१ श्रुिष्यत्यस्मिन् धात्रीति शेषः । 'श्रूिष आलि ङ्गने'(दि.प.अ.), 'झूिषेः शे च'(हैमोणा-५४३)इति षः । शिष्यत इति वा । “शिष्ल विशेषणे'(रु.प.अ.), भावे घञ् । “शेतेऽस्मिन् हरि:''[ ]इत्यन्ये । २ नागानाम धिपो नागाधिपः । ३ नास्त्यन्तोऽस्येति अनन्तः । ४ द्वे सहस्रेऽक्ष्णामस्य द्विसहस्त्राक्षः । 'बहुव्रीहौ सक्थ्य क्ष्णोः [स्वाङ्गात्] षच्'५ ।४।११३॥ । ५ अलति पाता लम् आलुकः । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), बाहुल कादुकञ् । पञ्च शेषस्य ॥१३०७॥ 

१०           अथ तद्वर्णविशेषमाह 

स च श्यामोऽथवा शुक्ल: सितपङ्कजलाञ्छनः । 

             स्पष्टम् ॥ 

                                    वासुकिस्तु सर्पराजः श्वेतो नीलसरोजवान् ॥१३०८॥ 

          १ वसु रत्नं के मस्तकेऽस्य वसुकः, तस्याऽपत्यं वासुकिः । 'अत इञ्'४।१।९५॥ । २ सर्पाणां राजा सर्पराजः । 'राजाह:सखिभ्यष्टच्'५।४।९१ ॥, 'राजदन्तादिषु परम्'२।२।३१॥ । श्वेतो वर्णेन, नीलोत्पललाञ्छनश्चाऽयम् । द्वे वासुकिसर्पस्य ॥१३०८॥     

                                                    तक्षकस्तु लोहिताङ्गः स्वस्तिकाङ्कितमस्तकः । 

२०        १ तक्ष्णोति रिपून् तक्षकः । 'तक्ष त्वक्ष (तथू त्वक्षू) तनूकरणे'(भ्वा.प.वे.), ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३॥ इति ण्वुल् । स्वस्तिकलाञ्छनोऽयम् । एकं तक्षकनागस्य ॥                     

                                         महापद्मस्त्वतिशुक्लो दशबिन्दुकमस्तकः ॥१३०९॥ 

           १ महान्ति पद्मान्यस्य महापद्मः । अर्शआदित्वादच्। एकं महापद्मनागस्य ॥१३०९॥ 

शङ्खस्तु पीतो बिभ्राणो रेखामिन्दुसितां गले । 

           १ पीतो वर्णेन, गले कण्ठे इन्दुसितां चन्द्रोज्ज्वलां रेखां बिभ्राणो दधानः । एकं शङ्खनागस्य ॥ 

                                            कुलिकोऽर्धचन्द्रमौलिालाधूमसमप्रभः ॥१३१०॥ 

३०       १ प्रशस्यं कुलमस्य कुलिकः । एकं कुलिक नागस्य ॥१३१०॥ 

__ अथ कम्बलाऽश्वतरधृतराष्ट्रबलाहकाः । 

           १ काम्यते कम्बलः । २ अश्ववत् तरति अश्वतरः । ३ धृतं राष्ट्रमनेन धृतराष्ट्रः । ४ बलते बलाहकः । एवं नामानश्चत्वारो नागाः ॥ 

                                              इत्यादयोऽपरे नागास्तत्तत्कुलसमुद्भवाः ॥१३११॥ 

           आदिग्रहणाद् महानीलादयः । [यदाह] –

  "महानीलः कुहरश्च पुष्पदन्तश्च दुर्मुखः । 

   कपिलो वामनः शङ्करोमां च करवीरकः ॥१॥ 

   एलापत्रः शुक्तिको हस्तिभद्रो धनञ्जयः ।। 

   दधिमुखः समानासोत्तंसकौ दधिपूरणः ॥२॥ 

   हारिद्रको दधिकर्णो मणिः शृङ्गारपिण्डकः ।। 

   कालियः शङ्खकूटश्च चित्रकः शङ्खचूडकः ॥३॥ 

इत्यादयोऽपरे नागास्तत्तत्कुलप्रसूतयः ॥''["]इति ॥१३११॥ 

निर्मुक्तो मुक्तनिर्मोक्तः 

           १ निर्मुच्यते स्म निर्मुक्तः । मुचेः कर्मकर्तृ विषयत्वात् कर्तरि क्तः । मुक्तो निर्मोको देहत्वगनेन मुक्तनिर्मोकः। निर्मुच्यत इति निर्मोकः । 'मुच्ल मोक्षणे' (तु.उ.अ.), कर्मणि घञ्, 'चुजोः कु घिण्ण्यतो: '७।३ । ५२॥ इति कुत्वम् । एकं कञ्चुकरहितसर्पस्य ॥ 

५०        उपसंहारमाह 

                                                                                   सविषा निर्विषाश्च ते ।      

          ते सर्पाः सविषा नागादयः, निर्विषा अजगरादयः ।। __

नागाः स्युर्दग्विषाः 

         दृशि विषमेषां दृग्विषाः ॥ 

         प्रसङ्गादन्येषामपि सविषत्वं ज्ञापयन्नाह 

                                                                लूमविषास्तु वृश्चिकादयः ॥१३१२॥ 

       लूमं पुच्छकण्टकम्, तत्रै विषमेषां लूमविषाः ॥१३१२॥ 

व्याघ्रादयो लोमविषा: नखविषा नरादयः । 

                                       लालाविषास्तु लूताद्याः कालान्तरविषाः पुनः ॥१३१३॥ 

६० 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३०७॥, पृ.२९२ ॥ २. '-न्' इति३॥ ३. '-नागस्य' इति३॥ ४ '-जः' इति३॥ ५ '-त-' इति३॥ ६. 'तक्षना-' इति१॥ ७ -स्तकु-' इति१, '-स्तं' इति३॥ ८. 'कुहा-' इति४.५॥ ९, '-सों-' इति४.५॥ १०. '-टकश्च' इति३॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका ४१३११॥, पृ.२९२॥ १२. 'तद्' इति३ ॥

मूषिकाद्याः 

          स्पष्टम् ॥१३१३॥ 

                                                                   दुषीविषं त्ववीर्यमौषधादिभिः । 

         १ दूष्यते दूषी, दूषीलक्षणं विषं दूषीविषम्, औषधादिभिरौषधमन्त्रप्रयोगैरवीर्यं वीर्यरहितीकृतम् । एक मौषधादिना वीर्यरहितविषस्य ॥ 

                                                कुत्रिमं तु विषं चार गरश्चोपविषं च तत् ॥१३१४॥ 

         १ कृत्रिममौषधादियोगजनितं विषम्, चार्यते चारम् । 

१०   २ गिरति गरः । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), अच् । ३ उपगतं विशेषेण उपविषम्। त्रीणि कृत्रिमविषस्य ॥१३१४॥ 

भोगोऽहिकायः 

           १ भुजति कुटिलीभवत्यनेनाऽस्मिन् वा भोगः । अधिकरणे घञ् । एकं सर्पशरीरस्य ॥ 

                             दंष्ट्राऽऽशी:

           १ अहेर्दष्ट्रा, आशास्यते हिंस्यतेऽनया आशीः । आपूर्वः ‘शासु इच्छायाम्'(अ.आ.से.), क्विपि, 'शार्स आशासश्च क्वावुपधाया इत्त्वं वाच्यम्'(वा-६।४।३४॥)। आशिषौ, आशिषः इत्यादि । स्त्रियां "ड्यन्तोऽयम्''[]

२०   इत्यन्ये । आशी, आश्यौ, आश्यः इत्यादि नदीवत् । एकं 

सर्पदंष्टायाः ॥ 

                                                                              दी भोगः फैटः स्फट: । 

३०   फणः 

           १ दृणात्यनया दर्विः । 'द्र विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'वृदभ्यां विन्'(उणा-४९३), 'कृदिकारात्- '(गणसू ४।१।४५॥)इति ङीषि दर्वी । २ भुनक्ति भुते वाऽनेनेति भोगः । 'भुज पालनाभ्यवहारयोः '(रु.प.अ.), 'हलश्च' ३।३।१२१ ।। इति संज्ञायां घञ्, 'चजोः कु घिण्ण्यतोः' ७।३५२॥ इति कुत्वम् । ३ स्फायते फट: । पृषो दरादिः । ४ स्फटति विशीर्यते स्फट: । मिश्रास्तु-"स्फट [स्फट] विकसने '(चु.प.से.), चुरादिः, पचाद्यचि स्फुटा (स्फटा)" [पदचन्द्रिका, भा-१, भोगिवर्गः, यो-२२२]

४०   इत्याचख्युः । “पृषोदरादित्वात् सकारलोपे फुटा'[] फकारादिरपीति स्वामी । ५ फणति विस्तारं गच्छति फणः । 'फण गतौ'(भ्वा.प.से.), "फटादयस्त्रयः पुंस्त्री लिङ्गाः, फणं नपुंसकम्"[]इति चान्द्राः । पुंसि रामवत् , स्त्रियां रमावत् । पञ्च सर्पफणस्य ॥ 

                                                अहिकोशे तु निर्बयनीनिर्मोककञ्चकाः ॥१३१५॥ 

           १ अहे: कोश इव अहिकोशोऽहित्वक्, तत्र । नितरां लूयते निर्बयनी । पृषोदरादिः । "नितरां लीयते निर्लयनी"[]इत्यन्ये । २ निश्चयेन मुच्यते । कर्मणि 

घजि निर्मोकः। ३ कञ्चते कञ्चकः, पुंक्ली.। 'कचि 

५०   दीप्तिबन्धनयो: '(भ्वा.आ.से.), 'शमिकमि- '(उणा- ) इत्यादिना बाहुलकादुकन् । कञ्चुक इव कञ्चक इति वा। चत्वारि सर्पकञ्चुकस्य । (कांचलीति भाषा) ॥१३१५॥ 

                             ॥ उक्ताः स्थलचरपञ्चेन्द्रियाः ॥ 

                                    ॥ खचरपञ्चेन्द्रियाः ॥ 

            अथ खचरानाह 

विहगो विहङ्गम-खगौ पतंगो विहङ्गः 

शकुनिः शकुन्ति-शकुनौ वि-वयः-शकुन्ताः 

नभसङ्गमो विकिर-पत्ररथौ विहायो 

द्विज-पक्षि-विष्किर-पतत्रि-पतत्-पतङ्गाः।१३१६ । 

पित्सन् नीडा-ऽण्डजोऽगौकाः 

           १ विहायसा गच्छति विहगः। 'गमेश्च(गमश्च)' ३।२।४७॥ इति ड: (खच्)। २, ५ विहायसा गच्छति [विहङ्गः], विहङ्गमः। 'विहायसो विह च'(वा-३।२ । ३८॥), 'डश्च(डे च)'(वा-३।२।३८॥), 'खच्च डिच्च (डिद् वा)' (वा-३।२।३८॥)इति वार्तिकात् [डित्त्वा-

६०   भावपक्षे टिलोपाभावः] । ३ खे गच्छति खगः । 'अन्ये भ्योऽपि(अन्यत्राऽपि)-'(वा-३२४८॥)इति डः। ४ पत त्यनेन पतः पक्षः । 'पत्तृ पतने '(भ्वा.प.से.), 'पुंसि-' ३।३।११८॥ इति घः । तेन गच्छति पतगः । 'अन्ये- .

१. 'गीर्यते' इति ॥ २. वार्तिके न दृश्यते ॥ ३ 'स्फु-' इति१॥ ४ 'अधोभागे' इति ३प्रतेष्टिप्पणी ॥ ५ '-नौ' इति३, '-ङ्गः' इति४॥ ६ द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३१५ ॥, पृ.२९३ ॥ ७ ‘-नीति' इति३॥ ८ -जिति' इति१॥ ९ स्वामिमैत्रयसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'कचि काचि-' इति सायणः ॥ १०. '-देवनयोः' इति१॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५ प्रतिषु न दृश्यते ॥ १२. '-न्ति' इति३॥ १३. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

भ्योऽपि(अन्यत्राऽपि)-' (वा-३।२।४८॥) इति डः । ६ शक्नोत्यूर्ध्वं गन्तुमनेन शकुनिः । 'शकेरुन्युन्तोन्ति:(शके रुनोन्तोन्त्युनयः)' (उणा-३२९)इत्युनिप्रत्यये शकुनिः । ७ उन्ति प्रत्यये शकुन्तिः । उन्तप्रत्यये शकुन्तः। ८ उन प्रत्यये शकुनः । १० वयति पक्षौ विस्तारयति विः । 'वेञ् तन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), 'वेजो डित् - '(उणा ५१२)इतीन् , डित्त्वाट्टि लोपः । "स्त्रियां 'वी''[] इति सुभूतिः । ९ वयते गच्छति वयः । 'वय गतौ '(भ्वा.

आ.से.), -असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन् । वयसी, वयांसि 

१०   इत्यादि क्लीबे । यदाह-"क्लीबं पक्षिणि बाल्यादौ वयो यौवनमात्रके'' [विश्वप्रकाशकोशः, सान्तवर्गः, शो-३२]इति । ११ शक्नोत्यूर्ध्वं गन्तुं शकुन्तः । १२ "नभसं ख (खं) मेघवर्त्म विहायसम्"[]इति निगमाद् नभसमदन्तं च । 'अत्यविचमितमिनमिरभिलभिनभितपिपतिपनिपणि महिभ्योऽसच्'(उणा-३९७) इत्युणादिसूत्रे 'नभसं खम्'[] इति पुरुषोत्तमः । नभसेन गच्छति नभसङ्गमः । 'गमश्च' ३।२।४७॥ इति खच् । “नभ:पर्यायोऽकारान्तो नभस [शब्द:]''[स्वोपज्ञटीकी४।१३१६ ॥] इत्याचार्याः । १३ विकिरति विक्षिपति पक्षान् भक्ष्यं वा विकिरः । कीटादि 

२०   भक्षणार्थं भुवं विकिरति वा । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ।। इति कः, विकिरः"[ ]इति सुभूतिः । १४ पत्त्राणि पक्षा रथोऽस्य पत्त्ररथः । १५ विजि हीते विहायाः, पुंसि । “विहायस्सुमनस्-'(हैमोणा-९७६) इत्यसि निपात्यते । विहायसौ, विहायसः इत्यादि । १६ द्वाभ्यां मातृगर्भाण्डाभ्यां जातो द्विजः । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'अन्येष्वपि दृश्यते "३।२।१०१॥ इति डः । १७ पक्षाः सन्त्यस्य पक्षी, इन्नन्तः । १८ विकिरति विष्किरः । विपूर्वः 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः, 'ऋत इद्धातो: '७।१।१०० ॥,

३०   'शकुनिर्विकिरो वा (विष्किरः शकुनौ वा)'६।१।१५० ॥ इति सुट्, 'परिनिविभ्यः'८।३।७० ॥ इति षत्वम् । तृतीय स्वरमध्योऽयम् । १९ पतति पतत्री । 'पतेरत्रिन्'(हैमोणा ९३०) । पतत्रिणावित्यादि । पतत्राणि सन्त्यस्येति वा । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ।। इतीनिः । पतत्रिरिति इकारा न्तोऽप्ययम्, तत्र 'पतेरत्रिः(-त्रिन्) '(उणा-५०९)इत्यत्रिः । २० पतति पतन् । शतृप्रत्ययः । पतन्तौ, पतन्तः इत्यादि । २१ पतति पतङ्गः । 'पतेरङ्गच् पक्षिणि'(उणा-११६) इत्यङ्गच् । सप्तभिर्द्वन्द्वः ॥१३१६॥ २२ पतितुमिच्छति पित्सन् । '-रभलभशकपतपदाम्-७।४।५४॥ इतीस्, ततः 

शतृप्रत्ययः । पित्सन्तौ, पित्सन्तः इत्यादि । २३-२४ 

४०   नीडाज्जातो नीडजः । अण्डाज्जातः अण्डजः । उभयत्र 'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । २५ अगो वृक्ष ओकोऽस्त्यस्य अगौकाः, सकारान्तः। पञ्चत्रिंशत् (पञ्च विंशतिः) पक्षिणाम् । शेषश्चात्र 

                               "भवेत् पक्षिणि चञ्चुमान् । 

         कण्ठाग्निः कीकसमुखो लोमकी रसनारदः ॥ 

         वारङ्गिनाडीचरणौ''[शेषनाममाला ४।१८७-१८८] ॥ 

                                                                          चञ्चुश्चञ्चूः सृपाटिका । त्रोटिश्च 

           १ चञ्चति भक्ष्यद्रव्यं याति प्राप्नोति चञ्चः । 'चञ्चु 

५०   गतौ'(भ्वा.प.से.), मित्रय्वादौ निपातितः । “अपष्ट्वादित्वात्" ["]इत्यन्ये । २ एवं 'कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊ: '(उणा-८१)इत्यू: बाहुलकात् चञ्चूः । ३ सर्पति चलति सृपाटी । 'सृप्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), [स] सृपेः कित्' (हैमोणा-१४६)इत्याटः, गौरादित्वाद् ङीष् , ततः कनि, 'केऽण: '७।४।१३।। इति ह्रस्वत्वे सृपाटिका । ४ त्रोटत्य नया (त्रोटयत्यनया) नोटिः । त्रुटेर्णिजन्ताद् बाहुल काद् 'हृपिशिरुहिभ्य इन्'(उणा-५५८)इतीन् । स्त्रियां ङीषि त्रोटी च । एते स्त्रीलिङ्गाः । चांचनामानि चत्वारि ॥

                                                   ___पत्रं पतत्रं पिच्छं वाजस्तनूरुहम् ॥१३१७॥ 

६०   पंक्षो गरुच्छेदश्चाऽपि 

१. '-न्तिः' इति१.३.४॥ २. ईचिप्रत्ययप्रकरणेऽस्य सूत्रस्य पाठादस्योल्लेखो विचारणीयः, अथ च 'वातेर्डिच्च'(उणा-५७३)इत्यनेन समाधेयम् ॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४८, पृ.३१९॥ ४ विश्वप्रकाशकोशे 'क्लीबं' इत्यस्य स्थाने 'वयः' इति दृश्यते, पृ.१७६ ॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२४९, पृ.३२० ॥, रामाश्रमीर १५ ॥३४॥, पृ.२५५ ॥ ६ '-तसच्' इति१.४.५ ।। ७ ‘-मेश्च' इति ॥ ८ '-क्षं' इति३॥ ९ 'के' इति१.३॥ १०. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. 'रदः' इति१.४.५॥ १२. 'वारङ्ग-' इति शेषनाम मालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १३. 'भक्ष-' इति३॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२५१, पृ.३२४ ॥, रामाश्रमी२ १५॥३६॥, पृ.२५७ ॥ १५. 'सृपति' इति३॥ १६. 'हृपिषिरुहिवृतिविदिछिदिकीर्तिभ्यश्च'(उणा-५५८)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १७ -ष्' इति३ ॥

          १ पतत्यनेन पत्रम् । 'पत्लु पतने''(भ्वा.प.से.), 'दाम्नीशसु(शस)युयुज-'३।२।८२ ॥ इत्यादिना ष्ट्रन् । २ पतन्तं त्रायते पतत्त्रम्, तुर्यवर्गाद्यद्वयरेफसंयोगवान् । बाहुल कात् [पते:] 'अमिनक्षिकलिभ्योऽत्रन्'(चान्द्रोणा-३ ॥३८॥) इत्यत्रन् पतत्रमिति एकतकाररेफसंयोगवानपि । ३ पीयते पिच्छम् । 'पीङ् पाने'(दि.आ.अ.), 'पीपूडोः ह्रस्वश्च' (हैमोणा-१२५) इति छक् । पिञ्छमपि । ४ वजत्यनेन वाजः । 'वज गतौ'(भ्वा.प.से.), करणे घञ् । ५ तन्वां रोहति तनूरुहम्, पुंक्ली. । 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे'

१०   (भ्वा.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः ॥१३१७॥ ६ पच्यते कालेन पक्षः, पुंसि । 'डुपचष् पाके'(भ्वा.उ.अ.), 'वृतृवदिहनि- '(उणा-३४२)इत्यादिना बाहुलकात् सः । पक्ष्यते परिगृह्यते वा । 'पक्ष परिग्रहे '(चु.प.से.), कर्मणि घञ् । असुनि प्रत्यये पक्षः, सकारान्तमपि । “पक्षसा (पक्षसी) च स्मृतौ पक्षौ''[]इति शुभाङ्कः । ७ गिरति खमनेन, गृणाति शब्दायते वा गरुत्, पुंक्ली. । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), 'गृ शब्दे'(त्र्या.प.से.) वा, 'मृग्रोरुतिः' (उणा-९४)इत्युतिः । गरुतौ, गरुतः इत्यादि पुंसि । गरुती, गरुन्ति इत्यादि क्लीबे । ८ छाद्यतेऽनेन छदः । 'छद 

२०   अपवारणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, ततो घबर्थे कः । पुंक्ली बलिङ्गावेतौ । अष्टौ पक्षस्य ॥ 

                                                                                  पक्षमूलं तु पक्षतिः ।     

        १ पक्षस्य मूलं पक्षमूलम् , 'पक्षात् ति: '५।२।२५ ॥ इति ति: पक्षतिः, स्त्रीलिङ्गः ॥                          

                                               प्रडीनोड्डीनसण्डीनडयनानि नभोगतौ ॥१३१८॥ 

        १ प्रड्यनं प्रडीनम् । ‘डीई विहायसा" गतौ' (भ्वा.आ.से., दि.आ.से.), भावे नपुंसके क्तः । २-३ एवम् उड्डीनम्, सण्डीनम् । स्वादिषु पाठसामर्थ्याद 

निटत्वम् , निष्ठायाः 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति सर्वत्र 

३०   निष्ठानत्वम् । [४ डीयते डयनम् । 'डीङ् विहायसां गतौ'(भ्वा.दि.आ.से.), ल्युट् ]। ५ "नभसि गमनं नभो गतिस्तस्याम्''[स्वोपज्ञटीका४।१३१८]इत्याचार्याः । "प्रथम डीनं प्रडीनम् , भावे क्तः, उड्डयनाय क्रमबन्धः, ऊर्ध्वं डीनमुड्डीनं वियद्गमनम् , सङ्गतं डीनं सण्डीनं वृक्षादौ पतनम्''["]इति सुभूत्यादयः । “प्रडीनं तिर्यग्गमनम्, उड्डीनमूर्ध्वगमनम् , सण्डीनं सङ्गतगमनम्''[ ]इति त्वन्ये । पञ्च आकाशगतिनामानि ॥ 

पेशीकोशोऽण्डे 

           १ 'पिश अवयवे'(तु.पसे.), पचाद्यजन्ताद् गौरा दित्वाद् ङीष् पेशी, पेशीनां मांसखण्डानां कोशः सङ्घातः 

४०   पेशीकोशः । अमति निस्सरत्यस्माच्छावक इति अण्डम्, पुंक्लीबलिङ्गः। 'अम्(अम) गतौ '(भ्वा.प.से.), 'अम न्ताड्डः '(उणा-१११)इति डः । 'अण शब्दे'(भ्वा.प.से.) अतो वा 'मन्ताडः '(उणा-१११)इति डः, बाहुलकाद डकारस्य नेत्त्वम् , तत्र । 'आण्ड' इति द्वितीयस्वरा दिरपि । “तिस्रः संज्ञा एताः''[]इति गौडः । “अण्डे पेशी च कोशश्च''[ ] इति, तदा 'पिश अवयवे'(तु.प. से.), तालव्यान्तः, 'हृपिशिरुहि-'(उणा-५५८)इतीन् , 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि पेशी । "पेशी सुपक्वकणिक मास्यां खड्गपिधानके, मांस-

५०   पिण्ड्यामण्डभेदे "[मेदिनीकोशः, शान्तवर्गः, शो-१२] इति मेदिनिः । पेशिरिति तृतीयस्वरान्तोऽपि । कुश्यति शुिष्यति शावकोऽत्रेति कोशः । 'कुश श्रेषे (दि.प.से.), बाहुलकादधिकरणेऽच् । कोषो मूर्धन्यान्तोऽपि । कुष्यति निःक्रामति शावकोऽस्मादिति कोषः। 'कुष निष्कोषणे' (त्र्या.प.से.), 'अकर्तरि च कारके-'३।३।१९।। इति घञ् । "कोषोऽस्त्री कुड्मले पात्रे [दिव्ये खड्गपिधानके । 

जातिकोषेऽर्थसङ्घाते] पेश्यां शब्दादिसङ्ग्रहे ॥१॥" [मेदिनीकोशः, षान्तवर्गः, श्री-१०]इति मेदिनिः । ईंडा नाम्नी द्वे ॥ 

१. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-ततं' इति५ ॥ ३. ' -भ' इति४, '-त-' इति५॥ ४ 'तुक्' इति१॥ ५. 'जन्मनि' इति१ ॥ ६. इतोऽग्रे १प्रतौ, मा.धातुवृत्तौ च 'च' इति दृश्यते, 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः ॥ ७. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'पक्षः' इति दृश्यते ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, थो-२५१, पृ.३२३ ॥, रामाश्रमी२ १५ ॥३६॥, पृ.२५६॥ ९. '-विमौ' इति३॥ १०. '-ब्' इति३॥ ११. '-सां' इति१.२.३, स्वामी च ॥ १२. '-सी' इति५॥ १३. 'सन्त-' इति३.४॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा २, सिंहादिवर्गः, थो-२५२, पृ.३२५ ॥ १५. '-मिनम्' इति५॥ १६. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १७. द्र. अम.क्षीर.२५३८॥, पृ.१३२ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१३१९ ॥, पृ.२९४ ॥, तयोः 'एता' इति न दृश्यते ॥ १८. '-ड-' इति३॥ १९. '-क्वः' इति३॥ २०. '-लिके' इति मेदिनीकोशे, पृ.१६३॥ २१. '-दा' इति३.५ ॥ २२. '-ते' इति३॥ २३. दुर्गसम्मतोऽयं धातुपाठः, द्र. क्षीरतरङ्गिणी, दिवादिः, धातुसं-११२, पृ.२२९ ॥ २४. 'निष्कर्षे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २५. 'प-' इति१॥ २६. 'इ-' इतिर, 'ई-' इति३ ।।

कुलायो नीडे (कुलाये नीडः)

           १ कोलन्त्यत्र कुलायः । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा. प.से.), 'कुलिलुलि-'(हैमोणा-३७२)इत्यायः । कुलमेति वा । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, तत्र । २ नीयन्त एनम्, पदार्थानयति सुखं वा नीडः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'याडनीडक्रोडकुहोडोदन- '(उणा- ) इत्युडच्प्रत्ययः, प्रत्ययादेर्लोपो गुणाभावश्च निपात्यते । नीड: पुंसि, नीडी स्त्रियाम्, नीडं क्लीबे । मालानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                केकी तु सर्पभुक् । 

१०                                        मयूर-बहिणौ नीलकण्ठो मेघसुहृच्छिखी ॥१३१९॥ 

शुक्लापाङ्गः 

          १ केका मयूरवाक् , साऽस्याऽस्तीति केकी । व्रीह्यादित्वादिनिः। २ सर्प भुते सर्पभुक्। 'भुज पालना भ्यवहारयोः '(रु.प.अ.), क्विप् । ३ मीनाति हिनस्ति, मयतेऽहीनिति वा मयूरः। 'मीञ् हिंसायाम्'(त्र्या.उ.अ.), 'मय गतौ'(भ्वा.आ.से.) वा, 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ' (उणा-५३०) इत्यूरः । मह्यां रौतीति पृषोदरादिर्वा । ४ बहँ पुच्छम् , तद्योगात् ‘फलबर्हाभ्यामिनन्'(वा-५।२।१२२) बर्हिणः, अकारान्तः । ५ नीलः कण्ठोऽस्य नीलकण्ठः । 

