यमरः । ८ काञ्चतै दीप्यत इति काञ्चनम्। 'कचि काचि दीप्तिबन्धनयो: '(भ्वा.आ.से.), नन्द्यादित्वा 

१. इतोऽग्रे १प्रतौ 'रजत इति' इति दृश्यते ॥ २. अत्र सिद्धान्तकौमुद्याः 'अस्यकेऽने च रञ्जेनलोपो वाच्यः' इति वार्तिकस्था तत्त्वबोधिनी व्याख्या द्रष्टव्या, पृ.५६५ ॥ ३ क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ४ 'वर्णने' इति१॥ ५, 'वा' इति१॥ ६ 'चसु' इति१. ७ 'सौ-' इति१, 'शोध्यं' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ८ '-रजत-' इति१.२.३॥ ९, 'दीप्त-' इति३॥ १०. 'सु-' इति५ ॥ ११. 'भु-' इति३॥ १२. 'नामन्सीमन्व्योमन्रोमन्लोमन्पाप्मन्धामन्'(उणा-५९०)इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ १३ - नात्' इति३॥ १४. '-य-' इति२॥ १५. 'न्यकन्' इति४॥ १६. 'रक्ष-' इति५॥ १७ —-पि-' इति३.४.५ ॥ १८. 'चो-' इति१॥ १९. '-ग्रहणाद्' इति५ ।। २०. 'तस्या' इति५॥ २१. 'रमेश्च' इति५ ॥ २२. '-णात् क-' इति ॥ २३. '-णाः' इति५॥ २४ 'हिर् च' इति२.४॥ २५. -स्या' इति५॥ २६ द्र. स्वोपज्ञटीका ४११०४४॥, पृ.२३२॥ २७ '-कारे' इति५॥ २८ 'वसु' इति४.५॥ २९ 'काञ्च्यते' इति३॥ ३०. '-देवनयोः' इति१, 'दिप्त-' इति५, सायणमतेऽयं धातुपाठः, 'कचि दीप्तिबन्धनयोः' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥

ल्ल्युः, पृषोदरादित्वाद् वा दीर्घत्वम् । द्वितीयस्मादेव धातो: "अनुदात्तेत्वाद् युच्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-१०४] इति माधवः । काञ्चनस्य विकारः काञ्चनमिति वा । 'प्राणिरजतादिभ्योऽञ्'४।३।१५४ ॥ इत्यञ्, 'नित्यं वृद्धश रादिभ्यः '४।३।१४४ ।। इति मयटोऽपवादः । ९ कल्यते कल्याणम् । श्रेयोनामसु(श्रो-८६) व्याकृतम् । १० कन कम्, कनति दीप्यत इति । 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु' (भ्वा.प.से.), 'कृञादिभ्यः संज्ञायाम्-'(उणा-७१३) इति वुन्, ‘क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०)इति क्वुन् वा । 

१०   ११ महच्च तद रजनं च महारजनम, तर्यवर्गपञ्चमान्तः। 'आन्महतः समानाधिकरणजातीयेषु(-जातीययोः)'६।३।४६ ॥ इत्याकारोऽन्तादेशः । "महारजनमित्युक्तं शातकुम्भ कुसुम्भयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-२०५] इति महेश्वरस्तवर्गपञ्चमान्तेषु पपाठ । १२ रीयते(रायते) उदारै रिति राः । राति ददाति जनेभ्यः सुखं वा । 'रा दाने'(अ. प.से.), 'राते?: '(उणा-२२४) इति डैः । "राद्वयोर्विभवे स्वर्णे''["] इति रुद्रः । “राः स्मृता (स्मृतः) स्वर्ण वित्तयोः ''[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-१] इति तु विश्वः । रायौ, रायः इत्यादि । १३ गङ्गायां भवं गाङ्गे 

२०   यम् । शुभ्रादित्वाड्ढ क् । यदग्निना रौद्रं बीजं गङ्गायां क्रमितं तेन सा कुमारं सूतवती, तदुल्वं च सुवर्णमभूदिति । "यं गर्भं सुषुवे गङ्गा पावकाद् दीप्ततेजसम् । 

तद्वत्तं(तदुल्वं) पर्वते न्यस्तं हिरण्यं समपद्यत ॥१॥" [ ]इति वायुपुराणम् । १४ रोचते रुक्मम्। 'रुच दीप्तौ' (भ्वा.आ.से.), 'युजिरुचितिजा कुश्च मक् '(उणा-१४३) इति सूत्रेण कवर्गोऽन्तादेशः, मगागमश्च(मक्प्रत्ययश्च) ॥१०४३॥ १५ कलं सुवर्णकालिका तद्धौतमस्मिन् कल धौतम् । १६ लोहेषूत्तमं लोहोत्तमम् । १७ वह्ने/जं वह्निबीजम् । यदाहुः-"अग्नेरपत्यं प्रथमं सुवर्णम्''["] इति । १८ गरुडस्येदं गारुडम् । १९ गिरौ जातं 

३०   गैरिकम् । २० जातं व्यक्तं रूपं सौन्दर्यमस्य, प्रशस्त मुत्पन्नं वाऽस्य जातरूपम्। 'प्रशंसायां रूपप्'५।३।६६ ॥ "जातं व्यक्तौघजन्मसु''[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, शो १८]इति मेदिनिः । अकृतकरूपमित्यर्थः । यद्वा ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), निष्ठातकारः, 'जनसनखनाम्-' ६।४।४२ ॥ इत्यात्वं जातः । 'रुच दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'खष्पशिल्पशष्पबाष्परूपतर्प(पर्प)तल्पाः '(उणा-३०८)इति पप्रत्ययान्तो निपातित:, निपातनादुकारस्य च दीर्घः, चकार लोपः । रोचते रूपम् । अनाहार्यतया जातं रूपमस्य जातरूपम् । तथा च रामायणे श्रीस्कन्दोत्पत्तौ-"इह 

४०   हैमवते भागै गर्भोऽयं संनिवेश्यतां इत्यतः परिनिक्षिप्त माने गर्भे तु तेजोभिरभिरञ्जितः सर्वं पर्वतसन्नद्धं सौवर्णं जातमित्यतः जातरूपमिति ख्यातं तदा प्रभृतिराघवः'[] इत्यादि । २१ तपनं दाहमर्हति तपनीयम् । २२ चैमीकर आकारभेदः, तत्र भवं चामीकरम् । २३ चन्दत्याह्लादयति चन्द्रम्, पुंक्लीबम् । 'चदि आह्नादनदीप्त्योः '(भ्वा.प.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इति रक् । २४ (भ्रियत इति) भर्म इति, 'डुभृञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), मनिन् । भ्रियते धार्यतेऽङ्गुल्यादिभिः, धार्यते आपन्निवारणार्थं वा, पोषयत्यनेन कुटुम्बमिति वा । हरतेर्वा मनिनि 'हृग्रहोर्भश्छन्दसि'( )

५०   इति भकारः । हिरण्येन गरति धातुजेन समानार्थम् । भर्मणी, भर्माणि इत्यादि क्लीबे । अयमदन्तोऽपि ज्ञानवत् भर्मं, भर्मे, भर्माणि इत्यादि । २५ अर्व्यते पुण्यवद्भिः अर्जुनम् । 'अर्ज सर्ज अर्जने'(भ्वा.प.से.), 'अर्जेर्णिलुक् च'(उणा-३३८)इत्युनन् । २६ निषीदति मनोऽत्र निष्कः, पुंक्ली.। “निष्कोऽस्त्री"[अमरकोषः३।३।१४ ॥] इत्यमरः । 'षद्लु विशरणादौ '(भ्वा.प.से.), 'नौ सदेर्डिच्च'(उणा ३२५)इति कनि । “"निःशेषेण काम्यते''[अम.क्षी२.३।३। 

१. 'काञ्चस्य' इति४॥ २. 'कृना-' इति१.२.४.५ ॥ ३ 'वुञ्' इति३॥ ४ '-तं' इति१॥ ५. '-मुद्दिष्टं' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१०२॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६६२, पृ.७५३ ॥, रामाश्रमी२।९।९१ ॥, पृ.४४१॥ ७ १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ८ 'गर्भे' इति१॥ ९. 'गङ्गाया' इति१॥ १०. 'समु-' इति४॥ ११. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।९।९५॥, पृ.२३३ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६६६, पृ.७५६ ॥, रामाश्रमी२।९।९४ ॥, पृ.४४२॥ १२. '-तेजा' इति३॥ १३. उणादिगणसूत्रे न दृश्यते ॥ १४ -कलिका' इति१.३॥ १५ द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०४४ ॥, पृ.२३२॥ १६. '-क्त-' इति२.३॥ १७ 'रूपमस्य' इति३॥ १८ ३प्रतौ नास्ति ॥ १९. '-नकारः' इति३॥ २०. '-च' इति३॥ २१. 'निपातः' इति४॥ २२. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ २३. 'जातम्' इति५॥ २४ 'हि-' इति१॥ २५. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'स' इति दृश्यते ॥ २६. 'सर्वपर्वते' इति३ ॥ २७. '-सन्निधं' इति३॥ २८. '-ते' इति३ ॥ २९. 'चा-' इति३॥ ३०. '-क्ली' इति१.२, '-क्लीबः' इति३॥ ३१. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ ३२. 'कुट-' इति१.३.५॥ ३३. 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ३४. . 'विशरणगत्यवसादनेषु' इति१॥ ३५. ३.४प्रत्यो स्ति ॥ ३६. 'कः' इति १.२.४.५ ॥ ३७ 'निशे-' इति३॥

१४॥]इति क्षीरस्वामी । २७ कृतस्वरनाम्नि आकरे भवं कार्तस्वरम् । 'तत्र भवः'४।३ ॥५३॥ इत्यण् । २८ कर्बति तैजसमध्ये दीप्यति (दृप्यति) कर्बुरम् । 'कर्व खर्व गर्व दर्प''(भ्वा.प.से.), 'मद्गुरादयश्च'(उणा-४१)इति कुरचि साधुः ॥१०४४॥ २९ जम्बूद्वीपे जम्बूफलरसोत्थनद्यां जातं जाम्बूनदम् । 'तत्र जातः '४।३।२५ ।। इत्यण् । यत्पुराणम् "सुदर्शनो नाम जम्बूद्रुमः, यदन्तिकोऽयं जम्बूद्वीपः, तत् फलरसेन जम्बूर्नाम नदी वृत्ता, तत्संस्पर्शनाद् मृत्तिकाऽपि सुवर्णं भवति। पुनः पुराणेषु 

१०   "तीरमृत् तद्रसं प्राप्य मुखवायुविशेषिता । 

       जाम्बूनदाख्यं भवति सुवर्ण सिद्धभूषणम् ॥१॥"

[]इति । तत्र जाम्बूनदं नाम सुवर्णमनलप्रभावादेवा ऽलङ्कारमुत्तमं जायते पापनाशनमिति । ३० शतकुम्भगिरौ भवं शातकुम्भम् । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् । “अनु शतिकादित्वादुभयपदवृद्धौ शातकौम्भमित्यर्पि''[अम.क्षीर. २।९।९४ ॥] इति स्वामी । ३१ रज्यत इति रजतम् । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), 'पृषिरञ्जिभ्यां कित्'(उणा-३९१) इत्यतच्, रजतरजकरज:सूपसङ्ख्यानान्नलोपः । ३२ भव त्याकरे भूरि, क्लीबेऽयम् । वाचस्पतिस्तु-"भूरिरष्टा 

२०   पदोऽस्त्रियाम्''[ ]इति पुंस्यप्याह । 'भू सत्तायाम् (भ्वा. प.से.), ‘अदिशदिभूशुभिभ्यः कित् (क्रिन्) '(उणा-५०५) इति रि(क्रि)न्प्रत्ययः । ३३ भुवि पृथिव्यामुत्तमं भूत्त मम् । त्रयस्त्रिंशत् सुवर्णस्य । शेषश्चात्र 

      "सुवर्णे लोभनं शुक्रं तारजीवनमौजसम् । 

       दाक्षायणं रक्तवर्णं श्रीमत्कुम्भं शिलोद्भवम् ॥२॥ 

       वैणवं तु कर्णिकारच्छायं वेणुतटीभवम् ।"

                                                              [शेषनाममाला४।१६३-१६४॥] इति ॥                   

                                           हिरण्यकोशाकुप्यानि हेम्नि रूप्ये कृताकृते ॥१०४५॥ 

           १ जिहीते भाग्यवन्तमिति हिरण्यम् । 'ओहाङ् 

३०   गतौ'(तु.आ.अ.), 'हो हिर्च'(चान्द्रोणा-२ ११६ ॥)इत्यन्य (ण्य)प्रत्ययः, धातोर्हिरादेशः। २ कूयते शब्दयते कोशः । कुष्यते नि:कृष्यते आयस्थानेभ्यः कोष इत्येके । उभावपि प्राग्वत् साधू । 'कूङ् शब्दे'(तु.आ.से.), 'कोर्वा'(हैमोणा ५२९)इति शः । “बाहुलकात् सः"[]इति बृहस्पतिः । 'कुष निःकर्षे '(त्र्या.प.से.) अतः कर्मणि घर्षि वा । ३ न कुप्यम् अकुप्यम्। त्रीणि सामान्येन द्रम्माभरणाद्युत्कृ ष्टधनस्य । हिरण्यमकुप्यम्, कृताकृते इति घटिते अघटिते च, हेम्नि सुवर्णे रूप्ये रूपानाम्नि । यथा-"हिरण्यमेवार्जय निःफला(निष्फला) कला"[]इति। “विजित्य यः प्राज्य-

४०   मयच्छदुत्तरान् कुरूनकुप्यं वसु वासवोपमः''[किरातार्जुनी यम, सर्गः-१, श्रो-३५] इति किरातः । तथा चाऽऽवश्यक सूत्रम्-"हिरण्णसुवण्णप्पमाणाइक्कमे"[] इति । "हिरण्यं रजतं घटितमघटितं वाऽनेकप्रकारं, द्रम्मादिसुवर्णं प्रतीतमेव, तदपि घटिताघटितम्'[ ]इति तट्टीका ॥१०४५ ॥ 

कुप्यं तु तद्वयादन्यत् 

            १ गोपाय्यते तदिति कुप्यम् । ‘गुपू रक्षणे' (भ्वा.प.से.), 'राजसूयसूर्यमृषोद्यरुच्यकुप्यकृष्टा(ष्ट) [पच्या] व्यथाः'३।१।११४ ॥ इति साधुः । एकं स्थाल कच्चोलकादिधनस्य । तद्द्वयात् घटिताघटितहेमरूप्याभ्या-

५०   मन्यत् ताम्रादिकं धनं कुप्यमिति । “अकुप्यं हेम रूप्याख्यं कुप्यमन्यद् धनं भवेत्''[हलायुधकोश:१८१॥] इति हलायुधः ॥ 

                                                                                  रूप्यं तु द्वयमाहतम् । 

           १ रूपमाहन्यतेऽस्य रूप्यम् । रूपशब्दाद् 'रूपा दाहतप्रशंसयोर्यप्'५ ।२।१२० ।। इति यप् । एकं सामान्येन दीनारप्रभृतेर्नाणकस्य । रूप्यमिति लोके 'मुहुर' इति । एवमाहतरूप्योत्पन्नो लोके रूपईया', आहतताम्रोत्पन्नो लोके 'पईसा' इत्यादिज्ञेयम् । द्वयमिति कुप्याकुप्यम्,

१. 'दीयते' इति३॥ २. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'गर्व खर्व दर्पे' इति स्वामी ॥ ३ 'तीरे' इति३॥ ४ ‘सिद्धि-' इति१.५ ।। ५. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०४५ ॥, पृ.२३२ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६६७, पृ.७५७ ॥, तत्र- 'तीरमृत् तत्र संप्राप्य सुखवायुविशोषिता" इति पूर्वार्धोको दृश्यते॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६६६, पृ.७५६॥ ७ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"अनुशतिकादित्वात् (७।३।२०/१४३८) उभयपदवृद्धिः, शातकुम्भमित्येके '' इति दृश्यते, पृ.२२१ ॥ ८ -ऽयम्' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ ९, द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०४५ ॥, पृ.२३२॥ १०. '-सदि-' इति१.३.४॥ ११. 'भुवः' इति ॥ १२. '-मोजसम्' इति३॥ १३. 'इत्यन्ये' इति४॥ १४ 'साधुः' इति१॥ १५. ३प्रतौ नास्ति ॥ १६. 'घनि' इति५॥ १७ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३।५०५ ॥, पृ.२१७ ॥ १८. 'भारवि:' इति३॥ १९. 'गुपु' इति१.३॥ २०. '-रूपाख्यं' इतिर, '-रूप्याभ्यां' इति३, 'रूप्यहेमाख्यं' इति हलायुधकोशे, पृ.१०॥ २१. 'म-' इति३ ॥ २२. '-नौ' इति१, '-तौ' इति४॥ २३. 'रु-' इति४॥ २४. -इया' इति१.५ ।।

आहतं ताडितं रूप्यमुच्यत इत्यन्वयः । “रूप्यं स्यादा हत(-ते) स्वर्णरजते रजतेऽपि च''[विश्वप्रकाशकोशः, यान्तवर्गः, शो-३८]इति महेश्वरः । यथा- "मणिरूप्या दिविज्ञानं तद्विदां नानुमानिकम् ।''[]इति अन्तस्था द्यान्तोऽयम्, पवर्गाद्यान्तमपि । "रूपं स्वभावे सौन्दर्ये नाणके पशुशब्दयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, पान्तवर्गः, श्री १]इति महेश्वरः ॥ 

                                           सामान्येन हेमनामान्युक्त्वा, अथ विशेषतः प्राह -                    

                                              अलङ्कारसुवर्णं तु शृङ्गीकनकमायुधम् ॥१०४६ ॥ 

१०       १ अलङ्काराय सुवर्णम् अलङ्कारसुवर्णम् । २ "शृङ्गी अलङ्काररचनाविशेषः, तदर्थं कनकं शृङ्गीकनकम्" []इति स्वामी । “स्त्री शृङ्गी मण्डलस्वर्णम्''[]इति रत्नकोषः । “भूषणं कनकं शृङ्गी''[ ] इति नाममाला च । अतः शृङ्गीत्यपि नामाऽस्य । शृङ्गिर्हस्वान्ता च । [तथा च बाणः-]"वर्षपर्वतसमूहमिवाऽन्तःस्थितापरिमाण शृङ्गिहेमकूटं राजकुलम्''[कादम्बरी PP360-61] इति । 'सर्वतोऽक्तिन्नर्थात् '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीर्षि शृङ्गी । यन्महे श्वर:-"शृङ्गी विषया(विषाया) मृषभे स्वर्णमीन विशेषयोः''[ विश्वप्रकाशकोशः, गान्तवर्गः, श्री-२२]इति । 

२०   "गौरादित्वाद् ङीषि, स्वर्णविशेषोऽलङ्कारमकरिका''[]इति तट्टीका । ३ आयुधमिव आयुधम् । त्रीणि 'कुंदन' इति ख्यातस्य ॥१०४६॥ 

रजतं च सुवर्णं च संश्रुिष्टे घनगोलकः । 

           १ घनश्चाऽसौ गोलकश्च घनगोलकः, पुंक्ली. । "तारहेम्नी तु संशिष्टे घनगोलकमस्त्रियाम्''["]इति वाच स्पतिः। संश्रुिष्टे इति, मिलिते । एकं रूप्यहेम्नोर्मिलितयोः ॥ 

पित्तलाऽऽरे 

           १ पित्तं लाति पित्तला, स्त्रीक्ली. । ‘ला दाने' (अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।।। २ आ इयर्ति __ आरः, पुंसि, तत्र । वाचस्पतिस्तु-"पित्तलं त्वारमस्त्रि-

३०   याम्''["]इति क्लीबेऽप्याह । द्वे सामान्यतः पित्तलस्य ॥ 

            अथ तद्विशेषानाह 

अथाऽऽरकूट: कपिलोहं सुवर्णकम् ॥१०४७॥ 

रिरी रीरी च रीतिश्च पीतलोहं सुलोहकम् । 

           १ अर्यत इत्यारः । 'ऋ सृ गतौ'(जु.प.अ.), __ भावे घञ् । आरस्य कूट: आरकूटः, पुंक्ली. । अमर क्षीरस्वामिनौ त्वमुम्-"रीतिः स्त्रियामारकूटो न स्त्रियाम्" [अमरकोषः२।९।९७॥]इति पित्तलाख्यमाहतुः । २ कपि वर्णं लोहं कपिलोहम् । ३ सुवर्णप्रतिकृतिः सुवर्णकम् । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कन् ॥१०४७॥ ४-५ 

४०   रीयते द्रवति रिरी, रीरी च । 'खुरक्षुर-'(हैमोणा-३९६) इति रे निपात्यते । ६ रिणन्त्येनां रीतिः । 'री गतिरेष णयो: '(त्र्या.प.अ.), स्त्रियां क्तिः । ७ पीतवर्णं लोहं पीतलोहम् । ८ शोभनं लोहं सुलोहम्, स्वार्थे कनि सुलोहकम् । अष्टौ हेमाभपित्तलस्य ॥ 

                                                ब्राह्मी तु राज्ञी कपिला ब्रह्मरीतिर्महेश्वरी ॥१०४८॥ 

           १ ब्रह्मण इयं ब्राह्मी । ‘ब्राह्मोऽजातौ'६।४। १७१ ।। इति साधुः । २ राजत इति राज्ञी, प्राग्वत् । ३ कपिला वर्णेन । ४ ब्रह्मणो रीतिः ब्रह्मरीतिः । ५ महती चाऽसावीश्वरी च महेश्वरी । यदाह धन्वन्तरिः-

५०   "राजरीतिः स्मृता राज्ञी राजपत्नी महेश्वरी ।। 

       ब्राह्मणी ब्रह्मरीतिश्च कपिला पिङ्गलाऽपि च ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः सुवर्णादिः षष्ठो वर्गः, श्रो-१८-१९]इति । पञ्च पीतरक्तपित्तलस्य । 'सरतल' इत्यादिभाषां ॥१०४८ ॥ 

कांस्ये विद्युत्प्रियं घोषः प्रकाशं वङ्गशुल्वजम्। 

१. '-त-' इति१॥ २. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २३७० ॥, पृ.२१४॥ ३. 'नामके' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१०३ ॥ ४ 'आह' इति१॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६६८, पृ.७५८ ॥, तत्र 'अलङ्काररचनाविशेषः' इत्यस्य स्थाने 'अलंकारमकरिका' इति दृश्यते ॥ ६. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ७ 'कनक-' इति४॥ ८ द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-३, २।९।९६ ॥, पृ.२३४ ॥, रामाश्रमी२।९।९६ ॥, पृ.४४३॥ ९. '-क-' इति४.५॥ १०. '-ङ्गी-' इति१॥ ११. 'ङीष्' इति१, 'ङी:' इति२, 'ङीप्' इति३॥ १२. 'संसृष्टे' इति१ ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०४७॥, पृ.२३३ ।। १४. ४प्रतौ नास्ति॥ १५. 'ला दाने' इति १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ १६. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'स्त्रीक्ली' इति दृश्यते ॥ १७. '-दाह' इति३॥ १८. '-क्लीबः' इति४॥ १९. 'कपिलो' इति१॥ २०. 'क्षुरखुर-' इति३॥ २१. १.३.४प्रतिषु नास्ति ॥ २२-१. '-पुत्री' इति, २२-२. 'ब्रह्माणी' इति च धन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.२७३ ॥ २३. '-लौ' इति३ ॥ २४ ‘इति भाषा' इति५ ॥

                                               घण्टाशब्दमसुराढे रवणं लोहजं मलम् ।१०४९। 

            १ कंसायेदं द्रव्यं कंसीयम्, तस्य विकारः कां स्यम् । 'कंसीयपरशव्ययोर्यबो - '४।३।१६८ ॥ इति यञ् छस्य लुक् च । कंसमेव वा, भेषजादित्वाट्यण, तस्मिन् । २ विद्युत: प्रियं विद्युत्प्रियम् । ३ घोषति घोषः । 'घुष शब्द '(भ्वा.प.से.), अच् । ४ प्रकाशते चाकचिक्येनेति प्रकाशम् । 'कासृ(काशृ) दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । ५ वङ्गशुल्वाभ्यां जायत इति वङ्गजं शुल्वजं (वङ्गशुल्व जम्) । ६ घण्टाया इव (शब्दोऽस्य, घण्टायां) शब्दोऽस्येति 

१०   वा घण्टाशब्दम् । ७ असुरस्य कंसनाम्न आह्वाऽस्य असुरा ह्वम्, कंसमित्यर्थः । ८ रौति रवणम् । 'रु शब्दे'(अ.प. से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ९ लोहाभ्यां जायते लोहजम् । अतो द्विलोहकं च । १० मलोऽस्त्यस्य मलम् । अर्श आदित्वादच् । दश कंसस्य ॥१०४९॥ 

सौराष्ट्रके पञ्चलोहम् 

             १ सुराष्ट्रायां भवं सौराष्ट्रम्। स्वार्थे कनि सौरा ष्ट्रकम्, तत्र । २ पञ्चेति ताम्र१रीति२त्रपु३सीसक४ कालायस५ लक्षणानि लोहान्यस्मिन् पञ्चलोहम् । द्वे 'भंगारकासी' इति ख्यातायाः । "कास्यं सौराष्ट्रकं तथा"

२०   [हलायुधकोश:२ ।१७० ॥] इति हलायुधो न भिनत्ति । 

             धन्वन्तरिरपि 

   "कांस्यं द्विलोहजं घोषं प्रकाशं कंसकं बलम । 

   अन्यलोहं पट्टलोहं (वट्टलोहं) पञ्चलोहं च नीलिका ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, सुवर्णादिः षष्ठो वर्गः, शो-२२]इति । तथा श्रीहेमचन्द्रसूरयोऽपि स्त्रीक्लीबलिङ्गे स्वोपज्ञलिङ्गा नुशासनटीकायाम्- "कांसी कास्यं सौराष्ट्रिका, अर्थ प्राधान्यात् सौराष्ट्रकमित्यपि स्त्रियां माला षण्ढे रूढिः" [लिङ्गानुशासनम्, (तस्य) अवचूरिः, स्त्रीक्लीबलिङ्गाः,