२०   ६ मेघस्य सुहृत्, मेघः सुहृदस्येति वा मेघसुहृत् , दका रान्तः । ७ शिखाऽस्त्यस्य शिखी । व्रीह्यादित्वादिनिः । यौगिकत्वात् शिखाबलः ॥१३१९ ॥ ७ शुक्लावपाङ्गावस्य शुक्लापाङ्गः । अष्टौ मयूरस्य । शेषश्चात्र                                            

                                   "मयूरे चित्रपिङ्गलः । 

       नृत्यप्रियः स्थिरमदः खिलखिल्लो गरव्रतः । 

       मार्जारकण्ठो मरुको (मरूको) मेघनादानुलासकः ॥१॥ 

       मयूको बहुलग्रीवो नगावासश्च चन्द्रकी ।"

[शेषनाममाला४।१८८-१८९] ॥ 

                अस्य वाक् केका 

           १ अस्य मयूरस्य वाग् वाणी, 'के' इति शब्दं कायति 

३०   व्यनक्ति केका। 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), मूलविभुजादित्वात् कः । के मूर्ध्नि कायतीति वा । एकं मयूरवाण्याः ॥ 

                                                                               पिच्छं बहँ शिखण्डकः । प्रचलाकः कलापश्च 

           १ मयूरस्य पिच्छम्, अपि छ्यति छिनत्ति विषं पिच्छम्। 'छो छेदने'(दि.प.अ.), कप्रत्ययः । 'वष्टि भागुरिः-' [भागुरिकृतकारिका] इत्यपेरकारलोपः । २ बर्हते नृत्येनो/भवति, वर्धते वा बर्हम्, पुंक्ली. । 'वृहू उद्यमे' (तु.प.वे.), 'बृह वृद्धौ'(भ्वा.प.से.) वा, पचाद्यच् । " 'बर्ह बल्ह प्राधान्ये '(भ्वा.आ.से.), बर्हते सर्वेष्ववयवेषु प्रधानं 

४०   भवति बर्हम् । पचाद्यच् । वर्हते आच्छादयत्यनेनेति वा । 'वह वल्ह परिभाषणहिंसाच्छादनेषु'(भ्वा.आ.से.), घञ्' [ ]इति माधवः । ३ शिखण्डिनम्(शिखिनम्) मयूरममति शिखण्ड: । 'अम्(अम) गत्यादिषु'(भ्वा.प.से.), 'अमन्ताड्डः' (उणा-१११), शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वम् , ततः स्वार्थे कनि शिखण्डकः, तालव्यादिः । “शङ्कशिखण्डौ शम्या श्रमण: ''["]इत्यूष्मभेदात् । ४ प्रचलति प्रचलाकः। बाहुल कादाकः । प्रचलमकत्यनेनेति वा। ५ कलां पाति कलापः । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। चत्वारि मयूरपक्षस्य। 'कलाइआ' इति भाषा ॥ 

५०                                                                     मेचकश्चन्द्रकः समौ ॥१३२०॥      

           १ मेचकः कृष्णवर्णाधिक्याद् मिश्रवर्णत्वाद् वा । यत्कात्यः-"बर्हिकण्ठसमं वर्ण मेचकं ब्रुवते बुधाः''["] इति । २ चन्द्रप्रतिकृतिः चन्द्रकः । 'इवे प्रतिकृतौ' ५।६।९६॥ इति कः । चांदलानाम्नी द्वे ॥१३२०॥ 

वनप्रियः परभृतस्ताम्राक्षः कोकिलः पिकः । 

कलकण्ठः काकपुष्टः 

१. कोष्ठान्तर्गतपाठः टीकाकृत्सम्मतः, कुलायशब्दव्युत्त्पत्त्यन्ते सप्तम्यर्थस्य 'तत्र' इत्यनेन व्याख्यानात् ॥ २. 'कुल संस्त्याने' ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ३. ३प्रतौ नास्ति॥ ४. '-डम्' इति१.२.४.५ ॥ ५. 'मीनातेरूरन्'(उणा-६७)इत्यनेनाऽपि मयूरशब्दसिद्धिः॥ ६. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'बीं' इति दृश्यते ॥ ७ '-नि' इति२॥ ८. 'मयुको' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ९. ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १०. '- भवति' इति ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. 'परिभाषणहिंसादानेषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. माधवीयधातुवृत्तौ- 'बर्ह बल्ह प्राधान्ये' इत्यत्र "बर्हते सर्वेष्ववयवेषु प्रधानं भवतीति बहम्" इति, 'वह वल्ह परिभाषणहिंसादानेषु' इत्यत्र-' 'छादयत्यनेनेति वर्हः घञ्' इति वदन् शाकटा यनोऽप्यत्रैवानुकूलः" इति च दृश्यते, भ्वादिः, धातुसं-४१३-४१५, पृ.१६६ ॥ १३. '-णम्' इति४.५ ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४५, पृ.३१७॥ १५. '-ह-' इति२.५, '-ह:' इति४, ‘-हिणं' इति३ ॥ १६. '--' इति२.४॥ १७. द्र.अम.क्षीर.२५ ॥३२॥, पृ.१३० ॥

          १ वनं प्रियमस्य वनप्रियः । २ परेण काकेन भृतः पृष्टः परभृतः। अन्यभृतपरपुष्टावपि। ३ तानेऽक्षिणी अस्य ताम्राक्षः। 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णो:- '५।४।११३॥ इति षच् । ४ कोकते चित्तं गृह्णाति कोकिलः । 'कुक वृक आदाने'(भ्वा.आ.से.), 'अजिरादयश्च'(कातन्त्रोणा-१।२६) इति किरः, बाहुलकाद् गुणः, कपिरि(कपिलि)कादित्वा ल्लत्वम् , 'शलि(सलि)कलि-'(उणा-५४)इत्यादिना इलचि वा। जातिलक्षणं ङीषं बाधित्वा स्त्रियामजादित्वाट्टाप् । ५ अपिरन्तौं, अपिहितः कायति पिकः । 'कै शब्दे'(भ्वा.

१०   प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे कः'३।१।१३६ ॥, 'वष्टि भागुरि रल्लोपम्-'[ भागुरिकृतकारिका] इत्यकारलोपः। पिबति चूत रसं वा । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'पापुलि-'(हैमोणा ४१)इति किदिकः । ६ कलो मनोज्ञः कण्ठोऽस्य कल कण्ठः। ७ काकेन पुष्यते काकपुष्टः । 'पुष पुष्टौ' (दि.आ.अ.), क्तः । सप्त कोकिलस्य । शेषश्चात्र    

 "कोकिले तु मदोल्लापी काकजातो रतोद्वहः । 

  मधुघोषों मधुकण्ठः सुधाकण्ठः कुहूमुर्खः ॥१॥ 

  घोषयित्नुः पोषयित्नुः कामतालः कुनालिकः ॥"

[शेषनाममाला-४।१९०-१९१] ॥ 

२०                                                                 काकोऽरिष्टः सकृत्प्रजः ॥१३२१॥ आत्मघोषश्चिरंजीवी घूकारिः करटो द्विकः । 

एकदृग् बलिभूक् ध्वाक्षो मौकुलि( मोकुलि)

                                                                                 यसोऽन्यभृत् ॥१३२२॥ 

           १ 'का' इति शब्दं कायति काकः। 'कै शब्दे' (भ्वा.प.से.), 'आतोऽनुपसर्गे क:'३।२।३॥ । काकयति लौल्यं जनयति वा। 'कक लौल्ये'(भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, अच् । २ नास्ति रिष्टं मरणमस्य अरिष्टः, अमृत भुक्तादिति। ३ सकृदेकवारं प्रजायते सकृत्प्रजः । सकृत् प्रजाऽपत्यमस्य वा ॥१३२१॥ ४ 'काका' इति शब्देनाऽ 

ऽत्मानं घोषयति आत्मघोषः । 'घुष स्तुतौ ( ),

३०   णिजन्तात् 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । ५ चिरं जीवति चिरजीवी । ग्रहादित्वाणिनिः । ६ घूकानामरिः घू कारिः । ७ करोति बलिदातुर्हितं करटः । 'शकादि भ्योऽटन्'(उणा-५२१) । कमात्मानं रटति वा । ८ द्वौ ककारौ नाम्न्यस्य द्विकः । ९ एका दृगस्य एकदृक् । रामेण काणीकृतत्वात् । १० बलिं भुते बलिभुक् , वैश्वदेवेभागार्ह त्वात् । 'भुज पालनादौ '(रु.प.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । बलिपुष्टोऽपि । ११ ध्वाङ्क्षति । घोरं शब्दायते, काङ्क्षति वा ध्वाक्षः । 'ध्वाङ्क्षि घोरवासिते' च' (भ्वा.प.से.), चकारात् काङ्क्षायाम् ,

४०   पचाद्यच् । १२ माति मोकुलिः । ‘मा माने'(अ. प.अ.),'माशालिभ्यामोकुलिमली' (हैमोणा-७०३) इत्यो कुलिः । १३ वयति (वयते) प्रतिगृहं वायसः । 'वय गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'वयः- '(उणा-४००)इत्यसच्, स च णित् । वया एव वायसः, प्रज्ञाद्यण् वा । १४ अन्यान् पिकान् बिभर्ति अन्यभृत् । अन्यभृतौ, अन्यभृतः इत्यादि । 

चर्तुदश काकस्य ॥१३२२॥ 

वृद्ध-द्रोण-दग्ध-कृष्ण-पर्वतेभ्यस्त्वसौ परः । 

वनाश्रयश्च काकोलः 

           १ वृद्धादिभ्यः परोऽसौ काकशब्दो योज्यते, तेन 

५०   वृद्धकाकः । २ द्रुणति विशेषेण हिनस्ति द्रोणः । 'द्रुण हिंसायाम् (तु.प.से.), अच् । द्रोणनामा काको द्रोणकाकः । द्रोणोऽपि । "द्रोणो ना दग्धकाके स्यादश्वत्थाम्नो गुरावपि" [ ]इति रुद्रः । ३ [दग्धकाकः ], ४ कृष्णकाः , ५ पर्वतकाकः । ६ वनमाश्रयोऽस्य वनाश्रयः । ७ कायति काकोलः । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'कपिपिडिभ्यामोलन' ( )इति बाहुलकादतोऽपि । ईषत् कोलतीति वा । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), अच्। सप्त पर्वतीयकाकस्य ॥

१. '-न-' इति१॥ २. 'महे-' इति४॥ ३ '-ल्लीपि' इति५ ॥ ४ '-पोषो' इति४.५ ॥ ५ 'कुहु-' इति१॥ ६ ‘-मखः' इति४॥ ७. ___-रं-' इति३.५ ॥ ८ 'पचाद्यच्' इति१॥ ९, -क्तत्वा-' इति३॥ १०. क्षीरतरङ्गिण्यादौ स्तुत्यर्थकघुषधातुर्न दृश्यते ॥ ११. '-नि' इति१॥ 

१२. '-देवता-' इति३॥ १३. '-शिते' इति२.५ ॥ १४ 'द्राक्षि ध्राक्षि घोरनिवाशिते च' इति स्वामी, 'द्राक्षि ध्राक्षि ध्वाक्षि घोरवाशिते ('-वासिते' इति सायणः) च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १५. 'मौ-' इति२.३॥ १६. 'गतिहिंसाकौटिल्येषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १७. 'वृद्ध-' इति३ ॥ १८. '-त्थामा' इति३ ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२३६, पृ.३०३ ॥, रामाश्रमी२।५।२१ ॥, पृ.२४९ ॥ २०. '-ग:' इति३ ॥ २१. '-लः' इति३॥ २२. कैधातुना काकोलशब्दसिद्धिर्विचारणीया । न च 'कपिगण्डि-'(उणा-६६)इत्यादिना कोलच्प्रत्यये सिद्धिरिति वाच्यम्, प्रत्ययादेः ककारस्येत्त्वात् तस्य लोपात् । अथ च काकयति काकोलः । स्वार्थण्यन्तात् 'कपिगण्डि-' (उणा-६६)इत्यादिना बाहुलकादतोऽपि कोलचिति समाधेयम् ॥ २३. 'संस्त्याने ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।।

                                                                       मद्गुस्तु जलवायसः ॥१३२३॥ 

           १ मज्जति जले मद्दुः । 'टुमस्जो शुद्धौ'(तु. प.अ.), बाहुलकावुः, न्यङ्ग्वादित्वात् कुत्वम् । जलचारी वायसो जलवायसः । एकं जलवायसस्य ॥१३२३॥ घूके निशाटः काकारिः कौशिको-लूक-पेचकाः । 

दिवान्धः 

           १ घवते शब्दायते घूकः । 'घुङ् शब्दे'(भ्वा. आ.अ.), 'घुयुहि-'(हैमोणा-२४) इति को दीर्घत्वं च । 'घू' इति शब्देन कायति वा । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'आतो 

१०   ऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥, तत्र । २ निशायामटति निशाटः। 'अट गतौ '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ३ काकानामरिः काकारिः । ४ कोश: प्रयोजनमस्य कौशिकः । 'तदस्य प्रयोजनम् '५।१।१०९॥ इति ठक् । कुशिकस्याऽपत्यमिति वा । कौ शेत इति वा । पृषोदरादिर्वा । ५ "उल्लमप्य चक्षुषा (ऊर्ध्वमप्यस्य चक्षुषी) लोकत उलूकः । पृषो दरादिः''[]इति स्वामी । "ऊौं कर्णावस्य उलूकः । पृषोदरादिः''[]इति सुभूतिः । उचति समवैति कोटरे वा। 'उलूकादयश्च'(उणा-४८१)इति निपातितः । ६ पचति 

सन्तपति दुःखेनेति पेचकः। पचेः 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां]

२०   वुन्'(उणा-७१३), पृषोदरादित्वादत एत्वम् । ७ दिवा अह्नि अन्धो दिवान्धः। सप्त घूकस्य ॥ 

अथ निशावेदी कुक्कुटश्चरणायुधः ॥१३२४॥ 

कृकवाकुस्ताम्रचूडो विवृत्ताक्षः शिखण्डिकः । 

           १ निशां वेदयति ज्ञापयति निशावेदी । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), णिजन्तः, ग्रहादित्वाणिनिः । २ कोकानां क्षुद्रजन्तूनां कुक् । 'कुक वृक आदाने '(भ्वा.आ.से.), सम्पदादित्वात् क्विप् । कुटतीति कुटः । 'इगुपध-'३।१। १३५ ॥इति कः । कुका कुटः कुक्कुटः, द्विककारसंयोग मध्यः । 'कर्तृकरणे कृता बहुलम्'२।१।३२ ॥इति समासः । 

३०   पादैः कुं पृथिवीं कुटतीति । इगुपधत्वात् के पृषोदरा दिर्वा । ३ चरणावेवाऽऽयुधमस्य चरणायुधः, पादयोधि त्वात् ॥१३२४॥ ४ कृकेण शिरोग्रीवेण कृकमव्यक्तं वा वक्ति कृकवाकुः । 'कृके वचः कश्च'(उणा-६)इत्युण् । ५ ताम्रा चूडाऽस्य ताम्रचूडः । ६ विवृत्तेऽक्षिणी अस्य विवृत्ताक्षः । 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णो:-'५।४।११३ ॥ इति षच् । ७ शिखण्डोऽस्त्यस्य शिखण्डिकः । 'अत इनिठनौ'५।२। ११५॥ । सप्त कुक्कुटस्य । शेषश्चात्र 

  "कुक्कुटे तु दीर्घनादश्चर्मचूडो नखायुधः 

   मयूरचटकः शौण्डो रणेच्छुश्च कलाधिकः ॥१॥ 

   आरणी विष्किरो बोधिर्नन्दीकः पुष्टिवर्धनः । 

४०   चित्रवाजो महायोगी स्वस्तिको मणिकण्ठकः ॥२॥ 

      उषाकीलो विशोकश्च वाजस्तु ग्रामकुक्कुटः ॥"

[शेषनाममाला ४१९१-१९३ ।।] ॥ 

                                         हंसाश्चक्राङ्ग-वक्राङ्ग-मानसौकः-सितच्छदाः ॥१३२५॥ 

           १ नन्ति वर्षासु मानसं गच्छन्ति हंसाः । 'हन् (हन) हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), 'वृ(वृ)तृवदिहनिकमि-' (उणा-३४२)इत्यादिना सः । २ चक्राकारमङ्गमेषां वृत्त त्वात् चक्राङ्गः । "चक्रस्येवाऽङ्गानि वृत्तत्वादिनाऽस्य चक्राङ्गः"[]इति स्वीकारात् । ३ वक्रमङ्गमेषां वक्राङ्गः । 

५०   ४ मानसाख्यं देवसर ओको गृहमेषां मानसौकसः । ५ सिताः श्वेताश्छदा एषां सितच्छदाः । चतुर्भिर्द्वन्द्वः । पञ्च सामान्येन हंसस्य । 'मरालाः '[शेषनाममाला४। . १९३॥]इति शैषिकम् ॥१३२५ ॥ 

राजहंसास्त्वमी चञ्चुचरणैरतिलोहितैः । 

           १ अमी हंसा अतिलोहितैरत्यन्तरक्तैश्चञ्चुचरणै मुखपादैः 'राजहंसाः' उच्यन्ते । जातिश्रेष्ठत्वाद् हंसानां राजानो राजहंसाः । राजदन्तादित्वात् परनिपातः । चञ्चु सहितैश्चरणैरिति समासः ॥ 

मल्लिकाक्षास्तु मलिनैः 

६० 

१. 'भृमृशीतृचरित्सरितनिधनिमिमस्जिभ्य उ: '(उणा-७)इत्युः, न्यक्वादित्वात् कुत्वम् , जश्त्वेन सकारस्य दत्वमित्यपि बोध्यम् ॥ २. 'घुङ् कुङ् उङ् शब्दे' इति स्वामी, 'घुङ् कुङ् उङ् डुङ् शब्दे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ३ 'प्रयोजनम्' इत्येवाऽष्टाध्याय्याम् ॥ ४ अम.क्षीर स्वामिटीकायाम्-"उलति नेत्राभ्यां वहत्युलूकः । ऊोल्लोकनादिति निरुक्तम्" इति दृश्यते, २५।१५॥, पृ.१२७ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा २, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३०, पृ.२९६॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३०, पृ.२९६॥ ६ -कनं' इति१.२॥ ७ '--' इति४.५॥ ८ '-च्छश्च' इति४॥ ९, '-करो' इति३॥ १०. 'पृ-' इति३॥ ११. '-जी' इति३, ‘-जे' इति५॥ १२. '-कटः' इति५ ॥ १३. 'वृत-' इति३॥ १४ -ङ्गीः' इति३॥ १५. '-सोख्यं' इति३ ॥ १६. '-ख्या-' इति३॥

         १ चञ्चुचरणैरित्यधिकारः, मल्लिकाकारेऽक्षिणी एषां मल्लिकाक्षाः । शुक्लापाङ्गत्वात् । 'बहुव्रीहौ-'५।४। ११३॥ इति षच् ॥ 

                                                                         धार्तराष्ट्राः सितेतरैः ॥१३२६॥ 

         १ कृष्णैश्चञ्चुचरणैः, धृतराष्ट्रेऽमात्ये भवा धार्त राष्ट्राः। धृतराष्ट्रा एव वा । प्रज्ञादित्वादण् । राजहंसेभ्यो न्यूनत्वात् ॥१३२६॥ 

कादम्बास्तु कलहंसाः पक्षैः स्युरतिधूसरैः । 

         १ कन्दन्ते प्रावृषि विक्लवन्ते कादम्बाः । 

१०   'कदि वैक्लव्ये '(भ्वा.आ.से.), सौत्रः, 'कदेर्णिा ' (हैमोणा-३२२)इत्यम्बः । कदम्बस्य मेघस्येमे वा मेघ सञ्चारित्वात् । २ कलध्वनयोहँसाः कलहंसाः । धूसर शब्देनेषत्पाण्डुवर्णः । “पक्षैराधूसरैहँसाः कलहंसा इति स्मृताः ''[हलायुधकोश:२।२५३॥]इति हलायुधः ॥ 

वारला वरला हंसी वारंटा वरटा च सा॥१३२७॥ 

          १ व्रियते वारला । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'मुरल-'(हैमोणा-४७४) इत्युले (इत्यले) निपात्यते । वा: पानीयमलतीति वा । 'अल भूषणादौ'(भ्वा.प.से.),

अच् । २ वरं लाति वरला । ३ हंसस्य स्त्री हंसी । 

२०   ४ वारि सलिलेऽटति वारटा । 'अट गतौ'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ५ वृणीते सर: सेवते वरटा । 'वृङ् सम्भक्तौ' (ज्या.आ.से.), 'शकादिभ्योऽटन'(उणा-५२१) । "गौरादौ जयादित्येन वरटाशब्दः पठितः, ततो ङीषि वरटी च" []इति माधवः । पंच हंसस्त्रियाः ॥१३२७॥ 

दाघाटः शतपत्रः 

           १ दारु आहन्ति दाघाट: । 'हन हिंसागत्योः' (अ.प.अ.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, पृषोदरादित्वाट्टत्वम् । "दार्वाहनोऽण्नस्य (दारावाहनोऽणन्तस्य) च ट: संज्ञायाम्'

(वा-३।२।४९ ॥)इत्यापूर्वाद्धन्तेः कर्तर्यण, नस्य च ट:"

३०   [मा. धातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-२]इति माधवः । दारु आघटते वा । 'घट चेष्टायाम्'(भ्वा.आ.से.), 'कर्मण्यण' ३।२।१॥ । २ शतं बहूनि पत्राणि पक्षा अस्य शतपत्रः । "दाघाट: पुष्कराह्नः कुर्करश्चित्रकन्धरः । 

दीर्घचञ्चशिराः काष्ठकुट्टकः शतपत्रकः ॥१॥"

[] । “सूंखोटाकाठकूट" इति पथ्यापथ्ये भाषान्तरम् । सूतारियानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                   खञ्जरीटस्तु खञ्जनः । 

          १ खञ्जन्नटति खञ्जरीटः । 'खडि गतिवैकल्ये' (भ्वा.प.से.), पृषोदरादिः । २ नन्द्यादित्वाल्ल्यौ खञ्जनः । गंगेटीयानाम्नी द्वे ॥ 

४०                                   सारसस्तु लक्ष्मणः स्यात् पुष्कराख्यः कुरङ्करः ॥१३२८॥    

          १ सरति सारसः । 'सृ गतौ '(भ्वा.प.अ.), 'सर्तेर्णित्'(उणा- )इत्यसच् । सरसि भवो वा । 'तत्र भवः'४।२५३॥ इत्यण् । २ लक्ष्मीरस्याऽस्ति लक्ष्मणः। धनिनामसु (अभि-थो-३५७) । ३ पुष्करस्य पद्मस्याऽ ऽख्याऽस्य पुष्कराख्यः । ४ कुरमिति शब्दं करोति कुर ङ्करः । चत्वारि सारसस्य । शेषश्चात्र 

                                 "सारसे दीर्घजानुकः ।

 __गोनर्दो मैथुनी कामी श्येनाक्षी रक्तमस्तकः ॥"

५०   [शेषनाममाला४।१९४॥] ॥१३२८॥ 

सारसी लक्ष्मणा 

          १ सारसस्य स्त्री सारसी । २ लक्ष्मीनाऽस्ति लक्ष्मणा । 'लक्ष्म मुट् च(लक्ष्म्या अच्च)' (गणसू ५।२।१०॥)इति नप्रत्ययोऽकारश्चाऽन्तादेशो णत्वं च । लक्ष्मणा मकारमध्या । “[सारस्यां] लक्ष्मणा ना तु सौमित्रौ श्रीमति त्रिषु''["]इति रौद्र: (रुद्रः)। निर्म कारोऽप्ययम्, "लक्षणश्चैव सारसे''["]इत्यमरमालोक्तेः । "महापुरुषमिव प्रकटमीनशङ्खलक्षणम्''["]इति कादम्बरी श्रेषश्च । "पुंयोगलक्षणे ङीषि लक्ष्मणी''["]इति स्वा म्यादयः । द्वे सारस्याः ॥ 

१. 'कद-' इति१.४.५ ॥ २. 'क्ल-' इति४.५ ॥ ३. 'कदि क्रदि क्लदि वैक्लव्ये' इति स्वामिसायणौ, 'कदि क्रदि क्रद क्लद वैक्लव्ये' इति मैत्रेयः ॥ ४ 'कदेणत् पक्षिणि'(उणा-५२३)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणसूत्रम् ॥ ५. 'व-' इति४.५ ॥ ६. अकारानुबन्धो विचारणीयः ॥ ७. '-न्ते' इति४.५॥ ८ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४०, पृ.३१० ॥, तत्र 'माधवः' इत्यस्य स्थाने 'मधुमाधवी' इति दृश्यते ॥ ९. मा.धातुकृत्तौ- 'नस्य च टः' इत्यस्य स्थाने 'नकारस्य च टकारः' इति दृश्यते, पृ.३१५ ॥ १०. '-रोहः' इति२॥ ११. 'कु'-' इति१.३ ।। १२. 'सू-' इति३॥ १३. 'भाषा' इति३॥ १४ '-री-' इति५॥ १५. तुलनीयोऽमरकोषः२।५।१५॥ १६. '-ख्यो' इति१.२.४.५ ॥ १७ - स्या-' इति४.५ ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२४०, पृ.३१०॥ १९. रामाश्रमी२५ १२५ ॥, पृ.२५२ ॥

         __ अथ क्रुङ् क्रौंचे 

          १ क्रुञ्चति क्रुङ् । 'क्रुञ्च गतौ '(भ्वा.प.से.), '-कौटिल्याल्पीभावयोः (भ्वा.प.से.)इत्यपरे, 'ऋत्विक्-' ३।२ ५९ ॥ आदिना केवलात् क्विन्, 'क्रुञ्चे न्लोपा भावश्च निपात्यते'( )इत्युक्तेः 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति न्लोपो न भवति, क्विन्नन्तत्वात् कुत्वम् । २ प्रज्ञाद्यणि क्रोञ्चः, तत्र । व्यञ्जनान्तात् स्त्रियामजादित्वा ट्टापि क्रुञ्चा । द्वे क्रौञ्चस्य ॥ 

                                                                                 __ चाषे किकीदिविः। 

१०        १ चष्यते भक्ष्यते श्येनेनेति चाषः। 'चष भक्षणे' (भ्वा.उ.से.), कर्मणि घञ् । चाषयतीति, चषेर्ण्यन्तात् पचाद्यचि वा । तद्दर्शनेन बहुप्रशस्तलक्षणलाभात् ।। 

            उक्तं च 

 “यत्र यत्र कुरुश्रेष्ठ ! चापं दृष्ट्वा नमस्कुरु । 

  न हि वैडूर्यवर्णस्य दर्शनं निष्फलं भवेत् ॥१॥"[ ]इति। 'चासः' इति दन्त्यान्तोऽपि । "इक्षुपक्षिभिदोश्चासः''[]इति दन्त्यान्तेषु रभसः। २ किकीति शब्देन दीव्यति क्रीडति किकीदिविः । 'कृविवि(घृष्वि)छविस्थविकिकीदिविः' (उणा-४९६)इति निपातितः । किकीदिविरिति मध्यक 

२०   वर्गाद्यस्य चतुर्थस्वरः, शेषास्तृतीयस्वरोपेताः । वोपालितस्तु 

"किकिदिविसंज्ञश्चाष:"[]इति सर्वे तृतीयस्वरा इत्याह । रक्षितस्तु "किकिपूर्वस्य दिवेरिकारस्य दीर्घं कृत्वा किकि दीविः''[]इत्याह । “चाषो दिविः किकिः स्मृतः"[ ]इति व्याडिः । “द्वे नाम्नी''[ ]इति स्वामी । नीलचीसनाम्नी द्वे॥ 

                                         चातकः स्तोकको वप्पीहः सारङ्गो नभोम्बुपः ॥१३२९॥ 

          १ चतते याचते मेघान् जलार्थमिति चातकः । 'चते याचने'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । २ स्तोकमल्पं कं जलमपेक्षत्वेन यस्याऽस्ति स स्तोककः । अर्शआदित्वा 

३०   दच । स्तोकं कायति वाश्यते वा । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२३॥ । ३ नभोऽम्बुपानाद् वाः पानीयमीहते वप्पीहः । पृषोदरादित्वात् । ४ सरति ___ ऊर्ध्वं गच्छति सारङ्गः । सर्तेरङ्गच्, स च णित् । सह आरङ्गति वा, यूथचारित्वात् । "दन्त्यादिरयम्''["]इति स्वामी । "चातके हरणे पुंसि सारङ्गः शबले त्रिषु""] इति दन्त्यादौ रभसात् । अथ शारयति हिंसयत्यातपादिना आत्मानमिति शारङ्गः । 'शृ हिंसायाम् '(त्र्या.प.से.), णिजन्तादस्मात् 'शारेरङ्गच्'( )इत्यङ्गच्, तालव्यादिरपि । "शारङ्गश्चातके ख्यातः शबले हरिणेऽपि च''[ ]इति तालव्यादावजयात् । ५ नभस्यम्बु पिबति नभोम्बुपः । 

४०   पञ्च बप्पीहस्य ॥१३२९॥ .