यो-४]इति ॥ 

                                                                                  वर्तलोहं तु वर्तकम् । 

३०          १ वर्त्यत आवय॑ते वर्तम्, तच्च तल्लोहं च वर्तलोहम् । २ वर्तते आवर्तते वर्तकम् । 'वृतु वर्तने' (भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । द्वे अतिशुद्धकांस्याः । 'वटलोह' इति भाषा ॥ 

                                          पारदः पारतः सूतो हरबीजं रसश्चलम्( -लः) ॥१०५०॥ 

              १ पारं संसारपाद्यं ददाति पारदः। 'आतोऽनुप सर्गे कः'३।२।३ । । २ मुक्तिदत्वात् पारं संसारपार्श्व (-पारं) तनोति पारतः । 'तनु विस्तारे '(त.उ.से.), 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते'(वा-३।२।१०१॥)इति डः। पुंक्ली-

४०   बलिङ्गावेतौ । ३ सूते हेमायुषी सूतः । 'षूङ् प्रसवे' (अ.आ.वे.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना बाहुल कात् तन् । यत्सूक्तम् 

    "अपकारिण्यपि प्रायः सौम्याः स्युरुपकारिणः । 

     मारकेभ्योऽपि कल्याणं रसराजः प्रयच्छति ॥१॥"

[]इति । शिवप्रसूतत्वाद्वा सूतः । स्वार्थे कनि सूतकः, पुंक्ली. । “सूतकं जन्मनि क्लीबे न स्त्रियां पारदेऽपि च" []इति गौडः । ४ हरस्य बीजं हरबीजम् । ५ रस्यत आस्वाद्यते रसायनार्थिभिरिति रसः । 'रस आस्वार्दै '(चु. उ.से.), घबर्थे कः । ६ चलः अस्थिरत्वात् । "चपलः"

५०   [अमरकोष:२।९।९९ ॥]अपीत्यमरः । षट् पारदस्य॥१०५०॥ 

अभ्रकं स्वच्छपत्रं खमेघाख्यं गिरिजामले । 

             १ अभ्रप्रतिकृतित्वाद् अभ्रकम् । ‘इवे प्रतिकृतौ'

१. '-यजन्तौ' इति३॥ २. 'तत्र' इति३॥ ३ '-षम्' इति१॥ ४ 'घुषिर् शब्दार्थः' इति भ्वादौ स्वामिमैत्रेयौ, -अविशब्दने' इति च सायणः, 'घुषिर् विशब्दने' इति चुरादौ स्वामिसायणौ, '-अविशब्दने' इति मैत्रेयः ॥ ५, '-श्यते' इति१ ॥ ६ 'चिचिक्यते' इति१ ।। ७. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.४.५ प्रतिषु न दृश्यते ॥ ८ 'हां' इति५ ॥ ९, 'कंश-' इति३.४॥ १०. '-रइकासी' इति१, '-कांशी' इति३॥ ११ 'कांस्यां' इति५॥ १२. 'भवति' इति१॥ १३. "कास्यं लोहं निजं घोषं प्रकाशं कांस्यकं बलम् । घोषपुष्पं च पठितं शब्दैः पर्यायवाचकैः ॥२२॥” इति धन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.२७४ ॥, अत्र टीकास्थलोके 'पट्टलोहं (वट्टलोहं) पञ्चलोहं नीलिका' इति वर्तलोहपर्यायः, द्र. धन्वन्तरिनिघण्टुः, पृ.२७६, शो-३०॥ १४. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ १५. -ङ्गो' इति१॥ १६. ५प्रतौ नास्ति ॥ १७. लिङ्गानुशासनावचूर्याम्-"कास्यी, कांस्यं सौराष्ट्रिका, अर्थप्राधान्यात् सौराष्ट्रिका सौराष्ट्रिकमपि" इति दृश्यते, श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम्, भा 

३, परिशिष्टम्-१, पृ.४५ ॥ १८. 'व्या-' इति३ ॥ १९. ३प्रतौ नास्ति ॥ २०. 'रत-' इति३ ॥ २१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २२. '-दने' इति३ ॥, 'रस आस्वादनस्नेहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २३. '-ले' इति५ ॥

५।३।९६॥ इति कन् । 'अभ्र गतौ'(भ्वा.प.से.)इतो वा 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयो: '(उणा-१९०) इति क्वुन् वा । २ स्वच्छानि पत्राण्यस्य स्वच्छपत्रम् । ३-४ खस्य गगनस्य मेघस्याऽम्बुदस्य च आख्या नामाऽस्य खमेघाख्यम्, तेन खं गगनं मेघमम्बुदमित्यादिसिद्धम् । ५ गिरिजाया: पार्वत्या मलं गिरिजामलम् । यद्वा गिरे र्जातं गिरिजम् । अमते वृषादित्वात् कलचि अमलम् । गिरिजं च तदमलं च गिरिजामलम्, पञ्चाक्षरमखण्डम्, [तत्र] । अमलमपि । "गिरिजं गिरिजाबीजममलं गवलध्वजम् ''[]इति वाच 

१०   स्पतिः । पञ्चाऽभ्रकस्य । 'भोडल आभूआं' इति भाषा ॥ 

                                                स्रोतोञ्जनं तु कापोतं सौवीरं कृष्णयामुने ॥१०५१॥ 

           १ अञ्ज्यते (अज्यते) नयनमनेनेति अञ्जनम् । यमुना स्रोतसो जातत्वात् स्रोतसोऽञ्जनं स्रोतोञ्जनम्, दन्त्यसवत्, चतुरक्षरोऽयम् । २ कपोतवर्णत्वात् कपोत स्येदं कापोतम् । 'तस्येदम् '४।३।१२० ॥ इत्यण् । ३ सुवीरदेशे भवं सौवीरम् । 'तत्र भवः'४।३५३॥ इत्यण् । ४ कृष्णं वर्णेन । मेचकमपि यद्धन्वन्तरि:

   "अञ्जनं मेचकं कृष्णं सौवीरं स्यात् सुवीरजम् । 

२०  कोपोतं यामुनं तच्च स्रोतोञ्जनमुदाहृतम् ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, चन्दनादिस्तृतीयो वर्गः, शो-१३६] इति। ५ यमुनास्रोतसो जातत्वाद् यामुनम् । एतत्पञ्चसु मध्ये यत् सौवीरं तत्पार्वतीयम्, तथाऽप्यल्पभेदः, अभेद गणनया पर्यायता । उक्तं च माधवेन 

   "सुवीरजं पार्वतेयं सौवीरं नीलमञ्जनम् । __

   स्रोतोऽञ्जनं नदीजं च कृष्णं स्रोतोऽञ्जनार्थिनाम् ॥२॥"

["]इति । पञ्च 'सुरमा' इति ख्यातस्य ॥१०५१॥ 

अथ तुत्थं शिखिग्रीवं तुत्थाञ्जनमयूरके । 

           १ तुष्यते रज्यतेऽनेनेति तुत्थम् । 'तुत्थ आव 

३०   रणे '(चु.उ.से.), चुरादिणिजन्तादेरच् । तुदत्यक्षिरोगानिति वा । 'तुद व्यथने '(तु.उ.अ.), 'पातृतुदि-'(उणा-१६४)इति क्थ:(थक्)। २ शिखिनौ मयूरस्य ग्रीवाभत्वादभेदोप चारादर्शआद्यचि शिखिग्रीवम् । ३ तुत्थं च तदञ्जनं च तुत्थाञ्जनम्। ४ मयूरप्रतिकृतित्वाद् मयूरकम् । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कन् । चत्वारि 'मोरथूथा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                            मूषातुत्थं कांस्यनीलं हेमतारं वितुन्नकम् ॥१०५२॥ 

            १ मूषायां तुत्थं मूषातुत्थम् । २ कांस्यवन्नीलं कांस्यनीलम् । ३ हेमवत्तारं हेमतारम् । ४ वितुद्यते स्म वितुन्नम् । 'तुद व्यथने' (तु.उ.अ.), निष्ठा, स्वार्थे कनि 

४०   वितुन्नकम् । चत्वारि थूथाविशेषस्य ॥१०५२॥ 

स्यात्तु कर्परिकातुत्थममृतासङ्गमञ्जनम् । 

           १ कल्पते समर्थीभवति रोगान् जेतुमिति कर्परी । 'कृपू सामर्थ्य '(भ्वा.आ.से.), अरनि साधुः । कर्परिका लक्षणं तुत्थं कर्परिकातुत्थम्, षडक्षरोऽयमखण्डः । २ अमृतमासज्यतेऽनेन अमृतासङ्गम् । 'षञ्ज सङ्गे'(भ्वा. प.अ.), करणे घञ्, घित्त्वात् कुत्वम् । ३ अञ्ज्यते (अज्यते) चक्षुरनेन अञ्जनम् । 'अञ्जू [व्यक्ति]म्रक्षणादौ' (रु.प.से), करणे ल्युट् । त्रीणि 'खापरिया' इत्याह्वस्य । 

                                                   रसगर्भ तायशैलं तुत्थे दारिसोद्भवे ॥१०५३॥ 

५०         १ दार्वी दारुहरिद्रा, तस्या रसः क्वाथः, तदुद्भवे तुत्थे रसो गर्भेऽस्य रसगर्भम् । २ तार्क्ष्यशैले भवं ता_शैलम् । तुत्थरसाञ्जनमपि । यदमरः-"द(दा)र्विका क्वाथोद्भवं तुत्थरसाञ्जनं रसगर्भं तार्क्ष्यशैलम्''[अमरकोषः २।९।१०१-१०२ ॥] इति । धन्वन्तरिरपि 

    "रसाञ्जनं तार्क्ष्यशैलं रसजातं रसोद्भवम् । 

     रसगर्भ रसाग्रं(रसाग्र्यं) च दाक्विाथसमुद्भवम् ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, चन्दनादिस्तृतीयो वर्गः, श्रो-१४२] इति। द्वे रसवत्याः ॥१०५३॥ 

१. '-द इ-' इति५ ॥ २. 'प्रसि-' इति३ ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६७२, पृ.७६२ ॥, रामाश्रमी २।९।१०० ॥, पृ.४४५ ॥ ४ '-यां' इति२, yआ' इति३ ।। ५. 'दन्त्यशब्दवत्' इति३॥ ६. ४.५प्रत्यो स्ति॥ ७-१. 'च' इति, ७-२. 'कपोतं यामुनेयं च स्रोतोजं सारितं तथा' इति धन्वन्तरिनिघण्टौ दृश्यते, पृ.१७३॥ ८ 'कुबेरजम्' इति१॥ ९ '-णना' इति१.३॥ १०. '-तीयं' इति३॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्री-६७२, पृ.७६२॥ १२. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ १३. -दिः' इति३॥ १४ -नाद्यचि' इति३ ॥ १५. '-प्रकृ-' इति१ ॥ १६. '-या' इति३॥ १७. '-न्ते' इति४॥ १८. -बि' ति१॥ १९. -आ' इति४॥ २०. '-ह्वयस्य' इति५, 'ख्यातस्य' इति३॥ २१. 'ता-' इति३, 'लक्ष्मीशैले' इतिर॥ २२. 'रसाज्जातं' इति१, '-नान्तं' इति३॥

पुष्पाञ्जनं रीतिपुष्पं पौष्पकं पुष्पकेतु च । 

           १ पुष्परूपमञ्जनं पुष्पाञ्जनम् । २ रीतेाय मानायाः पुष्पाभं मलं रीतिपुष्पम् । तथा च योगशतक व्याख्याने सनातनः-'रीतिकायाः ध्मातमलाया (ध्याय मानाया) यदुत्पद्यते मलम् , तत् पुष्पाञ्जनम्''[]इति । ३ पुष्पमिव पुष्पम्, पुष्पप्रतिकृतित्वात् पुष्पकम्, स्वार्थेऽणि पौष्पकम् । ४ पुष्पं केतुरस्य पुष्पकेतु, क्लीबे । उदन्त नपुंसकेषु "पुष्पकेतु कुसुमाञ्जनम्''[ ]इति रुद्रश्च । स्वा म्यपि-"फल्गुकाकेन्दुकेतु स्यादित्युदन्तनपुंसके पुष्पकेतु"[]

१०   इत्याह । चत्वारि ‘षापरिया फूल' इत्याह्वस्य ॥ 

                                        माक्षिकं तु कदम्बः स्याच्चक्रनामाऽजनामकः ॥१०५४॥ 

            १ माक्षिकं मधु, तद्वर्णं माक्षिकम् । २ कद म्बकुसुमाकारत्वात् कदम्बः । ३ चक्रस्य नामाऽस्य चक्र नामा । ४ अजस्य विष्णोर्नामाऽस्य अजनामकः । अत एव वैष्णवोऽपि । चत्वारि 'सोवनमषी' इत्याख्याताया:

॥१०५४॥ 

ताप्यो नदीजः कामारिस्तारारिर्विटमाक्षिकः । 

            १ ताप्यां साधुः ताप्यः। 'तत्र साधुः'४।४।९८ ॥ 

२०   इति यत्। २ तापीनद्या जातो नदीजः। ३ कामस्याऽरिः कामारिः। ४ तारस्याऽरिः तारारिः। ५ विटाह्वयो माक्षिको विटमाक्षिकः । पञ्च 'विटमाषी' इति ख्यातायाः ॥                      

                                         सौराष्ट्री पार्वती काक्षी कालिका पर्पटी सती ॥१०५५॥ आढकी तुवरी कंसोद्भवा काच्छी मृदाह्वया । 

            १ सुराष्ट्रायां भवा सौराष्ट्री । २ पर्वते भवा पार्वती । ३ कक्षे भवा काक्षी । ४ कालयति वस्त्रं कालिका, ण्वुल् । ५ पिपर्ति पर्पटी । 'शकादिभ्योऽटन्' (उणा-५२१), पृषोदरादिः । ६ अस्ति सती, साध्वीनामसु (श्री-५२८) ॥१०५५॥ ७ आढौकते आढकी। ८ तूयते 

३०   तुवरी, धान्यनामसु(लो-११७५)। ९ कंसादुद्भवति कंसो द्भवा। १० कच्छदेशे भवा काच्छी। ११ मृद आह्वयो ऽस्या मृदाह्वया, तेन मृत्तिका, मृत्सा, मृत्स्ना अपि । 

यद्धन्वन्तरिः 

  "सौराष्ट्री चाऽमृता सङ्गा कक्षी काच्छी सुराष्ट्रजा । 

  अजिता तुवरी त्वन्या मृत्सा मृत्स्ना मृतालिका ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, चन्दनादिस्तृतीयो वर्गः, श्री-१०१] इति । एकादश 'सोरठी' इत्याख्यायाः । 'फिटकडी' इति भाषा॥ 

                                           कासीसं धातुकासीसं खेचरं धातुशेखरम् ॥१०५६ ॥ 

          १ कसति कासीसम् । 'कस गतौ '(भ्वा.प.

४०   से.), 'तलिकसिभ्यामीसण'(हैमोणा-५७६)। २ धातुरूपं कासीसं धातुकासीसम् । ३ खे चरति खेचरम् । 'च रेष्ट:'३।२।१६॥ । ४ धातुषु शेखरमिव धातुशेखरम् । 

चत्वारि 'हीराकसीस' इत्याख्यातायाः ॥ १०५६ ॥ 

द्वितीयं पुष्पकासीसं कंसकं नयनौषधम् । 

          १ पुष्परूपं कासीसं पुष्पकासीसम् । २ कंस्तै रञ्जर्यात कंसकम् । 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०) । ३ नयनस्यौषधं नयनौषधम् । त्रीणि कसीसविशेषस्य ॥                    

                                            गन्धाश्मा शुल्वामाकुष्ठारिर्गन्धिकगन्धको ॥१०५७॥ सौगन्धिकः शुकपुच्छः 

५०      १ गन्धयुक्तोऽश्मा गन्धाश्मा, नकारान्तः । २ ४ शुल्वस्य पामायाः कुष्ठस्य च अरिः, तेन शुल्वारिः, पामारिः, कुष्ठारिः । ५ गन्धोऽस्त्यस्य गन्धिकः । 'अत 

१. 'रीती ' इति३, 'रीतिर्मा-' इति५ ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।९।१०३ ॥, पृ.२४० ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६७५, पृ.७६५ ॥ ३ -तुः' इति४॥ ४ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इष्यते' इति दृश्यते ॥ ५, द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, यो-६७५, पृ.७६५॥ ६. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ ७ --ह्वयस्य' इति३, 'इति ख्यातस्य' इति४॥ ८ '-म्बकः' इति३॥ ९ '-र्णत्वाद्' इति३॥ १०. '-म्बं' इति५ ॥ ११. '-म्बकः' इति१.५॥ १२. '-मषी' इति१.२॥ १३. '-ख्यायाः' इति१.२.५ ॥ १४ '-न्ते' इति२॥ १५. 'वाऽ--' इति४॥ १६-१. 'काक्षी' इति, १६-२. 'काक्षी' इति, १६-३. 'स्तुत्या' इति, १६-४. 'मृतालकम्' इति च धन्वन्तरिनिघण्टौ, पृ.१६४॥ १७ - ख्यातायाः' इति३ ॥ १८. '-प-' इति३॥ १९. '-तीति' इति३॥ २०. '-ख्यायाः' इति१.२.३ ॥ २१. 'कस्ते' इति१.३.४ ॥, 'कसि गतिशासनयोः' इति स्वामिसायणौ, 'कसि गतिनिशानयोः' इति मैत्रेयः, कंस्ते कंसाते कंसते इत्यादि वर्तमाने, अनिदित्सान्तपक्षे 'कस्ते' इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ २२. १.३.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ २३. 'कशी-' इति४॥ २४ ५प्रतौ नास्ति ।

इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इति ठन् । ६ गन्धयोगादर्शआद्यचि, यावादित्वात् कनि गन्धकः ॥१०५७॥ ७ सुगन्धो विप रीतलक्षणया प्रयोजनमस्य सौगन्धिकः । विनयादित्वा ट्ठक् । गन्धोऽपि । “आमोदलेशयोर्गन्धः स गन्धिनि च गन्धकः''[]इति रभसः । ८ शुकपुच्छवर्णत्वात् शुक पुच्छः । अष्टौ गन्धकस्य ॥ 

                                                                   ___ हरितालं तु पिञ्जरम् । 

                                             बिडालकं विस्त्रंगन्धिः खजूंरं वंशपत्रकम् ॥१०५८॥ 

आलपीतनतालांनि गोदन्तं नटमण्डनम् । 

१०   वङ्गारिलॊमहच्च 

            १ हरेः पीतवर्णस्य तालं प्रतिष्ठाऽस्याऽत्रेति वा हरितालम्। हरितालमलति भूषयति वा । 'अले भूष णादौ'(भ्वा.प.से.), अच्। २ पिञ्जति पिञ्जरम् । 'पिजि हिंसायाम्'( ), बाहुलकादरन् । ३ बिडालनेत्रप्रतिकृतिः बिडालकम् । ‘इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कन् । ४ विस्रस्य क्वथितस्येव गन्धोऽस्य विस्त्रगन्धिः । ५ खर्जति खर्जूरम् । 'खर्ज व्यथने'(भ्वा.प.से.), 'खर्ज पिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ'(उणा-५३०)। ६ वंशपत्राद् भवं वंशपत्रकम् ॥१०५८॥ ७ अलयन्ति भूषयन्त्यनेन 

२०   आलम् । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), ण्यन्तादेरच् । आ समन्ताल्लाति शोभामिति वा । 'आतश्चोपसर्गे' ३।१।१३६ ॥ इति कः । ८ पीतयति पीतनम् । पीतय तेर्ण्यन्ताद् ल्युः । पीतं वर्णं नयतीति वा । 'अन्ये भ्योऽपि- '(वा-३।२।१०१॥)इति डः। ९ तालं हरि तालैकदेशो भीमवत् । ताडयतीति वा। 'तड आघाते' (चु.उ.से.), णिजन्तः, अच्। १० गोदन्तसदृक्त्वाद् गोदन्तम् । गोपित्तं च । ११ नटानां मण्डनं नट 

मण्डनम् । १२ वङ्गस्याऽरिः वङ्गारिः । १३ लोमानि हरति लोमत् । क्विपि ‘ह्रस्वस्य पिति- '६।१७१ ॥ इति तुक् । त्रयोदश हरितालस्य। “आलं च तालं गौरं च 

३०   पिञ्जरं विस्रगन्धकम्''[*]इति शेषः ॥ 

                                                                 अथ मनोगुप्ता मनःशिला ॥१०५९॥ करवीरा नागमाता रोचनी रसनेत्रिका । 

                                              नेपाली कुनटी गोला मनोहा नागजिबिका ।१०६०। 

             १ मनोऽभिधा गुप्ता मनोगुप्ता । २ मनसो वाच्या शिला मनःशिला । शिलाऽपि ॥१०५९॥ ३ करे विशेषेण ईर्यते करवीरा । विपूर्वः 'ईर गतिप्रेरणयोः' (अ.आ.से.), घबर्थे कः । ४ नागस्य माता नाग माता । ५ रोचते रोचनी । 'रुच दीप्तौ (भ्वा. आ.से.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः, गौरादिः । ६ रसस्य नेत्री 

४०   रसनेत्री । स्वार्थे कनि रसनेत्रिका । ७ नेपालदेशोद् भवत्वादभेदेन नेपाली । नैपाल्यपि । ८ कौ पृथिव्यां नीति कुनटी । 'नट अवस्पन्दने'(चु.प.से.), अच्, गौरादिः । ९ गां दीप्तिं लाति गोला । (गुडतीति वा) । 'गुड रक्षणे'(तु.प.से.), अच्, डलयोरेकत्वस्मर णात् । १० मन:शब्देन हूयते आहूयते मनोर । 'ह्वेञ् आह्वाने (भ्वा.उ.से.), 'आत:-'३।१।१३६ ।। इति कः । ११ नागजिह्वप्रतिकृतिः नागजिह्विका । 'इवे प्रति कृतौ'५।३।९६॥ इति कन्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४ ।। इती त्वम् । एकादश मनःशिलायोः ॥१०६०॥ 

५०   सिन्दूरं नागजं नागरक्तं शृङ्गारभूषणम् । 

चीनपिष्टम् 

             १ स्यन्दते सिन्दूरम् । 'स्यदि किञ्चिच्चलने'

१. -णाया' इति५ ॥ २. -न्धिकः' इति३॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६७४, पृ.७६४ ॥, रामाश्रमी२।९।१०२ ॥, पृ.४४९ ।।, तयोः "-स सुगन्धः सुगन्धिकः ('सुगन्धकः' इति रामाश्रमी)" इति दृश्यते ॥ ४ 'विश्र-' इति३॥ ५. '-न्धि' इति१.५॥ ६ 'अलञ्' इति३, 'अर्ला' इति स्वामी, 'अर्ल' इति मैत्रेयः, 'अल' इति सायणः ७ 'विश्र-' इति३॥ ८. '-न्धि' इति१.२॥ ९. '-तं' इति३॥ १०. '-तीति' इति ॥ ११. 'गौरवं' इति२॥ १२. शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोर्न दृश्यते ॥ १३. 'ईर गतौ' इति स्वामी, 'ईर गतौ कम्पने च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १४. 'रुच दीप्तावभिप्रीतौ च' इति स्वामिसायणौ ॥ १५. १.२.३.५ प्रतिषु न दृश्यते ॥ १६. 'नेपालदेशोद्भवा' इत्येव४.५ ।। १७. कोष्ठान्तर्गतपाठः ४प्रतौ नास्ति ॥ १८. 'आहू-' इति१.३ ॥ १९. 'आह्व-' इति२.३॥ २०. 'ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २१. विग्रहागत 'मनः' शब्दस्योपसर्गत्वाभावेन, उपसर्गे प्रवर्तमानस्य 'आतश्चोपसर्गे' इत्यस्याऽत्राऽप्रवृत्या 'कविधौ सर्वत्र संप्रसारणिभ्यो ड:'(वा ३।२।४८ ॥)इति वार्तिकेनाऽत्र डप्रत्यय उचितः ॥ २२. '-हिका-' इति३॥ २३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इत्याख्यायाः' इति दृश्यते ॥

(भ्वा.आ.से.), ('स्यन्दू प्रस्रवणे'(भ्वा.आ.से.)), 'स्यदेः सम्प्रसारणं च'(उणा-६८)इत्यूरन् । “खर्जादित्वादूरच्, बाहुलकात् सम्प्रसारणं च''[ ] इति केचित् । २ नागात् सीसकाज्जायते नागजम्। ३ नागेन रज्यते नागरक्तम् । ४ शृङ्गारस्य भूषणं शृङ्गारभूषणम्। शृङ्गारमपि । ५ चीन स्य नागस्य पिष्टं चीनपिष्टम् । पञ्च सिन्दूरस्य ॥ 

                                                          हंसपादकुरुविन्दे तु हिङ्गुलः ॥१०६१॥ 

           १ हंसपाद इव रक्तो हंसपादः। २ कुरु विन्दति कुरुविन्दः । 'विद्ल लाभे'(तु.उ.अ.), 'गवादिषु विदे:

१०   संज्ञायाम्'( )इति शः। ३ हिनोति हिङ्गलः, पुंसि । वाच स्पतिस्तु-"हिङ्गलस्त्वस्त्रियाम्''[ ]इति क्लीबेऽप्याह । 'हि गतौ वृद्धौ च'(स्वा.प.अ.), पृषोदरादिः । अयं पञ्चमस्व रान्तोऽपि हिङ्गलुरिति भानुवत् । त्रीणि हिङ्गलोः ॥१०६१॥ 

शिलाजतु स्याद् गिरिजमर्थ्यं गैरेयमश्मजम् । 

            १ शिलातः स्रवजत्वाकृति शिलाजतु । शिलाया जत्विवेति वा शिलाजतु, क्लीबे । २ गिरेर्जातं गिरि जम् । ३ अर्थ्यते रसायनार्थिभिरिति अर्थ्यम् । 'अर्थ मूल्यै '(चु.आ.से), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । अर्था दनपेतमिति वा । 'धर्मपथ्यर्थ-'४।४।९२॥ इत्यादिना यत् । 

२०   "अर्थ्य शिलाजतुर्यो(-न्यर्थे) बुधे न्याय्येऽपि वाच्य वत्''[ विश्वप्रकाशकोशः यान्तवर्गः, शो-२३]इति महे श्वरः । ४ गिरौ भवं गैरेयम् । 'नन्द्यादिभ्यो ढक्'४।२। ९७॥। ५ अश्मनो जायते अश्मजम्। पञ्च शिलाजतुनः॥ 

क्षारः काचः 

            १ क्षरति गलति क्षारः । 'क्षर सञ्चलने'(भ्वा. प.से.), ज्वलादित्वाण्णः । २ कच्यते बध्यते काचः । 'कच बन्धे (भ्वा.आ.से.), घञ् । द्वे काचस्य ॥ 

                                                     कुलाली तु स्याच्चक्षुष्या कुलत्थिका ॥१०६२॥        

            १ कुलमलति कुलाली। ‘अल भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१ ॥, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इति 

३०   ङीप् । २ चक्षुषे हिता चक्षुष्या । 'शरीरावयवाच्च(-वाद्यत्)' ५।१६॥ इति यत् । ३ कुले तिष्ठति कुलत्था, पृषो दरादिः । कुलत्थाप्रतिकृतिः कुलथिका । 'इवे प्रति कृतौ'५।३।९६ ।। इति कन्, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ इती त्वम् । यद्वा कुले तिष्ठतीति, 'सुपि स्थ: '३।२।४ ॥ इति कः, 'पुंयोगात्- '४।१४८ ॥ इति ङीषि, ततः कन् । "चक्षुष्या दृक्प्रसादा च सैव चोक्ता कुलत्थिका । कुलाली लोचनहिता कुम्भकारी मलापहा ॥१॥" [धन्वन्तरिनिघण्टुः, चन्दनादिस्तृतीयो वर्गः, श्री-१४०] इति धन्वन्तरिः । त्रीणि 'चवर्ड' इति ख्यातायाः ॥१०६२॥ 

४०   बोलो गन्धरसः प्राणः पिण्डो गोपरसः शंशः । 

             १ बल्यते(बोल्यते) बोलः । 'बुल निमज्जने । (चु.प.से.), कर्मणि घञ् । वातीति वा । ‘वा गति गन्धनयो: '(अ.प.अ.), "पिञ्जादित्वादूलच् । २ गन्ध प्रधानो रसः गन्धरसः । "राजदन्तादित्वाद् रसगन्धोऽपि" [ ]इति स्वामी । ३ प्राणित्यनेन प्राणः । 'अन प्राणने' (अ.प.से.), बाहुलकादच् । ४ पिण्ड्यते द्रव्यान्तरै: पिण्डः । 'पिडि सङ्घाते '(भ्वा.आ.से.), घञ् । पिण्डसह त्वाद्वा । पिष्ट इत्येके । ५ गां पाति रसोऽस्य गोपरसः। गोप इति, रस इत्यपि भीमवत् । ६ शशति शशः । 'शश 

५०   प्लुतिगतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । षट् बीजाबोलस्य ॥ 

रत्नं वसु मणिः 

           १ रमते मनोऽत्रेति रत्नम् । 'रमु क्रीडायाम्' (भ्वा.आ.अ.), 'रमेस्त च'(उणा-२९४)इति नप्रत्ययः, मस्य च तः । रत्नमष्टविधं हीरकादि । [यद् वाचस्पतिः-]

"हीरकं मौक्तिकं स्वर्ण रजतं चन्दनानि च । 

शङ्खश्चर्म च रत्न(वस्त्रं) चेत्यष्टौ रत्नस्य जातयः ॥१॥"

["]इति । २ वसति लक्ष्मीरत्रेति वसु, क्लीबे । 'वस निवासे '(भ्वा.प.अ.), 'मृ(शृ)स्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनि 

१. '-न्' इति४॥ २. 'का-' इति१॥ ३ ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ४ 'कुरु' इति१.५ ॥ ५ 'विन्देः' इति१.४॥ ६. द्र. स्वोपज्ञटीका ४१०६१ ॥, पृ.२३५॥ ७ '-प्यं' इति४॥ ८ '-रित्यपि' इति४.५॥ ९ 'अर्थ उपयाच्ञायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'न्याय्ये तु' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.११६॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः २।९।९९॥ १२. 'ज्वा-' इति३॥ १३. 'का-' इति४॥ १४. 'बन्धने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. 'अली' इति१.२॥ १६. 'ङीष्' इति४॥ १७ 'यदा' इति१.३.४.५ ॥ १८. 'ङीपि' इति३.४॥ १९. '-वेड' इति५ ॥ २०. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ २१. 'प-' इति३॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६७६, पृ.७६६॥ २३. '-रं' इति३ ।। २४ '-सं-' इति४॥ २५. 'प्लुत-' इति३, मैत्रेयसायणौ च ॥ २६. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०६३ ॥, पृ.२३५॥ २७ 'वसु' इति४॥

क्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च'(उणा-१०)इत्युः । ३ मणति वदति महार्घतां मणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'मण शब्दे'(भ्वा.प.से.), —-इन्'(उणा-५५७)इतीन्प्रत्ययः। 'कृदिकारात्-'(गणसू४। १।४५ ॥) इति ङीर्षि 'मणी' इत्यपि । "नृपनीलमणीगृह त्विषाम्"[नैषधीयचरितम्, सर्गः-२, श्री-७५] इति श्रीहर्षः । मणिकः, माणिक्यमेतावपि । त्रीणि सामान्येन रत्नस्य ॥ 

           अथ तद्विशेषानाह 

                                                               ___ तत्र वैडूर्यं वालवायजम् ॥१०६३॥ 

           १ तत्र तेषु रत्नेषु, विदूरात् प्रभवति वैडूर्यम् । 

१०   'विदूरात् ज्य:'४।३।८४ ॥ इति ज्यः । विडूरग्रामे ह्यदः संस्क्रियमाणं मणितया, ततः प्रथमं भवति । तृतीय वर्गतृतीयषष्ठस्वरमध्यः, स्वमते असौ वालवाये भवति, विडूरे तु संस्क्रियत इति चेत्, सत्यम्, वालवायस्या ऽपि विडूरमिति संज्ञा । अथवा पृषोदरादित्वाद् वाल वायस्य विडूर इत्यादेशः, एतौ मध्यटवर्गीयौ । “वैडूर्य मणिशाद्वलौ''[ ] इति रुद्रटः । तवर्गतृतीयमध्योऽप्यय मित्यन्ये। "जैयौ मध्यतवर्गीयौ वैदूर्यमणिशाद्वलौं '[शब्द भेदप्रकाशः, श्री-५०(४२)]इति शब्दप्रभेदः । “विदूर 

मणिदीधितिः''[]इति काव्यकल्पलताश्रूषसिद्धिप्रताने तृतीये,

२०   उद्दिष्टवर्णनस्तबकस्तृतीयः । ""विदूरमणि वैडूर्यम् , पक्षे 

विशेषेण दूरमत्यर्थं मणिः''[]इति तट्टीका । श्याम वर्णमेतत् । २ वालवायाद्रेर्जातं वालवायजम् । “विदूर भवमुत्कृष्टं निकृष्टं वालवायजम्''["]इति भेदोऽत्र नाऽ ऽश्रितः । द्वे वैडूर्यमणेः ॥१०६३॥ 

मरकतं त्वमगर्भं गारुत्मतं हरिन्मणिः । 

           १ मरकं तरन्त्यनेने मरकतम् । 'तृ प्लवनतर णयोः '(भ्वा.प.से.), 'अन्येष्व॑ऽपि दृश्यते (वा-३।२। १०१॥)इति ड: । २ अश्मनो गर्भ: अश्मगर्भम्, अश्म 

योनिरित्यर्थः । ३ गरुत्मत इदं जातं विषं हन्तुं गारु 

३०  त्मतम् । शैषिकोऽण् । ४ हरिनीलवर्णो मणिः हरि न्मणिः, नीलवर्णोऽयम् । चत्वारि मरकतमणेः ॥ 

                                             पद्मरागे लोहितकलक्ष्मीपुष्पाऽरुणोपलाः॥१०६४॥ 

          १ पद्मस्येव रागोऽस्य पद्मरागः, तत्र, पुंक्ली बलिङ्गोऽयम् । "पद्मराग [इव] रागो लौहित्यमस्त्य स्येति, 'सप्तम्युपमानपूर्वस्योत्तरपदलोपौ'(वा-२।२।२४॥) इति समासोत्तरपदलोपौ''[]इति बृहस्पतिः । २ लोहित एव लोहितकः । 'लोहितान्मणौ'५ ।४।३० ॥ इति स्वार्थे कन् । ३ लक्ष्याः पुष्पमिव लक्ष्मीपुष्पम् । ४ अरुणः शोण उपलः अरुणोपलः । शोणरत्नमपि । चत्वारि ‘लालि' इति ख्यातायाः ॥१०६४॥ 

४०   नीलमणिस्त्विन्द्रनीलः 

          १ नीलवर्णो मणिः नीलमणिः । २ मणीनामिन्द्रो नीलश्च मणिः इन्द्रनीलः, पुंक्ली. । "इन्द्रनीलं महानीलम्" [वैजयन्तीकोषः३।२।४० ॥]इति क्लीबे वैजयन्ती । द्वे इन्द्रनीलमणेः । ‘पार्चि' इति भाषा ॥ 

                                                                        सूचीमुखं तु हीरकः । 

                                                    वरारकं रत्नमुख्यं वज्रपर्यायनाम च ॥१०६५॥ 

           १ सूच्या इव मुखमस्य सूचीमुखम् । २ हरति मनो हीरः । बाहुलकात् 'जोरी च रक्'(उणा-१८१) इति ईकारोंन्तादेशो रक्प्रत्ययश्च । स्वार्थे कनि हीरकः,

५०   पुंसि। वाचस्पतिस्तु-"अथाऽस्त्री हीरक:"["]इति क्लीबे ऽप्याह । ३ वराः प्रशस्या अरका अस्मिन् वरारकम् । ४ रत्नेषु मुख्यं रत्नमुख्यम् । ५ वज्रपर्याया दम्भोलि प्रभृतयो नामाऽस्य वज्रपर्यायनाम, तेन वज्रम्, दम्भोलि रित्यादि । “हीरकं भिदुरं वज्रं सूचिवकं वरारकम्' [मदनपालनिघण्टुः, सुवर्णादिवर्गश्चतुर्थः, श्री-५५]इति मदनः । पञ्च हीरकस्य ॥१०६५॥ 

विराटजो राजपट्टो राजावतः 

            १ विराटदेशे जातो विराटजः। 'सप्तम्यां जनेर्ड:' ३।२।९७॥ । वैराटोऽपि । २ पट्टेन राजते राजपट्टः । 

६० 

१. '-र्थतां' इति४.५ ॥ २. 'पुंस्त्री' इति४॥ ३. 'ङीपि' इति४॥ ४. 'मा-' इति५ ॥ ५. 'विडू-' इति२.३.४.५ ॥ ६. 'वैडू-' इति१.२.४.५ ॥ ७ -- सा-' इति५ ।। ८. पूज्यकस्तूरसूरिमहाराजसम्पादितशब्दभेदप्रकाशे तु "वैडूर्यमणि-शाड्वलौ'' इति दृश्यते, अभिधानचिन्तामणिकोशः, पृ.२३४ ॥, श्री ५०॥ ९. '-धतिः' इति३.५ ॥ १०. 'विडू-' इति३॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०६३ ।।, पृ.२३५ ॥ १२. '-नेति' इति१.२॥ १३. '-भ्यो-' इति१.३ ।। १४. ४प्रतौ नास्ति ॥ १५. 'गर्भोऽस्य' इति३ ॥ १६. '-च' इति३॥ १७. 'जोरी च' इत्येवोणादिगणसूत्रम् ॥ १८. '-रा-' इति१.३ ॥ १९. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०६५॥, पृ.२३६ ॥ २०. '-स्ता' इति३॥ २१. 'वरार्धकम्' इति मदनपालनिघण्टौ, पृ,१११, श्री-५५ ॥

राजदन्तादिः । ३ आवतै राजते राजावर्तः । 'राजदन्तादिषु परम्'२।२।३१॥ । त्रीणि विराटजमणेः ॥ 

                                                                            अथ विद्रुमः । 

                                        रक्ताङ्को रक्तकन्दश्च प्रवालं हेमकन्दलः॥१०६६ ॥ 

           १ विशिष्टो द्रुमो विद्रुमः, पुंसि । विद्रवत्यब्धौ वा । बाहुलकान्मः । २ रक्तोऽङ्कोऽस्य रक्ताङ्कः । ३ रक्तश्चासौ कन्दश्चेति रक्तकन्दः । ४ प्रवलति प्रवालम्, पुंक्ली.। 'वल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'ज्वलितिकसन्तेभ्यो 

णः'३ ।१ ।१४० ॥ । प्रवते समुद्रे वा । 'प्लुङ् (पुङ्)

१०   गतौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । ५ हेम्नः कन्दल इव हेम कन्दलः । पञ्च प्रवालस्य ॥१०६६॥ 

सूर्यकान्तः सूर्यमणिः सूर्याश्मा दहनोपलः ।। 

           १ सूर्यस्य कान्तो वल्लभः सूर्यकान्तः । २ सूर्यप्रियो मणिः सूर्यमणिः । ३ सूर्यस्य अश्मा सूर्याश्मा, नकारान्तः। ४ दहनजनक उपलः दहनोपलः । “अग्नि मणिः''[ ]इति क्षीरस्वामी । चत्वारि सूर्यकान्तस्य॥ 

                                              चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिश्चान्द्रश्चन्द्रोपलश्च सः ॥१०६७॥ 

            १ चन्द्रस्य कान्तः चन्द्रकान्तः । २ चन्द्रस्य मणिः चन्द्रमणिः । ३ चन्द्रस्याऽयं चान्द्रः । ४ चन्द्रस्योपल:

२०   चन्द्रोपलः । चत्वारि चन्द्रकान्तस्य ॥१०६७॥ 

                                        सूर्यकान्तचन्द्रकान्तौ कस्याऽश्मनो भवत: ? इत्याह क्षीरतैलस्फटिकाभ्यामन्यौ खस्फटिकाविमौ । 

             १ क्षीरधवलः स्फटिकः क्षीरस्फटिकः । तैल कान्तः स्फटिक: तैलस्फटिकः । ताभ्यामन्यौ भिन्नवर्णाविमौ सूर्यकान्तेन्दुकान्तौ द्वावप्याकाशस्फटिकाख्यावित्यर्थः । क्षीर स्फटिक: १ तैलस्फटिकः २ आकाशस्फटिकः ३, एते त्रयः स्फटिकभेदाः, तन्मध्यात् तृतीयभेदस्य आकाशस्फटिकस्य सूर्यकान्तचन्द्रकान्तौ द्वौ भेदौ। यद्वाचस्पतिः 

     “स्फटिकास्तु त्रयस्तेषामाकाशस्फटिको वरः । 

३०  द्वौ क्षीरतैलस्फटिकावाकाशस्फटिकस्य तु ॥१॥ .

द्वौ भेदौ सूर्यकान्तश्च चन्द्रकान्तश्च तत्र च॥''[ ]इति । 

                                    शुक्तिजं मौक्तिकं मुक्ता मुक्ताफलं रसोद्भवम् ॥१०६८॥ 

             १ शुक्तेर्जायते शुक्तिजम् । शुक्तिरुपलक्षणम्, हस्तिमस्तकाद्युद्भवमपि । यदाह 

    "हस्तिमस्तकदन्तौ तु दंष्ट्रा शुनवराहयोः । 

 __ मेघो भुजङ्गमो वेणुर्मत्स्यो मौक्तिकयोनयः ॥१॥"

[]इति । २ मुच्यन्ते शुभस्थलेष्विति मुक्ताः । 'मुलु मोक्षणे'(तु.उ.अ.), 'क्तिच्तौ च संज्ञायाम्'३।३।१७४ ।। इति 

४०   क्तच् । मुक्ता एव मौक्तिकम् । 'विनयादिभ्यष्ठक्'५।४। ३४॥ इति स्वार्थे ठक् । 'स्वार्थिकाः प्रकृतितो लिङ्ग वचनान्यतिवर्तन्तेऽपि'[]इति षण्ढत्वम् । ३ मुच्यते शुक्तिभिः मुक्ता । ४ मुक्ताफलमिव मुक्ताफलम् । ५ रसाद् अम्भस उद्भवति रसोद्भवम् । अच् । नानाविधत्रस स्थावराणां शरीरेषु सचित्तेष्वचित्तेषु वा उत्पत्तिसद्भावेऽपि पृथिवीकायत्वमेव । तदुक्तं श्रीसूत्रकृदङ्गद्वितीय श्रुतस्कन्ध तृतीयाहारपरिज्ञाध्ययनावसाने- "इहेगतिआ सत्ता णाणविह जोणिया जाव कम्मनियाणेणं तत्थवुक्कमा णाणाविहाणं तसथावराणां [पाणाणं] सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु 

५०   वा पुढवित्ताए''[ श्रीमत्सूत्रकृताङ्गम्, द्वितीयः श्रुतस्कन्धः, अध्य-३, सूत्रम्-६१] इत्यादि । वृत्तिश्चाऽस्य- "इहैके सत्त्वाः प्राणिनः पूर्वं नानाविधयोनिकाः स्वकृतकर्मव शगाः नानाविधत्रसस्थावराणां शरीरेषु सचित्तेषु अचित्तेषु वा पृथिवीत्वेनोत्पद्यन्ते, तद्यथा- सर्पशिर:सु मणयः, __ करिदन्तेषु मौक्तिकानि, विकलेन्द्रियेष्वपि शुक्त्यादिषु 

मौक्तिकानि, स्थावरेष्वपि वेण्वादिषु तान्येव''[ श्रीमच्छीला ङ्काचार्यविहितविवरणम् , द्वितीयः श्रुतस्कन्धः, अध्य-३, सूत्रम्-६१]इति वचनान्न दुष्टं मौक्तिकानां पृथिवीकायत्वम्" [ ]इति ॥१०६८॥ 

६०

१. 'ज्वल-' इति१.२॥ २. '-स्फु-' इति३॥ ३. 'क्षीरः' इति३॥ ४ 'तैलः' इति३॥ ५. '-रम्' इति४.५ ॥ ६. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०६८ ॥, पृ.२३६ ॥ ७ '-वति' इति३॥ ८ 'मस्तक-' इति१॥ ९, द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०६८ ॥, पृ.२३६॥ १०. 'क्तिच्' इति२.३.४ ।। ११. 'मु--' इति३.४॥ १२. '-ङ्गे' इति४॥ १३. '-हा' इति१ ॥ १४ 'तसाणं' इति३॥ १५. '-मस्तकेषु' इति१ ॥ १६. '-कायिकत्वम्' इति१, '-कायकत्वम्' इति२.५ ॥

                                      ॥ एकेन्द्रियेषु अप्कायः ॥ 

         अथाऽप्कायानाह 

नीरं वारि जलं दकं कमुर्दकं पानीयमम्भः कुशं। 

तोय जीवनजीवनीयसलिलाणास्यम्बु वाः शं( सं )वरम् । 

क्षीरं पुष्करमेघपुष्पकमलान्यापः पयःपाथसी 

कीललं भुकं नं घनरसो यादौनिवासोऽमृतम् ॥१०६९॥ 

कुलीनसं कबन्धं च प्राणदं सर्वतोमुखम् । 

            १ नीयते नयति वा नीरम् । ‘णीञ् प्रापणे'

१०   (भ्वा.उ.से.), 'स्फायितञ्चि- '(उणा-१७०)इत्यादिना रक् । नीर्ते इति वा । निपूर्वाद् 'ईरक् गतौ'(अ.आ.से.), अस्माद् 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । निम्नमीर्ते इति पृषो दरादि । “निर्गत उद्गतो रोऽग्निरस्मादिति वा । 'ठूलोपे पूर्वस्य-'६।३।१११ ॥ इति दीर्घत्वे नीरम्''[ ]इति स्वामी । "नीम्नमीर्ते [इति] नीरम्, निशब्दोऽयं वृत्तौ निम्नवचनः, तस्मिन्नुपपदे 'कर्मण्यण् '३।२।१ ॥ इत्यणं, इगुपधलक्षण: कः, इत्यात्रेयः''[मा.धातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-११] इति माधवः । २ निम्नोन्नतिं वारयति वारि, क्लीबे । 'वृञ् 

वरणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, 'वसिरपिजपिराजिवजिध्वजि 

२०   सहितनिरदिवारिभ्यः इञ्'('वसिवपियजिराजिवजिसदिहनिवा शिवादिवारिभ्य इञ्') (उणा-५६४)इतीञ् । ३ जडति जाड्यं गच्छति जलम् । 'जड स्तम्भे ( ), अच् । "जलयत्यन्तर्गतं वस्त्वपवारयति वा जलम् । 'जल अप वारणे'(चु.उ.से.), चुरादिः, ततः पचाद्यचि जलम्''["]इति सर्वानन्दः । “जडत्वाद् जलम् डलयोरैक्याल्लत्वम्''[] इति तु कलिङ्गः। "जडं च स जडात्मा पटुर्भवान्''[KA. 11.185] इति दण्डी । “ 'जल धान्ये (भ्वा.प.से.), धान्यं जडत्वमतैक्ष्ण्यमित्यर्थः"[ ]इति वृत्तिः । जडति शीतं भवति । यद्वा जायत इति जः । 'अन्येष्वपि दृश्यते' ३।२।१०१।। इति डो निरुपदादपि जनेर्भवति। [जैः] जातैः 

३०   प्राणिभिर्लायते आदीयते इति जलम् । ‘ला दाने' (अ.प.अ.), 'घबर्थे कविधानम् '(वा-३।३।५८ ॥) इति कः''[] इति भाष्यम् । ४ द्यति तृष्णामिति दकम् । 'दोऽवखण्डने'(दि.प.अ.), 'कीचक-'(हैमोणा-३३)इत्यके निपात्यते, क्वुनि वा । "दगम्''[शब्दभेदप्रकाशः, श्री ४२(५२)]इति शब्दप्रभेदैः । ५ कायति शब्दायते कम् । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकाद् डः । ६ उनत्ति उद कम् । 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), क्वुनि साधुः । [यद्वा] 'उदकम् - '(उणा-१९७) इत्युणादिसूत्रेण निपात्यते । 

"उत्पूर्वादञ्चतेर्वा (न्लोपेऽयं निपात्यतै इत्युणादिसूत्रवृत्तिः"

४०   [ ]इति) भाष्यम् । "उदकसमानार्थ उदशब्दोऽप्यस्ति तथा चाऽसंज्ञायामसन्नोदं प्रसन्नोदम्''[]इति कैयटः । ७ पीयते पानीयम् । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'तव्यत्तव्यानीयरः' ३।१।९६ ॥ इत्यनीयर्, क्लीबेऽयम् । ८ अम्भः इति । 'आपल व्याप्तौ'(स्वा.प.अ.), 'उदके नुम्भौ(मुम्भौ) च'

१. '-यमाह' इति३॥ २. -र्णा' इति२.३.४ ॥ ३. 'स्यात्' इति१॥ ४ ककारानुबन्धो हैममते ॥ ५. '-दित्वाद्वा' इति४॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३२, पृ.२७६ ॥ ७ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"नयति नीरम् ।" इत्येव दृश्यते १९४॥, पृ.६१ ॥ ८ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते॥ ९ -ण्यणि' इति४॥ १०. '-पधेति' इति१॥ ११. '-ति' इति३.४.५ ॥ १२. १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३. क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, थो-२३१, पृ.२७४॥ १५. सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे-"जलम् । 'जल धान्ये' । पचादिः ।" इति दृश्यते, भा-१, १।१०।३ ॥, पृ.१७७॥ १६. "जल घात्ये । घात्यं जडत्वम्, अतैक्ष्ण्यमित्यर्थः।" इति स्वामी, भ्वादिः, धातुसं-५७०, पृ.१२२ ॥ 'जल धान्ये' इति मैत्रेयः, 'जल धान्ये' इति काशकृत्स्नीये(पृ.१०६) चान्द्रे (१५६३) च पाठः । आर्दीकरणं च तदर्थः इति कन्नडटीकातोऽवगम्यते । 'जल घातने' इति सायणः ॥ १७ 'जडः' इति१, 'जलं' इति३॥ १८ 'जायते' इति१॥ १९ '-लीयते' इति३.४.५ ॥ २०. पूज्यकस्तूरसूरिमहाराजसम्पादितशब्दभेदप्रकाशे-'उदके स्यादुदं समम्' इति दृश्यते, अभिधानचिन्तामणिकोशः, पृ.२३४ ॥ शिवदत्तशास्त्रिसम्पादितद्विरूपकोषापरनामशब्दभेदप्रकाशे-'उदके स्याद्दकं तथा' इति दृश्यते, अमरकोषः, पृ.४११ ॥ २१. कोष्ठान्तर्गतपाठः ४प्रतौ 

न दृश्यते॥ २२. इतोऽग्रे ५प्रतौ 'क्वुनि' इति दृश्यते॥ २३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३१, पृ.२७५ ॥, तत्र-"तथा च-"प्रसोन्नदम्' __ इति असंज्ञायामपि उदशब्दः प्रयुज्यते-इति कन्जटः (पा. ६३ ५७॥)" इति दृश्यते ॥