चक्रवाको रथाङ्गाह्वः कोको द्वन्द्वचरोऽपि च । 

           १ चकति चक्रः । 'चक तृप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा१७०)इत्यादिना रक् । क्रियते निशया वियोगी इति । घबर्थे कः, 'के कृत्रादीनां द्वे च'(वा ६।१।१२॥)इति द्वित्वे चक्र इति वा । चक्रेण चक्र शब्देनोच्यते, कर्मणि घञ् चक्रवाकः । २ रथाङ्ग चक्रम् , तस्याऽऽह्वा नामाऽस्य रथाङ्गाह्वः। तेन रथाङ्गः, चक्र इत्यादि। ३ कवते वाशते कोकः । 'कुङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), बाहुलकात् कः । कोकते विच्छेदमादत्त इति वा । 'कुक 

५०   वृक आदाने'(भ्वा.आ.से.), अच् । ४ द्वन्द्वेन मिथुनेन चरति द्वन्द्वचरः । चत्वारि चक्रवाकस्य ॥ 

                                            टिट्टिभस्तु कटुक्काण उत्पादशयनश्च सः॥१३३०॥ 

          १ टेकते टिट्टिभः । 'टिकि(टिकृ) गतौ (भ्वा. आ.से.), "सिटिकिभ्याम्-'(उणा-३३२)इतीभः, "टिक: टिट्टादेशश्च । टिट्टीति भाषते वा । भाषेः 'अन्येभ्योऽपि-' ३।२।१०१॥ इति डः । २ कटुः क्वाणोऽस्य कटुक्वाणः, ककारवकारसंयोगमध्यः । ३ उत्पादं शेते उत्पादशयनः । नन्द्यादित्वाल्ल्युः । टीटोडीनामानि त्रीणि ॥१३३०॥ 

१. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ २. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं पाठः, 'गतिकौटि-' इति स्वामी ॥ ३ 'क्रू-' इति३ ॥ ४ '-ण्यणि' इति३॥ ५ -क्षेत्र' इति३॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३१, पृ.२९८॥ ७ द्र. रामाश्रमी२।५।१६ ॥, पृ.२४७॥ ८ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २५॥१६॥, पृ.२३०॥ ९ अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्-'द्वे नामनी इत्येके' इति दृश्यते, २५॥१६॥, पृ.१२७॥, द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३१९॥, पृ.२९७॥ १०. '-चां-' इति३.५॥ ११. '-त' इति१.३॥ १२. १प्रतौ नास्ति ॥ १३ -न्' इति३॥ १४. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ १५. अम.क्षीर. न दृश्यते ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३२, पृ.२९९ ॥ १७.

.२४८॥ १८ 'अथवा' इति३॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३२, पृ.२९९ ।।, रामाश्रमी२।५।१७॥, पृ.२४८॥ २०. '-शाया' इति१॥ २१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २२. '-क' इति३॥ २३. ककीत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ २४ 'सिटिटिकि-' इति१.२.३.५ ॥ २५. 'टिः' इति१.२.४.५ ॥

चटको गृहबेलिभुक् कलविङ्कः कुलिङ्ककः । 

         १ चटति भिनत्ति धान्यादिकं चटकः । 'चट भेदने'(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः '(उणा-१९०)इति क्वुन् । २ गृहबलि भुते गृहबलिभुक् । 'भुज पालनादौ' (रु.प.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । ३ इन्वति प्रीणयति । 'इवि प्रीणने '(भ्वा.प.से.), 'कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः' (उणा-३२०)इति बाहुलकादतोऽपि के, पृषोदरादित्वा दाद्यन्तवर्णविपर्यये इदित्वान्नुमि विङ्कः । कलेनाऽव्यक्त मधुरध्वनेनं विङ्क: कलविङ्कः । ४ कोलति कुलिङ्कः । 

१०   'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), 'कुलचरि(चिरि)भ्यामिङ्कक्' (हैमोणा-६४), स्वार्थे कनि कुलिङ्ककः । कुलिङ्गोऽपि । चत्वारि चटकस्य ॥ 

योषित्तु तस्य चटका 

           १ तस्य चटकस्य योषित् चटका । अजादित्वा ट्टाप, क्षिपकादित्वादित्वाभावः । चिडीनाम एकम् ॥ 

                                                                      स्त्र्यपत्ये चटका तयोः ॥१३३१॥ 

           १ तयोर्द्वयोः स्त्रीलक्षणेऽपत्ये वाच्ये, स्त्री च तदपत्यं चेति स्त्र्यपत्यम् , तत्र । चटकायाश्चटकस्य वा स्त्र्यपत्यं चटका । [ऐरक्प्रत्ययः], 'स्त्रियामपत्ये लुग् '

२०   वाच्यः '(वा-४।१।२८ ॥)इत्यैरको लुक्, 'लुक् तद्धितलुकि'

१।२।४९॥इति टापो निवृत्तौ स्त्रीत्वात् पुनष्टाप् ॥१३३१॥ 

पुमपत्ये चाटकैरः 

            १ चटकायाश्चटकस्य वा पुलक्षणेऽपत्येऽभिधेये चाटकैरः । 'चटकाया ऐरक्'४।१।१२८॥ । 

                                                                             दात्यूहे कालकण्टकः । जलरङ्कुर्जलरञ्जः 

            १ 'दाप् लवने '(अ.प.अ.), क्तिच्, दातिः । [दातिं] छेदमूहतेऽत्यभ्यस्यति दात्यूहः । 'ऊह वितर्के' (भ्वा.आ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । अस्य हि ध्वना 

लकण्टकः । वन्तरान्तराविच्छेदरूपखण्डनात् । 'दा' इति शब्दमत्यूहते-

३०   ऽत्यभ्यस्यतीति दात्यूहो वा । षष्ठस्वरमध्योऽयम् । "दात्यूहः कणति क्वणत्यविरतं श्वेतच्छदानां गणः''[]इति हलायुधकाव्यम् । "दात्यूहो जलरङ्कः, 'दाउर्ड' इति गौड देशे प्रसिद्धः'[ ]इति तट्टीका । "दित्यवाहोऽपत्यमित्यणि, 'देविका- '७।३।१॥ आदिनाऽऽत्वे वाह ऊठि 'एत्येध त्यूठसु'६।१।८९॥ इति वृद्धौ दात्यौह:"[]इति स्वामी, तत्र । २ कालाः कण्टका रोमोद्भेदा अस्य कालकण टकः । काले वर्षाकाले कण्ठो ध्वनिरस्य कालकण्ठः" []इत्यन्ये । “कण्ठः स्वरेऽन्तिके गले"[]इति रुद्रः । कल एव कालः । स्वार्थेऽण् । कालोऽव्यक्तमधुरध्वनिः 

४०   कण्ठेऽस्येति वा । 

"नील(काल)कण्ठस्तु दात्यूहे कलविङ्के च खञ्जने । 

 सितापाङ्गे हरे पीत(पीते) सारके नीलकण्ठवत् ॥१॥"

[विश्वप्रकाशकोशः, ठान्तवर्गः, शो-१९]इति महेश्वरः । २ जले रमते जलरङ्कः । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), कुप्रत्ययः । “यदुपनगरस्रोतस्विन्यां रते मदकामिनी मणि तमधुरं क्नूयन्ते च क्वचिज्जलरङ्कवः''[]इति हलायुध काव्यम् । “ 'क्नूयी शब्दे'(भ्वा.आ.से.), भ्वादौ, जल काका मधुरं ध्वनन्ति"[ ]इति तट्टीका । "जलरङ्कः स्कन्धकाको दात्यूहः कालकण्ठकः''[]इति उडाउवा"

५०   []इति पथ्यापथ्ये भाषा । २ जलेन रज्यते' जल रञ्जः । अच् । चत्वारि कालकण्ठस्य ॥ 

                                                                       वके कह्वो वकोटवत् ॥१३३२॥ 

          १ वक्तीति वकः । 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.), पचाद्यच् , न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । ककतीति वा । 'कक लौल्ये (स्वा.आ.से.), पचाद्यच्, पृषोदरादित्वात् कस्य वः, तत्र । २ 'के' इति शब्दम् , के जले वा ह्वयते शब्दायते कह्नः । 'हृञ् स्पर्धायां शब्दे च'(भ्वा. उ.अ.)इति धातोः 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥ इति के, आलोपः। ३ वक्तीति वकोटः। 'कपोटवकोट-'(हैमोणा-

६०   १६१)इति निपात्यते । वकोट इवेति वकोटवत् । अस्य 

१. '-व' इति३॥ २. इविजीवीति दण्डात्मकोऽयं धातुपाठः स्वामिसम्मतः ॥ ३ 'ध्वानेन' इति१, 'ध्वातेन' इति ॥ ४ 'कुलविङ्कः' इति१॥ ५. 'कुल संस्त्याने ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६ '-डओ' इति१ ॥ ७ अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम् "द्वितीयं तृतीयं वा रूपं वहति दित्यवाट, तस्यापत्यं दात्यूहः, देविकाशिंशपेत्यात्वम्(७।३।१॥) ।" इति दृश्यते, २५।२२॥, पृ.१२८॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३६, पृ.३०४॥ ९, द्र. रामाश्रमी२।५।२१॥, पृ.२५०॥ १०. '-हाः' इति५॥ ११. 'रज्यति' इति१, 'रज्यति' इति२॥ १२. 'कौटिल्ये' इति१.२.३ ॥

प्रसिद्धिं विवक्षित्वोपमानमुक्तम् । यथा वकोटशब्दो वक वाचकः, तथा वककह्वावपीत्यर्थः । त्रीणि वकस्य ॥ 

  "दीर्घजङ्घोऽतिशौण्डः स्याद् वकोटः शुक्लवायसः ।। 

   कङ्केरुर्दारुबलिभुक् शिखी चन्द्रविहङ्गमः ॥१॥"

[त्रिकाण्डशेषः२ ।५।२३ ॥] इत्यादयो ग्रन्थान्तरोक्ता इहैव ज्ञेयाः ॥१३३२॥ 

बलाहकः स्याद् बलाकः 

          १ वलति बलाहकः । 'वल संवरणे'(भ्वा. आ.से.), 'बलिबिलि-'(हैमोणा-८१)इत्याहकः। २ वलति 

१०   बलाकः । ‘वल वल्ल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'बला कादयश्च'(उणा४५४)इत्याकन्नन्तो निपातितः । पुंस्ययम् , यद्वाचस्पति:-"बलाकस्तु बलाहकः''[ ] । "पुंध्वजेऽपि स्त्रीलिङ्ग एवाऽयम्"[]इति लिङ्गानुशासनकृतः । द्वे बला हकपक्षिणः, बकविशेषोऽयम् ॥ 

                                                                               बलाका विसकण्ठिको । 

          १ बलेन शक्त्या दूरमूर्ध्वमकति बलाका। 'अक अग कुटिलायां गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । 'वल वल्ल संवरणे '(भ्वा.आ.से.), 'बलाकादयश्च'(उणा-४५४)इत्या 

कनि वा । आविष्टलिङ्गत्वात् पुंसि स्त्रियां च बलाका । 

२०   २ विसं मृणालमिव कण्ठोऽस्या विसकण्ठिका । जाति लक्षणं ङीषं बाधित्वा टाप् , अजादित्वाद् वा, ततः स्वार्थे कनि 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वम् । “विस कण्टिका''[]इत्यन्ये । बकेरुकाऽपि । द्वे बकपत्न्याः ॥ 

भङ्गः कलिङ्गो धम्याटः 

           १ बिभर्ति कलां भृङ्गः । 'भृजो गन् नुक् च' (उणा-१२२) इति गन्नुकौ । २ के मूर्ध्नि लिङ्गं चूडा रूपं चिह्नमस्य कलिङ्गः । कलिलं गहनं गच्छतीति, पृषो दरादिर्वा । कलिं कलहं गच्छतीति वा । स हि गच्छतां केशान् लुञ्चति । ३ धूम्या धूमसमूहः । 'पाशादिभ्यो यः' .

३०   ४।२।४९॥ । तामटति धूम्याटः । 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । "धूम्या स्याद् धूमसंहतिः''[हलायुधकोशः१।६६ ॥] इति हलायुधः । त्रीणि धूम्याटस्य ॥ 

                                                                    कङ्कस्तु कमनच्छदः ॥१३३३॥ लोहपृष्ठो दीर्घपादः कर्कटः स्कन्धमल्लकः । 

           १ कङ्कते गच्छति कङ्कः । ककिवकीत्यादिना गत्यर्थः, 'ककि लौल्ये'(भ्वा.आ.से.) वा, पचाद्यच् । २ कमनः कान्तश्छदोऽस्य कमनच्छदः ॥१३३३॥ ३ दृढत्वाद् लोहवर्णत्वाद् वा लोहपृष्ठमिव पृष्ठमस्य लोह पृष्ठः । ४ दी?" पादावस्य दीर्घपादः । ५ कर्कति कर्कटः। कर्कि: सौत्रः, 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१)। 

४०   ६ स्कन्धेन मल्लः समर्थः स्कन्धमल्लः । स्वार्थे कनि स्कन्धमल्लकः । षट् कङ्कपक्षिणः ॥ 

चिल्लः शकुनिरातापी 

          १ चिल्लति वातेन शिथिलीभवति चिल्लः । 'चिल्ल शैथिल्ये हावकरणे च'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । २ शक्नोति शकुनिः । पक्षि नामसु (अभि-,श्री-१३१६) । ३ आतपति आतापी । ग्रहादित्वाणिनिः । मिश्रास्तु-"आतायते संतनोति पाल यति वा पक्षप्रसारणेनाऽऽत्मानमिति । 'ताय सन्तापन पालनयोः (भ्वा.आ.से.), आवश्यके णिनिरातायी"[पद-

५०   चन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, यो-२३६] इति पठन्ति स्वमते । "त्रयः पुंसि"[]इति हलायुधटीका तु चिल्लः, स्त्रीभ्रो:(?) चिल्ला, आतापिरिदन्तोऽपि, स्त्रियां डीषि 

आतापी, शकुनिका च चिल्ली च, सर्वेऽपि स्त्रीलिङ्गाः" []इत्यन्ये। चील्हनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                        श्येनः पत्री शशांदनः ॥१३३४॥ 

           १ श्यायते पक्षिघातायाऽत्यर्थं गच्छति श्येनः । 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'श्यास्त्यातृ(ह)विभ्य इनच्'

१. स्वामिमतेऽयं पाठः, 'वल वल्ल संवरणे' इति मैत्रेयः, 'वल वल्ल सञ्चरणे च' इति सायणः ॥ २. '-हकः' इति१.४.५ ॥ ३ मैत्रेय सम्मतोऽयं धातुपाठः ४. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३३३ ॥, पृ.२९८ ॥ ५, 'विश-' इति१.३॥ ६. तुलनीयोऽमरकोषः२।५।२५ ॥ ७. '-स्य' इति३.४.५॥ ८ '-कण्ठा' इति१.२.३ ।। ९ 'विश-' इति३॥ १०. 'भृञः किन्नुट् च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. '--' इति१.३॥ १२. '-कि-' इति१, '-र्कः' इति३॥ १३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'धातुः' इति दृश्यते ॥ १४. 'चिल्ल शैथिल्ये' इति स्वामी, 'चिल्ल शैथिल्ये भावकरणे च' मैत्रेयसायणौ ॥ १५. इगुपधत्वाभावादिदं विचारणीयम् , अथ च पचाद्यच् ॥ १६. इतोऽग्रे १प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ १७. '-नि' इति३॥ १८. '-यां' इति१॥ १९. 'शा-' इति३ ॥

(उणा-२०४) । २ पत्त्रं पक्षस्तद्योगात् पत्नी । प्रशंसा यामिनिः। पत्त्री सामान्योऽपि विशेषे वर्तते । यच्छाश्वत: "श्येनाख्यो विहगः पत्त्री पत्रिणौ शरपक्षिणौ''[शाश्वत कोशः, श्री-२२३]इति । ३ शशमत्ति शशादनः । 'अद भक्षणे'(अ.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । 'कर्तरि ल्युट्(कृत्य ल्युटः)-'३।३।११३ ॥ इति कर्तरि ल्युड् वा । सींचाणा नामानि त्रीणि ॥१३३४॥ 

दाक्षाय्यो दूरदृग् गृध्रः 

           १ दक्षते विशेषेण वर्धते, शीघ्रो भवति दाक्षा 

१०   य्यः । 'दक्ष [वृद्धौ] शीघ्रार्थे च'(भ्वा.आ.से.), 'श्रुदक्षि स्पृहिगृहि-'(उणा३७६) इत्याय्यः, 'प्रज्ञादिभ्यश्च'५।४।३८ ॥ इत्यण् । २ दूरात् पश्यति दूरदृक् । दृशेः क्विप् । ३ गर्धते (गृध्यति) अभिकाङ्क्षति मांसादिकमिति गृधः । 'गृधु अभिकाङ्क्षायाम्'(दि.प.से.), 'सुसूधाञ्(धा)गृधिभ्यः क्रन् '(उणा-१८२)। ' 'स्फायितञ्चि- '(उणा-१७०) इत्यादिना रक्"[ ]इत्यन्ये । “गृध्रः सुदृष्टिः शकुनी वक्र चञ्चश्च दूरदृक्''[ ]इति मदनपाल: । त्रीणि गृध्रस्य । शेषश्चात्र 

     "गधे तु पुरुषव्याघ्रः कामायुः कूणितेक्षणः । 

२०   सुदर्शनः शकुन्याजौ''[शेषनाममाला४।१९५ ॥] ॥ 

                                                                            अथोत्क्रोशो मत्स्यनाशनः । कुररः 

             १ उत्क्रोशति उच्चमुच्चैर्वा क्रोशति उत्क्रोशः । 'क्रुश आह्वाने '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । २ मत्स्यान् नाश यति मत्स्यनाशनः । णशेर्णिजन्तानन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ 'कुर' इति शब्दं राति कुररः । ‘रा दाने '(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२३॥ । यद्वा कुरति करुणध्वनिना धैर्य छिनत्ति कुररः । 'कुर छेदने '(तु.प.से.), बाहुल कादरक् । स्त्रियां कुररी । “उत्क्रोशः कुररो मतः"[हला 

३०   युधकोश:२ ।२४९ ॥] इति हलायुधः । त्रीणि उत्क्रोशस्य ॥ 

                                                  कौरस्तु शुको रक्ततुण्डः फलादनः ॥१३३५॥ 

           १ कीति शब्दमीरयति कीरः । 'ईर प्रेरणे'(चु. उ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः । यद्वा कीति शब्दं रायति कीरः । 'रै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), 'सुपि स्थः' ३।२।४ ॥ इत्यत्र सुपीति योगविभागात् कः । २ शोकति गच्छति शुकः । 'शुक गतौ'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । शोभत इति शुको वा । 'शुभ दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'शुकवल्कोल्का: '(उणा-३२२) इति कक्प्रत्येऽन्त्यलोपे चोणादौ शुक इति निपातनात् । माध वस्तु शुकशब्दं 'शुभ दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.)इत्यस्यैवं निपातं 

४०   मन्यते, तथाहि-"यदि 'शुक गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्ययं धातुरार्षस्तदा शुके रग्विधानेनाऽपि शुकशब्दसिद्ध 'ऋजे न्द्रा-'(उणा-१८६)आदिसूत्रे शुचेनिपातमनमर्थकं स्या दित्यस्य धातोः पाठोऽनार्ष इतीव प्रतीयते"[ ] इत्याह । ३ रक्तं तुण्डं चञ्चुरस्य रक्ततुण्डः । ४ फलान्यत्ति फला दनः। नन्द्यादित्वाल्ल्युः । मेधाव्यपि । चत्वारि शुकस्य। शेषश्चात्र-“शुके तु प्रियदर्शन:, श्रीमान् मेधातिथिर्वाग्मी" [शेषनाममाला४।१९५-१९६॥] ॥१३३५॥ 

शारिका तु पीतपादा गोराटी गोकिराटिका । 

          १ शृणाति फलं शारिका । 'श हिंसायाम्'(त्र्या.

५०   प.से.), ण्वुल, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इती त्वम् । २ पीतौ पादावस्याः पीतपादा । ३ गां रटति गोराटी । 'रट शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, गौरादित्वाद् ङीष् । ४ गां किरति गोकिराटी । पृषोदरादिः, ततः स्वार्थे कनि, 'के ऽणः '७।४।१३ ॥ इति ह्रस्वत्वम् , [गोकिराटिका] । चत्वारि शारिकायाः । 'सारो' इति भाषा॥ 

                                           स्याच्चर्मचटकायां तु जतुकाऽजिनपत्रिका ॥१३३६॥ 

         १ चर्ममयी चटका चर्मचटका, निर्लोमत्वात्, तत्र। २ आश्रये दृढशूषात् कृष्णपिङ्गलत्वाच्च जत्विवेति 

६० 

१. '-ते' इति१॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२३६, पृ.३०५॥ ३ '-आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'कुरु-' इति४.५॥ ५, इतोऽग्रे १.३.४.५प्रतिषु 'रै शब्दे' इति दृश्यते ॥ ६ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ ७ -न्त-' इति३॥ ८. '-वं' इति१॥ ९. '-प्रसिद्धे' इति३॥ १०. 'तकि कृच्छ्रजीवने'(भ्वादिः, धातुसं-८६)इत्यत्र सायणेन-"अस्यानन्तरं मैत्रेयः शुक गताविति पठित्वा 'शोकति शुकः शुक्र' इत्युदाजहार, अस्मिन् हि सति 'शुकवल्कोल्काः' इति शुभेः कनि भलोपे शुकशब्दनिपातनमनर्थकं स्यात्, इगुपधलक्षणेन कप्रत्ययेनैव सिद्धत्वात् । तथा शुके रग्विधानेनाऽपि शुक्रशब्दसिद्धे 'ऋजेन्द्र' इत्यादौ शुचेनिपातनमनर्थकं स्यादित्यस्य पाठोऽनार्ष इव प्रतीयते" इत्युक्तम् , पृ.८१॥ ११. 'मेधाविर्वा-' इति४.५॥ १२. '-स्य' इति१.४.५ ॥ १३. '--टी:' इति४॥ १४ '-रौ' इति४॥

जतुका । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कः । “रामवै (रामठे) जतुकं चर्मपत्त्राजतुकृतोः स्त्रियाम्''[]इति चवर्गतृतीयादौ रभसाच्चवर्गतृतीयादिः. । जतूका दीर्घ मध्याऽपि । “निशाशश्वद्व्यापिस्थितघनजतूकापटलकम्" []इति पूर्वकविप्रयोगात्। ३ अजिनं पत्त्रं पक्षोऽस्याऽस्ति अजिनपत्रिका । त्रीणि चमचेडीति ख्यातायाः ॥१३३६॥ वल्गुलिका मुखंविष्टा परोष्णी तैलपायिका । 

         १ वल्गु लाति वल्गुली, के वल्गुलिका । २ मुखेन विष्टा अस्य मुखविष्टा । ३ परः शत्रुरुष्णः 

१०   स्पर्शोऽस्यास्ततो विद्रवात् परोष्णी । 'जाते:- '४।१।६३ ।। इति ङीष् । ४ तैलं पिबति तैलपायिका । 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), ण्वुल् । 'आतो युक्-'७।३।२३॥ । संज्ञा 

शब्दानां यथाकथञ्चिद् व्युत्पत्तिः कार्या ॥ 

  "तनुक्रमिस्त्विन्द्रगोपः परोष्णी तैलपायिका ।। 

   तैलाभ्यक्त(-क्ता) खलाधारा हीरा पिप्पलिका स्त्रियाम् ॥१॥"

[]इति रभसः । [निशाटन्यपि] । वागुलिनामानि चत्वारि । 

                                             कर्करेटुः करेटुः स्यात् करटुः कर्कराटुकः ।१३३७। 

         १ कर्कशं रेटति, मृगय्वादित्वात् कुः, निपातना च्छलोपः कर्करेटुः । 'कर्क' इति शब्दं रेटतीति वा । 'रेट 

२०   (रेट) परिभाषणे'(भ्वा.उ.से.), अच् , 'अपष्ट्वादयश्च'(कात त्रोणा-१।१६॥)इति निपातनात् कर्करेटुः । २ के वायौ जले वा रेटति वा । कुत्सितं रेटतीति वा । निपातनात् कोः कादेशः [करेटुः] । ३ पूर्ववत् कुः करेटुः, करटुः । ४ कर्कति कर्कराटुः । 'केवयुभुरणु-(हैमोणा-७४६)इति निपात्यते, [स्वार्थे कनि कर्कराटुकः] । "करेटुः कर्करेटुः स्यात् करटुः कर्कराटुकः" []इति रभसात् द्वयं चतुष्कम् (रूपचतुष्कम्)। "द्विचतुः-षट्पदोरगा:"[लिङ्गादि-४७०] इति द्विपदत्वादेषां स्त्रीपुंस्त्वम्। करेवानामानि चत्वारि ॥१३३७॥ 

आटिरातिः शरीरिः स्यात् 

          १ आ समन्तादटति आटिः । 'अट गतौ'(भ्वा.