(उणा-६४९)इत्यत्राऽऽपो ह्रस्वोऽसुन्निति च वर्तते । व्या प्नोति सर्वमित्यम्भः । तथा चाथर्वणी श्रुतिः "सर्वं वा इदमम्मयं आपो वा इदं सर्वम्''[] इत्यादिरनुवाकश्चेति भाष्यम् । अमतीति अम्भ इति वा । 'अम् (अम) गतौ'(भ्वा.प.से.), 'अमेर्भुक् च'( )इत्यसुन्, भुगागमश्च । "'अभि कत्थनै '(भ्वा.आ.से.), '-असुन्'(उणा-६२८) इत्यसुन्''[]इति माधवः । ९ कुं भुवं श्यति तनू करोति कुशम् । 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.), 'अन्येष्वपि 

दृश्यते'( )इति डः । कुश्यति श्रुिष्यति बा । 'कुश 

१०   श्रूषे'(दि.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । १० तायते पालयति तोयम् । ‘ताय सन्तानपालनयो: '(भ्वा. आ.से.), अचि, पृषोदरादित्वादोत्वम् । तवतेर्वृद्धिकर्मणः, 'अध्यादयश्च'(उणा-५५१)इति यत्प्रत्ययो निपातितो द्रष्टव्यः । तवति वर्धते वर्षास्विति भाष्यम् । ११ जीव्यतेऽनेन जीव नम् । ‘जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । १२ एवं जीवनीयम् । बाहुलकात् करणेऽप्यनीयर् । १३ (सलति निम्नमिति) सलिलम् इति, दन्त्यादिः । 'सल (षल) गतौ'(भ्वा.प.से.), 'सलिकल्यनिमहिभडिभण्डिचण्डि 

शण्डितुण्डिपिण्डेिकुकिभूभ्य इलच्'(उणा-५४)। "सलति 

२०   गच्छति, निम्नं देशं गम्यते प्राणिभिर्वा"[ ]इति भाष्यम्। 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकादिलच् वा । रलयोरेकत्व स्मरणात् ‘सरिरं सरिलं सलिलम्'["]इति वाचस्पतिः । १४ ऋच्छति अर्यते वा अर्णः, क्लीबे । 'ऋ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'उदके नुट् च'(उणा-६३६)इत्यसुन्, नुडा गमश्च । 'ऋणोतीति वा। 'ऋणु गतौ'(त.उ.से.), -असुन्' (उणा-६२८)इत्यसुन्। अर्णसी, अर्णासि इत्यादि । १५ अमति गच्छति देशाद् देशान्तरमिति अम्बु, क्लीबे। 'अम् (अम) गतौ'(भ्वा.प.से), 'कम्यमिभ्यां बुः (हैमोणा-७९९) इति बुः । अम्बतीति (अम्बत इति) वा । 'अबि लबि स्रंस '(भ्वा.आ.से.), 'भृमृतृशीच[रि]त्सरि-'(उणा-७)

३०   इत्यादिना बाहुलकादतोऽप्युप्रत्ययः । १६ निम्नोन्नतं वारयति वाः । 'वृञ् वरणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, तदन्तात् क्विप्, ‘णेरनिटि'६४५१ ॥ इति णिलोपः, हल्ङ्यादिलोपः, रेफस्य विसर्जनीयः । वार्शब्दः क्लीबे । “वारि पतन्ति नदन्ति मयूराः''[ ]इति घटकर्परः । “वार्शब्दः स्त्रीलिङ्गः"[ ] इति तु कलिङ्गः। “पूर्वोत्तरयोः साहचर्यात् स्त्रीक्लीबयोर्वार्'' ["]इति तु पञ्जिका । "वाः स्त्र्यापो बहुषु स्त्रियाम्" [ ]इत्यमरमाला स्त्रियाम् । वारौ, वारः इत्यादिरूपाणि । १७ संवरम् इति । संपूर्वाद् वृणोतेः ‘ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च' ३।३।५८ ॥ इत्यप् । संवियते मेधैरिति । यद्वा पचाद्यच् । 

४०   संवृणोति हि भूमिम् । पृषोदरादित्वात् सस्य शत्वे शम्बरं तालव्याद्यपि । यद्वा शम्बो वज्रम्, तद्वानिन्द्रः, मत्वर्थीयस्य लुक्, ‘रा दाने '(अ.प.अ.), शम्बेन इन्द्रेण दीयत इति शम्बरः । 'घञर्थे कविधानम्'(वा-३।३।५८॥)इत्यस्योप लक्षणार्थत्वात् कः। शम्बतीति वा । "शम्ब संवरणे । ( ), 'संव च'( ), 'ऋच्छेररन् '(उणा-४११)इति बाहुलकादरन्, तस्मादयं दन्त्यादिस्तालव्यादिश्च''[ ] इति सर्वधरः, पञ्जिका च । १८ क्षीरम् इति । 'घस्ल अदने' (भ्वा.प.अ.), 'घसेश्चिच्च (उणा-४७४)इतीरन्, चकारात् 'क्विप् च' इत्यनुवर्तते, 'गमहनजन- '६।४।९८॥ इत्युपधा-

५०   लोपः, 'खरि च'८।४।५५ ।। इति घकारस्य कारः, 'शासि वसि[घसी]नां च'८।३।६० ॥ इति षत्वम् । अदन्ति तदिति 

१. 'अमेर्लक् च'(उणा-६५२)इत्यस्य परिवर्तितसूत्रं प्रतिभाति ॥ २ 'कथने' इति३, 'अभि रभि शब्दे-इति दुर्गः' क्षीरतरङ्गिण्याम् ॥ 

माधवीयधातुवृत्तौ 'रेभृ शब्दे'(भ्वादिः, धातुसं-२६४, पृ.११९)इत्यत्र "अम्भ:-असुन्" इति दृश्यते ॥ ४. '-ति' इति३.४.५ ॥ ५. 'भ-' इति३.४.५ ॥ ६. "तु ('तुरुस्तुशम्यमः सार्वधातुके '७।३।९५ ॥) इति सौत्रो धातुः (अ.प.अ.) गतिवृद्धिहिंसासु । अयं च लुग्विकरण इति स्मरन्ति ॥" सिद्धान्तकौमुदी, अदादिः, पृ.४५६॥ ७ 'निप्र-' इति५॥ ८ इतोऽग्रे ४प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ९. ४प्रतौ नास्ति ॥ १०. '-नेति' इति१॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठ: १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ १२. १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ १३ 'सल-' इति४॥ १४. उणादिगणसूत्रे न दृश्यते ॥ १५, '-पिण्डितुण्डि-' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ १६ -क्य-' इति४.५॥ १७ 'सलिलं' इति३.५॥ १८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३०, पृ.२७४ ॥, रामाश्रमी१।१०।३॥, पृ.११९ ॥, तयोः "सरिलं सलिरं सलिलम्' इति दृश्यते ॥ १९. 'अवतीति' इति२, 'अवितीति' इति३॥ २०. 'रबि लबि अबि शब्दे' 'लबि अवलंसने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २१. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३१, पृ.२७४॥ २३ '-जः' इति३॥ २४ 'शबे-' इति१.४॥ २५. '-रम्' इति३॥ २६. ५प्रतौ नास्ति ॥ २७ चुरादिगणे 'साम्ब संबन्धे' इति स्वामी, 'षम्ब सम्बन्धे' 'शम्ब च' इति मैत्रेयः, 'षम्ब सम्बन्धने' इति सायणः ॥ २८. '-ररः' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ २९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३२, पृ.२७४ ।। ३०. 'घसे: किच्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ३१. 'घस्य कः' इति४ ॥ ४९

क्षीरम् । 'क्षर सञ्चलने'(भ्वा.प.से.), अस्माद् बाहलकादी रन्प्रत्ययष्टिलोपश्च । क्षरति हि तन्मघात् । यद्वा 'क्षि निवासगत्यो: '(तु.प.अ.), 'सुविसिक्षिभ्यां दीर्घश्च'(उणा १८३) इति रक्(क्रन्) । १९ पुष्णाति तृप्तिं पुष्करम् । 'पुष पुष्टौ'(त्र्या.प.से.), 'पुषः कित्'(उणा-४४४) इति करच (करन्)। २० मेघानां पुष्पं प्रसवो मेघपुष्पम् । २१ काम्यत इति कमलम् । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), वृषादित्वात् कलच् । २२ आप्नुवन्ति व्याप्नुवन्ति आपः । 'आप्ल. व्याप्तौ'(स्वा.प.अ.), 'आप्नोतेह्रस्वश्च'(उणा-२१६)

१०   इति क्विप्, अप्, 'अप्तृ-'६।४।११ ॥ आदिसूत्रेण दीर्घत्वे आपः, स्त्रियां बहुवचनान्तः । आप्नोतेरसुनि आपसिति सकारान्तोऽपि क्लीबे । “आपोभिर्मार्जनं कृत्वा''[]इति स्मृतेः । २३ पीयत इति पयः । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'पिबतेरी(-रि) च'(दशपा.९५०)इत्यसुन् । 'पीङ् पाने' (दि.आ.अ.) अस्माद् वाऽसुन् । 'पय गतौ'(भ्वा.आ.से.) अस्माद् वाऽसुन् । २४ पीयते पाथः, क्लीबे एतौ । 'पा पाने '(भ्वा.प.अ.), 'उदके थुट् च'(उणा-६४३) इत्यसुन्, [थुट् च], । " 'पिबतेरसुन्'( )इत्यसुन्प्रत्ययः थुगागमश्च" [मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६४७] इति माधवः । 

२०   पाथसी, पाथांसि, इत्यादि क्लीबे । २५ कीला(कीलां) ज्वाला(ज्वालां) अलति वारयति कीलालम् । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । कील्यते बध्यते सेतुभिरिति वा । ‘कील बन्धे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् कालन् । २६ भुवनम् इति । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा.प.से.), 'भूसूधूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि'(उणा-२३८)इति क्युन्प्रत्ययः, उवङादेशः । भवन्त्यनेन सर्वे पदार्था इति भुवनम् । २७ वन्यते सेव्यते वनम् । 'पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण'३।३।११८॥ इति घः । “वानम्''[] इत्युज्वलदत्तः । 

२८ घनस्य रसो घनरसः, पुंसि । "पुंस्त्वं प्रमादात्''["] इति कलिङ्गः । “क्लीबे घनरसम्"["]इति माला । तथा 

३०   च-"अप्स्वपि शम्बरपिप्पलकुशकमलकाण्डविषवनपयांसि । घनरसमम्बु क्षीरं घृतममृतं जीवनं भुवनम्''[]इति रत्न कोषः, तदयुक्तम्, “पुंल्लिङ्गः स्याद् घनरसः सान्द्र निर्यासनिरयोः''[]इति रभसात्, “अम्भोर्णस्तोयं नीरं च नारं घनरसः पुमान्''[]इति शब्दार्णवाच्च । २९ यादसां निवासो यादोनिवासः । ३० नास्ति मरणमस्मादिति अमृतम् ॥१०६९॥ ३० कौ लीनं शुिष्टं श्यति कुली नसम् । ३१ कं सुखं वायुं शरीरं वा बध्नाति कबन्ध नम् । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । वासवदत्तायाम्-“सरसि नृत्यत्कबन्धे ''[ ], माघे च 

४०   "चलितोद्धतकबन्धसम्पदः''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१६, श्री ६७] इति प्रयोगात् कबन्धमित्यखण्डं नाम । "कं १ बन्धम् इति द्वे नाम्नी''[ ] इत्येके । तन्मतेऽत्र कशब्दो ऽदन्तः, " " नीरं वारि जलं दकं कम्'(श्रो-१०६९)इत्यत्र कमिति मान्तमव्ययम् । मकारमध्यं कमन्धम्''[]इत्यपरे । ३२ प्राणान् ददाति प्राणदम् । 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३।२३॥ । ३३ समविषमचलनात् सर्वतो मुखान्यस्य सर्वतोमुखम्। सर्वदिग्वृत्तेर्वा । चतुस्त्रिंशज्जलस्य। शेषश्चात्र 

      "जले दिव्यमिरा सेव्यं कृपीटं घृतमङ्करम् । 

       विषं पिप्पलपातालमलिनानि च कम्बलम् ॥१॥ 

५०   पावनं षट्रसं चापि पल्लूरं तु सितं पयः । 

      किट्टिमं तदतिक्षारं शालूकं पङ्कगन्धिकम् ॥२॥ 

     अन्धं तु कलुषं तोयमतिस्वच्छं तु काचिमम् ॥"

[शेषनाममाला४।१६४-१६६ ॥] इति । घृतमिति 'घृ क्षरणदीप्त्योः '(जु.प.अ.), 'अञ्जिघृसिभ्यः क्त: '(उणा ३६९)। यद्वा 'गत्यर्थादकर्मकात्- '३।४।७२ ॥ इत्यादिना 

१. '-लोपो चेति' इति१॥ २. 'शुसिचिमीनां दीर्घश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२३१, पृ.२७३॥ ४. '-तिः' इति३॥ ५, 'पातेरसुन्' इति मा.धातुवृत्तौ, पृ.२४६॥ ६ 'अलयति' इति१॥ ७. क्षीरतरङ्गिण्यामस्य धातोष्टीप्पणी द्रष्टव्या, भ्वादिः, धातुसं-३४३, पृ.८१ ॥ ८ 'बन्धने' इति३॥ ९, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३१, पृ.२७५ ॥, तत्र-'वनम्' इति दृश्यते ॥ "यत्तु भुवनवद् बाहुलकात् क्युनि 'अनुदात्तोपदेश-'(६४।३७)इत्यादिना नलोपे वनम्-इत्युज्ज्वलदत्तः-इति मुकुटः। तन्न। 'अनुदात्तोपदेश-'(६।४।३७) इत्यनुनासिकलोपस्य क्डिति झलि विधानात् क्युनि तदप्रसङ्गात् । अन्यथा वन्यत इत्यादावपि प्रसङ्गात्" इति रामाश्रमी२।१०।३ ॥, पृ.१२० ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, यो-२३३, पृ.२७७॥ ११. '-कुसुम-' इति३॥ १२. '-त-' इति३॥ १३. 'संजी-' इति३॥ १४. '-न-' इति१.३.५॥ १५. रामाश्रमी१।१०।५॥, पृ.१२१॥ १६. 'बध' इति३.५ ॥ १७ -न्धः' इति३॥ १८. 'व-' इति१.२.४॥, '-द्धत-' इत्यस्य स्थाने शिशुपालवधे '- र्ध्व-' इति दृश्यते, पृ.४२०॥ १९. '-ण्ड-' इति १.४॥ २०. '-व-' इति१.२॥ २१. '-नलि-' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ २२. 'शि-' इति५॥ २३. '-द-' इत्यष्टाध्याय्यां न दृश्यते ॥

कर्तरि क्तः । जिघर्ति क्षरति मेघात्, पर्वतादिभ्यो वा । "दीप्यते वो''[] इति भाष्यम्। विषमिति । 'विष्ल व्याप्तौ'(जु.उ.अ.), 'विषेर्व्याप्तिकर्मणि-'(दशपा-९।२०) इति कप्रत्ययः । वेवेष्टि व्याप्नोति सर्वमिति । यद्वा विपूर्वात् 'ष्णा शौचे'(अ.प.अ.)इत्यस्माद् ‘अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१॥ इति जनेर्विधीयमानो डो बाहुलकाद् भवति, णाकारलोपोऽपि बाहुलकादेव । विशेषेण स्नात्य नेनेति विषम् । तद्धि प्रथमं शौचसाधनम् । विपूर्वात् सेवतेर्वा पूर्ववड्डप्रत्ययः । "तद्धि स्नानपानावगाहनार्थिभिः 

१०   सेव्यते"[]इति भाष्यम् ॥ 

                                        अस्थाघाऽस्थागमस्ताघमगाधं चाऽतलस्पशि ॥१०७०॥ 

          १ तिष्ठति जनोऽत्र स्थाघम्, न स्थाघम् अस्था घम् कवर्गचतुर्थान्तः । २ स्थग्यते स्थागम्, न स्थागम् अस्थागम्, कवर्गतृतीयान्तः । ३ तिष्ठति स्ताघम् , न स्ताघम् अस्ताघम्, दन्त्यतुर्यवर्गाद्यमध्यः, कवर्गचतुर्थान्तः । त्रयोऽपि पृषोदरादित्वात् साधवः । ४ नास्ति गाधः प्रति ष्ठाप्रकर्षस्थितिरत्रेति अगाधम । 'गाधं प्रतिष्ठालिप्सयोः'

(भ्वा.आ.से.), पचाद्यचि, 'नञोऽस्त्य र्थानाम्-'(वा-२।२। 

२०   २४॥)इति समासः । ५ नास्ति तलेऽधः स्पृक् स्पर्शो 

ऽस्येति अतलस्पृक्, व्यञ्जनशकारान्तः। पञ्चाऽपि वाच्य लिङ्गाः । पञ्च अस्थाघजलस्य ॥१०७०॥ 

निम्नं गभीरं गम्भीरम् 

            १ निकृष्टो म्नाऽभ्यासः सलिलस्याऽत्रेति निम्नम् । नीचभावमभ्यस्यतीति वा । 'म्ना अभ्यासे'(भ्वा.प.अ.), 'घञर्थे कः (वा-३।३।५८॥), 'सुपि- '३।२४॥इति योग विभागाद् 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥ वा । २-३ जल जन्तवो गच्छन्त्यत्रेति गभीरम्, गम्भीरम् च । 'गम्ल गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'गाङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'गाधृ प्रतिष्ठा 

लिप्सयो: '(भ्वा.आ.से.)इत्यस्य वा, 'गभीरगम्भीरौ'(उणा 

३०   ४७५)इतीरनि साधू । त्रीणि गम्भीरजलस्यं । 'ऊडु' इति भाषा । “अस्थाघादयोऽष्टावेकार्थाः''[] इत्येके । 

                                                                                    उत्तानं तद्विलक्षणम् । 

            १ ऊर्ध्वं तन्यत इति उत्तानम् । 'तनु विस्तारे' (त.उ.से.), घअन्तः । ततो गम्भीराद् विलक्षणमन्यत् । "उत्तानं स्यादगम्भीरे तथा सुप्तोन्मुखेऽन्यवत्"[विश्वप्रकाश कोशः, नान्तवर्गः, श्री-५५]इति महेश्वरः । “गम्भीरमुन्नत मध्यम्''[]इति तट्टीका । 'छोलर' इति भाषाया एकम् ॥ 

अच्छं प्रसन्ने 

            १ न छ्यति दृष्टमिति अच्छम् । 'छो छेदने'(दि. प.अ.), 'सुपि-३।२।४॥ इति कः । अद्यत इति वा । 

४०   'तुदिमदि-'(हैमोणा-१२४)इति छक्। न छाद्यत इति वा । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), 'अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डः । २ प्रसीदति स्म प्रसन्नम् । 'षद्ल "विशरणादौ'(भ्वा. तु.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥, तत्रं । द्वे निर्मलजलस्य ॥                       

                                                      अनच्छं स्यादाविलं कलुषं च तत् ॥१०७१॥ 

            १ न अच्छम् अनच्छम् । २ आ समन्ताद् विलति भिनत्ति दृष्टिमिति आविलम् । 'विल भेदने'(तु. प.से.), 'इगुपध- '३।१।१३५ ।। इति कः । ३ कल्यते कलुषम् । 'कलण् सङ्ख्याने'( ), 'पृ(पृ)कलिभ्यामु षच्'(दशपा-९।१५॥)। गम्भीराद्याः कलुषान्ता वाच्य-

५०  लिङ्गाः। त्रीणि 'डोहुलू" पाणी' इति ख्यातस्य ॥१०७१॥ 

अवश्यायस्तु तुहिनं प्रालेयं मिहिका हिमम् । 

स्यान्नीहारस्तुषारश्च 

            १ अवश्यते (अवश्यायते) अवश्यायः । श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'श्याव्यधाश्रु(सु)-'३।१।१४१ ।। इति पः। २ तोहयति (तोहति) अर्दयति तुहिनम् । 'तुहिर् दुहिर् उहिरै अर्दने '(भ्वा.प.से.), 'वेपितुह्यो[र्हस्व]श्च' (उणा-२१०)इतीनन्, स च कित्, धातोर्हस्वत्वं च । ३ प्रलीयते सर्वमत्रेति प्रलयो हिमवान्, प्रलयादागतं प्रालेयम्। 

१. '-दिति' इति१ ॥. २. 'च' इति३॥ ३. '-ता-' इति१॥ ४ '-ध्यं' इति५॥ ५. '-धृङ्' इति३॥ ६. -स-' इति४॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः१।१०।१५ ॥ ८ १प्रतौ नास्ति, 'चत्वारि' इति३.४.५ ॥ ९, 'जलस्य' इति३॥ १०. 'ऊंडूं' इति४, 'उंडू' इति३॥ ११. 'अस्ता-' इति१.४.५ ॥ १२. 'सुतो-' इति३॥ १३. 'छा-' इति१.२॥ १४ 'भाषा' इति१.५ ॥ १५. ४प्रतौ नास्ति॥ १६. 'विस-' इति१॥ १७ १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १८. 'कल' इति४, हैममते णकानुबन्धश्चरादेः ॥ १९. 'पृनहिकलिभ्य उषच्'(उणा-५१५)इति (पञ्चपादी) उणादिगणसूत्रम् ॥ २०. 'ड-' इति१, 'डु-' इति२॥ २१. '-लु' इति२.५ ॥ २२. 'श्ये-' इति१.३.५ ॥ २३. ३प्रतौ नास्ति ॥ २४. सायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'तुहिर् उहिर् अर्दने' इति स्वामी, 'तुहिर् दुहिर् अर्दने' इति मैत्रेयः ॥

'तत आगतः '४।३।७४ ॥ इत्यण, 'केकयमित्रयुप्रलयानां यादेरियः'७।३।२॥इतीयादेशः। ४ मेहति मिहिका । 'मिह सेचने'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकादिकन् । धूममहिषी-धूमिका धूमरी इत्यपि । ५ हिनोति वर्धते जलमनेनेति हिमम्। 'हि गतौ वृद्धौ च'(स्वा.प.अ.), बाहुलकान्मक् । हन्ति सत्त्वानिति वा । 'हन् (हन) हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), 'हन्तेहि च'(उणा-१४४)इति मक् । ६ निह्रियते नीहारः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), घजन्तः, 'उपसर्गस्य घबि-'६।३। १२२ ॥ इति दीर्घः । ७ तुष्यन्त्यनेन तुषारः । 'तुष 

१०   तुष्टौ '(दि.प.अ.), 'तुषारादयश्च'(उणा-४१९) इत्यारनि साधुः । एते त्रयोऽप्यस्त्रियाम् । सप्त हिमस्य ॥ 

                                                                     हिमानी तु महद्धिमम् ॥१०७२॥ 

             १ महद्धिमं हिमानी । 'हिमारण्ययोर्महत्त्वे'(वा ४।१४९॥)इति ङीषानुकौ । एकं हिमसंहतेः ॥१०७२॥ 

            पारावारः सागरोऽवारपारो 

           ऽकूपारोदध्यर्णवा वीचिमाली । 

           यादः-स्रोतो-वा-नंदीशः सरस्वान् 

           सिंधूदन्वन्तौ मितद्रुः समुद्रः ॥१०७३॥ 

आकरो मकरान स्नाजलाद् निधि-धि-राशयः । 

२०       १ पारमापिपर्ति पारापारः, 'पृ पालनपूरणयोः' (जु.प.से.), 'कर्मण्यण् '३।२।१॥, जपादित्वाद् वत्वे पारावारः । पारमावृणोति वा । पारमिवाऽवारमर्वा[क्] कूलमस्य दुस्तरत्वादिति वा। पारमपां न राति दत्त इति पृषोदरादित्वाद् वा । २ "गर्भस्थेऽस्मिन् एतन्मात्रे सपत्न्या गरो दत्तः, ततो गरेण सह सद्यो जातत्वात् सगरः । सगेणऽवतारित्वात् , 'तस्येदम्'४।३।१२० ॥ इत्यणि सागरः" [पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२२९] इति मिश्राः । "सगरपुत्राणामयं [तै:] खातत्वात्''[स्वोपज्ञटीका४।१०७३]

इत्याचार्याः । "क्षीरोदादिष्वप्युपमया सागरव्यपदेशः''[] इति भट्टाः । ३ अवारमिव पारं पारतटमस्य अवार-

३०   पारः । ४ अकुत्सितं पारमस्य अकूपारः । 'अन्येषा मपि- '६।३।१३७ ।। इति दीर्घः । "न कुं पृथ्वी पिपर्ति पूरयति मर्यादापालनादित्यकूपारः"[अम.क्षीर.१।९।१॥] इति स्वामी । "अविद्यमानाः कुः पृथिवी पारेऽस्य"[] इति त्वन्ये । “न कुं पृथिवीं पृणोति कर्मण्यणि 'अन्ये षामपि-'६।३।१३७॥ इति दीर्घत्वेऽकूपारः''[]इत्येके । ५ उदकानि धीयन्तेऽत्रेति, उदधिः । ‘करणाधिकरणयोश्च' ३।३।११७ ॥ इति कर्मण्युपपदेऽधिकरणेऽर्थे किप्रत्ययः, 'पेषंवासवाहनधिषु च'६।३।५८ ॥ इति उदकस्योदादेशः । "असंज्ञायामप्युदादेशे उदधिर्घट इत्यपि"[]इति भट्टः । ६ 

४०   अर्णासि सन्त्यत्रेति अर्णवः । 'अर्णस: सलोपश्च (वा ५।२।१०९ ॥)इति वप्रत्ययः । ७ वीचीस्तरङ्गान् मलते धारयति वीचिमाली। 'मल धारणे'(भ्वा.आ.से.), ग्रहादि त्वाणिनिः । ८-११ यादसां स्रोतसां वारां नदीनां च ईशः, तेन यादईशः, स्रोतईशः दन्त्यसादिः, वारीशः, नदीशः । यौगिकत्वाद् यादःपतिरित्यादयः । १२ सरांसि जलप्रसरणानि, सरांसि जलानि वा सन्त्यस्येति सर स्वान् । “सरो नीरे तडागे च''["] इति रुद्रः । भूम्नि मतुप्, 'तसौ मत्वर्थे '१।४।१९॥इति भसंज्ञा, तेन न पदकार्यम् । सरस्वन्तौ इत्यादि । १३ स्यन्दत्यापोऽत्रेति 