३०   प.से.), '-इन् '(उणा-५५७)इतीन् । टवर्गतृतीयान्त श्चायमाडिरिति, जलादडति उद्गच्छतीति व्युत्पत्तिः । 'अड उद्यमे'(भ्वा.प.से.), ‘अक्ष्यडिभ्यामिण्'( )इतीण् । २ अततीति आतिः । 'अत सातत्यगमने '(भ्वा.प.से.), 'पादाच्चात्यजिभ्याम् (हैमोणा-६२०)इति णिदिः । ३ शरं नाराचमियर्ति शरारिः । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अच इ:'(उणा-५७८)। शृणातेर्बाहुलकादारिर्वा शरारिः । शराति रपि । शरमतति । 'अत सातत्यगमने'(भ्वा.प.से.), 'इत्र जादिभ्यः (इणजादिभ्यः)' (वा-३।३।१०८॥)इती (इतीण)। पक्षे कपिरि(कपिलि)कादित्वाल्लत्वे शरालि-

४०   रपि । एते शब्दाः स्त्रीलिङ्गाः । "आडि: शरालिर्वराटी (वरटी) गन्धोली वानरिः कपी''["]इति स्त्रीलिङ्गकाण्डे रत्नकोषात् । “त्रयः शब्दा आविष्टलिङ्गाः''["] इति मधुमाधवी । "ङीषि आटी आती शरारी '[]इति हलायुधटीका । आडिनामानि त्रीणि ॥ 

                                                                                  कृकण-क्रकरौ समौं। 

          १ कृकेण कण्ठेनाऽणति शब्दायते कृकणः । 'अण शब्दें '(भ्वा.प.से.), अच् , शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वम् । 'कृ' इति कणति वा। 'कण शब्दें '(भ्वा.प.से.), अच् । कृकं नयतीति वा । २ 'क्र' इति शब्दं करोति क्रकरः। 

५०   पचाद्यच् । द्वे क्रकरस्य ॥ 

भासे शकुन्तः 

          १ भासते भासः । 'भासू दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), अच् , तत्र । २ शकुन्तः सामान्योऽपि विशेष वर्तते । यदाह पथ्यापथ्यकार:

  "भासः शकुन्तो भासन्तः शिखावान् गोष्टकुर्कुटः । 

• गृध्राकारोभस्मवर्णोविज्ञेयो गोष्टगोचरः ॥१॥"

[ ]इति । "शकुन्तो भास उच्यते''[हलायुधकोशः जाण ॥ 

१. द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-२, २।५२६ ॥, पृ.२४१॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४१, पृ.३१० ॥, रामाश्रमी२५ २६ ॥, पृ.२५२॥ ३ 'अज्ज-' इति४॥ ४ '-ऽस्ति' इति १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥ ५ 'चमा-' इति१.२॥ ६ -ड' इति३॥ ७ -लिनिका' इति५॥ . -लिका-' इति३॥ ९, 'रट रेट' इति३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका. भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२३४, पृ.३०१॥, रामाश्रमी२।५।१९ ॥, पृ.२४८ ॥ ११. '-टति' इति१॥ १२. '-च्छति' इति४.५॥ १३. 'अज्यतिभ्यां च'(उणा-५७०)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणसूत्रम् ॥ १४. '-न्' इति३॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्रो-२४०, पृ.३०९॥ १६ रामाश्रमी२।५।२५ ॥, पृ.२५२॥ १७ 'शरारातिः' इति३॥ १८ 'चत्वारि' इति३॥ १९. तुलनीयोऽमरकोषः२१५।१९॥ २०. अणेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ २१. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'वा' । इति दृश्यते ॥ २२. '-षो' इति३॥ २३. '-कुक्कुटः' इति१.२॥

२।२४७ ॥]इति हलायुधः । "द्वौ समौ''[]इति तट्टीका । भाषो मूर्धन्यान्तोऽपि तत्रैव । द्वे भासस्य ॥ 

                                                           कोयष्टौ शिखरी जलकुक्कुभः ॥१३३८॥ 

          १ कवते शब्दायते कोयष्टिः । 'कुङ् शब्दे' (भ्वा.आ.अ.), 'कोर्यषादिः '(हैमोणा-६४८)इति तिः, तं जलमालम्बनत्वाद् यष्टिरिवाऽस्येति वा । पूर्वपदाकारस्य नैरुक्त ओकारः, तत्र । हरिशब्दवद् रूपाणि । “कर्णाटी सुरतस्वरानुकरणैः कोयष्टिकः कूजति"[ ]इति हलायुध काव्यम् । "कोयष्टिक: शिखरी, 'मेण्टो' इति गौडदेशे 

१०   प्रसिद्धः"[ ]इति तट्टीका च । २ शिखरं चूडाऽस्त्यस्य शिखरी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । ३ कोकते कुक् । 'कुक आदाने'(भ्वा.आ.से.), क्विबन्तः । कुक् कुभ्नाति (स्कुभ्नाति) कुक्कुभः । स्कुभिः सौत्रः, 'इगु पध-'३।१।१३५॥ इति कः । कुगित्यव्यक्तानुकरणम् , तत् कौति । 'इणः कित्'(उणा-४३३)इति बाहुलकात् कौते रपि, भनि कुत्वे च कुक्कुभः । जलचारी कुक्कुभो जल कुक्कुभः । “कुक्कुभो वनकुक्कुटः ''[]इति मिश्राः । “अत्र कुक्कुभशब्द: कुम्भकारकुक्कुटपर्यायः''[]इत्यन्ये । कोसीटा नामानि त्रीणि ॥१३३८॥ 

२०   पारापतः कलरवः कपोतो रक्तलोचनः । 

          १ पार्यते कर्म कर्तुमनेनेति । घजि पारो बलम् । पारेण बलेनाऽऽपतति पारापतः । 'पत्लु पतने '(भ्वा. प.से.), पचाद्यच् । जपादित्वाद् वत्वे पारावतोऽपि । २ कलो मधुरो रवो ध्वनिरस्य कलरवः। ३ कस्य मयूरस्य चित्रवर्णत्वात् पोत इव कपोतः । "कस्य वायोः पोत इवेत्यागमः''[अम.क्षीर.२ ।५।१५ ॥] इति तु स्वामी । "पारापतः कपोतः स्यात् कपोतो विहगान्तरे''[]इति विश्वः । ४ रक्ते लोचनेऽस्य रक्तलोचनः । “पारापतो गृहकपोतः, कपोत आरण्यः''[अम.क्षीर. ]इति क्षीर स्वामी इति सत्यपि भेदेऽमरानुगतमभेदं मन्यन्त आचार्याः। 

३०   चत्वारि पारापतस्य ॥ 

                                             ज्योत्स्नाप्रिये चलचञ्च-चकोर-विषसूचकाः ॥१३३९॥ 

         १ ज्योत्स्ना प्रिया अस्य ज्योत्स्नाप्रियः, तत्र । २ चला चञ्चुरस्य चलचञ्चः । ३ चकति (चकते) चन्द्रामृतपत्वाद् विषं प्रतिहन्ति चकोरः । 'चक तृप्तौ प्रतीघाते च'(भ्वा.आ.से.), 'चकिकठिभ्यामोरच्'(उणा-६४)। चकते ज्योत्स्नया तृप्यति वा । अत्र ज्योत्स्नाशब्दश्चन्द्रात पपर्यायः । ४ विषं सूचयति विषसूचकः। 'सूच पैशुन्ये' (चु.उ.से.), ण्वुल् । "चकोरस्य विरज्येते नयने विष-

४०   दर्शनात्''["]इत्युक्तेः । चत्वारि चकोरस्य ॥१३३९॥ 

जीवंजीवस्तु गुन्द्रालो विषदर्शनमृत्युकः । 

          १ जीवेन सहचरेण सह जीवति जीवंजीवः । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् खच् , खित्त्वाद् मुम् । तदर्शनेन विघ्ननाशाद् (विषनाशाद्) जीवं प्राणिनं जीवयत इति कर्मण्यणि वा, 'तत्पुरुषे कृति- '६।३।१४॥ इति द्वितीयाया अलुक् । “जीवंजीवो जीवजीव:''["]इति निरनुस्वारमध्योऽपि शुभाङ्के । २ गुन्द्रामलति गुन्द्रालः । 'अलञ् भूषणादौ '(भ्वा.प.से.), अच् । ३ विषदर्शनेन मृत्युरस्य विषदर्शनमृत्युकः, अष्टाक्षरम् । “विषसन्दर्शन-

५०   ग्लानिर्जीवञ्जीवकः''[ ] इत्यपीति पथ्यापथ्यकारः । “स च मयूरप्रमाणचित्रपक्षो द्वन्द्वचरः स्वनाम्ना ख्यातो दक्षिणा पथादौ जायते"["]इति मिश्राः । जीवकुनामानि त्रीणि ॥ 

व्याघ्रटस्तु भरद्वाजः 

          १ व्याजिघ्रनटति व्याघ्राट: । अचि, पृषोदरादिः । 

१. 'मेटा' इति१.३॥ २. '-जारी' इति५॥ ३ '-तः' इति३, '-डः' इति४॥ ४ इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'तु' इति दृश्यते ॥ ५ -जिति' इति१॥ ६ '-प-' इति२॥ ७ 'इव' इति टीकायां नास्ति ॥ ८ विश्वलोचनविश्वप्रकाशकोशयोस्तु-"पारावत: कलरवे शैले मर्कटतिन्दुके" इति दृश्यते, क्रमेण तान्तवर्गः, शो-२२३, थो-२१७, पृ.१५६, पृ.७४॥ ९. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"केन पवते । कस्य वायोः पोतः इत्यागमः । आरण्डोऽयम् । आद्यस्तु गृहकपोतः । अयं त्वभेदं मन्यते ।" इति दृश्यते, २५१५ ॥, पृ.१२७॥ १०. 'चन्द्रात-' इति४.५ ॥ ११. 'प्रति-' इति४॥ १२. 'कठिचकिभ्यामोरन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १३. 'तृप-' इति३॥ १४ '-ची' इति१.२॥ १५. ४प्रतौ नास्ति ॥ १६. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३३९ ॥, पृ.२९९ ॥ १७ -न्' इति४॥ १८ -ण्' इति४॥ १९. द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-२, २५/३५ ॥, पृ.२४८ ॥ २०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२५०, पृ.३२२॥ २१. अत्र मीमांसकमहोदयकृतटीप्पणी द्रष्टव्या, क्षीरतरङ्गिणी, पृ.८१॥ २२. 'विषमृत्युदर्श-' इति१॥ २३. '-ने' इति१॥ २४ 'द्वन्द्वे' इति४.५ ॥

व्याघ्रमटति कर्मण्यणि वा । व्याघ्र इवाऽटतीति, पचाद्यचि वा । २ भरन्तः पूरयन्तो वाजा: पक्षा अस्य भरद्वाजः । "भारद्वाज इति दीर्घादिरपि''[]इति हलायुधटीका । "भारद्वाजः क्रकराटो व्याघ्राटो हिक्कटः परः परटुवा''[] इति मदनपालः । “चाटुकैराख्यः''[अम.क्षीर.२ ५।१६॥] इति क्षीरस्वामी । परटुवानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                 ___ प्लवस्तु गात्रसंप्लवः ॥१३४०॥ 

          प्लवते प्लवः । 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), अच् । २ गात्रेण संप्लवते गात्रसंप्लवः । अच् । द्वे 

१०   प्लवस्य । प्लवशब्दो ह्यनेकार्थेषु कारण्डजलकाकयोः पर्याय. उक्तः, इह तु "मद्गुस्तु जलवायसः''[अभि-, शूो-१३२३] इति प्रागुक्तः, "कारण्डवस्तु मरुलः"[अभि-, श्री-१३४१] इति कारण्डवं त्वग्रे ग्रन्थकृदेव व्याख्यास्य तीति, ताभ्यामन्यः कश्चित् पक्षिविशेषोऽसौ । यदमरः 

  "तेषां विशेषा हारीतो मद्गुः कारण्डवः प्लवः । 

   तित्तिरिः कुक्कुटो लावो जीवंजीवश्चकोरकः ॥१॥ 

  (कोयष्टिष्टिट्टिभः कोकः क्रकरो वर्तिकादयः।)"

[अमरकोषः२।५।३४-३५ ॥] इति ॥१३४०॥ 

तित्तिरिस्तु खरकोणः 

२०       १ तरत्यम्भसि तित्तिरिः, तृतीयस्वरत्रयः। 'उणा दयो बहुलम् '३।३।१॥इति ‘तरतेः सन्वत् तुक् चाऽभ्या सस्य'(स.क.२।१।१५८॥) इतीन्, द्विर्वचनमभ्यासस्य च तुक् , 'ऋत इद्धतो: '७।१।१०० ॥ इतीत्त्वम्, रपरत्वं च । तित्तिरोऽदन्तोऽपि । “कपोतो(कपोत)लावतित्तिराः"[] इति वाचस्पतिः । २ खरं कोणति शब्दायते खरकोणः । 'कुण शब्द '(तु.प.से.), अच् । तीतरनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                     हारीतस्तु मृदङ्करः । 

           १ हारि मनोहरमितं गमनमस्य हारीत: । हरि द्वर्णयोगाद् ज्योत्स्नाद्यणि, 'अन्येषामपि- '६।३।१३७ ॥ इति 

३०   दीर्घत्वे हारीत इति वा । हरति जीवानिति । 'हञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), बाहुलकादीतण्। २ मृदमङ्कस्यति मृदङ्कुरः । पचाद्यच् । द्वे हारीतस्य ॥ 

कारण्डवस्तु मरुलः 

           १ करण्डे भवं कारण्डं जलम्, तत्र वाति गच्छति कारण्डवः। ‘वा गतिगन्धनयोः '(अ.प.अ.), 'आतोऽनुप सर्गे कः'३।२।३॥ । आरमणमारण्डः, आरमतेः 'अमन्ताङ्कः' (उणा-१११)। के जले आरण्डः कारण्ड इति, 'कर्तृकरणे कृता बहुलम्'२।१।३२॥ इति समासः । सोऽस्याऽस्तीति, 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते'(वा-५।२।१०९॥)इति वप्रत्यये वा । 

२ मरूं लात मरुलः । 'ला दाने'(अ.प.अ.), 'आतो-

४०   ऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । द्वे कारण्डवस्य ।। 

                                                                         सुगृहश्चञ्चुसूचिकः ॥१३४१॥ 

           १ शोभनं गृहमस्य सुगृहः। २ चञ्चुरेव सूचिरस्य नीडवाने चञ्चुसूचिकः । “सुगृहः पीतमस्तकः''[ ]इति पथ्यापथ्यकारः । सुघरीनाम्नी द्वे ॥१३४१॥ कुम्भकारकुक्कुटस्तु कुक्कुभः कुहकैस्वनः । 

          १ 'कुम्भ' इति शब्दं करोति कुम्भकारः, स कुक्कुट इव कुम्भकारकुक्कुटः, सप्ताक्षरम् । २ कुगित्यव्यक्तानु करणम् , तत् कौति कुक्कुभः । 'इण: कित्'(उणा-४३३)इति बाहुलकात् कौतेरपि भकि कुत्वम् । कुक्कुशब्देन भातीति 

५०   वा । ३ 'कुहक' इति स्वनोऽस्य कुहकस्वनः । 

  "नीलच्छवि: कृष्णगल्लः स्याद् ग्रामचटकाकृतिः । 

   कुक्कुभः कुक्कुटारवः स्थलजो रक्तचर्मकः ॥१॥"[]इति कुक्कुभलक्षणानि पथ्यापथ्ये । कूकडकुंभारनामानि त्रीणि ॥ 

                                          पक्षिणा येन गृह्यन्ते पक्षिणोऽन्ये स दीपकः ॥१३४२॥ 

         १ दीप्यते कोपाग्निना दीपकः । ‘दीपी दीप्तौ' (दि.आ.से.), ण्वुल् । एकं श्येनसीञ्चानकादेः ॥१३४२ ॥ 

छेका गृह्याश्च ते गेहासक्ता ये मृगपक्षिणः । 

          १ छ्यन्ति वैमनस्यं छेकाः । 'छो छेदने'(दि.

६० 

१. '-रोटो' इति१ ॥ २. 'हिक-' इति१, 'क-' इति३॥ ३. 'चाट-' इति१.२॥ ४. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"चाटकेराख्यः " इति दृश्यते, पृ.१२७॥ ५. '-' इति३॥ ६. '-ग्र-' इतिर ॥ ७. कोष्ठान्तर्गतपाठः क्षीरस्वामिसम्मतः ॥ पदचन्द्रिका-रामाश्रमीकारमते-"कोयष्टिकष्टिट्टिभको वर्तको वर्तिकादयः" इति ॥ ८. 'बाहुलकम्' इति४.५ ॥ ९. 'का-' इति३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२५०, पृ.३२१ ॥, रामाश्रमी २१५३५॥, पृ.२५६ ॥ ११. 'शब्दोपकरणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ १२. '-हरति' इति ॥ १३. '-तीति' इति१॥ १४. 'नीडा-' इति३.४.५ ।। १५. 'सू-' इति१.२॥ १६. '-किः' इति४॥ १७. 'स्वरो-' इति५ ॥ १८. '-रावः' इति१.४.५ ॥ १९. '-कू-' इति२.५ ॥

प.अ.), 'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इति ईकन्नन्तो निपात नात् । “छेकस्त्रिषु विदग्धेषु गृहासक्तमृगाण्डजे"[ ] इति चवर्गादौ रभसः । २ गृह्यन्तेऽस्वतन्त्रीक्रियन्त इति गृह्याः। 

‘पदास्वैरिबाह्यापक्षेषु(-पक्ष्येषु) च'३।१।११९ ॥ इति क्यप् । क्रीडार्थं पोषणादिना ये मृगपक्षिणो गृहासक्ता गृहमाश्रितास्ते 

३०   छेका गृह्याश्च प्रोच्यन्त इत्यर्थः ॥ 

                                  ॥ उक्ताः खचरपञ्चेन्द्रियाः ॥ 

                                     ॥ जलचरपञ्चेन्द्रियाः ॥ 

अथ जलचरानाह 

                                       मत्स्यो मीनः पृथुरोमा झषो वैसारिणोऽण्डजः ॥१३४३॥ सङ्घचारी स्थिरजिह्व आत्माशी स्वकुलक्षयः । 

                                      विसारः शकली शल्की शंवरोऽनिमिषस्तिमिः ॥१३४४॥    

१०        १ माद्यति जलेन मत्स्यः । 'मदी हर्षे '(दि. प.से.), 'ऋतन्यञ्जि-'(उणा-४४२)इति स्यन् । मत्सोऽपि। स्त्रियां ‘गवयहयमुकय- '(वा-४।१।६३॥)इत्यादिना डीषि, 'सूर्यतिष्य- '६।४।१४९ ॥ इत्यादौ 'मत्स्यस्य ड्यामेव' (वा-६।४।१४९ ॥) इति यलोपे मत्सी । २ मीयते हिंस्यते मीनः । 'मीङ् हिंसायाम्'(दि.आ.अ.), नप्रत्ययः । ३ पृथु रोम अस्य पृथुरोमा, नकारान्तः । रोमशब्देनाऽत्र पक्षः, मुखप्रदेशे पृथूनि महान्ति रोमाण्यस्येति [वा] पृथुरोमा । "मत्स्यत्वाविशेषादलोमकेऽपि वृत्तिरस्य''[ ]इति कलिङ्गः । 

२०   "पृथु रोम वल्कलमस्य''[ ]इति सर्वधरः । ४ झष्यते झषः। 'झष शष सिर्फ जिष सष रुष हिंसार्था: '(भ्वा. प.से.)इति झषेहिँसार्थाद् गत्यर्थाद् वा, 'पुंसि संज्ञायाम्-' ३।३।११८॥ इति घः। "पाणिनिप्रत्याहार इव महाप्राण समाश्रुिष्टो झषालिङ्गितश्च समुद्रः''[ ] इत्याश्चर्यमञ्जरी, अतो मूर्धन्यान्तः । ५ विविधं सरति विसारी । 'सृ गतौ'(भ्वा. प.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः । विसार्येव वैसारिणः। 'विसा रिणो मत्स्ये'(५।४।१६ ॥, हैमसू-७।३५९॥)इति स्वार्थेऽण् , 'इनण्यनपत्ये '६।४।१६४ ॥ इति प्रकृतिभावः, अस्मादेव 

'विसारिणः' इति निर्देशादण् , तत्सन्नियोगेन णिनि: । "ग्रहा दित्वाणिनिः''[]इत्यात्रेयः । रामशब्दवद् रूपाणि । ६ अण्डाज्जातः अण्डजः । ('जनी प्रादुर्भावे') (दि.आ.से.), 'पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । ॥१३४३॥ ७ सङ्घन चरति सङ्घचारी । ग्रहादित्वाणिनिः । ८ स्थिरा जिह्वा अस्य स्थिरजिह्वः, कण्टकजिह्वत्वात् । ९ आत्मा इव आत्मा मत्स्यजातिस्तामश्नाति आत्माशी । 'अश भोजने'

४०   (व्या.प.से.), णिन्नन्तः । १० स्वकुलस्य क्षयोऽस्मात् स्वकुलक्षयः । ११ विशेषेण सरति विसारः। 'सृ गतौ' (भ्वा.प.अ.), सर्तेः 'व्याधिमत्स्यबलेषु-'(वा-३।३।१७॥) इति घञ् । १२ शकलं वल्कलम् , तद्योगात् शकली । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । मत्स्यत्वाविशेषादश कलिन्यपि मत्स्ये । “शकलं वल्कलेऽर्धे च''[]इति तालव्यादावजयकोषात तालव्यादिरयम् । १३ शल्कम स्याऽस्ति शल्की । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । १४ शं वृणोति शंवरः । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), अच् । १५ न निमिषतो लोचनेऽस्य अनिमिषः । १६ 

५०   तिम्यति स्थले तिमिः । 'तिम ष्टिम ष्टीम आर्दीभावे (दि. प.से.). 'इगपधाच्च'(उणा-५५९)इतीन्प्रत्ययः । सामान्येन षोडश मत्स्यस्य । शेषश्चात्र-“मत्स्ये तु जलपिप्पिकः, मूको जलाशयः शेवः''[शेषनाममाला४।१९६ ॥] ॥१३४४॥ 

           अथ मत्स्यविशेषानाह 

सहस्त्रदंष्ट्रे वादालः 

          १ सहस्रं बढ्यो दंष्ट्रा अस्य सहस्रदंष्ट्रः, तत्र । 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री-२५८, पृ.३३१ ॥, रामाश्रमी२५४३ ॥, पृ.२६० ॥ २. 'ते' इति३॥ ३. 'योपधप्रतिषेधे हय गवयमुकयमनुष्यमत्स्यानामप्रतिषेधः' इति वार्तिकम् ॥ ४. 'इत्यादिना' इति१॥ ५. 'फेनमीनौ'(उणा-२८३)इत्युणादिगणसूत्रेण ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२४४, पृ.२९१-२९२॥ ७. 'झषते' इति ५॥ ८. १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ ९. 'कष शिष जष झष शष वष मष ('मुषः' इत्यधिक: स्वामिमते) रुष रिष हिंसार्थाः' इति स्वामिमैत्रेयो, 'कष खष शिष जष झष शष वष मष रुष रिष हिंसाः ' इति सायणः ॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११०।१६ ॥, पृ.१८६-१८७॥ ११. 'गे' इति १॥ १२. द्र. मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६५६, पृ.२५६ २५७॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥ १४. द्र. रामाश्रमी१।१०।१७॥, पृ.१२७ ॥ १५. 'ते' इति४॥ १६. '-षलोचनः' इति१.४.५ ॥ १७ मैत्रेयसम्मतोऽयं पाठः ॥ १८. 'इगुपधात् कित्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १९. '-प्पकः' इति३, शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोश्च ॥

२ वदति वादालः । ‘वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), कालन्प्रत्ययः । “सहदंष्ट्रस्तु महापीनश्च महाशिराः पाठीन भेदः''[]इति पथ्यापथ्ये लक्षणम् । “सहस्रदंष्ट्र: पाठीनः" [अमरकोषः१।१०।१८॥] इत्यमरः । “सहस्रदंष्ट्रो वादालो नाम मत्स्यः, पाठीनश्चित्रवल्लिः, बहुदंष्ट्रत्वात् पाठयतीति, भक्ष्यत्वेन पठ्यते वा, एतौ सादृश्यात् पर्यायौ''[अम.क्षीर. १।९।१८॥]इति क्षीरस्वामी । द्वे सहस्रदंष्ट्रमीनस्य । शेषश्चात्र-“सहस्रदंष्ट्रस्त्वेतनः जलवालो वदालः''[शेष नाममाला४।१९६-१९७॥] ॥ 

१०                                                                         ___ पाठीने चित्रवल्लिकः ।      

           १ पाठिं पृष्ठिं नमयतीति पाठीनः । नमः ‘अन्ये भ्योऽपि दृश्यते '३।२।१०१ ॥ इति डः, 'अन्येषामपि-' ६।३।१३७॥ इति दीर्घः, तत्र । २ चित्रा वल्लयोऽस्य चित्रवल्लिः, ततः स्वार्थे के चित्रवल्लिकः । 

  "रूप्यवर्णो दरो दीर्घः कृष्णवर्णो महाशिराः । 

   पाठीनो मत्स्यभेदः स्यादेककण्टकमञ्जरिः ॥१॥"

[]इति पथ्यापथ्ये लक्षणम् । द्वे पाठीनस्य । “मृदु पाठकः"[शेषनाममाला४।१९७ ॥] इति शैषिकम् ॥ 

शकुले स्यात् कलंकः 

२०        १ शक्नोति वेगेन गन्तुं शकुलः। 'शक्लृ शक्तौ' (स्वा.प.अ.), 'हृषेरुलच्'(उणा-९६)इति बाहुलका दुलच् , तत्र । २ कलयति कलकः । 'कल सङ् ख्याने (चु.उ.से.), 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा ७१३)। कलं कायति वा । 

  "कृष्णमत्स्यस्तु शकुलो बहुकण्टकसंयुतः । 

   कषायवर्णो रक्ताक्षः कथितो मत्स्यवैदिभिः ॥१॥'

[] इति ‘कासमत्स्यः' इति पथ्यापथ्ये । द्वे शकुलमत्स्यस्य ॥ 

                                                                अथ गडकः शकुलार्भकः ॥१३४५॥ 

         १ गडति पुच्छाच्छोटात् सिञ्चति गडकः । 'गड 

सेचने'(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयो: '(उणा-१९०) इति 

३०   क्वुन् । २ शकुलस्याऽर्भकः शकुलार्भकः । "शकुलोऽत्र मत्स्यमात्रे"[अम.क्षीर.१।९।१७॥] इति क्षीरस्वामी । ततो मत्स्यबालकस्तन्नामैकम् ॥१३४५ ॥ 

उलूपी शिशुके 

            १ ऊर्ध्वं लुम्पति भ्राम्यति उलूपी । 'लुप्लु छेदने'(तु.उ.अ.), उत्पूर्वादावश्यके णिनिः, पृषोदरादित्वाद् दलोपदी? । २ चाञ्चल्यात् शिशुरिव शिशुकः, तत्र । "द्वे कुंडुआलस्य''[]इति सोमनन्दी पञ्जिका च । कलिङ्गजातरूपौ तु-" "शिशुमाराकृतिर्मत्स्यभेद उलूपी''[] | त्रिकाण्डेऽपि "उलूपी शिशुकः स्मृतः''["]इति पाठः । 

४०   स च शिशुमार एवोच्यते । रत्नकोषादौ "शिशुमारे उलूपी स्यात्''[ ] [इत्युक्तम्] ''[ ]इत्याहतुः । “ 'शिशु' इति ख्यातस्य मत्स्यविशेषस्य'[] इति कोक्कटादयः । द्वे शिशुमारमत्स्यसदृग्मत्स्यस्य ॥ 

                                                                              प्रोष्ठीसफरौ श्वेतकोलके । 

         १ प्रकृष्ट ओष्ठोऽस्याः प्रोष्ठी । 'ओष्ठोत्वोर्वा' (वा-६।१।९४॥) इति पररूपत्वम् , 'नासिकारो(रौ) __ष्ठ-'४।१५५ ॥ इत्यादिना ङीष् । प्रकर्षेणोषति दहति विकारित्वात् । 'उषिकुषि-'(उणा-१६१)इत्यादिना थन् , गुणः, 'एङि पररूपम्'६।१।९४ ॥, 'जाते:- "४।१।६३ ॥ 

५०   इति ङीष् प्रोष्ठी । २ शयाना स्फुरति पार्श्वन गच्छति शफरी । पृषोदरादिः । “शोणितशफरीशय्याशकटशिला" []इत्यूष्मभेदात् तालव्यादिः । [सफरः च] । पुंस्त्री लिङ्गावेतौ । प्रोष्ठीशफरावत्रेतरद्वन्द्वः । ३ श्वेतः कोल उत्सङ्गोऽस्य श्वेतकोलः । ततः स्वार्थे के श्वेतकोलकः, तत्र । त्रीणि मत्स्याः ॥ 

नलमीनश्चिलिंचिम:

         १ प्रायेण नलवने तिष्ठति नलमीनः । नलचारी मीन इति वा, शुषिरतृणान्तश्चारित्वात् , नडाभो मीन इति 

१. '-तश्च' इति४॥ २. '-ल्हिः ' इति३॥ ३. '-ष्ट्रा-' इति५ ॥ ४ 'पाट-' इति अम.क्षीर.टीकायाम्, पृ६४॥ ५ 'भक्ष-' इति३.४॥ ६. '-ठी' इति४.५ ॥ ७ 'तत्र' इति३॥ ८ 'कनि' इति१ ॥ ९. '-दाः' इति३॥ १०. 'शके-' इति३.५ ॥ ११. 'संस्त्याने' इति३.४.५, 'कल गतौ सङ्ख्याने च' इति स्वामिसायणौ, 'कल सङ्ख्याने गतौ च' इति मैत्रेयः ॥ १२. 'बा-' इति४.५ ॥ १३. '-वा-' इति१॥ १४. 'गण्ड-' इति१, 'गडु-' इति४॥ १५. 'गडु-' इति४॥ १६. "ण्वुल्' इति१॥ १७ 'बाल-' इति१.३ ॥ १८. 'उल्लू-' इति३॥ १९. '-नि' इति३॥ २०. 'डं-' इति३॥ २१. त्रिकाण्डशेषे न दृश्यते ॥ २२. 'उल्लू-' इति३॥ २३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२४५ २४६, पृ.२९३-२४९ ॥ २४ -रः' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् २५. 'शयो-' इति२.३॥ २६. 'कनि' इति१॥ २७ मत्स्या विशेषा इत्यर्थः ॥ २८. तुलनीयोऽमरकोषः१।१०।१८ ॥

वा । २ 'चिल विलसने '(तु.प.से.), 'चिले चिदुक्' (उणा- )इति इमः, कित्, इदुगागमश्च चिलिचिमः । "इकारत्रयवानदन्तः''[ ]इति पञ्जिकादयः । तथा च रत्न मालायाम्-"नलमीनश्चिलिंचिमो बृहन्मीनोऽब्धिजस्तिमिः''[] इत्यदन्तो [दृश्यते''[ ]इत्याहुः] । सर्वधरस्तु "लक्ष्मणा सारसी क्रौञ्ची नलमीनश्चिलीचिमिः''[ ] इति वोपालित दर्शनाच्चतुरिकारवान् , मध्यदीर्घ इदन्त इति मन्यते । "उभयमपि भवति"[ ]इति कौमुदी । “चिलिचीमस्त्रि दोषकृत्''[ ]इति वैद्याः । द्वे नलमीनस्य ॥ 

१०                                                                   मत्स्यराजस्तु रोहितः ॥१३४६॥                  

           १ मत्स्यानां राजा मत्स्यराजः । 'राजाह:सखि भ्यष्टच्'५।४।९१॥, 'नस्तद्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः । २ रोहतीति रोहितः । रक्तवर्णत्वाद् वा । रोहिदिति व्य ञ्जनान्तोऽपि । 'कृ(ह) सृरुहियुषिभ्य इत् (इति)' (उणा ९७)इतीत् । “रक्तोदरो रक्तमुखो रोहितो रक्तपुङ्गव"

इति मदनपालः ।। 

          "रक्तोदरो रक्तमुखो रक्ताक्षो रक्तपक्ष्मभः । 

           कृष्णपक्षः सर्वमत्स्यश्रेष्ठो रोहितसंज्ञकः ॥१॥"

"रोही''[]इति पथ्यापथ्यकारः। द्वे रोहीमत्स्यस्य॥१३४६॥ 

२०   मद्गुरस्तु राजशृङ्गः 

           १ मजति मद्गुरः । 'टुमस्जो शुद्धौ'(तु.प.अ.), 'मद्गुरादयश्च'(उणा-४१)इति कुरच्प्रत्यये निपात्यते । मद् गून् रातीति वा। अदन्तो रामवत् । २ शृङ्गेण राजते राजशृङ्गः । राजदन्तादित्वात् परनिपातः । एकं मद्गुरस्य । 

                                                                                  शृङ्गी तु मद्गुरप्रिया । 

          १ मद्गुरस्य प्रिया शृङ्गी उच्यते । शृणाति शृङ्गी। 'शृणातेर्हस्वश्च'(उणा-१२३)इति गन् , ह्रस्वत्वं" कित्त्वं नुडा गमश्चेति शृङ्गम् । गौरादित्वाद् ङीष् , मद्गुरीपर्यायोऽयम् । 

"शृङ्गीति प्रदर्शनार्थं 'मद्गुरस्य प्रिया'[अमरकोषः१।१०। २५ ॥] इत्युक्तम्''[]इति कलिङ्गः। “योग्यतया 'मद्गुर-

३०   [स्य] प्रिया'[अमरकोषः१ ।१०।२५ ॥] इत्युक्तम्''[ ]इति पञ्जिका । अन्ये त्वाहुः-"ननु मद्गुरो भिन्नजातिः, शृङ्गी भिन्नजातिः, तत् कथं प्रियात्वमस्याः ? सादृश्यादिति, तत्र (तन्न), अन्यत्राऽप्येवं कल्पानपत्तेः। उच्यते-'मद्गुरसी अप्रिया शृङ्गी' इति नामत्रयमेव शृङ्ग्या ' इति, एतच्चाऽसम्यक्, ईदृक् प्रयोगादर्शनात्, सादृश्याच्च, 'गडुक: (गडक:) शकुला र्भकः''[अमरकोषः१।१०।१७।।]इति प्रयोगदर्शनानाद्, "भार्या भेकस्य बह्वी (वर्षाभ्वी) शृङ्गी स्यात् मद्गुरस्य तु ।। शिली गादु(गण्डु)पदस्याऽपि डुलिः स्यात् कमठस्य तु ॥१॥" ["] इत्थममरमालादर्शनाच''["] ॥ 

४०                                      क्षुद्राण्डमत्स्यजातं तु पोताधानं जलाणुकम् ॥१३४७॥ 

          १ क्षुद्राश्च अण्डान्निःसृताश्च मत्स्याः क्षुद्राण्ड मत्स्यास्तेषां जातः सङ्घातः क्षुद्राण्डमत्स्यजातम् । “क्षुद्राण्डो मत्स्यसङ्घातः"[ ]इत्येके। पोता आधीयन्तेऽत्र पोताधानम् । धानोऽधिकरणे ल्युट् । २ जलेऽणति जलाणुकम् । ___ 'अण गतौ (भ्वा.प.से.), 'कण्यणे: '(हैमोणा-५६)[इति] रिदुकः (णिदुकः) । द्वे लघुमत्स्यसमूहस्य ॥१३४७॥ 

महामत्स्यास्तु चीरिल्लि-तिमिङ्गिलगिलादयः । 

           १ महान्तश्च ते मत्स्याश्च महामत्स्याः । चिरं 

५०   लीयते चीरिल्लिः । पृषोदरादिः। १ ताम्यतीति तिमिः । 'तमु काङ्क्षायाम् '(दि.प.से.), 'कमितमिगमि(क्रमित मिशति)स्तम्भामत इत्- '(उणा-५६१), उपधायाश्चेत्वम् । तिमि गिलतीति । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), मूलविभुजादि त्वात् कः, 'अचि विभाषा'८।२।२१ ॥ इति लत्वम्, 'गिले परेऽगिलस्य पूर्वस्य मुमागमो वक्तव्य: '(वा-६।३।७०॥),

१. 'विला-' इति३॥ २. 'वसने' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'निवसने' इति सायणः ॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२४५-२४६, पृ.२९३-२४९ ।। ४ -ल-' इति३.४.५ ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-१, १।१०।१७, पृ.१८८ ॥, रामाश्रमी१।१०।१८ ॥, पृ.१२७॥ ६. पदचन्द्रिका,

भा-१, वारिवर्गः, यो-२४६, पृ.२९४॥ ७ 'चिली-' इति५॥ ८. द्र. अम.क्षीर.१।९।१८ ॥, पृ.६४ ॥, म्वोपजटीका४।१३४६ ॥, पृ.३०१॥ ९. '-द्मभः' इति२.३॥ १०. 'कुरन्प्रत्ययो' इति३॥ ११. '-प्रयोगः' इति१.२॥ १२. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'च' इति दृश्यते ॥ १३. 'नुगा-' इति१ ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२५२, पृ.३०२॥ १५. '-काः' इति१.२.३ ॥ १६. '-गा-' इति१.३.५ ॥ १७. 'शृङ्गी तु मुद्गुरस्य स्यात्' इति ॥ १८. द्र. रामाश्रमी१।१०।२५ ॥, पृ.१३१ ॥ १९. 'इति त्व-' इति१, 'इत्य-' इति३॥ २०. '-तं' इति१.२॥ २१. द्र. स्वोपज्ञटीका४।१३४७॥, पृ.३०१॥ २२. अणरणेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः शब्दार्थकः ॥ २३. '-क्' इति४.५ ॥ २४. 'चीर-' इति२.४.५ ॥ २५. 'महांश्च' इति४॥ २६. 'ये' इति३॥ २७ 'चीर-' इति३.४॥ २८. 'चीरमल्लिः ' इति५ ॥ २९. 'गिलेऽगिलस्य' इति वार्तिकम् ॥

तिमिङ्गिलगिलः । आदिशब्दानन्द्यावर्तादयः । एकं महा मत्स्यस्य चीरल्लिरिति । 

                                           अथ यादांसि नक्राद्या हिंसका जलजन्तवः ॥१३४८॥ 

           १ यान्ति वेगेन यादांसि । 'या प्रापणे'(अ.प. अ.), यातेरसुन्, बाहुलकाद् दुगागमश्च । नक्राद्या वक्ष्य माणा हिंसका जलचराः ॥१३४८॥ 

          अथ तद्विशेषानाह 

नक्रः कुम्भीर आलास्यः कुम्भी महामुखोऽपि च। 

१०                                     तालजिह्वः शङ्खमुखो गोमुखो जलशूकरः ॥१३४९॥ 

          १ न क्रामति नक्रः। ‘क्रमु पादविक्षेपे'(भ्वा. प.से.), 'नञः क्रमिगमि- '(है मोणा-४) इति डिदः । "रज्वाकारस्तु नक्रः स्यात् ''[]इति पथ्यापथ्यः । २ स्कुभ्नाति कुम्भीरः । ईरप्रत्यये पृषोदरादित्वात् । कुम्भिन ईरयतीति, पचाद्यचि, वा । ३ आलमनर्थहे तुरास्यमस्य आलास्यः। ४ कुम्भाकारताऽस्य कुम्भी । ५ महन्मुख मस्य महामुखः । ६ तालुनि जिह्वाऽस्य तालुजिह्वः । ७ शङ्खस्येव मुखमस्य शङ्खमुखः । शङ्कमुखोऽपि । ८ गोमुखमिव मुखमस्येति गोमुखः । ९ जलचारी शूकरो जलशूकरः । नव नक्रस्य ॥१३४९॥ 

२०   शिशुमारस्त्वम्बुकूर्म उष्णवीर्यो महावसः । 

           १ शिशून् मारयति शिशुमारः । 'मृङ् प्राणत्यागे' (तु.आ.अ.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥, जलकपिः । २ अम्बुनः कूर्मः अम्बुकूर्मः। ३ उष्णं वीर्यमस्य उष्णवीर्यः । ४ महती वसाऽय महावसः। 

  "दृत्याकारोऽन्तर्वक्रश्च बहिर्निश्वासमुक् सदा । 

  शिशुमारस्तु शिशुकः शिशुघ्रान्या तु चूलिका ॥१॥''[] |

  'सूसूआर' इति पथ्यापथ्ये । सूसूआरनामानि चत्वारि ॥ 

                                            उद्रस्तु जलमार्जारः पानीयनकुलो वसी ॥१३५०॥ 

          १ उनत्ति उद्रः । 'उन्दी क्लेदने '(रु.प.से.),

३०   'स्फायि-'(उणा-१७०)इति रक् । २ जलस्य मार्जारो जल मार्जारः । ३ पानीयस्य नकुलः पानीयनकुलः । ४ वसा ऽस्त्यस्य वसी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । चत्वारि उद्रस्य ॥१३५०॥ 

ग्राहे तन्तुस्तन्तुनागोऽवहारो नाग-तन्तुणौ । .

          १ गृह्णाति ग्राहः । 'ग्रह उपादाने '(त्र्या.उ.से.), 'ग्रह णो वा(विभाषा ग्रहः)'३।१।१४३ ॥ इति णः, तत्र । २ तनोति तन्तुः । 'तनु विस्तारे '(तु.उ.से.), 'सितनि गमि-'(उणा-६९)इति तुन् । ३ तन्तुरूपो नागः सर्पः तन्तु नागः । ४ अवहरति अवहारः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'श्याव्यधाश्रु(यु)संयु-'३।१।१४१॥ इति णः । ५ नागः 

४०   जलसर्पः । ६ तन्तुवत् तुणति कुटिलीभवति तन्तुणः । पृषोदरादिः । वरुणपाशोऽपि । तन्तुमत्स्यस्य षट् ॥ 

            सङ्ग्रहमाह 

                                              अन्येऽपि यादोभेदाः स्युर्बहवो मकरादयः ॥१३५१॥ 

         १ प्राणिग्रासाय मुखं किरति मकरः । मा कुर्यात् किञ्चिदिति त्रस्यन्त्यस्माद् वा, पृषोदरादित्वात् । "मकरस्त्वसिदंष्ट्रक:''[ ] इति पथ्यापथ्यकारः । आदेः शङ्कुफणिप्रभृतयोऽपि ज्ञेयाः ॥१३५१॥ 

कुलीरः कर्कटः पिङ्गचक्षुः पार्थोदरप्रियः । 

५०                                       द्विधागतिः षोडशांह्निः कुरचिल्लो बहिश्चरः ॥१३५२॥ 

          १ कोलति कुलीरः, पुंक्ली.। 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), 'घसिवसि(वशि)- '(है मोणा-४१९)इति किदीरः । कुलिनमीरयतीति, पचाद्यचि वा । जनक भक्षकत्वात् । यत्कौटिल्यः-"कर्कटसधर्माणो हि राज पुत्रा जनकभक्ष्याः''[कौटिलीयमर्थशास्त्रम् , अधिकारः-१,, प्रकरणम्-१२, अध्यायः-१६]इति । २ कर्कति कर्कटः । कर्कि: सौत्रो गत्यर्थः, 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१)। ३ पिङ्गे चक्षुषी अस्य पिङ्गचक्षुः । ४ पार्बोदरं प्रियमस्य 

६०   पाझेदरप्रियः। ५ द्विधा अग्रतः पश्चाच्च गतिरस्य द्विधा 

१. 'चिरि-' इति१.२॥ २. 'सर्वधातुभ्योऽसुन्'(उणा-६२८)इत्यादिना बोध्यम् ॥ ३ '-सूकरः' इति मुद्रितमूलम्, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ४ 'रक्ता-' इति३ ॥ ५, '-ह्वा' इति१॥ ६ 'गोर्मु-' इति३॥ ७ 'नि:श्वा-' इति२.३॥ ८ 'यदा' इति४, 'यदाह' इति५ ॥ ९, '-घात्या' इति१॥ १०. 'सूआर-' इति३॥ ११. '-तीति' इति२॥ १२. '--' इति३॥ १३. 'कुरु-' इति१.२.३॥ १४ कौटिलीयेऽर्थशास्त्रे "कर्कटकसधर्माणो हि जनकभक्षा राजपुत्राः" इति दृश्यते, पृ.५३ ॥, द्र.अम.क्षीर.१।९।२१॥, पृ.६५ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१३५२॥, पृ.३०२ ॥

गतिः। ६ षोडश अंह्रयोऽस्य षोडशांहिः । ७ कुरन् शब्दायमानश्चिल्लति कुरचिल्ल: । 'चिल्ले शैथिल्ये' (भ्वा.प.से.), अच्। कुरति कुरः । ('इगुपध- '३।१। १३५ ॥ इति कः)। कुरश्चिल्लतीति वा ॥ "कर्कटः कुरचिल्लः स्यात् कुलीर: परिभाषितः । 

बहिश्चरः षोडशांह्निः कुरचिल्लो द्विधागतिः ॥१॥"[] । 'किरचिलु' इति पथ्यापथ्यकारः । ८ जलाद् बहिश्चरति तरीतुमनभिज्ञत्वाद् बहिश्चरः। अष्टौ कुलीरस्य ॥१३५२॥ 

कच्छपः कमठः कूर्मः क्रोडपादश्चतुर्गतिः ।। 

१०   पञ्चाङ्गगुप्तदौलेयौ जीवथः 

           १ कच्छोऽनूपप्रायः, कूर्मपादो वा, तं पाति कच छपः। 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। कत् कुत्सितं शपतीति वा । अच् । २ काम्यते यज्ञार्थं कमठः । 'कमु कान्तौ '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादठन् । के मठति निवसतीति वा । 'मठ निवासे '(भ्वा.प.से.), अच् । ३ किरति कुरति वा कूर्मः । 'रुक्मग्रीष्म-'(हैमोणा-३४६) इति मप्रत्यये निपात्यते । ४ क्रोडे पादोऽस्य क्रोडपादः । ५ चतुर्धा अग्रतः पश्चात् पार्श्वयोश्च गतिरस्य चतुर्गतिः । ६ पञ्चाङ्गेन गुप्तः पञ्चाङ्गगुप्तः । ७ दुल्या अपत्यं दौलेयः। 

२०   'स्त्रीभ्यो ढक्'४।१।१२० । । ८ जीवति जीवथः । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), अथप्रत्ययः । उहारो देश्याम् , संस्कृतेऽपि । अष्टौ कच्छपस्य ॥ 

                                                                                कच्छपी दुली ॥१३५३॥ 

          १ [कच्छे कच्छं वा पिबति कच्छपी । कच्छेन पाति वा । 'सुपि-'३।२।४॥ इति कः । 'जाते:-' ४।१।६३ ।। इति ङीष् ] । २ दोलयति उत्क्षिपति जलमिति दुली । 'दुर्ल उत्क्षेपणे '(चु.प.से.), णिजन्तः, 'इगुपधात् '(उणा-५५९) इति किदिः, 'बहुलमन्यत्राऽपि संज्ञाच्छन्दसोः' ( )इति णिलुक्, 'कृदिकारात्- '(वा-४।१४५॥)इति ङीषि 

३०   दुली। "दुर्डि:"[ ]इति पञ्जिका । द्वे कच्छप्याः ।१३५३। 

मण्डूके हरि-शालूर-प्लव-भेक प्लवङ्गमाः । 

                                               वर्षाभूः प्लवंगः शालुरजिह्व-व्यङ्ग-दर्दुराः ।१३५४ 

          १ मण्डयति भूषयति जलाशयं मण्डूकः । __'मडि भूषायाम् '(भ्वा.प.से.), 'शलिमण्डिभ्यामूकण्' (उणा-४८२), तत्र। २ ह्रियते सर्पण हरिः। 'हञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), 'अच इ: '(उणा-५७८) । ३ शलति शालूरः । ‘शल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'खर्जिपिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ'(उणा-५३०)इत्यूरः, "बाहुलकाद् वृद्धिः''[] इति स्वामी । “अन्येषामपि दृश्यते''६।३।१३७ ॥ इति । दीर्घत्वम्''["]इति सर्वधरैः । तालव्यादिरयम् । “परि-

४०   सरकृकलासस्वेदसालूर-''[] इत्यूष्मभेदाद् दन्त्यादिरपि" ["]इति पञ्जिकासर्वधरौ । ४ प्लवते प्लवः । 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), पचाद्यच् । ५ बिभेति भेकः । 'ञिभी भये'(जु.प.अ.), 'इण्भीकापार्शल्यतिमर्चिभ्यः कन्' (उणा-३२३)। ६, ८ प्लवेन गच्छति प्लवङ्गमः, [प्ल वगः ] । गमेः खच् । ७ वर्षासु भवति वर्षाभूः, पुंसि। स्त्रियां वर्षाभ्वीत्यसाधुः, स्त्रीप्रत्ययलक्षणाभावात् । स्त्रियामपि वर्षाभूरित्येव भवति । अमरमालायां भागुरौ च वर्षाभ्वीत्येव दृश्यते । तन्मूलं चिन्त्यम् । स्वामी तु " 'भुवश्च'४।१।४७॥ इति छान्दससूत्रेण ङीष्''[अम.क्षीर.

५०   १।९।२४॥] इत्याह, तदयुक्तम्, 'वोतो गुणवचनात् '४।१। ४४॥ इत्यत 'उत' इत्यनुवृत्तेः । तथा च तत्र वृत्तिः बह्वी, प्रह्वी, इह कस्मान्न भवति स्वयम्भूरिति, 'उत' इति तपरकरणमनुवर्तते, [ह्र]स्वादेवेयं पञ्चमी 'भुवः' इति । अन्ये तु मित्रय्वादिडुप्रत्ययान्ताद् वर्षाभुशब्दाद् ङीषि प्रयोगमिच्छन्ति । पुंसि त्वनभिधानमेव । ९ शृणाति शालुः । 'शृ हिंसायाम् '(त्र्या.प.से.), 'कृशतृ (ऋतु शृ)- '(हैमोणा-७२७) इति णिदुर्लत्वं च रेफस्य । १० नास्ति जिह्वाऽस्य अजिह्वः । ईषदर्थे ऽत्र नञ् । ११ विशिष्टमङ्गमस्य व्यङ्गः । १२ दीर्यते दर्दुरः । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), पृषोदरादिः । दर्दुरिति शब्दं 

६०   रातीति शब्दं रातीति वा। द्वादश भेकस्य ॥१३५४॥ 

स्थले नरादयो ये तु ते जले जलपूर्वकाः । 

१. 'कुरु-' इति१.३॥ २. 'चिल्लि' इति१॥ ३. स्वामिसम्मतोऽयं पाठः, 'चिल्ल शैथिल्ये भावकरणे च, इति मैत्रेयसायणौ ॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ ५, 'क'-' इति४.५ ॥ ६ 'व-' इति१॥ ७ 'मदनिवासयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८ ४.५ प्रत्योर्नास्ति ॥ ९, '-पयति' इति१॥ १०. 'दुलत्' इति३॥ ११. 'उत्क्षेपे' इति१.२, क्षीरतरङ्गिण्यादयश्च ॥ १२. '-डी' इति५॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्रो-२५२, पृ.३०१॥ १४ 'मण्डति भूषति' इति३॥ १५. 'शा-' इति५॥ १६. 'खर्ज-' इति४.५ ॥ १७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, श्री-२५१, पृ.३०० ॥ १८. अम.क्षीरस्वामिटीकायां न दृश्यते ॥ १९. 'श्रीधरः' इति५॥ २०. द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-१, १।१०।२३ ॥ पृ.१९३ ।।, पदचन्द्रिका, भा-१, वारिवर्गः, शो-२५२, पृ.३०१॥, रामाश्रमी१।१०।२४ ॥, पृ.१३॥ २१. '-शा-' इति२॥ २२. '-या-' इति ॥ २३. '-ब्' इति३॥ २४. 'दु-' इति५॥ २५. 'करोतीति' इति२ ।।

           यावन्तो नरकरितुरगादयः, स्थल इति स्थलचरा जीवास्तावन्तो जलशब्दपूर्वा जले जलचरा अपि स्युः । यथा जलनरः, जलहस्ती, जलतुरग इत्यादि ॥ 

          अथ सर्वजीवानामुत्पत्तिस्थानभेदानाह 

अण्डजाः पक्षिसांद्याः 

          आदेोधाकृकलासादयः ॥ 

                                                                       पोतजाः कुञ्जरादयः ॥१३५५॥ 

         १ पोतो जरायुरहितो गर्भ:, पोताज्जायन्ते पोतजाः कुञ्जरादयः । आदेः श्वावित्शशप्रभृतयः ॥१३५५॥ 

१०   रसजा मद्यकीटाद्याः 

         १ रसाज्जायन्ते रसजा: मद्यकीटाद्याः । आदेघृतकीटादयः ॥ 

                                                                                   नृगवाद्या जरायुजाः । 

         १ जरायुर्गर्भशय्या, ततो जाता जरायुजाः। आदे महिषशूकरादयः ॥ 

यूकाद्याः स्वेदजाः 

१ स्वेदाद् घर्माज्जायन्ते स्वेदजाः । आदेर्मत्कुणमशकादयः॥ 

                                                              मत्स्यादयः संमूर्च्छनोद्भवाः ॥१३५६॥ 

         १ संमूर्च्छनादुद्भव उत्पत्तिर्येषां ते संमूर्छनोद्भवाः, संमूर्च्छजा इत्यर्थः । 'मूर्छा मोहसमुच्छाययोः (भ्वा.प.से.),

२०   भ्वादिः, परस्मैपदी, संपूर्वः, ल्युटि संमूर्च्छनम् । गर्भोप पातव्यतिरेकेण प्राणिनामेवमेवोत्पाद इति भावः । आदेः सर्पादयः ॥१३५६॥ 

खञ्जानास्तूद्भिदः 

           १ उद्भिन्दन्ति भुवमिति उद्भिदः उच्यन्ते । 'भिदिर् विदारणे'(रु.उ.अ.), क्विप्। बहुवचनादन्येऽपि शलभादयः । 

                                                                          अथोपपादुका देव-नारकाः ।    

          १ उपपद्यन्ते स्वयमित्येवंशीला उपपादुकाः। ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), 'लषपतपद-'३।२।१५४॥ इत्युकर्छ । 

          उपसंहारमाह 

३०   त्रसयोनय इत्यष्टौ 

           १ त्रसानां जीवानां योनय उत्पत्तिस्थानानि [त्रसयोनयः], इतिशब्दः परिसमाप्तौ, अष्टावेवेत्यर्थ : ॥ 

                                                                     उद्भिदुद्भिज्जमुद्भिदम् ॥१३५७॥ 

           १ उद्भिनत्ति भुवमिति उद्भित् । 'भिदिर् विदा रणे'(रु.उ.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । उद्भिद्, उद्भिदौ, उद्भिदः इत्यादि । २ उद्भिद् उद्भेदनम्, ततो जायते उद्भिजं, चवर्गतृतीयद्वयसंयोगोपधः। "उद्भिजमिति चवर्ग तृतीयैकान्तोऽयम्, पृषोदरादित्वाद् दलोपः''[]इति शीला ङ्काचार्यकृताचाराङ्गटीका । ३ उद्भिनत्ति भुवमिति उद्भि दम् । 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'३।१।१३५ ॥ इति कः । 

४०   "अथ सर्वोद्भिदासत्तिपूरणाय से रोपितम् । 

      बिभीतकं ददर्शकं कुण्ठं(कुट) धर्मेऽप्यकर्मठम् ॥१॥"

    [नैषधचरितमहाकाव्यम् , सर्ग:-१७, शो-२११] इति ।      

 "उद्भिदास्तरुगुल्माद्या:"[अमरकोषः३।१५१ ॥] इति नरहरिः । 

 "उद्भिद्विरचितावास: कपोतादिव तत्र सः । 

  राज्ञः साग्नेर्द्विजादस्मात् संत्रासं प्राप दीक्षितात् ॥२॥"

  [नैषधचरितमहाकाव्यम् , सर्गः-१७, श्री-२१५]इति श्रीहर्षः । 

 "उद्भिद्विरचितावास उद्भिदि तरौ कृतस्थितिः''[] इति तट्टीका । सामान्येन ये भुवं भित्त्वोत्पद्यन्ते, तन्नामानि त्रीणि ॥१३५७॥ 

५० ॥ (इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामभिधानचिन्तामणौ 

           नाममालायां तिर्यकाण्डः चतुर्थः)॥ 

सर्वाङ्गीणकलाविलासनिलयः कल्पद्रुमाभः कलौ 

जाग्रत्सर्वजनीनम महिमो मित्रप्रतापोदयः । 

श्रीमच्छ्रीविधिपक्षगच्छगणभृद् भूभृन्नतांहिद्वयः 

श्रीकल्याणसमुद्रसूरिसुगुरुः सूरीन्द्रचूडामणिः ॥१॥ 

तन्निर्देशविधायिवाचकवर श्रेणीकिरीटोपमा । भास्वत्साधुगुणौघशालिविनयाच्चन्द्राभिधावाचकाः । 

तच्छिष्या 'रविचन्द्र' इत्यभिधया तेषां विनेयो व्यधादेनं वाचकदेवसागरगणियुत्पत्तिरत्नाकरम् ॥२॥ 