५०   सिन्धुः, पुंसि स्त्रियां च । “सरित्सागरयोः सिन्धुः स्मृतः स्त्रीपुंसयोरसौ"[ ]। गौडस्तु-"नदो गजमदः सिन्धु र्देशो ना सरित स्त्रियाम्''[ ]इत्याह । 'स्यन्दू प्रेस्रवणे' (भ्वा.आ.से.), 'स्यन्देः संप्रसारणं धश्च'(उणा-११)इत्यु प्रत्ययः । १४ उदकानि सन्त्यत्र उदन्वान् । 'उदन्वानु दधौ च'८।२।१३॥ इति साधुः । उदन्वन्तौ, उदन्वन्तः इत्यादि । १५ मितं समर्यादं द्रवति गच्छति मितद्रुः । 'दु द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'मितवादिभ्यश्च'(वा-३।२। १८०॥)इति डुः । १६ चन्द्रोदये आपः सम्यगुन्दन्ति क्लिद्यन्त्यत्रेति समुद्रः । सम्पूर्वाद् 'उन्दी क्लेदने'

६० 

१. 'तुष-' इति१.३.५॥ २. अम.क्षीरस्वामिटीकायां न दृश्यते ॥ ३. 'आ-' इति५॥ ४ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"न कुं पृणाति मर्यादापालनादकूपारः ।" इति दृश्यते, पृ.६१॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, यो-२२९, पृ.२७२ ॥ ६ '-पि' इति५ ॥ ७. पदचन्द्रिकायाम्-"न कुं पृथ्वीं वृणोति । अणि (पा.३।२।१)पूर्ववद् दीर्घे "अकूवार" इत्यन्ये ।" इति दृश्यते, वारिवर्गः, शो-२२९, पृ.२७२ ॥ ८ १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ९, 'णा-' इति३ ॥ १०. 'अर्णसो लोपश्च' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ११. 'श्रो-' इति१.३.४.५ ।। १२. द्र. रामाश्रमी१ ।१०।१॥, पृ.११९॥ १३. 'साधुः' इति३.५॥ १४ 'संज्ञा' इति१ ॥ १५. 'प्रश्र-' इति३, 'श्रवणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ १६. '-द्यत्य-' इति३.४, ‘-द्यतेऽ-' इति१ ।।

(रु.प.से.) अस्मात् 'स्फायितञ्चि-'(उणा-११३) इत्यादिना रक्, 'अनिदितां हल:-'६।४।२४ ॥ इति न्लोपः । उक्तं च वायुपुराणे-"आपां चैव समुन्देने स समुद्र इति स्मृतः" []इति । "मुद्रा मर्यादा, तया सह वर्तते''[]इति तु पञ्जिका । "सम् सम्यग् उद् गतौ रोऽग्निः ''[]इति तु कौमुदी। मुदं रान्ति ददति तानि मुद्राणि रत्नानि, मुत्पूर्वाद् रातेः 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, तैः सह वर्तत इति वा ॥१०७३॥ १७-१८ मकरशब्दाद् रत्नशब्दाच्चाऽग्रे आकरो योज्यः । मकराणामाकर उत्पत्तिस्थानं मकराकरः,

१०   मकरालयोऽपि । रत्नानामाकरो रत्नाकरः, रत्नराशिरपि । १९-२१ जलशब्दादग्रे निध्यादयो योज्याः, तेन जल निधिः । जलनिधेश्चान्योपसर्गनिवृत्त्यर्थमुपादानम् । जलधिः, जलराशिः । यौगिकत्वाद् [वारिनिधिः, वारिधिः,] वारि रशिरित्यादयः । एकविंशतिः समुद्रस्य । शेषश्चात्र 

    "समुद्रे तु महाकच्छो दारदो धरणीप्लवः । 

     महीप्रावार उर्वङ्गस्तिमिकोशो महाशयः ॥१॥"

[शेषनाममाला ४।१६७॥] ॥ 

द्वीपान्तरा असङ्ख्यास्ते । 

           ते समुद्राः, द्वीपान्यन्तरें येषां ते द्वीपान्तराः, अस 

२०   ङ्ख्याः सङ्ख्यारहिताः ॥ 

                                                                    सप्तैवेति तु लौकिकाः ॥१०७४॥    

           तु पुनः, लौकिका मिथ्यादृष्टयो गतानुगतिकाः सप्तैव समुद्रा इति प्राहुः ॥१०७४॥ 

           तानाह 

लवणक्षीरदध्याज्यसुरेक्षुस्वादुवारयः । 

            लौकिकसप्तसमुद्राणां नामानि, लवणं क्षीरं दधि आज्यं सुरा इक्षुरसं स्वादु च वारि येषां ते तथा, १ लवणवारिः लवणसमुद्रः १, २ क्षीरवारि: क्षीरसमुद्रः २,

३ दधिवारिः दध्युदसमुद्रः ३, ४ आज्यवारिः घृतोद समुद्रः ४, ५ सुरावारिः सुरोदसमुद्रः ५, ६ इक्षुवारि:

३०   इशूदसमुद्रः ६, ७ स्वादुवारिः स्वादूदसमुद्रः ७ । यदाहु:

      "लावणो१ रसमयः२ सुरोदक:३ 

       सार्पिषो४ दधिजलः५ पयःपयाः ६ । 

       स्वादुवारि७रुदधिश्च सप्तमस्तान् 

       परीत्य त इमे व्यवस्थिताः ॥१॥"["]इति ॥ 

तरङ्गे भङ्गवीच्युर्युत्कलिकाः 

             १ तरति ऊर्ध्वं तिर्यक् प्लवते तरङ्गः । 'तृ प्लवनतरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'त्रादिभ्यश्च' (उणा-११७) इत्युङ्गच् । तरन् गच्छतीति वा, पृषोदरादिः, तत्र । २ भज्यते वायुना भङ्गः । 'भञ्जो आमर्दने'(रु.प.अ.), भावे 

४०   घञ्, 'चजो:- ७।३१५२ ॥इति कुत्वम् । ३ वाति गच्छ तीति वीचिः । ‘वा गतिगन्धनयो: '(अ.प.अ.), 'वाते: कित्'(उणा- )इतीचिः, 'आतो लोपः- '६।४।६४ ॥ इत्यालोपः । विस्मयं चिनोतीति पृषोदरादिर्वा । ऊयते जलैरिति वा । 'वेञ् तन्तुसन्ताने'(भ्वा.उ.अ.), 'वेजो डित् (डिच्च)' (उणा-५१२)इतीचिः, स्त्रियाम् । ४ ऋच्छ त्यूर्ध्वं तिर्यक् चेति ऊर्मिः, अस्त्रियाम्, दीर्घादिः । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अर्तेरूच्च'(उणा-४८४)इति मिप्रत्ययः । "ऊर्मिः स्त्रीपुंसयोः''[ ]इति गौडः । ५ उत्कलते उत्कलिका । 'कल सङ्ख्याने '(भ्वा.आ.से), क्वुन् । 

५०                                                                        पञ्च तरङ्गस्य ॥ ॥१०७५॥ लहर्युल्लोलकल्लोलाः 

           १ इह तरङ्गे महति वृद्धे ॥१०७५॥ जलं हरति लहरिः, पृषोदरादित्वात्, ‘कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥ ) इति ङीषि लहरी । २ उद् ऊर्ध्वं लोलति उल्लोलः । 'लुल विलोलने '( ), अच् । उल्लोलयति उन्मादयति 

१. '-दिरक्' इति१, 'इति रक्' इति४॥ २. '-दन्ते' इति३, 'सुनन्देन' इति५ ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२२९, पृ.२७१ ॥ ४ 'ददाति' इति३.५ ॥ ५. '-धि-' इति२.५ ॥ ६. '-ति' इति१.२.३ ॥ ७ -धरः' इति१ ॥ ८. '-रं' इति१, '-रा' इति३॥ ९. --णोदधिः स-' इति१, ‘-णोदस-' इति२॥ १०. 'इक्षु-' इति१.५, 'इक्षो-' इति४॥ ११. 'स्वादु-' इति१, 'स्वादूदश-' इति५ ॥ १२. द्र. स्वोपज्ञटीका ४।१०७५ ॥, पृ.२३९॥ १३. 'इबजादिभ्यश्च' इति३, 'तरत्यादिभ्यश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १४ -जू' इति३॥ १५. '-चः' इति५ ॥ १६. 'विश्म-' इति१.३॥ १७. 'वेति' इति१.३॥ १८. भ्वादेरभिहितत्वात् 'शब्दसङ्ख्यानयोः' इति युक्तः ॥ १९. '-पि' इति३॥ २०. मा. धातुवृत्तौ भ्वादौ ‘लुट विलोडने' इत्यत्र सायणेनोक्तम्-"भूसूत्रे सुधाकरः-"लुल विलोडने' इति लान्तोऽपि दृश्यते, "लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गम्" [शिशुपालवधम्, सर्गः-३, शो-७२] इति माघः । डलयोरेकत्वस्मरणमिति वा प्रतिविधेयम्" इति" इति, धातुसं-२११, पृ.१११ ।।

जलमिति वा । 'लोड़ उन्मादे'(भ्वा.प.से.), अच्, डल योरेकत्वस्मरणाल्लत्वम् । “लोलयति लोलः, पचाद्यच्, उद्गतश्चाऽसौ लोलश्चेति उल्लोलः''[]इति स्वामी। ३ कल्ल्यते कल्लोलः। 'कल्ल अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.आ.से.), अतो बाहुलकादोलच् । “किशोरादित्वाद्वा ओरप्रत्ययः, कपिरि(कपिल)कादित्वाल्लत्वम्"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३२६] इति माधवः । त्रीणि महातरङ्गस्य ॥ 

                                                                              __आवर्तः पयसां भ्रमः । तालूरो बोलकश्चाऽसौ 

१०       १ आवर्तते मण्डलेन परिभ्रमति आवर्तः । 'वृतु वर्तने'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । २ तलति तालूरः । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.उ.से.), बाहुलकादूरण । ३ बोल यति अन्तर्निमज्जयति बोलकः। 'बुलण निमज्जने'(चु. उ.से.), ण्वुल् । पयसामम्भसां भ्रमो मण्डलेन भ्रमणम्, तस्य त्रीणि ॥ 

                                                                    वेला स्याद् वृद्धिरम्भसः ॥१०७६॥ 

         १ वेलति चलति केला । 'वेल चलने'(भ्वा. प.से.), अच् । एकं वेलायाः ॥१०७६ ॥ 

डिण्डीरोऽब्धिकफः फेनः 

२०      १ डयते जलाघातैरिति डिण्डीरः । 'डीङ् विहायसा गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'जम्बीराभीर- '(हैमोणा ४२२)इति डीङो डित्, ईरो द्वित्वम्, पूर्वस्य नोन्तत्वं च निपात्यते । डिण्डीति शब्दमीरयतीति वा । 'ईर गतौ' (अ.आ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । “ “हिडि गत्यनादरयो: '(भ्वा.आ.से.), 'कशपकटिपटिशौटिभ्य ईरन्' (उणा-४७०) इति बहुलवचनादीरनि 'हिण्डीरः'''[]इति मिश्राः । “गम्भीरादित्वादीरच्"[]इत्यपरे । "हिण्डीमिति शब्दमीरयतीति 'कर्मण्यण्'३।२।१ ॥''[]इत्यन्ये । स्वामी तु-"पिण्डीरो दण्डी(दिण्डी)रश्च''[ ]इति पवर्गप्रथमत वर्गतृतीयादिरूपद्वयमाह । २ अब्धेः कफ इवाऽऽधिक्येन 

३०   बहि : प्रसरादिति अब्धिकफः, सागरमलाख्यः, नद्यादौ तूपचारात्। ३ स्फायत इति फेनः । 'स्फायी वृद्धौ' (भ्वा.आ.से.), 'फेनमीनौ साधू'(उणा-२८३)इति सूत्रेण साधू । त्रीणि फेनस्य ॥ 

                                                                                  बुबुदस्थासको समौ । 

            १ बुन्दति बुबुदः । २ तिष्ठत्यङ्गे स्थासकः। पृषोदरदिः । द्वे ‘पंपोटी' इत्याह्वस्य । एतौ हि घृततैल दुग्धतक्रादीनां झागनाम्नी, पट्टोर्णादीनां फूमतां नाम्नी अपि। यल्लिङ्गानुशासनटीका-“बुबुदः जलादिसंस्थानविशेषः" [लिङ्गानुशासनम्, पुंल्लिङ्गस्याऽवचूरिः, श्री-१०,] । “स्था-

४०   सको गन्धचर्यायां जलादेरपि बुद्बुदः''[]विश्वलोचन कोशः, कान्तवर्गः, श्री-१७२] इति श्रीधरः । एवमुभयत्र उभयोरादिशब्दात् 'झागफूंदा इत्यनयोर्नाम्नी ॥ 

 "वर्धाबद्धा धौरितेन प्रयातामश्वीयानामुच्चकैरुच्छलन्तः । 

रौक्मा रेजुः स्थासका मूर्तिभाजो दर्पस्यैव व्याप्तदेहस्य शेषाः ॥१॥"

[शिशुपालवधम्, सर्ग:-१८, शूो-५]इति माघाष्टादशसर्गे ॥ 

मर्यादा कूलभूः 

              १ मर्येति सीमार्थेऽव्ययम्, मर्या ददाति मर्यादा । कूलस्य समुद्रतटस्य भूः कूलभूः । एकं समुद्रतटभुवः । 'समुद्रसीम' इति भाषा ॥ 

५०                                                              कूलं प्रपात: कच्छरोधसी ॥१०७७॥ तटं तीरं प्रतीरं च 

             १ कूलत्यावृणोति कूलम् । 'कूल आवरणे' (भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । २ __ प्रपतन्त्यस्मिन् जलानि प्रपातः। 'पत्लु पतने ''(भ्वा.प.से.),

१. '-क्य-' इति५ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२३४, पृ.२७८ ॥ ३ अम. क्षीरस्वामि कृतटीकायाम्-"ऊर्ध्वं लोल: [लोलयति] उल्लोलः ।" इति दृश्यते, १९६॥, पृ.६२॥ ४ 'कल' इति३॥ ५ अनित्यण्यन्तत्वादिदं रूपम् ॥ ६ -च्' इति५ ॥ ७. '-सां' इति१.३, स्वामी च ॥ ८ '-हिण्डीति' इति३॥ ९, अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "डिण्डीति शब्दमीरयति डिण्डीरः, दादिर्वा डि(दि)ण्डिमवत् ।" इति दृश्यते, २।९।१०५ ॥, पृ.२२३ ॥ १०. '-सा-' इति१॥ ११. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ १२. उणादिगणसूत्रे न दृश्यते ॥ १३. '-ट' इति१.२॥ १४ '-ह्वयस्य' इति३, 'ख्यातस्य' इति५ ॥ १५. '-वर्या-' इति४, 'गन्धवज्रायां' इति विश्वलोचनकोशे, पृ.३०॥ १६. '-दे' इति३॥ १७ -दाना' इति ॥ १८. '-त-' इति१॥ १९. '-च्चलन्तः' इति शिशुपालवधे, पृ.४४६ ॥ 

२०. '--' इति१॥ २१. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

अधिकरणे घर्जि । ३ कच्यते बध्यते कच्छः । 'कच बन्धै '(भ्वा.आ.से.), 'कचेश्छ: '(दशपा-४।६॥)इति छः । ४ रुणद्धीति रोधः, क्लीबे। 'रुधिर् आवरणे'(रु.उ.अ.), असुन् । रोधसी, रोधांसि इत्यादि । रोध इत्यदन्तोऽपि । "रोधः प्रोक्तश्च रोधसि"[]इति संसारावर्तात् ॥१०७७॥ ५ तटत्युच्छ्रायं गच्छति तटम्, त्रिषु । 'तट उच्छ्राये'

(भ्वा.प.से.), '-आघाते'(चु.उ.से.) वा, अच् । ६ तीर्यते . . तरणकर्म समाप्यतेऽनेन, अत्र वा तीरम् । 'पार तीर कर्मसमाप्तौ'(चु.उ.से.), चुरादिण्यन्ताद् ‘एरच्'३।३।५६॥ । 

१०   ७ प्रतीरम् इत्यन्योपसर्गनिवृत्त्यर्थम्, दीपप्रदीपवत् । सप्त 

सामान्येन नद्यादितटस्य ॥ 

            अथ तटविशेषानाह 

                                                                                पुलिनं तजलोज्झितम् । सैकतं च 

            १ तत् तटं जलेन परित्यक्तम्, पोलति महत्त्वं याति पुलिनम्, अस्त्रियाम्। " 'पुल महत्त्वे'(भ्वा.प.से.), 'व्रजे: (वृजे:) किच्च'(उणा-२०५)इति चकारादिनच्''[]

इति स्वामी । "बहुलमन्यत्रापि'(उणा-२०७)इति इन[च्],

२०   किच्च''[]इति तु सर्वधरः । 'तलिपुलिभ्यां चं'(उणा २११)इतीनन् वा । त्रिकाण्डशेषे तु- "पुलिनं द्वीप मुच्यते''["]इत्युक्तम् । एकं जलादचिरोत्थितस्य [तटस्य] । "जलमध्यस्य उच्छ्रिततटस्य''[ ]इति तु पञ्जिका । तेन जलेन बद्धा सिता (सिता बद्धा) सिकता। "पृषोदरादि त्वाद् वर्णविपर्ययः, ततष्टाप् सिकता"[ धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-५६७]इति धातुप्रदीपः । सिकताः सन्त्यत्रेति सैक तम् । 'सिकताशर्कराभ्यां च'५।२।१०४ ॥ इति मत्वर्थी योऽण् । “तदस्मिन्नास्तीति देशे तन्नाम्नीत्यर्थे" 'शङ्क 

(सङ्क)लादिभ्यश्च'४।२।७५ ॥ इत्यत्रापि सैकतमिति सिद्ध्य 

३०   ति"[]इति कलिङ्गः। "तोयोज्झितं तत्पुलिनं सैकतं सिकतामयम्''[अमरकोषः२ ।१०।९ ॥] इत्यमरो भिनत्ति ॥ 

                                                       अन्तरीपं तु द्वीपमन्तर्जले तटम् ॥१०७८॥ 

३०        १ अन्तर्गता आपोऽस्मिन्निति अन्तरीपम्, क्लीबे। 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४।७४ ॥ इत्यादिना समासान्तोऽप्रत्ययः, 'व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत्'६।३।९७॥ । २ द्विर्गता आपो ऽस्मिन्निति द्वीपम् । 'ऋक्पूरब्धः-'५।४ ७४ ॥ इत्यप्रत्ययः, 'व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत्'६।३।९७॥ । "द्वीपोऽस्त्रियाम्" [अमरकोषः२।१०।८॥] इत्यमरः । जलस्य अन्तरिति अन्तर्जलम्, तत्र । द्वे जलमध्यगततटस्य ॥१०७८॥ 

तत्परं पारम् 

            १ समुद्रस्य तत् तटं परं परत्र स्थितं तन्नामैकं पारम् इति । पार्यते समाप्यते क्रियाऽत्रेति पारमस्त्रियाम् । 

४०   ‘पार तीर कर्मसमाप्तौ'(चु.उ.से.) चुरादिण्यन्ताद् ‘एरच्' ३।३ ॥५६॥ । “पारं परतटे प्रान्ते''[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्रो-१६] इति महेश्वरः ॥ 

अवारं त्वर्वाक् १ समुद्रादेरर्वाक् पार्श्वे तटम् उखार नाम एकम् अवारम् इति । अवार्यते गम्यत इदमिति, अवपूर्वा दर्तेर्घञ् । “अर्धर्चादित्वाद् द्वयमप्यस्त्रियाम्''["] इति स्वामी । “न वार् विद्यतेऽस्येत्यवारम्''[अम.क्षीर. १।९।८॥, स्वोपज्ञटीका४।१०७९ ॥] इत्यन्ये ॥ 

५०                                                                                      पात्रं तदन्तरम् ।             

            १ तयोः पारावारयोरन्तरं मध्यं मध्यप्रवाहस्तन्ना मैकं पात्रम् इति । पिबन्त्यनेन पात्रम्, त्रिलिङ्गम् । 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), 'सर्वधातुभ्य[:] ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति ष्ट्रन्, 'दीर्घादाचार्याणाम्'८।४।५२ ॥ इति द्वित्वनिषेधः ॥ 

नदी हिरण्यवर्णा स्याद् रोधोवक्रा तरङ्गिणी ॥१०७९॥ 

१. '-ज्' इति१॥ २. 'बन्धने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३५, पृ.२८० ॥, रामाश्रमी ११०७॥, पृ१२२ ॥ ४ '-यां' इति५॥ ५ क्षीरतरङ्गिण्यां चुरादौ 'तड आघाते'(पृ.२९५, धातुसं-३८)इत्यत्र स्वामिनोक्तम्-"तट इत्येके तात ताडय ताटकाम्, ताटकः" इति ॥ ६ -दिः' इति३॥ ७ इतोऽग्रे ५प्रतौ, 'तिः' इति दृश्यते ॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३७, पृ.२८१॥ ९, 'वा' इति४॥ १०. त्रिकाण्डशेषे वचनमिदं नोपलभ्यते ॥ ११. '-ज्झि-' इति२॥ १२. प्रतौ नास्ति ॥ १३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।९॥, पृ.१८१ ॥, धातुप्रदीपे-"पृषोदरादित्वात् सिकताः" इत्येव दृश्यते, पृ.६२ ॥ १४ -र्थं' इति१,

'-र्थ' इतिर ॥ १५, '-त्थितं' इत्यमरकोषे ॥ १६ '-तायामयम्' इति३॥ १७ -ऽप-' इति३.४.५॥ १८ -दिः' इति३॥ १९. __ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२३६, पृ.२८०॥ २०. 'अन्ये' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ २१.

तुलनीयोऽमरकोषः२।१०८॥ २२. '-र-' इति१.४॥ . २३ -ङ्गः' इति३॥

                                                                                                सिन्धुः शैवलिनी वहा च ह्रदिनी 

                                                                                      स्रोतस्विनी निम्नगा स्रोतो निर्झरिणी सरिच्च तटिनी 

                                                                                   ___ कूलषा वाहिनी । कीपवती समुद्रदयिता 

                                                                                          धन्यौ सक्तीसर स्वत्यौ पर्वतजाऽऽपगा जलधिगा 

                                                                      कुल्या च जम्बालिनी ॥१०८०॥ 

            १ नदत्यव्यक्तं शब्दायते स्रोतस्तरसादिति नदी । 

१०   'नद(णद) अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.प.से.), नदट् पचादिः, ततः टित्त्वाद् ‘टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ।। इति ङीप् । २ हिरण्यवर्णा इति, हिरण्यशब्दो निरुक्तः, हर्यतेः कन्यनि हिरादेशश्च । वर्ण इति, 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'ऋजेन्द्राग्र-'(उणा-१८६) इत्यादिना रन्प्रत्ययान्तो निपातितः । वृणोति वियते वा वर्णः, श्वेतादिः, हिरण्यकान्त इष्टो वर्णो यासाम्, ताः । यद्वा हिता धर्मादौ रमणीया मनःप्रह्लादजनयित्र्यो हिरण्यवर्णा, पृषोदरादिः । हिरण्येन वर्ण्यते पूज्यत इति वा । ३ रोधो भिस्तटैर्वक्रा रोधोवक्रा । ४ तरङ्गाः सन्त्यस्यां तरङ्गिणी। 'अत इनिठनौ '५।२।११५ ॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४ । 

२०   १५॥ ॥१०७९॥ ५ स्यन्दते सिन्धुः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'स्यन्दू प्रस्रवणे'(भ्वा.आ.वे.). 'स्यन्दतेः सम्प्रसारणं धश्च'(उणा ११)इति उ:। ६ शैवलानि सन्त्यस्यां शैवलिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यः-'४।१।५ ॥ इति ङीप् । ७ वहति वहा । अच्, टाप् । ८ हृदाः सन्त्य स्यां ह्रदिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५i, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्' ४।१५॥ । "ह्रादिनीति दीर्घादिरपि''[]इति केचित् । ९ स्रोतांसि सन्त्यस्याः स्रोतस्विनी, दन्त्यसादिः । 'अस्मा यामेधास्रजो विनिः '५।२।१२१॥, 'तसौ मत्वर्थे '१।४।१९॥ 

इति भत्वान्न रुत्वादिकार्यम् । १० निम्नं गच्छति निम्नगा । 'गमेश्च (गमश्च)'३।२।४७ ॥ इति डः । ११ स्रवति निम्नं 

३०   देशं गच्छति स्रोतः, क्लीबे। 'स्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सुरीभ्यां तुट च'(उणा-६४१)इत्यसुन् । स्रोतसी, स्रो तांसि इत्यादि । १२ निर्झरोऽस्त्यस्या निर्झरिणी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । १३ सरति गच्छति सरित्, स्त्रीलिङ्गः। 'सृ गतौ'(भ्वा.प.से.), 'हसृरुहि-'(उणा-९७, हैमोणा-८८७)इति इत् । 'सर्तेरित्'( )इतीद्वा । १४ तटानि सन्त्यस्याः तटिनी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप'४।१५। । १५ कूलानि कषति भिनत्ति कूलङ्कषा । 'कष हिंसायाम् (भ्वा.प.आ.से.), 'सर्वकूलाभ्रकरीषेषु कषः'३।२।४२॥ इति खच्, 'अरुईि-