६०   ॥ इति श्रीवाचकवरदेवसागरविरचितायामभिधान 

         चिन्तामणिनाममालायां व्युत्पत्तिरत्नाकरटीकायां 

                         तिर्यक्काण्डश्चतुर्थः ॥ 

१. ३प्रतौ नास्ति॥ २. '-नमाह' इति४ ॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः३।१५० ॥ ४ '-न्ति' इति३॥ ५. '-ण्' इति३, '-न्' इति५ ॥ ६. 'अष्टावित्यर्थः' इति३ ॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः३।१५१॥ ८. 'भ-' इति४॥ ९. '-दीपिका' इति३॥ १०. 'इति कः' इति ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. 'वा' इति३,

।' इति५ ॥ १२. '-रः' इति४.५ ॥ १३. '-साः' इति५॥ १४. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'कृतौ' इति दृश्यते ॥ १५. ४.५प्रत्योनास्ति ॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठ ३प्रतौ नास्ति ॥ १७. 'किल' इति४.५ ॥ १८. इतोऽग्रे ३प्रतौ-"इत्याचाहेमचन्द्रैरुदारैरेषा भव्या नामा 

'इत्याचाहेमचन्द्रैरुदारैरेषा भव्या नाममाला व्यधायि । तस्यां काण्डोऽभूत् तुरीयः प्रपूर्णाः (प्रपूर्णः) शास्त्रज्ञानां कोविदानां मनोज्ञः ॥१॥ इति तुर्यः काण्डः सम्पूर्णः कृतः पयाशारूपार्णवेन" इति दृश्यते ॥

                                        ॥ पञ्चमो नारककाण्डः ॥ 

व्याख्यातं चतुर्थं तिर्यक्काण्डमथ नारककाण्ड व्याख्यानं प्रारभ्यते 

स्युर्नारकास्तु परेत-प्रेत-यात्या-तिवाहिकाः । 

          १ नरके भवा नारकाः । 'तत्र भवः'४।३।५३ ॥ इत्यण् । नरकस्थाः सत्त्वा जन्तवो नारका इति शैषिको ऽण् वा । यौगिकत्वान्नारकिक-नैरयिक-नारकीत्यादयः । २ कर्मणां परावृत्त्या इताः परेताः । ३ प्रकर्षेण इताः प्रेताः। "नारका जन्तवः प्रेता नदी वैतरणी मता" [ ]इति त्रिकाण्डशेषः । ४ यात्यन्ते पीडां विषाह्यन्ते 

१०   (विषाद्यन्ते) यात्याः, अन्तस्थाद्योपधः । ५ अतिवाह्यन्त अतिवाहिकाः। पृषोदरादित्वात् । पञ्च नारकस्य । 'नारकी' इति भाषा ॥ 

आजूर्विष्टिः 

            १ आजायत आजूः । आफूर्वाद् ‘जनी प्रादु र्भावे'(दि.आ.से.) अस्माद् 'भ्रमेश्च डू:'(उणा-२२६)इति बाहुलकाड्डः । चमूशब्दवद् रूपाणि । २ विष्यते विष्टिः । "विष्ल व्याप्तौ'(जु.उ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४॥ विष्टिः । द्वावपि स्त्रीलिङ्गौ । “विष्टिराजू:"[अमर कोषः१।९।३ ॥] इत्यमरः । “आजूर्वेतनयोर्विष्टिः कर्म 

२०   कृत्कर्मणोरपि"[शाश्वतकोशः, श्री-५०७] इति शाश्वतः । 

"वृष्टिरिति सप्तमस्वरादिरपि''[ ] इत्यभिधानरत्नाकरः । 

नरके हठात् क्षेपनाम्नी द्वे ॥ 

                                                       'यातना तु कारणा तीव्रवेदना ॥१३५८ ॥ 

          १ यात्यते प्रयत्नं कार्यते निधनायाऽनयेति यातना। 'यती प्रयत्ने'(भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, ‘ण्यासश्रन्थो:-' ३।३।१०७॥ इति युच् , स च स्त्रियाम् । २ कार्यतेऽनया 

कारणा। कृञो णिजन्ताद् ‘ण्यासश्रन्थो:-'३।३।१०७ ॥ इति युच् । ३ तीव्रा चाऽसौ वेदना च तीव्रवेदना । यथा "अङ्गानां शतयातना नयनयोः कोऽपि क्रमों रौरवः । __कुम्भीपाकपराभवश्च मनसो युक्तं त्वयि प्रस्थिते ॥१॥"

३०   []इति भानुदत्तः । "कारणा निरयवह्निषु स्थिता''[]इति च । द्वे नरकवेदनायाः ॥१३५८॥ 

नरकस्तु नारकः स्यान्निरयो दुर्गतिश्च सः । 

           १ नरान् कायति नरकः । 'कै शब्दे'(भ्वा. प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । नरतीति वा । 'नृ नये'(त्र्या.प.से.), 'कृञादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्' (उणा-७१३)। "नराः कायन्त्यत्रेति, मूलविभुजादित्वात् कैः"[अम.क्षीर.१।९।१॥]इति स्वामी । २ 'अन्येषामपि दृश्यते'६।३।१३७॥इति दीर्घत्वे नारकः। प्रज्ञाद्यणि वा । ३ निर्गतोऽयाच्छुभावहविधेः निरयः। ४ दुःखेन गतिरस्यां 

४०   दुर्गतिः, स्त्रीलिङ्गः। सामान्येन चत्वारि नरकस्य ॥ 

            अथ तद्विशेषानाह 

                                            घनोदधि-धनवात-तनुवात-नभःस्थिताः ॥१३५९॥ रल-शर्करा-वालुका-पङ्क-धूम-तमःप्रभा । 

                                             महातमःप्रभा चेत्यदोऽधो नरकभूमयः ॥१३६०॥ क्रमात् पृथुतराः सप्ताऽथ त्रिंशत् पञ्चविंशतिः । 

                                           पञ्चदश दश त्रीणि लक्षाण्यूनं च पञ्चभिः ॥१३६१॥ लक्षं पञ्च च नरकावासाः सीमन्तकादयः । 

एतासु स्युः क्रमेण 

१. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ २. '-तः' इति३.४.५ ॥ ३ '-तः' इति३ ॥ ४ त्रिकाण्डशेषे न दृश्यते ॥ ५, 'विगा-' इति३, 'विष-' इति४, 'विष्पा-' इति५॥ ६ 'क्रियते' इति१॥ ७ '-मोऽपि' इति१॥ ८ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३१८७॥, पृ.८३॥ ९, -ते' इति३॥ १०. '-ज्' इति३॥ ११. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "नराः कायन्त्यस्मिन् नरकः" इत्येव दृश्यते, पृ.६० ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा १, नरकवर्गः, श्री-२२५, पृ.२६७॥ १२. '-स्या' इति३॥

         १ सप्तनरकभूमिनामानि रत्नादिभ्यः षड्भ्यः परा प्रभा योज्यते, तेन रत्नप्रभा १, शर्कराप्रभा २, वालु कप्रभा (वालुकाप्रभा) ३, पङ्कप्रभा ४, धूमप्रभा ५, तमःप्रभा ६, महातमःप्रभा ७ चेति । कीदृशा एताः?, घनो निबिडो न तु द्रवरूप उदधिः घनोदधिः, एवं घन श्चासौ वातश्च घनवात: निबिडवातः, तनुश्चासौ वातश्च तनुवातः, नभः व्योम, तेषु प्रत्येकं स्थिताः, प्रतिष्ठिता इत्यर्थः । पुनः कीदृशाः ?, क्रमात् क्रमेण पृथुतराः । 

अधोऽधो नरकभूमयो भवन्ति । रत्नप्रभादिसप्तनरकपृथि 

१०   वीषु नरकावाससङ्ख्यामाह- अथेति, रत्नप्रभायां त्रिंशल्ल क्षाणि नरकावासाः १, शर्कराप्रभायां पञ्चविंशतिलक्षाणि २, वालुकाप्रभायां पञ्चदशलक्षाणि ३, पङ्कप्रभायां दशलक्षाणि ४, धूमप्रभायां त्रीणि लक्षाणि ५, तमःप्रभायां पञ्चोनमेकं लक्षम् ६, सप्तम्यां महातमःप्रभायां तु पञ्च एव नरका वासा भवन्तीति ७ । आदिग्रहणाद् रौद्र१हाहारवरघात नादयो ग्राह्याः । 

          [शेषश्चात्र 

    “अथ रत्नप्रभा धर्मा वंशा तु शर्कराप्रभा । 

     स्याद् वालुकाप्रभा शैला भवेत् पङ्कप्रभाऽञ्जना ॥१॥ 

२०  धूमप्रभा पुना रिष्टा माधव्या तु तमःप्रभा । 

      महातमःप्रभा माधव्येवं नरकभूमयः ॥२॥"

[शेषनाममाला ४।१९७-१९९।।] ] ॥१३५९-१३६१॥ 

                                                                  अथ पातालं वडवामुखम् ॥१३६२॥ बलिवेश्माऽधोभुवनं नागलोको रसातलम् । 

          १ पतन्त्यत्र पापादिति पातालम् । 'पतृ पतने' (भ्वा.प.से.), ‘पतिचण्डिभ्यामालञ्' (उणा-११४)। २ वडवाया मुखमिव वडवामुखम् ॥१३६२॥ ३ बलेर्वेश्म गृहं बलिवेश्म, नकारान्तः, क्लीबलिङ्गः । ४ अधश्च तद्भुवनं च अधोभुवनम् , पवर्गचतुर्थपञ्चमस्वरमध्यः । ___

३०   अध इत्यपि, “अधोऽव्ययं स्यात् पाताले"[त्रिकाण्डशेषः १।८।१॥]इति त्रिकाण्डशेषात् । ५ नागानां लोको भुवनं नागलोकः । यौगिकत्वादधोलोकफणिभुवनादयोऽपि ज्ञेयाः । ६ रसायाः पृथिव्यास्तलमधः रसातलम् । “तलमधः स्वरूपयो:"[]इत्यनेकार्थः । षट् पातालस्य ॥ 

                                             रन्ध्र बिलं निर्व्यथनं कुहरं शुषिरं शुषिः॥१३६३॥ छिद्रं रोपं विवरं च निम्नं रोकं वपाऽन्तरम् । 

           १ रन्धयति हिनस्ति रन्ध्रम् । 'रध हिंसायाम्' (दि.प.से.), णिजन्तः, 'स्फायितञ्चि- '(उणा-१७०)इत्या दिना बाहुलकाद् रकि । "रिणाति(रणति) रन्ध्रम्, पृषो दरादि:''[अम.क्षीर.१७।२ ॥]इति स्वामी । "रमन्ते सर्पा दयोऽत्रेति शुभ्रादय इति । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.

४०   अ.), अस्माद्धातोः रक्धुकौ''[ ]इति सर्वधरः । २ बिलति भिनत्ति विदारयति बिलम् । 'विड भेदने'(तु. प.से.), 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'३।१।१३५ ॥ इति कः, डलयोरेकत्वस्मरणम् । ३ निश्चयेन व्यथनं भयमत्रेति निर्व्यथनम् । 'व्यथ भयचलनयो: '(भ्वा.आ.से.), अधि करणे ल्युट् । ४ कुं महीं हरति कुहरम् । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'हरतेरनुद्यमनेऽच्'३।२।९॥ इति कर्म ण्यच् । यद्वा 'कुह विस्मापने'(चु.आ.से.), 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः, कित्त्वाद् गुणाभावः कुहः, तं रातीति । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, 'आतो लोप इटि 

५०   च'६।४।६४॥ इत्यालोपः। ५ शुष्यत्यनेन शुषिरम् । 'शुष शोषणे'(दि. प.अ.), तालव्यादिः, 'इषिमदि-' (उणा-५१)इत्यादिना बाहुलकात् किरच्, कित्त्वाद् गुणा भावः । यद्वा शुषेरिगुपधत्वात् किः शुषिः, ऊष शुषि - '५।२।१०७॥ इत्यादिना र: । वाच्यलिङ्गोऽयम् । ६ 'इगुपधात् किः (कित्) '(उणा-५५९)इति "किप्रत्यये शुषिः । 'कृदिकारादक्तिन: '(वा-४।१।४५ ॥)इति ङीषि शुषीत्यति । सुषिरिति दन्त्यादिरपि, “[विवराभिधायिनि शुषिरादौ] शास्त्रेषु दन्त्यताल्व्येषु (दन्त्यतालव्यौ)"

१. 'शर्कर-' इति३.४.५ ॥ २. 'वालुक-' इति३.४.५ ॥ ३ 'पाता-' इति४॥ ४ 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. '-ऽपि' ४.५प्रत्यो स्ति॥ ६ "अध:स्वरूपयोरस्त्री तलम्" इत्यमरकोषः३।३।२०२॥ ७ 'रन्ध्रे' इति३॥ ८ 'रध हिंसासंराद्धयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. '-क्' इति१.२॥ १०. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"रणति रन्ध्रम्" इत्येव दृश्यते, पृ.५७॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, पातालभोगिवर्गः, यो-२१५, पृ.२५५ ॥, तत्र-"रमन्ते अत्र शुम्भादय इति रक्, धुक् चागमः" इति दृश्यते ॥ १२. 'भयसञ्च-' इति४.५, मा.धातुवृत्तिश्च ॥ १३. ४.५प्रत्यो स्ति॥ १४ 'शुषि-' इति१॥ १५. '-धात्' इति४.५॥ १६. 'उषि-' इति३॥ १७. '-सुषि-' इति त्वष्टाध्याय्याम् ॥ १८. 'इन्' इत्यस्याऽनुवृत्तित्वादिन्प्रत्ययो भवति, स च कित् ॥ १९. '-न्' इति५ ।।

[] [इति] ऊष्मविवेकात् ॥१३६३॥ ७ छिद्र्यते छि द्रम् । 'छिद्र भेदने '(चु.उ.से.), चुरादिः (चुरादिण्य न्ताद्), 'एरच् '३।३।५६ ॥ इत्यच् । 'छिदिर् द्वैधीकरणे' (रु.उ.अ.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इत्यादिना रक्प्रत्यये वा । ८ रोप्यते निखन्यते रोपम् । ‘रोप रोपणे'( ), घञ् । ९ विवृणोति विवरम् । 'वृञ् वरणे'(स्वा. उ.से.), पचाद्यच् । विगतो वरो वारणमत्रेति वा । १० निकृष्टो म्ना अभ्यासः सलिलस्याऽत्रेति निम्नम् । 

नीचभावमभ्यस्यतीति वा। 'म्ना अभ्यासे'(भ्वा.प.अ.),

१०   घबर्थे कः। ११ रोचते प्रकाशते रोकम् । 'रुच दीप्तौ' (भ्वा.आ.से.) बाहुलकात् कर्तरि घञ्, कुत्वम् । "रोकमिति लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्येति क्लीबत्वम्"[]इति सुभूतिः । १२ उप्यतेऽत्रेति वपा । वपेर्भिदादिपाठा दङ्, टाप्, गङ्गावत् । १३ अनिति अन्तरम्, पुंक्ली. । 'अन प्राणने '(अ.प.से.), 'अनिकाभ्यां तरः '(हैमोणा    ४३७) । त्रयोदश बिलस्य ॥ 

                                          गर्त-श्वभ्रा-ऽवटा-ऽगाध-दरास्तु विवरे भुवः ॥१३६४॥ 

         १ गिरति पतद्र्व्यमिति गतः । 'गृ निगरणे' १.

२०  (तु.प.से.), 'हसि-'(उणा-३६६)इति तन्, पुंक्लीबलिङ्गो ऽयम् । गर्ता टाबन्ताऽपि । 'षट् कृशरगर्तकगर्ता' []इति स्त्रीनपुंसकप्रकरणे रभसात् । २ शोभनमभ्रमा काशमत्र श्वभ्रम् । शोभनवाची शुः शब्दस्तालव्यान्तो ऽपि(-व्योऽपि) । अन्ये तु- 'श्वभ्र गत्याम्'(चु.उ.से.) इत्यतोऽचि साधयन्ति । “शुभ्रं श्वानं बिभर्ति, मूल विभुजादित्वात् के, श्वभ्रम्''[ ]इत्यन्ये । "श्वभ्रकाश्मीर शिल्पम्'[]इत्यूष्मविवेकात् तालव्यादिरयम् । “सुष्ठु अभ्रमत्रेति स्वभ्रं दन्त्याद्यपि''[ ]इति पञ्जिका । ३ अवन्त्यात्मानमस्मादिति अवटः । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा. प.से.). 'शकादिभ्योऽटन '(उणा-५२१)। अवटिरिति 

३०   तृतीयस्वरान्तोऽपि । ४ नास्ति गाधः प्रतिष्ठाऽत्रेति अगा धम् । 'गाधृ प्रतिष्ठालिप्सयो: '(भ्वा.आ.से.), अचि वा । ५ दरः भयनामसु(अभि.,श्रो-३०१,) त्रिलिङ्गोऽयम् । भुवो विवरे पृथिव्याश्छिद्रे । “श्वभ्रगर्तावटागाध(-धा) भुवो विवरवाचकाः"[]इति कात्यः ॥१३६४॥ 

  ॥ ( इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामभिधानचिन्तामणौ 

                नाममालायां नारककाण्डः पञ्चमः)॥ 

(सर्वाङ्गीणकलाविलासनिलयः कल्पद्रुमाभः कलौ 

जाग्रत्सर्वजनीनम महिमो मित्रप्रतापोदयः । 

श्रीमच्छीविधिपक्षगणभृद् भूभृन्नतांह्रिद्वयः 

४०  श्रीकल्याणसमुद्रसूरिसुगुरुः सूरीन्द्रचूडामणिः ॥१॥ (तन्निर्देशविधायिवाचकवरश्रेणीकिरीटोपमा 

भास्वत्साधुगुणौघशालिविनयाच्चन्द्राभिधा वाचकाः । 

तच्छिष्या 'रविचन्द्र' इत्यभिधया तेषां विनेयो व्यधा 

देनं वाचकदेवसागरगणिर्युत्पत्तिरत्नाकरम् ॥२॥)

        ॥ इति श्रीवाचकवरदेवसागरविरचितायामभिधानचिन्तामणिनाममालायां 

                         व्युत्पत्तिरत्नाकरटीकायां नारककाण्डः पञ्चमः ॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, पातालभोगिवर्गः, श्री-२१५, पृ.२५५-२५६॥ २. 'छिद कर्ण भेदे ('भेदने' इति मैत्रेयः)' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'छिद्र कर्णभेदने' इति सायणः॥ ३ -चि' इति४॥ ४ '-सते' इति२.३.४॥ ५ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १८।२॥, पृ.१६७ ॥, तत्र "रभसेन तु 'ज्वालासटारभसगर्तकगर्तशङ्गाः' इत्यनेन स्त्रीत्वमुक्तम्" इति दृश्यते॥, पदचन्द्रिका, भा-१, पातालभोगिवर्गः, शो-२१६, पृ.२५६॥, तत्र-"शरटकसरवर्तकगर्तशृङ्गा' इति स्त्रीपुंसप्रकरणे रभसात्" इति दृश्यते ॥ रामाश्रमी१८।२ ॥, पृ.११२, तत्र-' 'शरट-कृसर-गर्त-शृङ्गाः' इति स्त्रीपंसप्रकरणे रभसात" इति दृश्यते ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, पातालभोगिवर्गः, श्रो-२१५, पृ.२५५ ॥ ७ 'श्वभ्रं' इति॥ ८ '-दिरपि इति१॥ ९, द्र. अम.क्षीर. १७।२॥, पृ.५७॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ३प्रतौ-"इति श्रीहेमचन्द्रेण हैमकोषं वरं कृतम् । तत्राऽगात् पञ्चमकाण्ड: पूर्णतां शब्दसंयुतः ॥" इति दृश्यते ॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठः ३.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ १२. कोष्ठन्तर्गतपाठः २प्रतौ नास्ति ॥

                                       ॥ षष्ठः सामान्यकाण्डः ॥ 

    उक्ता देवाधिदेवादयो मुक्ताः संसारिणश्च सुरा मनुजा स्तिर्यञ्चो नारकाश्च क्रमशोऽसाधारणाङ्ग सहिताः पञ्चभिः काण्डैः, इदानीं तत्साधारणनामाभिधायि षष्ठं सामान्यकाण्डं 'विवियते 

स्याल्लोको विष्टपं विश्वं भुवनं जगती जगत् । 

         १ लोक्यतेऽवलोक्यते केवलज्ञानिभिरिति लोकः । 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.), कर्मणि घञ् । "लोकते ऽवलोकतेऽनन्तज्ञानो भगवानस्मिन् ''[]इति मिश्राः । २ 

विशन्त्यस्मिन् जीवादयः पदार्था इति विष्टपम्, पुंक्ली. । 

१०   "भुवनं विष्टपः पुमान्"[]इति वोपालितः पुंस्येवाऽऽह । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), 'विटपविष्टपविशिपोलपा: '(उणा ४२५)कपचि साधवः ( इति साधुः)। ३ विशन्ति सर्वे पदार्था अत्रेति विश्वम् । विशेः 'अशुगृषिलटिकटिकणि खटिविशिभ्यः क्वन्'(उणा-१४९)। ४ भवन्ति विद्यन्ते भूतान्यत्रेति भुवनम्, पुंक्ली.। 'भू सत्तायाम्'(भ्वा.प.से.), 'भूसूधूभ्रस्जिभ्यः- '(उणा-२३८)क्युन्, 'युवोरनाकौ'७।१। १॥, 'अचि श्नुधातु-'६।४७७ ॥ इत्युवङ् । ५ गच्छन्त्यस्यां जगती । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'वर्तमाने पृषबृह 

न्महज्जगत्सरसां शतृवच्च'(उणा-२४१)इति शतृवद्भावाद् 

२०   'ऋन्नेभ्यः- '४।१५ ॥ इति ङीप् । ६ गच्छतीत्यवंशीलं जगत्, क्लीबे । 'गम्ल गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'द्युतिगमि जुहोतीनां द्वे च'(वा-३।२।१७८ ॥) इति क्विप्, 'गमः क्वौ'६।४।४० ॥ इत्यनुनासिकलोपः, 'ह्रस्वस्य-'६।१७१॥ इति तुक् । षड् लोकस्य ॥ जीवाजीवाधारक्षेत्रं लोकः 

          १ जीवाः प्राणिन एकेन्द्रियादयस्तेभ्योऽन्येऽजीवा धर्मास्तिकायादयस्तेषामाधारभूतं क्षेत्रं जीवाजीवाधारक्षेत्रम् , तस्य नामैकं लोकः इति ॥ 

                                                                         अलोकस्ततोऽन्यथा ॥१३६५॥ 

         १ ततस्तस्माल्लोकादन्यथाऽन्यस्वरूपः केवला-

३०   काशरूप अलोकः इत्युच्यते ॥१३६५॥ क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषश्चेतनः 

         १ क्षेत्रं देहमानं जानाति चेतयते शरीरप्रमाणत्वात् क्षेत्रज्ञः । "ज्ञानस्य शरीरात्मसंयोगासमवायिकारणकत्वात्" []इति कौमुदी । तथा च गीता 

   "इदं शरीरं कौन्तेय! क्षेत्रमित्यभिधीयते ।। 

    एतद् यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥१॥" –

[भगवद्गीता, अध्यायः-१३, श्री-१]इति । क्षेत्रे शरीरे जानातीति क्षेत्र इति वा । २ अतति देहाद् देहान्तरं 

४०   सञ्चरति आत्मा, पुंसि । 'अत सातत्यगमने'(भ्वा.प.से.), 'सातिभ्यां मन्मनिनौ (मनिन्मनिणौ)'(उणा-५९२) इति मनिन् । ३ पुरि(पुरे) शेते पुरुषः । पृषोदरादिः । 

"अव्यक्तं मन इत्याहुः शरीरं पुरमुच्यते ।। 

अव्यक्तके पुरे शेते पुरुषस्तेन चोच्यते ॥२॥"["] इत्युक्तेः। "पुनात्यनेन पुरुषः''[ ]इत्यन्ये । ४ चेतयते चेतनः । 'चिती संज्ञाने'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, नन्द्यादित्वाल्ल्युः । जीवोऽपि । चत्वारि जीवस्य ॥ 

                                                                                          स पुनर्भवी ।                          

                                      जीवः स्यादसुमान् सत्त्वं देहभृजन्यु-जन्तवः ॥१३६६॥ 

५०        १ स आत्मा, भवोऽस्त्यस्य भवी । 'अत इनि ठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । १ जीवति प्राणान् धारयति जीवः । ‘जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । २ असवः प्राणाः सन्त्यस्य असुमान् । 'तदस्यास्ति-'५।२। ९४॥ इति मतुप्, 'उगिदचाम्- '७।१७० ॥ इति नुम्। प्राणीत्यपि । ३ सीदति सत्त्वम्, पुंक्ली. । 'षद्लु विश रणादौ'(भ्वा.तु.प.अ.), वप्रत्ययः । ४ देहं बिभर्ति देह भृत् । 'डुभृञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), क्विप्, 'ह्रस्वस्य 

१. 'विवृ-' इति१॥ २. '-न्ते' इति४॥ ३ -निभिः' इति१॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, भूमिवर्गः, श्री-६, पृ.८ ॥, रामाश्रमी२।१।६ ॥, पृ१४३ ॥ ५. कोष्ठान्तर्गतपाठोऽनावश्यकः ॥ ६ 'क्वुन्' इति३॥ ७ '-जगच्छतृवच्च' इत्युणादिगणसूत्रे ॥ ८ 'लोकमिति नामैकम्' इति३॥ ९ 'चेत् तन्मते' इति१॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, शो-१३१, पृ.१६७॥ ११. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।४।२९ ॥, पृ९९॥ १२. 'वो-' इति३.४॥ १३. '-क्तः' इति४॥ १४ 'परमात्माना नाम' इति १प्रतेष्टिप्पणी ॥ १५. 'संसारी जीव नाम' इति १प्रतेष्टिप्पणी ॥ १६. '-तीति' इति४॥ १७ 'मुम्' इति१॥

' ६।१७१ ॥इति तुक् । यौगिकत्वाद् देहभाक् , शरीरी त्यादयः । ५ जायत उत्पद्यते जन्युः। 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'जनि(यजि)मनि-'(उणा-३००)इति युच्, बाहुलकाद् , 'युवोरनाकौ'७।१।१॥ इत्यस्याऽप्राप्तिः। ६ जायत उत्पद्यते जन्तुः । 'जनी प्रादुर्भावे '(दि.आ.से.), 'कमिमनिजनिगापाभायावाहि भ्यश्च'(उणा-७२) इति तुः, पुनपुंसकलिङ्गोऽयम्, शेषाः पञ्च पुंलिङ्गाः । षट् संसारि जीवस्य ॥१३६६॥ 

           उत्पत्तिर्जन्म-जनुषी जननं निरुद्भवः । 

१०        १ उत्पदनम् उत्पत्तिः । उत्पूर्वः ‘पद गतौ'(दि. आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । २ जननं जन्म, क्लीबे । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), '-मनिन्'(उणा ५८४)इति मनिन् । अदन्तोऽपि जन्मशब्दः, कुलवत् । ३ जननं जनुः, क्लीबे । 'धनति(रुद्यर्ति-)-' (हैमोणा ९९७)इत्युस् । ४ जन्यते जननम् । ल्युट् । ५ जन्यते जनिः, स्त्रीलिङ्गः, मतिशब्दवत् । ६ उद्भवनम् उद्भवः । 'दोरप्'३ ।३।५७॥ । षड् जन्मनः ॥ . जीवेऽसुजीवितप्राणाः 

           १ जीव्यते जीवः, त्रिलिङ्गः। पचाद्यच् , 'हलश्च'