४०   षत्-'६।३।६७॥ इति मुम् । १६ वहत्यवश्यं वाहिनी । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), आवश्यके णिनिः । १७ कर्षति रोधसी कर्पू:, स्त्रियाम् । 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ.), 'कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊ:'(उणा-८१)इत्यू: । १८ द्वीपमस्त्यस्या द्वीपवती । तदस्यास्त्यस्मिन्नस्तीति मतुप् । १९ समद्रस्य दयिता समुद्रदयिता । २० धुनाति तटतरून् धूनी। 'धूञ् कम्पने'(त्र्या.उ.वे.), ह्रस्वान्तो दीर्घान्तोऽपि । "बाहुलकान्नुक्, गौरादित्वाद् ङीष् ''[पदचन्द्रिका, भा-१, . वारिवर्गः, श्रो-२५७] इति मिश्राः । "धूशीङोर्हस्वश्च (धूशा शीङो ह्रस्वश्च)' (हैमोणा-६७८)इति निः" [अभि.स्वोपज्ञ-

५०   टीका ४।१०८०]इति श्रीआचार्याः । २१ स्रवति स्रवन्ती, दन्त्यसादिः । 'त्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'तृभूवहिवसिभा सिसाधिगण्डि(गडि)मण्डिजनि(जि)नन्दिभ्यश्च'(उणा-४०८) इति बाहुलकाद् झन्, 'झोऽन्तः ७।१।३।।, गौरादिः । अस्मा देव धातो: “शत्रन्ताद् ङीप्''[ ] इति भाष्यम्। २२ सरः प्रसरणमस्त्यस्याः सरस्वती । 'तदस्यास्ति-'५।२।९४ ॥ इति मतुप्, 'मादुपधाया:-'८।२।९॥ इति वत्वम् । २३ पर्वता ज्जाता पर्वतजा । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'अन्ये 

१. 'श्रो-' इति३॥ २. 'ङीष्' इति२.४.५ ॥ ३ 'निपातः' इति१, 'निपात्यते' इति४॥ ४ 'वरणः' इति१॥ ५ -र्णाः' इति४॥ ६. '-स्याः' इति४.५ ॥ ७ -ष्' इति२.४, ‘-षि' इति५ ॥ ८ 'पुंस्त्री' इति३॥ ९, 'प्रश्र-' इति२.३, ‘स्रवणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ १०. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. '-ष्' इतिर ॥ १२. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इतीनौ' इति दृश्यते ॥ १३. 'ङीष्' इति२.४.५ ॥ १४ १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १५. '-स्यां' इति३॥ १६, 'दन्त्यादिः' इति३॥ १७ अयुक्तः प्रतिभाति, 'गमश्च'३।२।४७॥ इत्यनेन खच्प्रत्ययविधानात्, अथ च 'अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१॥ इत्यनेन डः, डित्त्वाट्टिलोपः ॥ १८. 'श्रो-' इति३॥ १९. 'ङीष्' इति१.३, 'ङीपि' इति५ ॥ २०. 'कष' ('खष' इत्यधिक: सायणमते) शिष' इति दण्डात्मको धातुः परस्मैपदी, मैत्रेयमते 'कष हिंसायाम्' इति पृथगपि धातुर्दश्यते, स उभयपदी ॥ २१. 'कृषि' इति५ ॥ २२. '-त्यस्मिन्निति' इति३, '-स्त्यस्मिन् वास्तीति' इति४॥ २३. 'ङीप्' इति३॥ २४ 'आ-' इति४॥

ष्वपि-'३।२।१०१ ।। इति ड: । २४ अपां समूह आपम् । 'तस्य समूह: '४।२।३७॥ इत्यण् । आपेन गच्छति आपगा । आपं जलसमूहस्तद्योगादर्शआद्यचि आपः समुद्रः, तं गच्छ तीति वा । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अन्यत्राऽपि-'(वा ३।२।४८॥)इति गमेर्डः, दीर्घादिरयम् । “शिखरिणामिव सागरमापगाः''[ रघुवंशम्, सर्गः-९, श्री-१७] इति रघुः । "अपगच्छतीति, 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'३।२।१०१ ॥ इति डे:, अपगा ह्रस्वादिरपि"[]इति सोमनन्दी । "आपः सन्त्यत्रेति भूम्नि अर्शआद्यचि अपः समुद्रस्तं गच्छतीति 

१०   डप्रत्यये अपगा ह्रस्वादिरपि''[]इति पञ्जिका । अत एव "विपुल[पुलिना] रेत(वेत)स्वत्योऽपगाः कति शीलिताः" []इति योगेश्वरः । तथा च-"विन्द्यादगारमागारमप गामापगामपि''[शब्दभेदप्रकाशः, यो-२] इति द्विरूपकोषः । अप्सम्बन्धिना वेगेन गच्छतीति वा आपगा । आ अप गच्छतीति वा । २५ जलधिं गच्छति जलधिगा । २६ कोलति जलैः संस्त्यायति कुल्या । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा. प.से.), 'अघ्न्यादयश्च'(उणा-५५१)इति यक् । कुले प्राणि गणे साधुरिति 'तत्र साधुः '४।४।९८ ॥ इति । यथा-"कुलि 

शनिर्वचने कूल(कुल)शातनः''[] | "मेघस्य पर्वतस्य 

२०   वा समुत्थिताः प्रदेशाः कुलानीव, तेषां शातनः''[ ]इत्यु क्तेः । मेघस्य पर्वतस्य वा समुत्थिते प्रदेशे कुले भवन्ति कुल्याः । क्षीरस्वामी तु कुलशब्देन पर्वतान् पठति । "पक्षछेदनं तनूकरोतीति कुलिश इत्युक्तत्वात् कुले पर्वते साधुः कुल्या''[]इति भाष्यम् । २७ जम्बालोऽस्त्यस्यां जम्बालिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥इतीनिः । सप्त विंशतिः सामान्येन नद्याः ॥१०८०॥ 

             अथ नदीविशेषानाह 

गङ्गा त्रिपथगा भागीरथी त्रिदशदीर्घिका । 

                                            त्रिस्रोता जाह्नवी मन्दाकिनी भीष्मकुमारसूः ॥१०८१॥ 

३०   सरिद्वरा विष्णुपदी सिद्ध-स्वः-स्वर्गि-खापगा। 

                                               ऋषिकुल्या हैमवती स्वर्वापी हरशेखरा ॥१०८२॥ 

           १ गच्छति जलधिमिति गङ्गा । 'गम्लु गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'गन् गम्यादेः(-द्यो:)'(उणा-१२०)इति गन्, गङ्गा । "बह्मलोकात् गां गतेति, 'अन्येभ्योऽपि (अन्ये ष्वपि)-'३।२।१०१ ॥ इति डप्रत्यये पृषोदरादिः''["]इति पञ्जिका । २ त्रीन् पथो गच्छति त्रिपथगा । 'गमेश्च (गमश्च)'३।२।४७ ॥ इति डे: । त्रिपथेन गच्छतीति वा । 

           तथा च भारते 

   "क्षितौ तारयते मान् नागांस्तारयतेऽप्यधः । 

४०  दिवि तारयते देवांस्तेन त्रिपथगा स्मृता ॥१॥"[]इति। त्रिमार्गगाऽपि । ३ भगीरथस्येयं भागीरथी । भगीरथे नेमं लोकमवतारिता । ‘शेष'४।२।९२॥ इत्यण, 'तस्येदम्' ४।३।१२० ॥ इत्यण् वा, 'टिड्डाणञ्- ४।१।१५ ॥ इति ङीप् । ४ त्रिदशानां देवानां दीर्घिका त्रिदशदीर्घिका । ५ त्रिभिः स्रोतोभिर्ब्रह्मलोकात् प्रभवतीति त्रिस्रोताः, स्त्री लिङ्ग । त्रिस्रोतसौ इत्यादि । ६ “जह्वना संगरपुत्रेणा ऽवतारित्वाद् जह्नोरियं जाह्नवी"[स्वोपज्ञटीका४।१०८१] इत्याचार्याः । “जह्नना राजर्षिणा यज्ञवार्ट प्लावयन्तीय पीता पश्चादुज्झिता सुतात्वेन प्रतिपन्नेति जह्नतनया, जा-

५०   ह्नवी"[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२५८] इति मिश्राः । जह्नकन्याऽपि । ७ मन्दमकति गच्छति मन्दा किनी । 'अक अग कुटिलायां गतौ'(भ्वा.प.से.), ग्रहा दित्वाणिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङौंप ४।१।५॥ मन्दाका औषधि विशेषाः सन्त्यस्यामिति वा । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । 'खजेराक: '(उणा-४५३) इत्यत्र बहुलवचनाद् 

१. 'डे' इति१.२.३ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२५८, पृ.३०९॥ ३ -त्यत्र' इति१.२॥ ४ '-दे-' इति५॥ ५, द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।२९ ।।, पृ.१९८ ॥, तत्र 'शीलिताः' इत्यस्य स्थाने 'सेविताः' इति दृश्यते ॥ ६ १प्रतौ नास्ति ॥ ७ 'अ-' इतिर ॥ ८ 'कुल संस्त्याने ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९, -ने' इति१, '-सनः' इति२, '-शतेन' इति३ ॥ १०. मूलं मृग्यम् ॥ ११. 'इत्येके' इति१ ॥ १२. 'तत्क-' इति३, 'करोति' इति४॥ १३. '-स्या' इति१॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्ग:, थो-२५८, पृ.३१०॥ १५. 'अन्येष्वपि--'३ ।२।१०१ ॥ इत्यनेन डप्रत्ययविधानं युक्तम्, 'गमश्च'३।२।४७॥ इत्यनेन खच्प्रत्ययविधानात् ॥ १६. '-ति' इति५॥ १७ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११०१३० , पृ.१९८॥, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२५९, पृ.३१०॥ १८. 'ङीष्' इति२.५॥ १९. 'भ-' इति४॥ २०. '-ङ्गाः' इति३॥ २१. 'सा-' इति१, 'सगरात्मजेना-' इति स्वोपज्ञटीकायाम् , पृ.२४०॥ २२. '-वाटकं' इति५ ॥ २३. '-यतीयं' इति४.५ ॥ २४ '-हुतया' इति१.३.४.५ ॥ २५. 'ङीष्' इति२.४.५ ॥

मन्दतेरप्याके मन्दाकानि स्रोतांसि सन्त्यस्यामिति वा । "मन्दनाम्नः सरसोऽकति मन्दाकिनी''[]इति कौमुदी । ८ शान्तनोर्महिषी भूत्वा भीष्मनाम कुमारं सूतवती भीष्मसूः । 'घूङ् प्राणिप्रसवे'(अ.आ.अ.), 'सत्सूद्विष द्रुह-'३।२।६१ ॥ इति क्विप् । ९ एवं कुमारं सूते कुमार सूः, स्त्रीलिङ्गावेतौ । चमूशब्दवद् रूपाणि ॥१०८१॥ १० सरितां वरा सरिद्वरा । ११ विष्णुपादोर्घसम्भूत त्वाद् विष्णुपदाद् भवति विष्णुपदी । भवतीत्यर्थे ऽण,

संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः । 'कुम्भपदीषु च'५।४।१३९ ।। 

१०   इति वा साधुः । १२-१५ सिद्धादिभ्यश्चतुर्थ्य आपगा शब्दो योज्यते, तेन सिद्धापगा, स्वरापगा, (स्वर्यापगा, खापगा)। "स्वर्णदी, वाप्रकरणे 'गिरिनद्यादीनामुपस 

ङ्ख्यानम्''(वा-८।४।१०।) [ ] इति पूर्वटीकाकृतः, वयं तु तत्र गिरिनदी वक्रनदी वक्रनितम्बा इत्युदाहरणत्रयमेव दृष्टवन्तस्तेन स्वर्णदीत्यत्र 'पूर्वपदात् संज्ञायाम-८।४।३॥ इति नित्यमेव णत्वमिति कौमुद्युक्तमेव पश्यामः । “यत्तु पुरुषोत्तमेन-" [स्वर्णदी] स्वर्नदी''[भाषावृत्तिः८।४।१०॥] इति भाषावृत्तावुदाहृतम्, तदमूलम्, कातन्त्रादिव्याकरणेषु स्वर्णदीति नित्यणत्वदर्शनात्''[पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्ग 

२०   वर्गः, शो-४४]इति मिश्राः । १६ ऋषीणां कुल्या ऋषि कुल्या । १७ हिमवतः प्रभवति हैमवती । १८ स्वः स्वर्गे वापी स्वर्वापी । १९ हरस्य शेखरोऽनयेति हर शेखरा । एकोनविंशतिर्गङ्गायाः ॥१०८२॥ 

यमुना यमभगिनी कालिन्दी सूर्यजा यमा । 

           १ यच्छति सद्गतिमिति यमुना । 'यमु नियमने' ( ), 'यमु(यम)उपरमे'(भ्वा.प.अ.) अतो वा । 'अर्जि(अजि)यमिशीङ् भ्यं उनन् '(उणा-३४१) इत्युनन्, 'अजाद्यतष्टाप्'४।१।४॥ । २ यमस्य भगिनी यमभगिनी। यौगिकत्वाद् यमुन(यम)स्वसादयः । ३ कलिन्दादेरियं 

३०   कालिन्दी । 'तस्येदम् '४।३।१२० ॥ इत्यण् । कालियं नागं दयते रक्षतीति पृषोदरादिर्वा । कलिन्दतनयाऽपि। ४ सूर्या ज्जाता सूर्यजा। 'अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डः। ५ यमेन यमलेन जातत्वाद् यमा, द्वितीयस्वरान्तः । पञ्च यमुनायाः ॥ 

                                                 रेवेन्दुजा पूर्वगङ्गा नर्मदा मैकलाद्रिजा ॥१०८३॥ 

          १ रेवते गच्छति रेवा । 'रेव प्लवगतौ'(भ्वा.आ. से.), अच्, टाप्। "रेव्यतेऽसाविति कर्मणि 'गुरोश्च हल:' ३।३।१०३ ॥ इत्यकारान्ताट्टाप्''[ ]इति सर्वधरः । २ इन्दो बता इन्दुजा । "सोमवंशोद्भवत्वादुपचारात् सोमेन पुरू रवसाऽवतारित्वात् [वा] सोमोद्भवा"[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-३६०] इति तु मिश्राः । ३ [पूर्वं गङ्गा 

४०   पूर्वगङ्गा] । ४ नर्म क्रीडाम, स्वर्गाख्यं सुखं वा ददाति नर्मदा । ५ मेकलाद्रेर्जाता मेकलाद्रिजा । मेकलनाम्न ऋषेः कन्यका मेकलकन्यकाऽपि । मेकलो विन्ध्यस्तत्प्रभव . त्वाद्वा । मेकलः कमध्यः, खमध्योऽपि । तथा च महा 

कविप्रयोगः-"यन्मेखला भवति मेखलशैलपुत्री''[ ]इति पञ्जिकासर्वधरादयः । पञ्च रेवायाः ॥१०८३॥ 

गोदा गोदावरी 

          १ गां भुवं द्यति पयःपूरेण गोदा । 'दोऽव खण्डने'(दि.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ।। । गोदन्ते क्रीडन्त्यस्यामिति वा । 'गुद क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.से.), ५० अच् । २ पयःपूरेण गां पृथ्वी द्यति गोदावरी । 'दो ऽवखण्डने'(दि.प.अ.), 'आतो मनिप्(न्)क्वनिब्वनिपश्च' ३।२।७४ ॥ इति वनिप्, 'वनो र च'४।१७।। इति ङीप, रश्चान्तादेशः । द्वे गोदावर्याः ॥ 

                                                                              तापी तपनी तपनात्मजा । 

           १ तापयति तापिः । तपेय॑न्ताद् 'अच इ:' (उणा-५७८)इति इः, ङीषि तापी। २ तपति तपनी । 'तप सन्तापे'(भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ तप नस्याऽऽत्मजा तपनात्मजा । त्रीणि ताप्याः ॥ 

शुतुद्रिस्तु शतद्रुः स्यात् 

६०

१. 'श्रो-' इति३ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-४४, पृ.६६॥ ३. '-मानं' इति१.२ ॥ ४ '-रकं' इति३॥ ५. '-द्रुह-' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ ६. '-भा(पा)दाभ्यां सम्भू-' इति३॥ ७ ४प्रतौ नास्ति ॥ ८ कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ ९. 'वक्ष्यामः' इति३ ॥ १०. 'विभा-' इति३.४.५ ॥ ११. इतोऽग्रे १.२प्रत्योः 'स्वर्यापगा, खापगा' इति दृश्यते ॥ १२. '-या' इति१.२ ॥ १३. इतोऽग्रे १प्रतौ 'प्रयच्छति' इति दृश्यते ॥ १४. - भ्यश्च' इत्युणादिगणे ॥ १५. '-ति' इति३.५ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६०, पृ.३११॥ १७. ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।३२ ॥, पृ.१९९॥ १९. '-रणेति' इति१.२.४.५ ॥ २०. 'द्यन्ति' इति४.५ ॥ २१. 'ङीष्' इति१.२.५ ॥ २२. इतोऽग्रे १.२.५प्रतिषु 'गौरादित्वाद् ङीष्' इति दृश्यते, नन्द्यादित्वाल्ल्युटः टित्त्वात् 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥इत्यादिना ङीप् बोध्यम् ॥

          १ शुः पूजितमाशु वा तुदति शुतुद्रिः । एतद जानन्तः 'शुतुद्रुः' इत्युदन्तं पठन्ति, तन्मन्दम्, “मे गङ्गै यमुने [सरस्वति] शुतुद्री''[ऋ.वे.१०-७५-५]इतीका रान्तत्वादस्य पृषोदरादिः । २ पुत्रशोकसन्तप्तो वशिष्ठः कण्ठे शिलां बद्ध्वा नद्यामस्यां प्रविष्टोऽत इयं भीत्या शतधा द्रुतेति, 'दु द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'हरितपी(मि) तयोर्दुव: '(उणा-३४), 'शते च'(उणा-३५) इत्युप्रत्ययः, स च डित् शतदु । "शतद्रुरेव, पृषोदरादित्वादादि 

वर्णविकारे शुतुद्रुः (शुतद्रुः)"[]इति स्वामी । “शितं 

१०   तीक्ष्णं द्रुता शितद्रुः" []इति कौमुदी तृतीयस्वरादिमाह। स्त्रीलिङ्गावेतौ, उभावपि तालव्यादी । द्वे शितलुंजनद्याः ॥ 

                                                                    कावेरी त्वर्धजाह्नवी ॥१०८४॥        

       ___ १ कव्यते वर्ण्यते कावेरी । 'कवृ वर्णे'(भ्वा. आ.से.), णिच्च, 'मृणिचा(मूलेरा)दयश्च'(उणा-६१)इत्ये रक्, गौरादित्वाद् ङीष् । कस्य जलस्य बेरं शरीरम्, ततः 'तस्येदम्'४।३।१२० ॥ अणि वा । २ अर्धं जाह्नव्या 

अर्धजाह्नवी । द्वे काबेरीनद्याः ॥१०८४॥ 

करतोया सदानीरा 

             १ गौरीविवाहसमये शङ्करकरगलितसम्प्रदानतोय 

२०   प्रभवत्वात् करस्य तोयं करतोयम्, तदत्राऽस्ति, अर्शआदि त्वादचि करतोया । २ अरजस्वलत्वात् सदा नीरं यस्याः सा सदानीरा । तथा च स्मृतिः 

  "प्रथमं कर्कटा देवी त्र्यहं गङ्गा रजस्वला । 

   सर्वा रक्तवहा नद्यः करतोयाम्बुवाहिनी ॥१॥" [] इति । गौरीविवाहे हरहस्तात् प्रदानतोयाद् जातनद्याः द्वे ॥ 

                                                                                 चन्द्रभागा तु चन्द्रको । 

            १ चन्द्रेण भागतो न्यस्ता चन्द्रभागा । चन्द्र भागनामा गिरिः, ततः प्रभवतीत्यर्थेऽणि चान्द्रभागा । 'चन्द्रभागाद्वा नद्याम् (चन्द्रभागानद्याम्, चन्द्रभागा नद्याम्)' (गणसू-४।१।४५ ॥) इति बैह्वादिषु डीपो (ङीषो)

३०   विकल्पविधानसामर्थ्यात् पक्षे टाप् । ङीषौ न भवत एव (ङीषैव ङीप्कार्यसिद्धीप् न भवत्येव), रूपस्वरयोर विशेषात् । चन्द्रभागा (चान्द्रभागा) चान्द्रभागी च । 

शब्दार्णवे चोक्तम् 

  "तापी तु तपति सत्या (तपती सैत्या) चान्द्रभागी तु चान्द्रिका । 

   चन्द्रभागा शारदी तु कश्मीरेषु सरस्वती ॥१॥"["]इति । 

संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावे ह्रस्वादिरपि चन्द्रभागाशब्दः । केचित्तु-"चन्द्रभागा नद्याम्''[ ]इति टाबन्तमेव पठन्ति । "चन्द्रभागा चान्द्रभागा चान्द्रभागी च सा मता । चन्द्र भागी च सैवोक्ता"["]इति द्विरूपकोषः । २ चन्द्रं कायति 

४०   चन्द्रका, आद्यस्वरमध्या । 'कै शब्दे '(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । द्वे चन्द्रभागनद्याः ॥ 

वासिष्ठी गोमती तुल्ये 

            १ वसिष्ठस्येयं वासिष्ठी, दन्त्यसवती । गौत म्यपि। २ गावो जलानि सन्त्यस्यां गोमती । द्वे गोमत्याः॥ 

                                                                          ब्रह्मपुत्री सरस्वती ॥१०८५॥ 

            १ ब्रह्मणः पुत्री ब्रह्मपुत्री । २ सर: प्रसरणम स्त्यस्यां सरस्वती । द्वे सरस्वत्याः ॥१०८५॥ 

विपाट् विपाशा 

             १ पुत्रशोकादेव पाशं बद्ध्वा प्रविष्टं वसिष्ठं 

५०   पाशच्छेदाद् विपाशितवती विमुक्तपाशं कृतवतीति विपाट, स्त्रीलिङ्गः । 'सत्यापपाश-'३।१।२५ ॥ इत्यादिना 'पाशाद् विमोचने '( )इति णिच् , [पचाद्यच्] । २ टापि विपाशा । विपाशयति संसारान् मोचयति स्रोतेनेति वा। द्वे विपाशायाः ॥ 

                                                                  आर्जुनी तु बाहुदा सैतवाहिनी । 

१. '-त-' इति१॥ २. 'गङ्ग-' इति३.५॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२६१, पृ.३२१ ॥ ४ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां न दृश्यते ॥ ५. तुलनीयोऽमरकोषः२।१०।३३॥ ६ 'अर्शाद्यचि' इति३॥ ७ '-स्यां' इति१॥ ८ '-टी' इति१.२॥ ९ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-३२, पृ.१९९ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६०, पृ.३१२ ॥, रामाश्रमी१।१०।३॥, पृ.१३४ ॥, तासु 'कर्कटा' इत्यस्य स्थाने 'कर्कटे' इति दृश्यते ॥ १०. याज्ञवल्क्यस्मृतिबालम्भट्टीटीकायामस्य स्मृतिवचनस्य दर्शनादस्या जलस्य सदा पेयतया 'सदानीरा' इत्यन्वर्थं नामेति बोध्यम् । अत एव 'सदातोया' इत्यपि नाम ॥ ११. '-न्द्रिका' इति२.३.५॥ १२. इतोऽग्रे २प्रतौ "इत्यपि' इति दृश्यते ॥ १३. 'बा-' इति३॥ १४ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११०३४ ॥, पृ.२००॥, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२६२, पृ.३१ ॥, रामाश्रमी१ ।१०॥३४॥, पृ.१३५॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२६२, पृ.३१४॥ १६ रामाश्रमी १।१०।३४ ॥, पृ.१३५ ॥ १७ -गा-' इति५ ॥ १८. 'प्रश-' इति५ ॥ १९. 'वशि-' इति२.३ ॥

             १ अर्जुनस्येयम् आर्जुनी । २ बाहुभिर्दीर्यते बाहुदा । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'अन्येष्वपि दृश्यते' ३।२।१०१॥ इति डः । “बाहु देन कार्तवीर्यार्जुनेना ऽवतारिता''[]इत्यन्ये । लिखितनाम्न ऋषेश्छिन्नस्य बाहो: (छिन्नबाहोः) बाहुदानाद् वा बाहुदा । ३ “सितैव सैती, सैती चाऽसौ वाहिनी नदी चेति सैतवाहिनी" []इति सर्वधरः । “सैकतं वहतीत्यावश्यके णिनिः, पृषोदरात्''[ ]इति तु स्वामी । “सितवाहाः श्वेताश्वा 

स्तद्योगात् सितवाही श्वेतवाहनः कार्तवीर्यस्तेनाऽवतारि 

१०   त्वात् सैतवाहिनी''[]इति पञ्जिका । त्रीणि आर्जुन्याः ॥ 

वैतरणी नरकस्था 

           १ विगततरणौ व्यर्के पाताले भवा वैतरणी । 'तत्र भवः'४।३।५३ ॥ इत्यण् । विगततरणिर्विनौका वा, स्वार्थे ऽण् । विरुद्धं तरणं वितरणम्, तद् यस्याऽस्ति, ज्योत्स्नादित्वादणि वैतरणी वा। विरणेन दानेन तीर्यत इति शेषेऽणि वा वैतरणी । २ नरके तिष्ठतीति नरकस्था । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। द्वे वैतरण्याः॥ [शेषश्चात्र-]

  "मुरुन्दला तु सुरुला सुरुवेला तु नन्दनी । 

   चर्मण्वती रितिनदी सम्भेदः सिन्धुसङ्गमः ॥१॥"

२०   [शेषनाममाला४।१६॥।॥ 

                                                                स्रोतोऽम्भःसरणं स्वतः ॥१०८६॥ 

            १ स्रवति निम्नं देशं स्रोतः, क्लीबे । 'सु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'चुरीभ्यां तुट च'(उणा-६४१)इत्य सुन् । "स्रोतः सद्य:सकलसलिलं सिल्हकम्''[]इति दन्त्यादिषूष्मविवेकात् । स्वत आत्मनोऽकृत्रिममित्यर्थः । अम्भसो जलस्य सरणं गमनमम्भस्सरणम् । [एकम कृत्रिमजलवहनस्य] । 'रेलउ' इति भाषा ॥१०८६॥  