२०   ३।३।१२१ ॥ इत्यधिकरणे घञ् वा । २ अस्यन्ते असवः, पुंलिङ्गः, बहुवचनान्त एव । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'मृ(श)स्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदि- '(उणा-१०)इत्या दिना उप्रत्ययः । ३ जीव्यतेऽत्रेति जीवितम् । बाहुल कादितच् । जीवातुरपि । “जीवे जीवनभेषजे जीवातुः नपुंसके'[]इति गौडः । ४ प्राण्यत एभिः प्राणाः, पुंसि, बहुवचनान्तः । प्रपूर्वः 'अन प्राणने '(अ.प.से.), करणे घञ् । चत्वारि प्राणस्य ॥ 

                                                                         जीवातुर्जीवनौषधम् ॥१३६७॥                  

          १ येन म्रियमाणो जीवति, तदौषधम्, जीवत्यनेन 

३०   जीवातुः, पुंक्ली. । 'जीवेरातुः (उणा-७९)इत्यातुः। २ जीव 

नायौषधम् जीवनौषधम् । द्वे जीवरक्षोपायस्य ॥१३६७॥ 

श्वासस्तु श्वसितम् 

           १ श्वसनं श्वासः । 'श्वस प्राणने'(अ.प.से.), भावे घञ् । श्वसितीति, 'श्याव्यधा-'३।१।१४१ ॥ इति णो वा । २ श्वस्यते स्म श्वसितम्। भावे क्तः । द्वे सामान्येन श्वासस्य ॥ 

                                                                    ___ सोऽन्तर्मुख उच्चास आहरः । आनः 

           १ स श्वासोऽन्तर्मुखो मुखमध्यवृत्तिः, उच्छसित्य नेन उच्छासः । करणे घञ् । २ आहरत्यनेन आहरः । 'ऋदोरप्'३।३ ५७॥। ३ अनित्यनेन आनः। 'अन प्राणने'

४०   (अ.प.से.), घञ् । त्रीणि 'ऊसास' इति ख्यातस्य । 

                                                  बहिर्मुखस्तु स्यानिःश्वासः पान एतनः ॥१३६८॥ 

            निःश्वसित्यनेन निः श्वासः। करणे घञ्। २ पीयतेऽनेन पानः । 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट् । ३ एति एतनः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'अणस्तनन्'( )इति तनन् । त्रीणि निःश्वासस्य ॥१३६८॥ 

आयुर्जीवितकालः 

            १ एति जन्मान्तरमनेनेति आयुः, क्लीबे। 'एते र्णिच्च'(उणा२७५)इत्युसिप्रत्ययः, णित्त्वाद् वृद्धिः। बाहुल-

५०   कात् 'कृवापाजि-'(उणा-१)इत्यादिना उणि आयुरुका रान्तोऽपि भानुवत् । “विन्द्यादायुं तथाऽऽयुषा"[पुरुषोत्तम देवकृतः शब्दभेदप्रकाशः, श्री-१५] इति द्विरूपकोषः । २ जीवितेनाऽवच्छिन्नः कालः जीवितकालः। द्वे आयुषः॥ 

                                                        अन्तःकरणं मानसं मनः । 

                                        हृच्चेतो हृदयं चित्तं स्वान्तं गूढपथोच्चले॥१३६९॥ 

            १ अन्तर्गतं करणानामिति अन्तःकरणम् । "आत्मा मनश्च तद्विजैरन्तःकरणमुच्यते''[ ]इति काम न्दर्किः । “मनो बुद्धिरहङ्कार इत्यन्त:करणं त्रिधा''[]इत्य न्ये । २ मन एव मानसम् । 'प्रज्ञादिभ्यश्च'५।४।३८॥ 

६०   इति स्वार्थेऽण् । ३ मनुते जानाति पदार्थानिति मनः । मन्यत इति वा । 'मनु अवबोधने '(त.आ.से.), 'मनु __ (मन) ज्ञाने '(दि.आ.अ.), '-असुन् '(उणा-६२८)इति 

सूत्रेणाऽसुन्। “सर्वार्थग्रहणं मनः"[प्रमाणमीमांसा, अध्या १, आह्नि-१, सू-२४]इति तार्किकाः । ४ ह्रियते विषयै 

१. 'जनी प्रादुर्भावे' इति १.२.३.५प्रतिषु नास्ति ॥ २. '-वा-' इत्युणादिगणे नास्ति ॥ ३ 'इषियुधीन्धि-'(उणा-१४२)इत्यादिना मकि साधुः ॥ ४ 'जनेरुसिः'(उणा-२७२)इत्यनेनाऽप्युस् ॥ ५. तुलनीयोऽमरकोषः२५८।१२०॥ ६ 'जीव्य-' इति४.५॥ ७ 'एकं' इति३॥ ८. 'उ-' इति१.३॥ ९, तुलनीयोऽमरकोषः२८।१२०॥ १०. द्र. स्वोपज्ञटीका ६।१३६९ ॥, पृ.३०७॥

रिति हृद् । हरतेः क्विपि तुकि, वर्णव्यत्ययात् तकारस्य दत्वम् । तथा च "हृदि प्राण: "[अमरकोषः१।१।६४॥] इति प्रयोगः । “दान्तं प्रकृत्यन्तरमस्ति''[अम.क्षीर.१।३ । ३१ ॥] इति स्वामी । ५ चेतति चेतः, क्लीबे । 'चिती संज्ञाने'(भ्वा.प.से.), '-असुन्'(उणा-६२८)। ६ ह्रियते विषयैः हृदयम् । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'घृहजोः (वृहोः) षुग्दुकौ च'(उणा-५४०)इति कयप्प्रत्ययो (कय न्प्रत्ययो) दुक् चाऽऽगमः । ७ चेतति चित्तम् । 'चिती संज्ञाने'(भ्वा.प.से.), 'मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।१८८॥ इति 

१०   वर्तमाने क्तः । ८ स्वनति स्वान्तम् । 'स्वन शब्दे' (भ्वा.प.से.), 'क्षुब्धस्वान्तध्वान्त-'७।२।१८॥ इति साधुः । मनोऽभिधानं चैतदन्यत्र स्वनितो मृदङ्गः । “विषयेष्व नाकुलं मनः स्वान्तम्"[ ] इत्यन्ये । ९ गूढः पन्था अस्य गूढपथम् । 'ऋक्पूरब्धू-'५।४।७४॥ इत्यप्रत्ययः, 'नस्त द्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः। १० उद् अत्यर्थं चलति उच्चलम् । 'चल चलने '(भ्वा.प.से.), अच् । अनि न्द्रियमपि । दश मनसः ॥१३६९॥ 

मनसः कर्म सङ्कल्प: स्यात् 

           १ इदमहं कुर्यामिति मनसो व्यापारः, सङ्कल्पनं 

२०   सङ्कल्पः । 'कृपू सामर्थ्य '(भ्वा.आ.वे.), भावे घञ् , 'कृपो रो लः'८।२।१८॥ इति लत्वम् । विकल्पोऽपि । एकं मनोव्यापारस्य ॥ 

                                                                                   अथो शर्म निर्वतिः । सातं सौख्यं सुखम् 

           १ शृणाति दुःखं शर्म, क्लीबे । 'शृ हिंसा याम् '(त्र्या.प.से.), 'सर्वधातुभ्यो मन् (मनिन्) '(उणा ५८४)इति मन्( मनिन्)। शर्ममदन्तमपि । २ निर्वरणं निर्वृतः । 'निपूर्वो 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३ ।३ १४॥ । ३ सन्यते सातम्। 'षणु दाने'(तु.

३०   उ.से.), [क्त:], 'जनसन- '६।४।४२ ॥ इत्यात्वम् । सिनो त्यशुभं वा । 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना तनन् (तन् ), बाहुलकादात्वम् । स्यति दुःखमिति वा । 'षोऽ न्तकर्मणि'(दि.प.अ.), [अम.क्षीर.१।३।२५ ॥]इति स्वामी । दन्त्यादिरयम् । “शतेः (श्यतेः) तालव्यादेः शातमिति तालव्यादिरपि"[]इति कौमुर्दी । ४ सुखमेव सौख्यम्। 'चतुर्वर्णादीनां स्वार्थे ष्यञ् वाच्यः (वा-५।१।१२४॥ )। सुखस्य भाव इति, 'गुणवचनब्राह्मण-'(वा-५।१।१२४ ।।) इत्यादिना ष्यञ् वा। ५ शोभनानि खानीन्द्रियाण्यनेनेति सुखम् । सुष्ठु खनत्यशुभमिति वा। 'खन खनने '(भ्वा. उ.से.), 'अन्येभ्योऽपि (अन्येष्वपि)-'३।२।१०१॥ इति 

४०   डः। 'जातिकालसुखादिभ्योऽनाच्छादनात्'६।२।१७० ॥ इति स्वरसूत्रेण सुपूर्वात् खनो डच् वा। शं जोषं चाऽव्ययेषु (अभि-, शूो-१५३५,१५२८)वक्ष्यते । पञ्च सुखस्य ॥ 

                                                               दुःखं त्वसुखं वेदना व्यथा ॥१३७०॥ पीडा बांधाऽऽर्तिराभीलं कृच्छ्रे कष्टं प्रसूतिजम् । 

__ आमनस्यं प्रगाढं च 

          १ दुःखयति दुःखम् । 'सुख दुःख तत्क्रिया याम्'(चु.उ.से.), णिजन्तः, अच् । दुष्टानि खानीन्द्रिया ण्यत्रेति वा । दुर्निन्द्यं खनति शरीरमिति वा । ‘खन 

खनने '(भ्वा.उ.से.), 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)- '३।२। 

५०    १०१॥ इति डः । “सविसर्ग दुःखम्''[] इति चान्द्राः, कालापाश्च । यथा 

"काले तडिल्लताजालमेघमण्डलमण्डिते ।। ___ कान्तः सर्वगुणोपेतो बालेन्दुः खे न लभ्यते ॥१॥" ["]इति । २ न सुखम् असुखम् । ३ वेदनं वेदना । 'ण्यासश्रन्थो:-'३।३।१०७॥ इति युच् । ४ व्यथनं व्यथा । 'व्यथ दुःखसञ्चलनयो: '(भ्वा.आ.से.), 'षिद्भिदादिभ्यो ऽङ् '३।३।१०४॥ ॥१३७०॥ ५ पीडनं पीडा । 'पीड दायक 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१३६९ ॥, पृ.३०७ ।। २. क्षीरतरङ्गिण्यादायवयमर्थो न दृश्यते ॥ ३. 'निपू-' इति१.२ ॥ ४ –ण' इति३॥ ५. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"श्यति दुःखं शातं, शो तनूकरणे, तन्" इति दृश्यते, पृ.३७ ॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, श्री-१२७, पृ१६२॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, श्री-१२७, पृ.१६२ ॥ तत्र-"श्यते: सौत्रात् तालव्यादीत्यपर" इति तु कौमुदी" इति दृश्यते॥ ७ 'चतुर्वर्णादीनां स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्' इति वार्तिकं दृश्यते ॥ ८ ' ण्यत्रेति' इति३॥ ९, 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. '- ' इति५॥ ११. 'क-' इति२.५ ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।९।३ ॥, पृ.१७५ ॥ पदचन्द्रिका, भा-१, नरकवर्गः, शो-२२८, पृ.२६९॥ १३. ५प्रतौ नास्ति ॥ १४ 'भयचलनयोः' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'भयसञ्चलनयोः' इति सायणः ॥ स्वामिना दुर्गमतमुट्टङ्क्य-"दु:ख चलनयोरिति दुर्गः" इत्युक्तम्, क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-५११, पृ.१११ ॥

अवगाहे '(चु.प.से.), चुरादिः, भिदादित्वादङ् । ६ एवं बाधनं बाधा । 'बाधृ लोडने '(भ्वा.आ.से.), भिदादि त्वादङ् । 'बाधः' इत्यदन्तोऽपि । ७ अर्दनम् अतिः । 'अर्द हिंसापीडनयो: '(चु.उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, 'खरि च'८।४।५५ ॥ इति चर्वम्। ८ आ समन्ताद् भियं लाति आभीलम् । 'ला दाने'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः '३।२।३ ॥, 'आतो लोपः- '६।४।६४॥ । '' 'इल स्वप्ने '(तु.प.से.), अभिपूर्वः, 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः, 'अन्येषामपि- '६।३।१३७॥ इति दीर्घत्वे आभील:

१०   (आभीलम्)"[ ]इति सर्वधरः । ९ कृन्तति कृच्छ्रम् । 'कृती छेदने'(तु.प.से.), 'कृतेश्छः क्रू च'(उणा-१७८)इति रक्, छान्तादेशः । १० कषति हिनस्ति कष्टम् । 'कष हिंसायाम् '(भ्वा.प.से.), वर्तमाने क्तः, 'कृच्छ्रगहनयोः कषः ७।२।२२ ॥ इतीडभावः । ११ प्रसूतेर्जातं प्रसूतिजम्, उपचारात् सामान्येऽपि । १२ मानसाय हितम् , मानसे साध्विति वा । 'तस्मै हितम्'२।१।५ ॥, 'तत्र साधुः' ४।४।९८ ॥ इति सूत्रेण वा यति मानस्यम्, न मानस्यम् अमानस्यम् इति ह्रस्वादिः। "प्रसूतिजममानस्यं कृच्छ्रे 

कष्टम्'[ ] इति वाचस्पतिः । " 'अन्येषामपि- '६।३। 

२०   १३७ ॥ इति दीर्घत्वे आमानस्यं द्विदीर्घमपि"[]इति सु भूतिः। १३ प्रगाढुमारब्धं प्रगाढम् । त्रयोदश दुःखस्य ॥ 

                                                                     स्यादाधिर्मानसी व्यथा ॥१३७१॥ 

          १ आधीयतेऽत्रेति आधिः, पुंसि। धाञः 'उपसर्गे घोः कि:'३।३।९२ ।। इति किः । मनसि भवा मानसी । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् , 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इति 

ङीष्( ङीप्)। एकं मन:पीडायाः ॥१३७१॥ 

सपत्राकृति-निष्पत्त्राकृती त्वत्यन्तपीडने । 

           १-२ पत्त्रं शरः, सह पत्त्रमनेन सपत्र: काय निक्षिप्तशरः, निर्गतं पत्त्रमस्मानिष्पत्त्रः, शरीरान्तर्निर्गतबाणो 

३०    हरिणादिः, सपत्त्रस्य करणं सपत्त्राकृतिः, निष्पत्त्रस्य करणं निष्पत्त्राकृतिः । 'सपत्त्रनिष्पत्त्रादतिव्यथने '५।४ । ६१॥ इति डाच् । स्त्रलिङ्गावेतौ, उपचारादत्यन्तपीडनमात्र वाचकावपि । द्वे शरीरान्तरुत्पन्नमहाव्यथायाः ॥ क्षुजाठराग्निजा पीडा 

           १ क्षुध्यत्यनय क्षुत् । 'क्षुध बुभुक्षायाम् (दि. प.अ.), क्विप् । क्षुधौ, क्षुधः इत्यादि, स्त्रीलिङ्गः । जठरे भवो जाठरः, स चाऽसावग्निश्च जाठराग्निस्तस्माज्जाता जाठराग्निजा एतादृशी पीडा । एकं जाठराग्निपीडायाः ॥ 

                                                                     व्यापादो द्रोहचिन्तनम् ॥१३७२॥ 

          १ विरुद्धमापादनं व्यापादः । व्यापर्वः ‘पद 

४०   गतौ'(दि.आ.अ.), णिजन्तः, ततो भावे घञ् । २ द्रोहस्य चिन्तनं द्रोहचिन्तनम् । बाहुलकाल्ल्युट् । द्वे द्रोहचिन्तन स्य ॥१३७२॥ 

उपज्ञा ज्ञानमाद्यं स्यात् 

          १ स्वाधारत्वादुप समीपं ज्ञानम् उपज्ञा । 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् । विनोपदेशेन प्रथम ज्ञानमुपज्ञेत्यर्थः । यथा-वाल्मीके: भोकनिर्माणे ज्ञानम् , पाणिनेरुपज्ञा पाणिन्युपमै व्याकरणम् , पाणिनिना आदौ कृतमित्यर्थः । एकं प्रथमज्ञानस्य ॥ 

                                                                          चर्चा सङ्ख्या विचारणा । 

५०       १ चर्च चर्चा । 'चर्च अध्यनने '(चु.उ.से.), चुरादिण्यन्ताद् भावे 'चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चश्च'३।३।१०५ ॥ इत्यङ् टाप् । चर्च इत्यदन्तोऽपि । २ सङ्ख्यानं सङ् ख्या । 'ख्या प्रकथने '(अ.प.अ.), सम्पूर्वः, 'आतश्चो पसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । ३ विचारणं विचारणा । 'चर असंशये (चु.उ.से.), चुरादिः, ‘ण्यासश्रन्थो:-'३।३। १०७॥ इति युच् । त्रयोऽपि स्त्रीलिङ्गाः । “त्रयं प्रमाणे रर्थपरीक्षायाः''["]इत्येके । ""विमर्शमात्रस्य''["]इत्यन्ये । 

१. 'गहने' इति स्वामी, 'अवगाहने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २. '-देः' इति३॥ ३ मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं पाठः, '-रोटने' इति स्वामी ॥ ४. 'अर्द हिसि हिंसायाम्' इति स्वामिमैत्रेयो, सायणमते पृथक् पृथक् ॥ ५, '-तीति' इति४.५॥ ६ 'व्याप्ते' इति३, 'स्वप्नक्षेपणयोः' इति 

क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नरकवर्गः, श्रो-२२८, पृ.२७० ॥ ८ '-न्यतोऽपि' इति१॥ ९. रामाश्रमी१।१०।३ ॥, पृ.११८ ॥ १०. '-म-' इति१.३.४.५ ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः१।७।२८॥ १२. '-तेऽन-' इति१ ॥ १३. '-ग्निभव-' इति१.२॥ १४. तुलनीयोऽमरकोषः १५।४।। १५. तुलनीयोऽमरकोषः२ १७ १३॥ १६. '--' इति३॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः१५।२॥ १८. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'अति' इति दृश्यते ॥ १९. दुर्गसम्मतोऽयं धात्वर्थः, द्र. क्षीरतरङ्गिणी, चुरादिः, धातुसं-१८३, पृ.३१४ ॥ २०. '-य-' इति१.५, '-यः' इति४॥ २१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१३५, पृ.१७३॥ २२. 'विमर्शन-' इति३॥

                                          वासना भावना संस्कारोऽनुभूताद्यविस्मृतिः ॥१३७३॥ 

         १-२ वास्यतेऽनया वासना । भाव्यते ऽनया भावना। उभयत्र करणे ल्युट , स्त्रीलिङ्गावेतौ । ३ संस्क्रियतेऽनेन संस्कारः । करणे घञ्, पुंस्ययम् । “निसर्ग संस्कारविनीत इत्यसौ''[रघुवंशम् , सर्गः-३, शो-३५] इति रघुः । अनुभूतादेरविस्मृतिः अनुभूताद्यविस्मृतिः । आदेः श्रुतस्य दृष्टस्य वाऽविस्मरणमित्यर्थः । त्रीणि अविस्मरणस्य ।। 

निर्णयो निश्चयोऽन्तः 

१०   १ निर्णयनं निर्णयः । 'निपूर्वः ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'एरच्'३।३।५६ ॥, 'उपसर्गादसमासेऽपि-' ८।४।१४।। इति णत्वम् । यदा तु निरुपसर्गरूपत्वम् , तदा न णत्वम् , निर्नय इति । २ निश्चयनं निश्चयः । 'निपूर्वः 'चिञ् चयने '(स्वा.उ.अ.), 'ग्रहवृदृ-'३।३१५८ ॥ इत्यप् । ३ अमति सन्देहाभावम् अन्तः । 'अम गतौ '(भ्वा.प.से.), 'हसिमृग्रिण्वामिदमि-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन् । अन्तौ, अन्ताः इत्यादि रामवत् । “अन्तः स्वरूपे निकटे प्रान्ते निश्चयनाशयोः''[अनेकार्थसङ्ग्रहः२।१५५॥] इत्यनेकार्थः । त्रीणि निश्चयस्य ॥ 

२०                                                                             सम्प्रधारणा समर्थनम् । 

            १ सम्प्रधार्यतेऽनया सम्प्रधारणा । धारेय॑न्ताद् 'ण्यासश्रन्थो:-'३।३।१०७ ॥ इति युच् । २ समर्थ्यते समर्थनम् । ‘अर्थ उपयाच्ञायाम्'(चु.उ.से.), ल्युट् । समर्थनाऽपि । द्वे युक्तायुक्तपरीक्षायाः ॥ 

अविद्याऽहंमत्यज्ञाने 

            १ विरुद्धं वेदनम् अविद्या । अधर्माऽनर्थवद् विपर्ययेऽत्र नञ्। 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), 'संज्ञायां समज निषद-'३।३।९९ ॥ इत्यादिना क्यप् । यदुक्तम्-"अनि 

त्याशुचिदुःखात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या''[पात 

३०   ञ्जलयोगसूत्रम् २-५] । २ अहमिति निपातोऽहङ्कारे, तत् प्रधाना मतिः अहंमतिः । अहमा 'सुप् सुपा'२।१।४॥ इति समासः । अनात्मन्यात्माभिमान इत्यर्थः । “अहमिति 

विभक्त्यन्तप्रतिरूपकमव्ययम्''[स्वोपज्ञटीका ६।१३७४॥] इत्याचार्या :। ३ विरुद्धं ज्ञानम् अज्ञानम्। विरोधेऽत्र नञ् । 

  "तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता । 

  अप्राशस्त्यं विरोधश्च नअर्थाः षट् प्रकीर्तिताः ॥१॥"

[]इत्युक्तेः । त्रीण्यविद्यायाः ॥ 

                                                                     भ्रान्तिर्मिथ्यामतिभ्रंमः ॥१३७४॥ 

          १ अतस्मिंस्तदिति ज्ञानं भ्रान्तिः । 'भ्रम चलने' (भ्वा.प.से.), '-अनवस्थाने'( ) वा, स्त्रियां क्तिन्'

४०   ३।३।९४॥, 'अनुनासिकस्य॑- '६।४।१५।। इति दीर्घः । २ अतस्मिंस्तदिति ज्ञानं मिथ्याऽव्ययम् । मिथ्या मननं मिथ्यामतिः । 'मनु(मन) ज्ञाने '(दि.आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति लोपः । ३ भ्रमणं भ्रमः । 'भ्रम अनवस्थाने '(दि.प.से.), भावे घजि, 'नोदात्तोपदेश-७।३।३४ ॥ इति वृद्धिनिषेधः । त्रीणि भ्रान्तेः ॥१३७४॥ 

सन्देहद्वापराऽऽरेका विचिकित्सा च संशयः । 

          १ सन्देहनं सन्देहः। 'दिह उपचये'(अ.उ.अ.), अत्र नानार्थसंशब्दे उपपदे भावे घञ् । २ द्वौ पक्षौ 

५०   स्थाणुर्वा पुरुषो वेत्येवंरूपौ परावात्मीयौ प्रधानभूतावंशा वत्रेति द्वापरः, पुंक्ली.। 'सर्वनामसङ्ख्ययो:-'(वा-२।२ । ३५॥) इति सङ्ख्यायाः पूर्वनिपातः, पृषोदरादित्वादात्वम् । ३ आरेचनम् आरेकः । 'रिचिर् विरेचने'(रु.उ.अ.), भावे घञ् , 'चजोः कु घिण्ण्यतो:- '७।३।५२॥ इति कुत्वम् । ४ विचिकित्सनं विचिकित्सा । 'कित निवासे रोगाप नयने संशये च'(भ्वा.प.से.), स्वार्थे 'गुप्तिज्-'३।१५ ॥ इति सन्प्रत्ययः, 'सन्यङोः '६।१।९॥ इति द्वित्वम्, 'अः (अ) प्रत्ययात्'३।३।१०२ ॥ इति स्त्रियामप्रत्ययः । ५ संशयनं संशयः । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'एरच'

६०   ३।३।५६॥ । समन्ततः शेते आत्मा अत्रेति वा । अधि करणे घञ् । पुंस्ययम् , मालाकारास्तु-"द्वापरसंशये युगे" []इति क्लीबे प्राह । पञ्च सन्देहस्य ॥ 

१. 'निपू-' इति१, 'नि:पू-' इति३ ॥ २. 'निर्ण-' इति१.३.५ ॥ ३. 'नि:पू-' इति३, 'निपू-' इति४.५॥ ४. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. '-द्ध-' इति१॥ ६. '-त्मकाख्या-' इति१॥ ७. '-धान' इति३ ।। ८. स्वोपज्ञटीकायाम्-"अहं विभक्त्यन्तप्रतिरूपकमत्राऽव्ययम्" इति दृश्यते, ६१३७४ ॥, पृ.३०८ ॥ ९. 'अप्र-' इति५ ॥ १०. 'प्रकाशं च' इति१॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः१५४॥ १२. '-श्च-' इति१ ॥ १३. '-' इति१॥ १४ '-याः' इति३॥ १५. 'कित निवासे रोगापनयने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १६. 'कुत्वम्' इति१॥

परभागो गुणोत्कर्षः 

            १ परस्य भजनं परभागः । 'भज सेवायाम्' (भ्वा.उ.अ.), भावे घञ् । २ गुणानामुत्कर्षों गुणोत्कर्षः। द्वे गुणोत्कर्षस्य ॥ 

                                                                  दोषे त्वादीनवाऽऽस्त्रवौ ॥१३७५॥ 

           १ दुष्यति चेतोऽनेन दोषः । 'दुष · वैकृत्ये' (दि.प.अ.), करणे घञ् , तत्र । २ आ समन्ताद् दीयन्ते क्षीयन्ते गुणा अत्रेति आदीनवः । 'दीङ् क्षये'(दि. आ.अ.), पृषोदरादिः । ३ आस्रवन्ति गुणा अत्र आ 

१०   स्त्रवः । 'श्रु(ञ) प्रस्रवणे '(भ्वा.प.अ.), ‘-समुपनिविषु च'३।३।६३ ॥ इत्यप् । “आदीनवाश्र(स्र)वौ क्लेशे"[अमर कोषः३।२।२९ ॥] इत्यमरः । “यज्जैनागमः-'जीवाजीवाश्र (स्र)वसंवरानिर्जरबन्धमुक्तयः सप्त पदार्थाः"[अम.क्षीर. ३।२।२९ ॥] इति क्षीरस्वामी । त्रीणि दोषस्य ॥१३७५ ॥ 

स्वाद् रूपं लक्षणं भावश्चात्मप्रकृतिरीतयः । 

                                              सहजो रूपतत्त्वं च धर्मः सर्गो निसर्गवत् ।१३७६ । शीलं सतत्वं संसिद्धिः 

          १-३ स्वादिति स्वशब्दाद् रूपलक्षणभावा एते त्रयो योज्यन्ते, तेन स्वस्य रूपं लक्षणं भावश्च स्वरूपम् ,

२०   स्वलक्षणम् , स्वभावः । ४ अतत्यनेन आत्मा । 'अत सातत्यगमने '(भ्वा.प.से.), 'सातिभ्यां मन्मनिनौ(-णौ)' (उणा-५९२)इति मन्। ५ प्रक्रियतेऽनया प्रकृतिः। 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । ६ रीयतेऽनया रीतिः । 'री गत्यादौ' (त्र्या.प.अ.), क्तिन् । ७ सह जातः सहजः । 'अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१॥ इति डः । ८ रूपस्य वस्तुनस्तद्भावो रूपतत्त्वम् । ९ धरति स्वरतां धर्मः, पुंक्ली.। "धर्मस्तु नरषण्ढयोः"[]इति माला । १० सृज्यतेऽनेन सर्गः। 'सृज विसर्गे'(तु.प.अ.), करणे घञ् । ११ निसर्गः अप्येवम् 

॥१३७६ ॥ १२ शील्यते धार्यते शीलम् , पुंक्ली.। 'शील 

३०   समाधौ'(भ्वा.प.से.), घञ् , इगुपधलक्षणः को वा । यद्वा 'शीङ् स्वप्ने '(अ.आ.से.), शीङो धुक्लक्वलञ्वालन् प्रत्ययाः । १३ सह तद्भावेन वर्तते सतत्त्वम् । १४ 