प्रवाहः पुनरोधः स्याद् वेणी धारा रयश्च सः । 

            १ प्रवहत्यनेन प्रवाहः । करणे घञ् । "प्रवाहो व्यवहारे स्यादपि स्रोतसि वारिण:"[विश्वप्रकाशकोशः,

३०   हान्तवर्गः, शो-१५]इति महेश्वरः । २ वहति ओघः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), न्यङ्क्वादित्वादचि कृतघत्वो निपात्यते । ३ वेति वेणी। 'वी गत्यादौ '(अ.प.अ.)। ४ ध्रियते जलमनया धारा । भिदादित्वादङि साधु, गुणो दीर्घत्वं च । “द्रवद्रव्यप्रपातनं धारा"[]इति न्यासे । खड्गधारादावुपमानात् प्रयोगः । ५ रयते गच्छति रयः । 'रय गतौ'(भ्वा.आ.से.), असुन् । पञ्च प्रवाहस्य ॥ 

घट्टस्तीर्थोऽवतारे 

            १ घट्टन्ते चलन्त्यनेन घट्टः । 'घट्ट चलने'(भ्वा. आ.से.), करणे घञ् । २ तरन्त्यनेनेति तीर्थः, पुंक्ली.। 

४०   'तृ प्लवनतरणयो: '(भ्वा.प.से.), 'पातृतुदिवचिरिचि-'(उणा १६४)इति थक्, 'ऋत इद्धातोः '७।१।१०० ॥, 'उरण रपरः' १।१।५१ ॥ इति रपरत्वम् । ३ अवतरन्त्यनेन, अवतर न्त्यत्रेति वा अवतारः । 'तृ प्लवनतरणयो:'(भ्वा.प.से.), 'अवे तृस्त्रोर्घञ् '३।३।५१ ॥, तत्र । त्रीणि नद्याद्यव तरणमार्गस्य । 'आरु' इति भाषा॥ 

                                                             अम्बुवृद्धौ पूरः प्लवोऽपि च ॥१०८७॥ 

            १ अम्बुनो जलस्य वृद्धिराधिक्यमम्बुवृद्धिस्तत्र । पूरयति अम्भसा कूलयोवृद्धिं पूरः । 'पूरी आप्यायने' (दि.आ.से.), अच् । २ प्लवन्तेऽत्र प्लवः । 'प्लुङ् 

५०   गतौ'(भ्वा.आ.अ.), अत्र । द्वे वारिपूरस्य ॥१०८७॥ 

पुटभेदास्तु वक्राणि 

            १ पुटं तृणादिसङ्घातं भिन्दन्ति पुटभेदाः । 'पुट संश्रेषणे'(तु.प.से.), इगुपधकप्रत्ययान्तः । 'भिदिर् विदारणे' (रु.उ.अ.), अण् । टं संशिष्ट भिन्दन्तीति वा । अत्रा 

१. 'ब-' इति१.२.४॥ २. द्र. अम.क्षीर.१।९।३३ ॥, पृ.६७ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०८६ ॥, पृ.२४१॥ ३ इतोऽग्रे २.३प्रत्योः 'च' इति दृश्यते ॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२६०, पृ.३१२॥ ५, '-दिः' इति३.४॥ ६ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"सितैव सैती (वाहिनी), यन्माला- मन्तव्या बाहुदार्जुनी ।" इति दृश्यते, १।९।३३ ॥, पृ.६७॥ ७ '-ष्ठति' इति४॥ ८ 'सु-' इति२.३.४॥ ९, 'मु-' इति३॥ १०. इतोऽग्रे २प्रतौ 'तु' इति दृश्यते॥ ११. 'सु-' इति१.३॥ १२. 'नन्दिनी' इति३॥ १३. 'रन्त-' इति३॥ १४ "मुरुन्दला तु मुरला सुरवेला सुनन्दिनी । चर्मण्वती रन्तिनदी" इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३९, पृ.२८५ ॥, रामाश्रमी १।१०।११॥, पृ.१२४॥ १६. '-नो-' इति३.५॥ १७ -कृतकमित्यर्थः' इति३॥ १८. 'श-' इति५ ॥ १९. 'रेलौ' इति३, 'रि-' इति५ ॥ २०. '-न्यतेऽनेन' इति३॥ २१. '-घजो' इति३॥ २२. द्र. माधवीयधातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६२९, पृ.२३४॥ २३. '-ति' इति३.५ ॥ २४. 'ती-' इति४.५ ॥ २५. '-नेन' इति३॥ २६. '-रत्यनेन' इति३॥ २७ ‘-द्यप्रव-' इति३ ॥ २८. '-रउ' इति३, '-' इति५ ॥ २९. 'अच्' इति४.५ ॥ ३०. 'संश्रेष' इति१ ॥

ऽप्यण्। २ वञ्चति कुटिलं गच्छन्ति वक्राणि । 'वञ्च कौटिल्ये '(भ्वा.प.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इति रक्, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । “पुटभेदो नदीवक्रे नगरातोद्ययोरपि''[विश्वप्रकाशकोशः, दान्तवर्गः, श्री-४१] "वक्र: [स्यात्] कुटिले क्रूरे पुटभेदे शनैश्चरे''[विश्व प्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-५२] इति महेश्वरः। द्वितीय वर्गप्रथमादिः चक्रमित्यपि ॥ 

  "चक्रं गणे चक्रवाके चक्रं सैन्यरथाङ्गयोः । 

   ग्रामजाले कुलास्य भाण्डे राष्ट्रास्त्रयोरपि ॥१॥ 

१०  अम्भसामपि चाऽवर्ते''[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, यो-४९-५०] इति महेश्वरः । नदीवङ्कनाम्नी द्वे । 'नद्यन्तः- पानीयागमनमार्ग' इति भाषा ॥ 

                                                                                भ्रमास्तु जलनिर्गमाः । 

          १ भ्राम्यन्ति जलान्येभिरिति भ्रमाः । 'भ्रम अनवस्थाने '(दि.प.से.), '-चलने'(भ्वा.प.से.) वा, करणे घञ्, मान्तत्वान्न वृद्धिः । “भ्रमोऽम्बुनिर्गमे भ्रान्तौ कुन्दाख्ये शिल्पियन्त्रके ''[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, श्रो-३]इति महेश्वरः । यथा-"भ्रमागतैरम्बुभिरम्बुराशिः" [शिशुपालवधम्, सर्गः-३, श्री-३८]इति । जलानि 

२०   निर्गच्छन्त्येभिरिति जलनिर्गमाः । 'ग्रहवृदृ-'३।३।५८ ।। इत्यादिनाऽप् । एकं सामान्येन जलनिर्गमनमार्गस्य ॥ 

परीवाहा जलोच्छासाः 

           १ जलं प्रवृद्धं परिवहति यैर्निर्गममार्गस्ते परि वाहाः । 'उपसर्गस्य घजि-'६।३।१२२ ॥ इति दीर्घत्वे परी वाहाः । यल्लक्ष्यम् 

   "उपार्जितानामर्थानां त्याग एव हि रक्षणम् । 

    तडागोदरसंस्थानां परीवाह इवाऽम्भसाम् ॥१॥"

[पञ्चतन्त्रम् १३॥] इति । २ जलं प्रवृद्धं उच्छसिति यैस्ते 

जलोच्छासाः। येन कृत्वा प्रवृद्धं जलं निस्सरति, तन्नाम्नी 

३०   द्वे । 'ओगान' इति भाषा ॥ 

                                                                     कूपकास्तु विदारकाः ॥१०८८॥ 

           १ कूपप्रतिकृतयः कूपकाः । ‘इवे प्रतिकृतौ' ५।३।९६॥ इति कन् । “कुत्सिताः कूपा इति कूपकाः" []इति सर्वधरः । कुत्सितेऽर्थे कः । यत्कात्य:-"विव रान् कूपकानाहुः"["] । २ विदारयन्ति मां विदा स्काः । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), ण्वुल् । द्वे शुष्क नद्यादौ जलार्थं गर्तायाः, वेरा' इत्यादिभाषा ॥१०८८॥ 

प्रणाली जलमार्गे 

          १ नल्यते बध्यते 'नाली । 'नल(णल) बन्धन _(भ्वा.प.से.), कर्मणि घजि, प्रपूर्वः, 'उपसर्गा[त्]-'८।४।–

४०   १४॥ आदिना णत्वम्, गौरादिङीषि प्रणाली, त्रिलिङ्गः । जलनिर्गममार्गो मकरमुखादिः, तत्र । एकं परनालाह्वस्य ॥ 

                                                                        अथ पानं कुल्या च सारणिः ।          

       __ १ पीयते वृक्षादिभिरनेनेति पानम्। 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट् । २ कोलति संस्त्यायत्यम्भसा कुल्या । 'कुल संस्त्याने [बन्धुषु च] '(भ्वा.प.से.), 'अघ्न्यादयश्च'(उणा-५५१)इति यक् । कुले प्राणिगणे साधुर्वा । 'तत्र साधु: '४।४।९८॥ इति यत् । ३ सरति जलमनया सरणिः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अर्तिसृधृ धमिभ्यश्च(अर्तिसृधृधम्यम्यश्यवितृभ्योऽनिः) '(उणा-२५९)

५०   इत्यनि:, बाहुलकाद् दीर्घत्वे सारणिः, स्त्रीलिङ्गः । त्रीणि 'नीक' इत्याह्वायोः । (“नीका''[शेषनाममाला४।१६९ ॥] इति शैषिकम्) ॥ 

सिकता वालुका:

         १ "केन जलेन सिता बद्धाः, पृषोदरादित्वाद् वर्णविपर्ययादिः, ततष्टापि सिकता"["]इति धातुप्रदीपः । 

१. 'वञ्चति' इति४॥ २. 'वञ्चु चञ्चु' इत्यादिदण्डकोऽयं धातुर्गत्यर्थकः ॥ ३ 'इत्यादिना' इति३॥ ४ 'पतनाद्यो-' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.८१॥ ५. 'जलमार्गस्य' इति३॥ ६ वहति' इति१॥ ७ -न्ति' इति१॥ ८ 'उ-' इतिर, 'उपगीत' इति३॥ ९ तुलनीयोऽमरकोषः १।१०।१०॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३८, पृ.२८३॥, तत्र 'कूपा इति' इत्यस्य स्थाने 'विवराः' इति दृश्यते ॥ ११. द्र. अम.क्षीर. २।९।१० ॥, पृ.६२ ॥, स्वोपज्ञटीका ४।१०८८, पृ.२४२ ।। १२. 'वै-' इति २.५॥ १३. 'इति भाषा' इति४॥ १४ 'प्रन-' . इति३॥ १५. 'प्रना-' इति३॥ १६. 'गन्धे' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'गन्धने' इति सायणः, मा.धातुवृत्तौ काश्यपमतमुट्टक्य-"बन्धने इति काश्यपः" इत्युक्तम् , भ्वादिः, धातुसं-५६५, पृ.२०७॥ १७ -ज्' इति४॥ १८. '-दिः' इति३ ॥ १९:-ते' इतिर ॥ २०. '-त्' इति३॥ २१. '-णिः' इति ॥ २२. '-ह्वयाः' इति३॥ २३. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ३प्रतौ "निका तु सारणाविति शेषः" इति दृश्यते ॥ २४ द्र. टीकासर्वस्वम. भा-१, १।१०।९।।, पृ.१८१ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२३७, पृ.२८१ ॥

यद्वा सिक्यन्ते सिकताः । सिकिः सौत्रः, 'पृषिरञ्जिभ्यां कित्'(उणा-३९१) इत्यतच्, बाहुलकात् स्त्रीलिङ्गो बहु वचनान्तश्च । यल्लिङ्गानुशासनम्-"वा तु जलौकाऽप्स रसः सिकताः सुमनाः समाः''[लिङ्गानुशासनम्, स्त्रीलिङ्गाः, शो-९]। २ वलन्ते वालुकाः । 'वल संवरणे '(भ्वा. आ.से.), 'कञ्चकांशुका-'(हैमोणा-५७)इत्युके निपात्यते । वालिका इति तृतीयस्वरमध्योऽपि । यन्महेश्वर:-"वालिका वालुकावालापिछोलाकर्णभूषणे''[विश्वप्रकाशकोशः, कान्त वर्गः, श्रो-१६६]इति । सिकतानां पृथिवीकायिकत्वेऽपि 

१०   नद्यङ्गभूतत्वादप्कायावसरे पाठः। द्वे 'वेलू' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                     बिदौ पृषत्पृषतविपुषः ॥१०८९॥ 

           १ बिन्दति बिन्दुः, पुंसि। 'बिदि अवयवे'(भ्वा. प.से.), 'शम(स्व)स्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदिबन्धिमनिभ्यश्च' (उणा-१०)इति चकारादुप्रत्ययः । " ( अस्मादेव धातो बहुलकादुप्रत्ययः।) अत्र मैत्रेयः 'बिन्दुरिच्छु: '३।२।१६९ ॥ इति सूत्रं बशादि पठन् बिन्दुशब्दं व्युत्पादयन् (व्युदपाद यत्), वृत्तौ तु वि(वे)त्तेरेव तत्र पाठः''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५४] इति माधवः। तत्र। २ पर्षति सिञ्चति 

पृषत् क्लीबे। 'पृषु वृषु मृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), 'वर्त 

२०   माने पृषबृहन्महजगच्छतृवच्च'(उणा-२४१) इति साधुः । ३ पर्षति सिञ्चति पृषतः । 'पृषिरञ्जिभ्यां कित्'(उणा ३९१) इत्यतच्, पुंस्ययम् । ४ विरुद्धं प्लु(घ)ष्यतेऽनया विपट, स्त्रीलिङ्गः । 'पुष प्लुष स्नेहसेचनपूरणेषु (त्र्या. प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप् । विप्रुषौ, विपुषः इत्यादि । "पृषन्ति बिन्दुपृषताः पुमांसो विपुषः स्त्रियः''[अमरकोषः १।१०।६॥] इत्यमरः । तद्व्याख्याने तु पृषन्तीति बहुत्वं तान्तत्वाभिव्यक्तये, तदनुरोधाद् विपुष इत्युत्तरत्राऽपि"[ ]इति स्वाम्यादयः । "ननु बहुत्वमतन्त्रम्, 'पृषन् मृगे पुमान् 

बिन्दौ न द्वयोः पृषतोऽपि ना' "[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, यो-१३६] इति मेदिन्यादेः, "पृषन्तिबिन्दुपृषताः''[अमर-

३०   कोष:१।१०।६ ॥] इति त्रिभिर्द्वन्द्वः"[ ] इत्यन्ये, तन्मते पृष न्तिरितीकारान्तः शब्दः, तथा च-"पयःपृषन्तिभिः स्पृष्टा वान्ति वाताः शनैः शनैः"[]इति जाम्बु (म्ब)वती विजयमहाकाव्यम्''[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री २३४] इति मिश्राः । चत्वारि जलबिन्दोः ॥१०८९॥ 

जम्बालेचकिलौ पङ्कः कर्दमश्च निषद्वरः । 

शादः 

           १ "जलेन वलते जम्बालः। 'कर्मण्यण'३।२। १॥, पृषोदरादि:"[ ]इति स्वामी । जमति ग्रसते धूलमिति वा । "चमु छमु जमु झमु अदने'(भ्वा.प.से.), 'शीङो 

४०   रुकनकवत्तत्रवालन् (शीङो धुक्लक्कलञ्वालनः) '(उणा ४७८)इति बाहुलकादतोऽपि बालन्"[ ]इति सर्वधरः । क्लीबलिङ्गोऽयम् । २ अञ्चतीति इंचकिलः । 'अञ्च गतिपूजनयोः '(भ्वा.प.से.), बाहुलकादिले निपात्यते । तृतीयस्वरादिः, चवर्गाद्यप्रथमस्वरद्वितीयवर्णः, । यदुक्तवान् कविशिक्षाशुषसिद्धिप्रताने तृतीयेऽद्भुतविधिस्तबके चतुर्थे ऽमरचन्द्रः-"प्रावृण्मासाविव शोभिताविचकिलमालया स्त्रीति कीदृशौ प्रावृण्मासौ? इचकिलमालया शोभिताविव, पक्षे स्त्री, कीदृशी? विचलिकमालया केतकीमालया शोभिता" []इति । ३ पञ्च्यते विस्तार्यते जलेनेति पङ्कः । 'पचि 

५०   विस्तारे '(चु.उ.से.), 'पचि व्यक्तीकरणे'(भ्वा.आ.से.), करणे घञ् , अस्त्रियाम् । ४ कर्दति कुत्सितं शब्द करोति कर्दमः । 'कर्द कुत्सिते शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'कर्दि कडेरम: '(दशपाधुणा-७।४०)इत्यमः । ५ निषीदन्ति निमज्जन्ति प्राणिनोऽत्रेति निषद्वरः । 'षद्लु विशरणादौ' (भ्वा.तु.प.अ.), 'नौ सदेष्ट्वरच्' (उणा-२८०)इति ष्ट्वरच्,

१. स्वामिमतेऽयम्, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल संवरणे सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ २. '-मध्यस्वरोऽपि' इति१॥ ३. '-य-' इति१.४.५ ॥ ४ कोष्ठान्तर्गतपाठः ३प्रतौ न दृश्यते ॥ ५. द्र. धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-५२, पृ.१०॥ ६. '-मोचन-' इति मैत्रेयः, '-सेवन-' इति सायणः ॥ ७ '-पूरणगतेषु' इति१॥ ८ 'स्त्रियाम्' इति३.४.५ ।। ९ '-नं' इति१.२.३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३४, पृ.२७९॥ ११. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"विगतः प्रोषो दाहोऽस्या विपुट्" इत्येव दृश्यते, १९६॥, पृ.६२ ॥ १२. '-दयः' इति३॥ १३. टीकाकृताम्- 'इचिकिलः' शब्दोऽभीष्टः, पूज्याचार्यश्रीविजयकस्तूरसूरीश्वरमहाराजकृतचन्द्रोदयाभिधगूर्जरभाषा टीकायाम्- "जम्बालः (पु.न.), चिकिलः, पङ्कः (पु.न.)" इति दृश्यते, ४।१०९० ॥, पृ.२४८ ॥, स्वोपज्ञटीकायामपि तथैव दृश्यते ॥ १४. अम.क्षीर. टीकायाम- 'जमति ग्रसते जम्बालः' इत्येव दृश्यते, १९९॥, पृ.६२ ॥ १५. '-ति' इति५॥ १६. 'धूल-' इति१॥ १७ '-' इति३॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२३७, पृ.२८२॥ १९. 'पुंक्ली:' इति३॥ २०. 'इचि-' इति५॥ २१. '-दिचवर्गादि ' इति३॥ २२. '-क्' इति१.२॥ २३. ३प्रतौ नास्ति॥ २४ '-कडोरमः' इति दशपाधुणादिगणे ॥ २५. 'नौ सदेः' इत्येवोणादिगणे ॥

‘सदिरप्रते:'८।३।६६ ॥ इति षत्वम् । निषीदन्तं वृणो तीति अचि वा । ६ शीयन्ते छिना भवन्ति शादः । 'शद्ल शातने '(भ्वा.तु.आ.अ.), 'ज्वलितिकसन्ते - भ्यो णः'३।१।१४० ॥ । “श्यति तनूकरोति पादौ, 'शाशमि (शपि)भ्यां ददा(द)नौ'(उणा-५३७)इति दप्रत्यये शादः" [ ]इति स्वामी । "शादशाद्वलपलालशालयः''[] इत्यू ष्मविवेकात् तालव्यादिः । चिक्खल्लों देश्याम, संस्कृते ऽपि । षट् पङ्कस्य ॥ 

हिरण्यबास्तु शोणः 

१०         १ हिरण्यं वहति हिरण्यबाहुः । 'वह प्रापणे' (भ्वा.उ.अ.), 'वहिरहितलियसिभ्यश्च'( ) इत्युण प्रत्ययः । “हिरण्यं वहतीति, कर्मण्यणि हिरण्यवाह:"["] इति माधवी । “हिरण्यं वाहावस्य""]इति स्वामी । २ शोणति शोणः । 'शोण वर्णगत्योः '(भ्वा.प.से.), अच् । द्वे द्रहविशेषस्य ॥ 

                                                                            ___ नदे पुनर्वहः ॥१०९०॥ भिद्य उद्ध्यः सरस्वांश्च 

           १ नदति नदः । ‘णद अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.प.से.), अच्, तत्र । २ वहति वहः । अच् ॥१०९० ॥ ३ भिनत्ति 

२०   कूलानि भिद्यः । ४ उज्झत्युकमिति उद्ध्यः । 'उज्झ त्यागे '(तु.प.से), 'भिद्योद्ध्यौ नदे कर्तरि '३।१।११५॥ इति निपातनात् साधू । ५ सरः प्रसरणमस्त्यस्य सरस्वान्, तान्तः । पञ्च सामान्येन 'वाहला' इत्याख्यस्य ॥ 

                                                                                  द्रहोऽगाधजलो ह्रदः ।     

            १ द्रुह्यति द्रहः । 'द्रुह द्रोहे '(दि.प.से.), अचि, पृषोदरादिः । २ अगाधमतलस्पर्शि जलमत्र अगाध जलः । ३ ह्रादन्त्यव्यक्तं शब्दं कुर्वन्त्यत्र ह्रदः । 'हाद अव्यक्ते शब्दे '(भ्वा.आ.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घञ्, पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वत्वम् । त्रीणि द्रहस्य ॥ 

कूप: स्यादुदपानोऽन्धुः प्रहिः 

३०       १ कौति शब्दायते प्रतिशब्देनेति कूपः, अस्त्रि याम् । 'कु शब्दे'(अ.प.से.), 'कुसुयुभ्यश्च'(दशपाधुणा ७५)इति पो दीर्घत्वं च । कुत्सिता आपोऽत्रेति पृषो दरादिर्वा । २ उदकं पिबन्त्यस्मिन् उदपानम्, अस्त्रि याम् । अधिकरणे ल्युट्, 'उदकस्योदः संज्ञायाम्'६।३। ५७॥। ३ अम्यते गम्यते अन्धुः। 'अम्(अम) गत्यादौ । (भ्वा.प.से.), 'अर्जिशिकम्यमियसि(पशि) बाधामृर्जिभ्यः कुः(-मृजिपशितुग्धुग्दीर्घहकाराश्च) '(उणा-२७) इति कुः, नुक्, धुगागमश्च । अनन्ति जीवन्त्यनेनेति वा । 'अन प्राणने'(अ.प.से.), मित्रवादित्वात् कुः, धश्चान्तादेशः । ४ 

४०   प्रह्रियते जलमस्मादिति प्रहिः। 'प्र(प्रे) हरते: कूपे'(उणा ५७४) इत्यनेन हब इ: डिच्च, डित्त्वाट्टिलोपः, पुंस्येतौ । "पुंस्येवान्धुपही कूप उदपानं तु पुंसि वा"[अमरकोषः १।१०।२६ ॥]इत्यमरः । चत्वारि कूपस्य ॥ 

                                                                              नेमी तु तत्रिका ॥१०९१॥ 

          १ नीयते जलमनया नेमिः । ‘णीञ् प्रापणे' (भ्वा.उ.अ.), 'नियो मिः '(उणा-४८३) इति मिः, 'कृदि कागत् '(गणम ८।१।४५ ।।) इति ङीषि नेमी । २ तस्य कूपस्यान्ते रज्वादिधारणार्थं त्र्यत्रं दारु तत्रिका । त्रिस्रो ऽणयोऽस्या इति त्रिशब्दात्, '[सङ्ख्यायाः] संज्ञासङ्घ-

५०   सूत्राध्ययनेषु'५।१५८ ॥ इति कन्, टाप् । “त्रिका कूपस्य नेमौ स्यात्''[विश्वलोचनकोशः, कान्तवर्गः, श्री-१४] इति श्रीधरः। “नेमिस्त्रिकायां कूपस्य''[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, श्री-२७]इति महेश्वरः। द्वे कूपस्याऽन्ते रज्ज्वादि धारणार्थं त्र्यलदारुणः । भमण' इति भाषा ॥१०९१॥ 

नान्दीमुखो नान्दीपटो वीनाहो मुखबन्धनें । 

          १ नान्द्या इव मुखमस्य नान्दीमुखः। २ नान्दीव __पये नान्दीपटः । ३ विशेषेण नह्यते कूपमुखमनेनेति 

१. '-तिः' इति१.३ ।। २. '-न्ति' इति१.४॥ ३ इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ४. '-यते' इति५॥ ५. 'शो-' इति१.२.४.५ ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वरिवर्गः, यो-२३७, पृ.२८२ ॥ ७ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"शीयन्तेस्मिशादः" इत्येव दृश्यते, १९९॥, पृ.६२॥ ८. 'विस्कल्लो' इति स्वोपज्ञटीकायाम् ॥ ९. 'त्रीणि' इति४॥ १०. '-न्ति' इति१॥ ११. 'इत्यण्प्र-' इति३, 'इत्युप्र-' इति५ ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२६१, पृ.३१३ ॥ १३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायां हिरण्यवाहशब्दमाश्रित्य "हिरण्यं वहति (हिरण्यवाह)" इति व्युत्पत्तिदृश्यते, १९३४॥, पृ.६७॥ १४. 'उत्सर्ग' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. 'कर्तरि' इत्यष्टाध्याय्यां न दृश्यते ॥ १६. 'प्रश-' इति४.५ ॥ १७. 'ख्यातस्य इति१.३॥ १८. 'जिघांसायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. '-मन्त-' इति४.५॥ २०. ५प्रतौ नास्ति ॥ २१. '-बत्य-' इति५ ॥ २२. '-टि' इति१.२॥ २३. 'गतौ' इति३ ॥ २४. '-धि-' इति३॥ २५. '-न्धुः प्रहिः' इत्यमरकोषे ॥ २६. '-स्त्र-' इति२.५ ।। २७ 'सर्वधरः' इति३ ॥ २८. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ २९. 'भ्र-' इति१.३॥ ३०. '-नम्' इति५ ॥ ३१. इतोऽग्रे १प्रतौ 'मुख' इति दृश्यते ॥

वीनाहः । 'नह(णह) बन्धने'(दि.उ.अ.), करणे घञ्, 'उपसर्गस्य घञि-'६।३।१२२॥ इति दीर्घः । "वीनाहम स्त्रियाम्''[]इति वैजयन्ती । ४ कूपस्य मुखं बध्यतेऽनेनं मुखबन्धनम् । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), करणे ल्युट्, तत्र । कूपस्य ऊर्श्वे इष्टकादिभिर्मुखबन्धनस्य त्रीणि । 'कूपकंठ' इति भाषा ॥ 

आहावस्तु निपानं स्यादुपकूपे । 

           १ आहूयते पानाय पशवोऽत्र आहावः, द्वितीय स्वरादिः । 'ह्वेञ् आह्वाने'(भ्वा.उ.अ.), "निपानमाहावः'३।३ । 

१०   ७४॥ इति घञि साधुः। २ नियतं पिबन्त्यत्र निपानम् । करणे ल्युट् अस्त्रियाम् । कूपस्य समीपे शिलादिबद्धं पशु पानार्थं कूपोद्धृताम्बुस्थानम् उपकूपम्, तत्र । "स्थिरतुरङ्गम भूमि निपानवन्मृगवयोगवयोपचितं वनम्"[रघुवंशम्, सर्ग: ९, श्री-५३]इति रघुः । द्वे 'अवाहद्दु' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                              अथ दीर्घिका ॥१०९२॥ 

वापी स्यात् 

           १ दीर्धेव दीर्घिका । 'संज्ञायां कन्'५ ।३ ७५ ।।, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वम् ॥१०९२॥ २ उप्यते ऽस्यां पद्मादिकमिति वापिः । 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने'

२०   (भ्वा.उ.अ.), 'घसिरपिपजिवाजिवपिध्वजि(वसिवपिव दिराजिवजिध्वजि)-'(दशपाधुणा-१५३) इत्यादि] नेञ्, [वृद्धि:], 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१४५॥)इति वापी। वापिरपि। “वाप्यां वापिरपि स्मृता"["]इति द्विरूपकोषः । द्वे वाप्याः । 'वावि' इति भाषा ॥ 

                                                            क्षुद्रकूपे तु चुरी चुण्ढी च चूतकः । 

           १ क्षुद्रश्चासौ कूपश्च क्षुद्रकूपः, तत्र । चोरति चुरिः । 'चुर स्तेये'(चु.उ.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा ५५९)इतीन्, ङीषि चुरी । २ चमन्त्याचमन्त्यस्यां चुण्ढिः । 'चमेरुच्चात: '(हैमोणा-६३२)इति ढिः, ङीषि चुण्ढी । 

   "अदृष्टातिशयो नित्यानुभूतबहु मन्यते । 

३०   मन्यते रोहिषस्तुष्यश्चण्ढीमपि महोदधिम् ॥१॥"[]इति प्रयोगः । ३ श्चोतति चूतकः । 'श्चतिर् क्षरणे'(भ्वा. प.से.), 'कीचक- '(हैमोणा-३३)इत्यादिनाऽके साधुः । यथा-"चूतकानां रसं पीत्वा पान्थाः पथि सुखं ययुः"["] इत्यत्र चूतकानां कूषानामाम्राणां चेत्यर्थः । मालाकारस्तु "चुण्ढीविवरोत्साश्च"[]इति चुण्ढीशब्देन वेरकनामान्याह । त्रीणि लघुकूपस्य ॥ 

उद्घाटकं घटीयन्त्रम् 

           १ उद्घाटयति प्रकाशयय॑म्भ उद्घाटकम् । घटेर्णिजन्ताद् ण्वुल् । उद्घाटनमपि । “ऊर्ध्वं हन्यतेऽनेन 

४०   उद्घाटनम्''["]इति कौटिल्यः । २ घट्यो यन्त्र्यन्तेऽत्रेति घटीयन्त्रम् । 'यत्रि बन्धने '(चु.उ.से.), करणे घञ्। “येन कूपादेर्जलमूर्ध्वं वाह्यते"[अभि.स्वोपज्ञटीका४।१०९३] इति मूलवृत्तौ । सामान्येनोक्तत्वात् 'चडसघर्डिं माले' इत्यादेहूँ । 

                                                                          पादावर्तोऽरघट्टकः ॥१०९३॥  

           १ पादाभ्यामावर्त्यते भ्राम्यते पादावर्तः । 'वृतु वर्तने '(भ्वा.आ.से.), घञ् । २ अरान् घट्टयति, अरा घट्यन्तेऽत्र वा अरघट्टः । 'घट्ट चलने'(भ्वा.आ.से,चु. उ.से.), अच्, घञ् वा । स्वार्थे कनि अरघट्टकः । द्वे अरघट्टस्य ॥१०९३॥ 

५०  अखातं तु देवखातम् 

           १ खायत इदमिति खातम् । ‘खनु अवदारणे' (भ्वा.उ.से.), कर्मणि क्तः, 'जनसनखनाम्- '६।४।४२ ।। इत्यात्वम्। न खातम् अखातम्, कवर्गद्वितीयमध्यम् । २ देवैः खातं देवखातम्। "अपौरुषेयं देवखातम्, अत्र देव पदमकृत्रिमत्वप्रदर्शनार्थं निर्निमित्तं स्वतः सिद्धमिति 

१. वैजयन्तीकोषे- "पीनाहस्तु स्त्रियां" इति दृश्यते, ४।२८ ॥, पृ.११२॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०९२ ।।, पृ.२४३॥ ३ -नेति' इति१॥ ४ 'हृञ् स्वर्धायां शब्दे च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५, 'निपात-' इति१.३॥ ६ '-डु' इति१.२॥ ७ 'आह्वस्य' इति४॥ ८ 'क'

डुवप् बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. '-वजि-' इति१, '-वाजिवजि-' इति३॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका. भा-१. वारिवर्गः, श्रो-२५६, पृ.३०७॥, रामाश्रमी१।१०।२८॥, पृ.१३३॥ १२. 'वावा 

॥ प.१३३॥ १२. 'वावडी' इति४॥ १३. '-त्यां' इति१.३॥ १४. द्र. अबैकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३३९ ॥, पृ.१८॥ १५. '-न्ति' इति ॥ १६. '-न्त्य-' इति ॥ १७ द्र. अम.क्षीर.२।१०।२८ ॥ पृ.२३१ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०९३ ॥, पृ.२४३॥ १८ 'सङ्कोचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. '-घड-' इति३॥ २०. '-ला' इति१, '-लि' इति४॥ २१. '-हट्ट-' इति१.२.५॥ २२. '-र्थनिमि-' इति३ ।।

[या]वत्''[]इति पञ्जिकादयः । “अखातो देवखातकः" []इति पुंस्काण्डेऽमरदत्तात् पुंस्यपि, “अखातः''[]इति तु स्वामी। द्वे कुण्डस्य। कुण्डमपि । “कुण्डं देवजलाधारे" [विश्वलोचनकोशः, डान्तवर्गः, शूो-४]इति श्रीधरः ।। "नदीषु देवखातेषु प्रातः स्नायाद् दिने दिने । तदभावे तडागे वा वाह्ये स्नानं समाचरेत् ॥१॥"[] इति विष्णुः। "द्वे देवद्वारस्थजलाशयस्य"[ ]इति तु मिश्राः । 

                                                                             पुष्करिण्यां तु खातकम् । 

            १ पुष्करं जलम्, तदेतस्यामस्तीति पुष्करिणी । 

१०   'पुष्करादिभ्यो देशे'५।२।१३५ ॥ इतीनिः, 'ऋन्नोभ्यो ङीप्' ४।१५॥ । वर्तुला पुष्करावती चेयम् । “समचतुरस्रा पुष्करिणी''[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२५५] इति मिश्राः । २ खन्यते खातम्, ह्रस्वं खातं खातकम् । 'यावादिभ्यः कन्'५।४।२९॥ । द्वे पुष्करिण्याः ॥             

                                          पद्माकरस्तडागः स्यात् कासारः सरसी संरः ॥१०९४॥ 

           १ पद्मानामाकर उत्पत्तिस्थानं पद्माकरः । "क्व चित् पद्मशून्येऽपि, योग्यतया''["]इति तु सुभूतिः । २ 

तड्यते आहन्यते तडागः, पुंक्ली. । 'तड आघाते'(चु.प.

२०   से.), 'तडागादयश्च'( )इत्यनेनाऽऽकप्रत्यये कस्य गत्वे च, निपातनात् 'तडेराग: '(हैमोणा-९७) इत्यागो वा । "पिना कादित्वादाकप्रत्यये तडाक इति केचित्''["]इति सर्वा नन्दः । एतौ तृतीयवर्गतृतीयमध्यौ । “तटमकति तटाकः" ["]टमध्य इत्यन्ये । ३ कासति(कासते) वाताहततरङ्गैः शब्दायते कासारः । 'कासृ शब्दे'(भ्वा.आ.से.), 'तुषा रादयश्च'(उणा-४१९) इत्यारन् । “कं जलमासरत्योति [वा], 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकादधिकरणे घञ्" ["]इति तु भट्ट । कासन्ते बकादयोऽत्रेति वा, आरनेव 

प्रत्ययः । सरति जलमस्यां सरसी । 'सृ गतौ'(भ्वा. प.अ.), असुन्, गौरादित्वाद् ङीषि । "सरसीः परि-

३०   शीलितुं मया''[नैषधीयचरितम्, सर्गः-२, श्रो-४०] इति श्रीहर्षः । ५ सरन्ति जलान्यत्रेति सरः, क्लीबे । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), असुन् । मिश्रास्तु-"कासारस्त्वल्पसरसि 

सरसी तु महासरः''[]इति विशेषमाह । पञ्च सरसः । 'तलाव' इति भाषा ॥१०९४॥ 

वेशन्तः पल्वलोऽल्पं तत् 

           १ विशन्त्यत्र भेकमहिषादय इति वेशन्तः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), 'जविशिभ्यां झच्'(उणा-४०६), 'झोऽन्तः '७।१।३॥ । “वर्षास्वगाधजलः ग्रीष्मेऽल्पजल:

शुष्यति वा वेशन्तः"[पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-

४०   २५६]इति मिश्राः । २ पलति गच्छति पल्वलः । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'साधसिवर्णसितन्दुलाङ्कुशवर्षेषुलपल्व लधिष्ण्यशल्याः (सानसिवर्णसिपर्णसितण्डुलाङ्कुशचषाले ल्वलपल्वलधिष्ण्यशल्याः)'(उणा-५४७) इति वलच् । अस्त्रियामयम् । तल्लो देश्याम, संस्कृतेऽपि । तत् सरोऽल्पं लघु । द्वे लघुतटाकस्य ॥ 

                                                                                   परिखा खेयखातिके । 

           १ परितः खन्यते परिखा । ‘खनु अवदारणे' (भ्वा.उ.से.), 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२।१०१॥)इति डः। २ खन्यते खेयम् । ‘ई च खनः '३।१।१११ ॥ इति यत् । ५० ३ खातैवं खातिका । स्वार्थे कनि, 'प्रत्ययस्थात्-' ७।४।४४॥ इतीत्वम् । दुर्गवेष्टनहेतुरियम् । त्रीणि 'खाई' इति ख्यातायाः॥ 

                                            स्यादालवालमावालमावाप: स्थानकं च सः ॥१०९५॥        

            १ आलूयते तरुसेकार्थं खन्यते आलवालम,

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२५५, पृ.३०५ ॥ २. 'सिद्धमिति तु पञ्जिकादयः' इति१, 'सिद्धमिति वदन्ति' ('वदति' इति२) पञ्जिकादयः इति२.३ ॥ ३. रामाश्रमी१ ।१०।२८॥, पृ.१३२॥ ४ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"नागादिकुण्डमकृत्रिममाखातमित्येके" इति दृश्यते, १९२७॥, पृ.६६ ।। ५. 'सर्वधरः' इति३॥ ६. "नदीषु देवखातेषु तडागेषु सर:सु च । स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च ॥" इति मनुस्मृत्याम् , ४१२०३ ॥, पृ.१६७ ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२५५, पृ.३०५ ॥, तत्राऽग्रे-"इत्यन्ये कोक्कटादयः" इति दृश्यते ॥ ८ ४प्रतौ नास्ति ॥ ९. 'ङीष्' इति२.३॥ १०. 'वे-' इति३॥ ११. 'समा-' इति पदचन्द्रिकायाम् ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री २५५, पृ.३०६-३०७॥ १३. 'ता-' इति३॥ १४ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"कमासरत्यत्र कासारः" इत्येव दृश्यते, १।९।२८ ॥, पृ.६६॥ १५. द्र. स्वोपज्ञटीका ४१०९४ ॥, पृ.२४३ ॥ १६. 'लघुः' इति३.४.५ ॥ १७. '-डा-' इति५ ॥ १८. '-तेव' इति३ ॥ १९. '-ल आ-' इति३.५ ।।

अस्त्रियाम् । अमरस्तु-"स्यादालवालम्''[अमरकोषः१।१०। २९॥] इति क्लीबे प्राह । 'लूञ् छेदने '(त्र्या.उ.से.), आपर्वः 'स्थाचतिसृजो(मृजे)रालज्वालञानीयरः(-ली यच:) (उणा-११३)इति बाहुलकादतोऽप्याल(-च्)। "आ समन्ताजललवमालाति इति मूलविभुजादित्वात् कः"[] इति स्वामी । “आलिं सेतुं वलते धत्ते, कर्मण्यणि पृषो दरादिः''[]इति पञ्जिका । दीर्घादिरेवायम् । “शाखा दिशो जलधिमण्डलमालवालम्'' []इति प्रयोगः । “अल वालगोधिषु(-रोधिषु?) पयःसु बिभ्रतः सपलाशिराशिमिव t

१०   मूलसन्ततिम्''[]इति माघे ह्रस्वादिश्च । अपशब्द एवाय मित्येके । २ आवलते बहिरनियमादम्भोऽत्रेति आवालम्, क्लीबे। व्याडिस्तु-"आवालो जलपिण्डलः"[ ]इति पुंस्य प्याह । 'वल वल्ल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), आपूर्वः, 'हलश्च'३।३।१२१॥ इति घञ् । ३ आ उप्यतेऽम्भोऽत्रेति आवापः । “आयूर्वो वपिासार्थः''[]इति कलिङ्गः, घञ् । वृक्षसेकार्थं द्रवतोऽम्भसो यत् स्थानकं स्थानं स आलवाल इत्यन्वयः। यदुक्तम्-"आलवालं विदु/रा धारणं द्रवतोऽम्भसः''[]इति । “आवाल आलवालः स्यादा वापः स्थानकं तथा''[हलायुधकोश:२।१८५॥] इति हला 

२०   युधः । त्रीणि 'थाणुं' इति ख्यातस्य॑ ॥१०९५॥ 

आधारस्त्वम्भसां बन्धः 

          १ आध्रियते जलादिकमत्रेति आधारः । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.अ.), अधिकरणे घञ्, 'आ(अ) ध्याय न्याय-'३।३।१२२ ॥ इत्यादिना आपर्वात् 'धृजे अनवस्थाने (अवस्थाने)' इत्यस्य घर्जि निपातनाद् वा । “आधार श्चाधिकरणे आ(प्या)लवालेऽम्बुधारणे"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री-१६७]इति महेश्वरः । यथा-"समुद्रः प्रलयो न्मुद्र: किमाधारेण धार्यते''[]इति । क्षेत्रादिसेकार्थं यत्राम्भ: सञ्चीयते, सोऽम्भसां बन्धः । एकं जलबन्धस्य ॥ 

                                                                                निर्झरस्तु झरः सरिः । 

३०   उत्सः स्रवः प्रस्रवणम् 

           १ निसर्यति जलमत्र निर्झरः । ‘झ्ष् वयोहानौ' (दि.प.से.), अच्। अन्योपसर्गनिवृत्त्यर्थं "निर उपादानम् । निर्झरन्यनेनेति, 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ । २ एवं झरः । "षित्त्वादङि झरा, 'अच इ: '(उणा-५७८)झरिः, ततो ङीषि झरी च"[ ]इति स्वाम्यादयः । निरभावे झरः । ३ सरति सरिः, स्त्रीलिङ्गः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अच इ:'(उणा-५७८)इति इः। ४ उनत्ति उत्सः , पुंसि । "उत्स स्त्वस्त्री"["]इति वाचस्पतिः । 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), 'उद्यमि-(उन्दिगुधि-)(उणा-३४८)' इति सः । ५ स्रवति 

४०   स्रवः । 'सु गतौ'(भ्वा.प.अ.), अच् । ६ प्रस्रवन्त्यनेने गिरयः प्रस्त्रवणम् । करणे ल्युट् । षट् निर्झरस्य ॥ 

                                                                        जलाधारा जलाशयाः ॥१०९६॥ 

           १ जलान्याध्रियन्तेऽत्र जलाधाराः। 'अध्याय न्याय-'३।३।१२२॥ इत्यादिना घअन्तः । यद्वा जलानामा धारा जलाधाराः । सामान्येन वाप्यादयः । २ जलमा शयो हृदयमेषां जलाशयाः । जलमाशेते एषु वा । 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः । द्वे सामान्येन सर्ववाप्यादिजलस्थानस्य ॥१०९६॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२५७, पृ.३०८ ॥ २. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-" (आधारः) क्षेत्रादिसेकार्थं यत्र संचीयते ऽम्भः । वृक्षसेकार्थं तले द्रवतोम्भसः स्थानं, यदाहु:- आलवालं विदुर्धीरा धारणं द्रवतोऽम्भसः, मुनिश्च अपां धारणमाधारस्तदल्पं चालवालकम्, आलूयते खन्यते-आलवालम् ।" इति दृश्यते, १।९।२९ ॥, पृ.६६॥ ३ '-रात्' इति३॥ ४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१०।२८, पृ.१९७ ॥, तत्र- "मूलं फणाः फणिपतेर्गहनं च मध्यं शाखा दिशो जलधिमण्डलमालवालम्" इति दृश्यते ॥ ५. माघकृतशिशुपालवधकाव्ये- "विपुलालवालभृतवारिदर्पणप्रतिमागतैरभिविरेजुरात्मभिः । यदुपान्तिकेषु दधतो महीरुहः सपलाशराशिमिव मूल संहतिम् ॥" इति दृश्यते, सर्गः-१३, थो-५७, पृ.३२८॥ ६ द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०९५ ॥, पृ.२४३ ॥, तत्र- '-पिण्डलः' इत्यस्य स्थाने '-पिण्डिलः' इति दृश्यते ॥ ७ '-वन्तोऽ-' इति१.५ ॥ ८ द्र. अम.क्षीर.१।९।२९ ॥, पृ.६६ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०९५ ॥, पृ.२४४॥ ९. '-णु' इति३ ॥ १०. 'भाषा' इति२ ॥ ११. 'धृज्' इति१.५॥ १२. 'धृञ् धारणे अनवस्थाने वा' इति४ ॥, 'स्थाने' इति क्षीरतरङ्गिणी ॥ १३. 'घजिति' इति१॥ १४ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३५१५ ॥, पृ.२२१॥ १५. '-ते' इति१.४॥ १६. 'निरु-' इति३ ॥ १७ -रत्य-' इति४॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शैलवर्गः, श्रो-४३, पृ.६४॥ १९. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१०९६ ॥, पृ.२४४॥ २०. '-नेति' इति१॥ २१. '-टि' इति१.२.५ ॥ २२. 'घप्रत्यये' इति४॥

                                  ॥ एकेन्द्रियेषु तेजस्कायः॥ 

       अथ तेजस्कायमाह 

वह्निर्वृहद्भानु-हिरण्यरेतसौ 

                                                                         धनञ्जयो हव्यहविर्तुताशनः । कृपीटयोनिर्दमुना विरोचना           

                                                 _____ऽऽशुशुक्षणी छागरथस्तनूनपात् ॥१०९७॥ कृशानु-वैश्वानर-वीतिहोत्राः 

                                                                          वृषाकपिः पावक-चित्रभानू । अप्पित्त-धूमध्वज-कृष्णवर्मा 

                                                      ऽर्चिष्मत्-शमीगर्भ-तमोज-शुक्राः ॥१०९८ ॥ 

१०   शोचिष्केशः शुचि-हुतवहो-पर्बुधाः सप्तमन्त्र 

                                                ज्वालाजिह्वो ज्वलन-शिखिनौ जागृविर्जातवेदाः । बर्हिःशुष्माऽनिलसख-वसू रोहिताश्वाऽऽश्रयाशौ 

                                          बहिर्कोतिर्दहन-बहुलौ हव्यवाहोऽनलोऽग्निः ॥१०९९॥ विभावसुः सप्तो-दर्चिः 

           १ वहति हव्यमिति, वहति तेजो वा वह्निः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'वहिश्रिब्युश्रु(श्रिश्रुयु)[ग्ला] हात्वरिभ्यो नित्'(उणा-४९१)इति निप्रत्ययः । २ बृहन्तो 

भानवोऽस्य बृहद्भानुः । ३ हिरण्यं रेतोऽस्य हिरण्य 

२०   रेताः, सकारान्तः। यत्स्मृति:-"अग्नेरपत्यं प्रथमं सुवर्णम्" []इति । ४ धनं जयति यथेष्टं ददाति धनञ्जयः ।  'जि जये'(भ्वा.प.अ.), 'संज्ञायां भृतवृजि-'३।२।४६ ॥ 

इत्यादिना खच्, 'अरुर्द्विषत्-'६।३।६७ ॥ इति मुम् ॥ "ईश्वराद् ज्ञानमिच्छेच्च धनमिच्छेद् हुताशनात् । आरोग्यं भास्करादिच्छेजयमिच्छेजनार्दनात् ॥१॥"[] इत्युक्तेश्च । “धनं जितवान् आयत्तीकृतवान् ततो धनम भिलष्यते''[] इत्यागमो वा । ५-७ हव्यं हविर्तुतं चा ऽश्नाति हव्याशनः, हविरशनः, हुताशनः । [यौगिक त्वाद् हव्यभुम् इत्यादयः] । ८ कृपीटं जलयोनिरस्य कृपीटयोनिः । “अद्भ्योऽग्निब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोह-

३०   मुत्थितम्"[मनुस्मृतिः, अध्या-९, शो-३२१] इति मनुः । यथा-"कृपीटयोनेरुदियाय तेजः''[] । "कृपीटमुदरे नीरे" [विश्वलोचनकोशः, टान्तवर्गः, शो-४१] इति श्रीधरः । कृपीटस्याम्भसो योनिः, मेघानां धूमजत्वात्, "अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते"[] इत्युक्तेः । ९ दाम्यति दमुनाः, सकारान्तः । 'दएँ उपशमे'(दि.प.से.), अतो ऽन्तर्भावितण्यर्थाद् ‘दमेरुनस्(-सिः)' (उणा-६७४)इत्यु नस्(-सि:)। दमूना इति दीर्घमध्योऽपि । “दमुना दमूनाः प्राचीनवर्हि [:शुचिबर्हि ]षौ"[]इति नामनिधानात् । १० विरोचते विरोचनः । 'रुच दीप्तौ"(भ्वा.आ.से.),

४०   नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ११ आशोष्टुमिच्छति, आपूर्वात् शुष्यतेः सन्नन्ताद् 'आङि शुषेः सन् (सनश्) छन्दसि' (उणा-२६०)इति अनिः, भाषायां च दृश्यते, द्विपञ्चम स्वरमध्यः । शुचेग़लर्तिकर्मणः, क्विपि, शुक् दीप्तिः, क्षणिहिं सार्थः, 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा-५५७)इतीन्, सनोतेर्वा इन्, आशु शुचा दीप्त्यो क्षणिता हिंसिता तमसां सञ्चिता संभक्ता वा पाकदाहप्रकाशनादेः स्वव्या पारस्य । यद्वा आयूर्वाद् शुषे(शुचे)रन्तर्भूतण्यर्थत्वात् सनि आशुशुक्ष इति स्थिते 'आङि शुषेः सन:- '(उणा २६०)इति विहितो निप्रत्ययो बाहुलकाद् शुचेरपि भवति,

५० 

. १. १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ २. द्र. अम.क्षीर.१।११५५ ॥, पृ.१८ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१०९७ ॥, पृ.२४४॥, टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११५५ ॥, पृ.४२ ॥,

पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-५०, पृ.७५ ॥ ३. '-व्र-' इति२.४.५॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-४८, पृ.७२॥ ५. 'वा-' इति५॥ ६ 'सर्वधरः' इति३॥ ७ 'दम' इति३॥ ८ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-१, स्वर्ग वर्गः, श्री-५१, पृ.७५ ॥, रामाश्रमी१ १ ५६ ॥, पृ.२९॥ १०. 'रुच दीप्तावभिप्रीतौ('-प्रीत्यां' इति मैत्रेयः) च' इति. क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. 'अ-' इति४.५ ॥ १२. "यद्यप्ययं छान्दसः शब्दस्तथापि कवयो भाषायामपि प्रयुञ्जते । यथा- 'मन्त्रपूतानि हवींषि प्रतिगृह्णात्ये तत् प्रीत्याशुशुक्षणिः' इति बाण:(काद०४४)। अत एवाह श्वेतवनवासी 'भाषायामपि कवयः प्रयुञ्जते बाहुलकात्'(पृ.९१)इति । प्रक्रिया कौमुदीटीकाकृदपि 'भाषायामपीति केचित्'(भा-२, पृ.६०४)इत्याह । 'बाहुलकाल्लोकेऽपि'(पृ.५१)इति नारायणः।" इति दशपाधुणादिवृत्ति संग्रहे टिप्पणी, पृ.५ टि.३॥ १३. '-लिति' इति१.४॥ १४ '-नि' इति३ ॥ १५. '-प्त्योः ' इति१॥ १६. 'युचे-' इति१.२ ॥