संसिद्ध्यत्यनया संसिद्धिः । 'षिधू(षिधु) संराद्धौ'(दि. प.अ.), 'षिधू. शास्त्रे माङ्गल्ये च'(भ्वा.प.वे.)इति वा, 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ चतुर्दश सहजस्य ॥ 

                                                                        ___ अवस्था तु दशा स्थितिः । 

          १ अवस्थानम् अवस्था । 'आतश्चोपसर्गे'३।३ । १०६ ॥ इत्यङ् । २ दश्यतेऽनया दशा । ‘दंश दशने' (भ्वा.प.अ.), स्थादित्वात् कः। ३ तिष्ठत्यनया स्थितिः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥,

४०   'द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति'७।४।४० ॥ इतीत्त्वम्। त्रीण्यव स्थायाः ॥ 

स्नेहः प्रीतिः प्रेम हार्दै 

          १ स्नेहनं स्नेहः, पुंक्ली. । 'ष्णिह प्रीतौ'(दि. प.से.), भावे घञ् । २ प्रीयते प्रीतिः । 'प्रीङ् प्रीतौ' (दि.आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । ३ प्रीयतेऽनेनेति प्रेम । 'प्रीङ् प्रीतौ '(दि.आ.अ.), प्रियो -मनिन्'(उणा ५८४)इति मनिन् । पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । "प्रेम स्त्रीस्नेह नर्मणोः (प्रेमाऽस्त्री स्नेहनर्मणोः)"[]इति गौडः । प्रियस्य भावः कर्म वा । 'प्रियस्थिर- '६।४।१५७ ॥ इत्यादिना 

५०   प्रादेशः । ४ हृदये भवं हार्दम् । प्राग्दीव्यतोऽण् , 'हाय नान्तयुवादिभ्योऽण् '५।१।१३० ॥ इति युवादित्वादण् वां, तत्र । चत्वारि प्रीतेः ॥ 

                                                                      दाक्षिण्यं त्वनुकूलता ॥१३७७॥ 

           १ दक्षिणस्य सरलस्य भावो दाक्षिण्यम् । २ अनुकूलस्य भावः अनुकूलता । भावे तल्, तलन्तं स्त्री लिङ्गम् । द्वे दाक्षिण्यस्य ॥१३७७॥ 

विप्रतिसारोऽनुशयः पश्चात्तापोऽनुतापश्च । 

          १ वैपरीत्येन प्रतिसरणं" विप्रतिसारः । 'सृ गतौ' (भ्वा.प.अ.), घञ् । 'उपसर्गस्य घज्यमनुष्ये बहुलम्'६।३। 

६०   १२२ ॥ इति पाक्षिके दीर्घ विप्रतीसारोऽपि । २ अनुशयनम् ___ अनुशयः । 'शीङ् स्वप्ने '(अ.आ.से.), 'एरच्'३।३।५६ ।।। 

१. 'गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ 'ऋदोरप्'३३ ५७ ॥ इत्यप् युक्तः ॥ ३ '-लक्षणे' इति१॥ ४. 'स्वै-' इति२॥ ५ 'शीङो धुक्लक्वलज्वालन: '(उणा-४७८)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ६ '-यौ' इति३॥ ७ -धर्म-' इति३.४.५ ।। ८ द्र. मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, श्रो९४ ॥ ९, 'कर्म भावो' इति१॥ १०. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. '-स्मरणं' इति१, '-शरणं' इति५॥ १२. १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥

३ पश्चात् तपनं पश्चात्तापः । भावे घञ् । ४ अनुपश्चात् तपनम् अनुतापः । चत्वारि पछतावडे' इति ख्यातस्य ॥ 

                                        अवधानसमाधानप्रणिधानानि तु समाधौ स्युः ॥१३७८॥      

           १ अवधीयते अवधानम् । ल्युट । "इन्द्रस्य दूत्यां रचय प्रसादं विज्ञापयन्त्यामवधानदानैः''[नैषधीय चरितम् , सर्गः-६, यो-७७] इति श्रीहर्षः । २ सम्यगा धीयते स्थाप्यते चित्तमत्रेति समाधानम् । अधिकरणे ल्युट । ३ एवं प्रणिधानम् । ४ समाधानं समाधिः । 

१०   'उपसर्गे घो: किः'३।३।९२॥ इति किः, 'आतो लोप:-' ६।४।६४॥, तत्र। त्रयः क्लीबे, समाधिः पुंसि । “प्रणि धानं समाधानं समाधिश्च समास्त्रयः''[हलायुधकोशः १।१२८ ॥] इति हलायुधः । “देवादिध्याने त्रयः समाः" []इति तट्टीका । चत्वारि चित्तैकाग्र्यस्य ॥ 

धर्मः पुण्यं वृषः श्रेयः सुकृते 

          १ धरति स्थापयति सुगताविति धर्मः, पुंक्ली. । "स्याद्धर्ममस्त्रियाम्''[अमरकोषः १।४।२४॥] इत्यमरः । 'धृञ् धारणे'(भ्वा.उ.से.), 'अर्तिस्तुसुहुसृधृक्षिक्षुभाया 

पदियक्षिनीभ्यो मन्'(उणा-१३७)। २ पुनाति पवित्री 

२०   करोति जनमिति पुण्यम् । 'पूञ् पवने '(त्र्या.उ.से.), 'पूजो [य]णुट् ह्रस्वश्च'(दशपाधुणा-८।१६ ॥ इति यण्णुडाग मह्रस्वत्वानि । पुणति शोभते वा । 'पुण शुभे '(तु.प.से.), अघ्न्यादित्वाद् यत् । ३ वर्षति कामितपदार्थानिति वृषः । 'वृषु सेचने '(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'(उणा-५५९)इति कः । ४ अतिशयेन प्रशस्यं श्रेयः । इदमनयोरतिशयेन प्रशस्यमिति वा । 'द्विचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ'५।३ । ५७॥ इतीयसुन्, ‘प्रशस्यस्य श्रः'५।३।६० ॥ इति श्रादेशः । श्रेयसी, श्रेयांसि इत्यादि क्लीबे । ५ शोभनं कृतं कर्म सुकृतम् । विशेषणसमासः, तत्र । पञ्च पुण्यस्य ॥ 

                                                                                          नियतौ विधिः। 

३०   दैवं भाग्यं भागधेयं दिष्टं च 

           १ नियम्यतेऽनया नियतिः। 'यमु नियमने'( ), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४ ॥, 'अनुदात्तोपदेश- '६।४।३७ ॥ इत्यादिना लोपः, तस्याम् । २ विधीयतेऽनेने विधिः । 'डुधाञ् धारणादौं (जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घोः किः'३।३ । ९२ ।। इति किः । ३ देवस्य आत्मन इदं पूर्वकर्म दैवम् । 'तस्येदम् ४।३।१२० ॥ इत्यण, पुंक्लीबलिङ्गः । “ 'दित्य दित्यादित्य-'४।१।८५ ।। इत्यत्र 'देवस्य यौ '(वा-४।१। ८५॥)इति प्राग्दीव्यतीयेष्वर्थेषु यजञौ, तेन देवस्याऽपत्यादि दैव्यं दैवम्''[मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं-१] इति 

४०   माधवः । ४ भज्यते भाग्यम् । 'भज सेवायाम् '(भ्वा. उ.अ.), 'ऋहलोयेत्' ३।१।१२४॥, 'चजोः कु घिण्ण्यतो:' ७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । भागोऽपि । “भाग्यैकदेशयो र्भागः''["]इति रुद्रकोषः । ५ भाग एव भागधेयम् । 'भागरूपनामभ्यो धेयः'(वा-५।४।३५ ॥)इति धेयः। ६ दिश्यते स्म दिष्टम्। 'दिश अतिसर्जने'(तु.उ.अ.), 'निष्ठा' __३।२।१०२॥ इति क्तः । षड् भवान्तरकृतशुभाशुभकर्मणः॥ 

                                                                           अयस्तु तच्छुभम् ॥१३७९॥ 

          १ तदिति दैवम् , शुभमेति अयः । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), अच् । 'अय वय पर्य मय चय तय णय 

५०   गतौ'(भ्वा.अ.से.) अस्माद् वा, पचाद्यच् । “चल नार्थत्वेऽपि नाऽस्य युजस्ति 'न यः'३ ।२।१५२ ॥ इति यान्तानां तनिषेधादिति अयः''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३१२] इति माधवः । अयौ, अयाः इत्यादि राम वत्। "इष्टानिष्टफलं प्राज्ञैः स्मृतं दैवमयोनयम्(-नयः)" [हलायुधकोश:१।१२६॥] इति हलायुधः । “दैवे इष्टफले अयः पुंसि, अनिष्टफले अनयः पुंसि, दैवं प्राक्तनं कर्म" []इति तट्टीका । एकं शुभदैवस्य ॥१३७९ ॥ 

१. 'पछि-' इति१॥ २. '-वौ' इति३॥ ३ '-ग्रस्य' इति१.३॥ ४ '-क्षीभ्यो' इति३॥ ५. 'जन्मेति' इति३॥ ६ ‘ण्युट्' इति५॥ ७. 'पुण कर्मणि शब्दे च' इति स्वामी, 'पुण कर्मणि शुभे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ८. 'पृषु वृषु मृषु सेचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. '-नेति' इति१.२.३ ॥ १०. धातुपाठः १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥, इतोऽग्रे १.२.४.५प्रतिषु 'धाञ्' इति दृश्यते ॥ ११. 'दित्यादित्य-' इति ३.४.५ ॥ १२. 'घ-' इति५॥ १३ मा.धातुवृत्तौ- "देवस्यापत्यादि दैव्यम्, दैवम्-'दित्यदित्यादित्युत्तर' इत्यत्र 'देवस्य यजौ' इति प्राग्दीव्यतीयेष्वर्थेषु यजत्रौ" इति दृश्यते, पृ.४०० ॥ १४ द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।४।२८ ॥, पृ.९८ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, शो-१३०, पृ.१६६ ॥, रामाश्रमी१।४।२८ ॥, पृ.६९॥ १५. 'क्ते प्रत्ययः' इति४॥ १६. 'यय' इति मैत्रेयः ॥ १७ 'नय' इति स्वामी ॥ १८. '-जिस्ति' इति१, '-स्ते' इति३॥

अलक्ष्मीनिर्ऋतिः कालकर्णिका स्यात् 

          १ विरुद्धा लक्ष्मीः अलक्ष्मीः । २ निश्चितमर्यते निर्ऋतिः । 'ऋ गतौ'(तु.प.अ.) निपूर्वः, कर्मणि क्तिन् "निश्चिता ऋतिः पीडा अत्र निर्ऋति:"[]इति पञ्जिका । "ऋतिः कुतौ घृणायां च स्पर्धायां च शुभेऽपि च''[] इति रभसः । “निर्गता ऋतेः शुभादिति निर्ऋतिः''[] इति केचित् । ३ कालस्य यमस्य कर्णिका कर्णाभरण मिव कालकर्णिका । त्रयोऽपि स्त्रीलिङ्गाः । त्रीणि 'अलाछि' इति ख्यातायाः ॥ 

१०                                                                                  अथाऽशुभम् ।                       

                                      दुष्कृतं दुरितं पापमेनः पाप्मा च पातकम् ॥१३८०॥ किल्बिषं कलुषं किण्वं कल्मषं वृजिन तमः । 

अंहः कल्कमधं पङ्कः 

           १ न शुभम् अशुभम् । २ दुर् निन्दितं कृतं कर्माऽस्य दुष्कृतम् । 'इदुदुपधस्य-'८।३।४१ ॥ इत्या दिना षत्वम् । ३ दुरेति स्मेति दुरितम् । दुर्पूर्वादिणो भावे क्तः। ४ पान्त्यस्मादात्मानमिति पापम् । पिबति जनं वा । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.) वा,

२०   'पानीविशि(विषि)भ्यः प:'(उणा-३०३) इति पः । ५ एति प्राप्नोति दुर्गतिमनेन एनः, क्लीबे । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), 'इण आगसि'(उणा-६३७) इत्यसुन् , नुट् च । एनसी, एनांसि इत्यादि । ६ पातयति दुर्गताविति, प्राप्नोति व्याप्नोति वा पाप्मा, नकारान्तः, पवर्गाद्यपञ्चम मध्यः । 'नामन्सामन्-'(दशपाधुणा-६ ७९ ॥, पञ्चपाधुणा ५९०)आदि सूत्रे निपातितः । ७ पातयति दुर्गतौ पात कम् । पतेर्णिजन्ताद् ण्वुल् ॥१३८०॥ ८ किलति शितीकोरति कृष्णवर्णं विदधाति किल्बिषम् । 'किल श्वैत्यक्रीडनयो : '(तु.प.से.), 'किलेबुक् च'(उणा-५०)इति 

३०   डिषच् (टिषच्), बुगागमश्च । ९ बाहुलकाद् 'ऋनहि - भ्यामुषच्'( )इत्युषचि कलुषम् । कलयतीति वा। 'पृ(प)नहिकलिभ्य उषच्'(उणा-५१५)। १० किण्यते किण्वम् । किण निमीलने'(चु.उ.से.), 'अशि(अशु) पुषि-'(उणा-१४९)इति वः (क्वन्) । ११ कर्म शुभं श्यति तनूकरोति कल्मषम् । 'पषोदरादिः । कलय तीति वा । 'कलेर्मषः '( है मोणा-५६२)। १२ वृज्यते वृजिनम् । 'वृजी वर्जने '(रु.प.से.,चु.उ.से.), 'वृजे: किच्च'(उणा-२०५)इतीनच् । १३ ताम्यत्यनेन तमः । 'तमु ग्लानौ '(दि.प.से.), असुन् । तमः अदन्तोऽपि । १४ अमन्ति यान्त्यधोऽनेनेति अंहः । 'अम् ( अम)

४०   गत्यादिषु'(भ्वा.प.से.), 'अमेढुक् च'(उणा-६५२) इत्य सुन् हुगागमश्च । 'अंहः' इति ऊष्मोया(पा)न्तसान्त[म्] । "शीघ्रमंहोविघातम्"[ सूर्यशतकम्, श्री-७५] इत्यनुस्वार [परो]यकारो यकार (हकारो घकार) इव श्रूयत इत्यक्षर भेदेऽप्येकत्ववृत्ते(बुद्धे) गरानुप्रासमात्रम् । तदुक्तम् 

     "एकत्वं वृद्धिकल्पभेदेऽपि तत्त्वैकत्वेऽपि निवः । 

      (एकत्वं बुद्धिभेदेऽपि तत्त्वेऽप्येकत्वनिह्नवः ।)

       जायते यत्र वर्णानामनुप्रासः स उच्यते ॥१॥" [सरस्वतीकण्ठाभरणम् , ]इति । अंहसी, अंहांसि इत्यादि क्लीबे । “ 'अहि गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यतोऽसुना 'अंहः'

५०   इति सिद्ध 'अघिरषि(रधि)लघि-'( )इत्यतोऽसुन्भ्रा न्तिनिरासार्थम् 'अमेहूं क् च'(उणा-६५२)इति सूत्रम्" [ ]इति भीमः। उपाध्यायसर्वस्वे तु-"अंहते(अंघते) रप्यसुन् मतभेदात् ''["]इति कौमुदी । १५ कल्यते कल्कम् । 'कल सङ्ख्याने '(चु.उ.से.), 'कृदाधार र्चिकलिभ्यः कः '(उणा-३२०)इति कः। १६ न हन्ति धन्यमिति अघम् । 'हन् (हन) हिंसागत्यो: '(अ.प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'३।२।१०१॥ इति डः, न्यङ् क्वादित्वात् कुत्वम् । १७ पच्यतेऽनेन पङ्कः, पुंक्ली. । 'पचि व्यक्तीकरणे'(भ्वा.आ.से.), 'पचि विस्तारे (चु. उ.से.) वा । 'अर्कतरि च कारके-'३।३।१९॥ इति घज,

६०   कुत्वं च । सप्तदश पापस्य ॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नरकवर्गः, श्री-२२७, पृ.२६८॥ २. द्र. रामाश्रमी१।९।२॥, पृ.११७॥ ३. -ध्यमः' इति३॥ ४ 'पा-' इति३॥ ५, स्वामिमैत्रेयसम्मतोऽयं पाठः, 'श्वैत्ये' इति सायणः ॥ ६ '-तनि-' इति३॥ ७ 'क-' इति४॥ ८ '-षः' इति१॥ ९, 'काङ्क्षायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'ह्रस्वः' इति३ ।। ११. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १४।२६ ॥, पृ.९३॥ १२. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, श्रो-१२६, पृ.१६१ ॥ १३. '-य:' इति४॥ १४ -नेति' इति१.२.३. ॥ १५. 'विस्तारवचने' इति स्वामिसायणौ, 'विस्तारे वचने' इति मैत्रेयः ॥ १६. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥

                                                                          उपाधिर्धर्मचिन्तनम् ॥१३८१॥ 

            १ उपाधीयत उपाधिः, पुंसि । धाः 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति किः । २ धर्मस्य चिन्तनं धर्मचिन्तनम् । द्वे धर्मचिन्तायाः ॥१३८१॥ 

त्रिवर्गो धर्मकामार्थाः 

           १ त्रयाणां धर्मार्थकामानामेकोक्त्या नामैकं त्रि वर्गः इति । "स्वहस्तवास्तव्य इति त्रिवर्ग:''[ ] इति हर्षः । 

                                                                                   चतुर्वर्गः समोक्षकाः । 

१०        १ चतुर्णां धर्मार्थकाममोक्षाणामेकोक्त्या नामैकं चतुर्वर्गः । समोक्षका मोक्षसहिताः, धर्मार्थकामा इति वा। 

बलतुर्याश्चतुर्भद्रम् 

           १ चतुर्णा धर्मार्थकामबलानामेकोक्त्या नामैकं चतुर्भद्रम् इति। बलं तुर्यं चतुर्थं येषां ते बलतुर्याः, बलसहिता धर्मार्थकामा इत्येव ॥ 

                                                                         प्रमादोऽनवधानता ॥१३८२॥ 

          १ प्रमदनं प्रमादः। 'मदी हर्षे '(दि.प.से.), भावे घञ् । २ अवधानं चित्तैकाग्र्यम् । नाऽवधानम् अन वधानम् , तस्य भावः अनवधानता, अनवहितत्वम् ,

२०   कार्येष्वतात्पर्यम् । द्वे प्रमादस्य ॥१३८२॥ 

छन्दोऽभिप्राय आकूतं मतभावाशया अपि । 

          १ चन्दत्याह्लादयति छन्दः । 'चदि आह्लादन दीप्त्यो :'(दि.प.से.), पचाद्यच्, पृषोदरादित्वाच्चस्य छत्वम् , अदन्तोऽयं रामवत् । “अभिप्रायवशौ छन्दौ"[अमरकोषः ३।३।८८॥] इत्यमरः । २ आभिमुख्येन प्रयन्त्यनेन अभि प्रायः । अभिप्रपूर्वः ‘इण् गतौ'(अ.प.अ.), करणे घञ् । ३ आकूयतें आकूतम्, आङ्पर्वः ‘कूङ् शब्दे '(तु. आ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । ४ मन्यते मतम् । 'मनु अवबोधने '(त.आ.से.), 'मनु(मन) ज्ञाने'

३०   (दि.आ.अ.) वा, ‘मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।१८८ ॥ इति वर्तमाने क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इत्यनुनासिक लोपः । ५ भवत्यस्मिन् भावः, पुंक्ली. । अमरस्तु "भावः सत्तास्वभावाभिप्राय-"[अमरकोषः३।३।२०७॥] इति पुंस्याह । अधिकरणे घञ् । ६ आशेरतेऽस्मिन् आशयः । घञ् । षडभिप्रायस्य ॥ 

                                            हृषीकमक्षं करणं स्रोतः खं विषयीन्द्रियम् ॥१३८३॥ 

          १ हृष्यन्त्यनेन हृषीकम् । 'हष तुष्टौ '(दि. प.से.), 'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इति साधुः । “ 'हषु अलीके'(भ्वा.प.से.), मूर्धन्यवान् , 'अलि(अनि)हृषिभ्यां 

४०   कित्'(उणा-४५७)इतीकन्'[]इति मिश्राः । २ अक्ष्णोति व्याप्नोति अक्षम् । 'अक्ष(असू) व्याप्तौ सङ्घाते च' (भ्वा.प.वे.), अच् । ३ क्रियतेऽनेन करणम् । करणे ल्युट्। ४ स्रवत्यस्माद् मलमिति स्त्रोतः, क्लीबे, दन्त्यादिः । 'त्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'झुरीभ्याम्-'(उणा ६४१)इति तस् (इत्यसुन् तुट् च)। ५ अश्नुते व्याप्नोति खम् । 'अशूङ् (अशू) व्याप्तौ (स्वा.आ.वे.), 'अशे र्डित्'(हैमोणा-८७)इति खः। ६ विषयो ग्राह्यत्वेना ऽस्याऽस्ति विषयि । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । विषयिणी, विषयीणीत्यादि, नकारान्तः, क्लीबे । ७ 

५०   'इन्द्रियमिन्द्रलिङ्ग[मिन्द्रदृष्ट] मिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तम्' ५।२।९३ ॥ इति सूत्रेण घञ्प्रत्ययान्तो निपात्यते । इन्द्रः परमैश्वर्ययुक्त उच्यते । अत्र षष्ठीसमर्थाल्लिङ्गार्थे घः । इन्द्रस्याऽऽत्मानो लिङ्गमिति । यद्वा इन्द्र आत्मा, तेन सृष्टं आत्मकृतशुभाशुभकर्मणोत्पन्नमिति कृत्वा । इन्द्रजुष्टं वा आत्मना सेवितम्, तद्वारेण भोगोत्पत्तेः । इन्द्रदत्तम्, इन्द्रेण पूर्वकर्मणा दत्तम् । सृष्टजुष्टदत्तार्थेषु तृतीयासमर्थात् घः । सप्त इन्द्रियस्य ॥१३८३॥ 

बुद्धीन्द्रियं स्पर्शनादि 

           १ बुद्धिहेतुरिन्द्रियं बुद्धीन्द्रियम् । स्पृश्यतेऽनेन ६० स्पर्शनम् । 'स्पृश संस्पर्शने '(तु.प.अ.), करणे ल्युट् । आदेः रसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि गृह्यन्ते । यत्प्रमाणमीमांसा याम्-"स्पर्शरसगन्धरूपशब्दग्रहणानि(-ग्रहणलक्षणानि)

१. '-ज्' इति१॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः१७।३०॥ ३ -र्ये' इति३॥ ४ 'आह्लादने दीप्तौ च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. '-वंशौ' इति३॥ ६. ५प्रतौ नास्ति ॥ ७ १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ ८ ‘-धेय-' इति१॥ ९. 'श्रो-' इति१.३.४.५ ॥ १०. 'हृष्यत्य-' इति१ ॥ ११. स्वामिमैत्रेयमतेऽयं पाठः, 'अक्षु व्याप्तौ' इति सायणः ॥ १२. स्वामिमतेऽयम्, 'अशू व्याप्तौ संघाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १३. २प्रतौ नास्ति ॥ १४ 'यः' इति४.५ ॥ १५. '-र्थत्वाद्' इति१॥ १६. '-शे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥

स्पर्शनर सघ्राणचक्षुः श्रोत्राणीन्द्रियाणि द्रव्यभावभेदानि" [प्रमाणमीमांसा, अध्या-१, आह्नि-१, सू-२१] इति । मिश्रास्तु-"मनोनेत्रादीनि धीन्द्रियानि, धीर्ज्ञानम्, तन्नि मित्तमिन्द्रियम् । तथा [च]-" "मन:कर्णी तथा नेत्रे रसना च त्वचा सह । नासिका चेति षट् तानि धीन्द्रियाणि प्रचक्षते ॥१॥"[] [पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, शूो-१४१]इति व्याचक्षते ॥ 

                                                                             पाण्यादि तु क्रियेन्द्रियम् । 

          १ पाणिरादिर्यस्य तत् पाण्यादि, क्रिया व्यापार 

१०   आदानादिः, क्रियाहेतुरिन्द्रियं क्रियेन्द्रियम् । [यदाह]

   "उत्सर्गानन्दनादानगत्यालापाश्च तत्क्रिया:"[]इति । आदि ग्रहणाद् वाक्पादपायूपस्था गृह्यन्ते । मिश्रास्तु-"पाय्वादि कर्मेन्द्रियमुच्यते, कर्मसाधकमिन्द्रियं कर्मेन्द्रियम्, पायुदम् । आदिना उपस्थादिग्रहः । तथा कामन्दकीये 

   "पायूपस्थपाणिपादौ वाक् चेतीन्द्रियसङ्ग्रहः । 

    उत्सर्गानन्दनादानगत्यालापाश्च तत्क्रिया ॥१॥"[] [पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४०] इत्याख्यन् । एकं क्रियेन्द्रियस्य ॥ 

                                          स्पर्शादयस्त्विन्द्रियार्था विषया गोचरा अपि ॥१३८४॥ 

२०         १ स्पर्शनं स्पर्शः । 'स्पृश संस्पर्शे '(तु.प.अ.), भावे घञ् । " 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'३।३।१९॥ इति घञ्''[ ] इत्यन्ये । आदेः रसगन्धरूपशब्दा गृह्यन्ते । 'रस आस्वादने '(चु.उ.से.), चुरादिः, ‘एरच्'३।३।५६ ॥, रसः । 'गन्ध अर्दने '(चु.आ.से.), अच्, गन्धः । 'खष्प शिल्पशष्पबाष्परूपपल्प(पर्प)तल्पाः '(उणा-३०८)इति रौतेः रूपमिति निपात्यते । शपत्याक्रोशति जिह्वामिति शब्दः । 'शप आक्रोशे'(भ्वा.उ.अ.), 'शाशपिभ्यां ददनौ'(उणा ५३७)इति दन् । इन्द्रियैरर्थ्यन्ते इन्द्रियार्थाः । 'अर्थ ___

३०   उपयाच्ञायाम्'(चु.आ.से.), 'अकर्तरि च-'३।३।१९ ॥ इति घञ्। २ विशेषेण सिन्वन्ति बजन्ति इन्द्रियाणीति विषयाः । _ 'षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), अच् , 'परिनिविभ्यः सेव-सित सय-सिवु-सह-सुट्-स्तु-स्वञ्जाम्'८।३ ७० ॥ इति षत्वम् । 

३ गाव इन्द्रियाणि चरन्त्येष्विति गोचराः । 'चर गति । भक्षणयोः '(भ्वा.प.से.), 'गोचरसञ्चर- '३।३।११९ ॥ इति साधुः । पञ्चेन्द्रियाणां पञ्चस्पर्शनादिनामानि त्रीणि ॥१३८४॥ 

शीते तुषारः शिशिरः सुशीमः शीतलो जडः । 

हिमः 

          १ शेतेऽनेन शीतः । 'शीङ् गतौ'( ), बाहु लकात् 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन् । यद्वा 

४०  _ 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), भावे क्तः, 'द्रवमूर्तिस्पर्शयोः श्यः '६।१।२४॥ इति सम्प्रसारणम् , 'सम्प्रसारणाच्च'६।१ । १०८॥ इति पर (पूर्व) रूपत्वम्, 'हलः '६।४।२ ॥ इति दीर्घः, 'श्योऽस्पर्शे'८।२।४७ ॥ इति निषेधात् तस्य न नत्वम् । गुणे स्पर्शविशेषे शीतमिति क्लीबम् , रूपभेदात् । तथा च 'देवदत्तस्य शीतं वर्तते' इति प्रयोगः । तदुक्तम् 

    "उपैत्यन्यज्जहात्यन्यद् दृष्टो द्रव्यान्तरेष्वपि । 

     वाचकः सर्वलिङ्गानां द्रव्यादन्यो गुणो मतः ॥१॥"

["]इति, तत्र । २ तोषयति तुषारः । 'तुष तुष्टौ'(दि. प.अ.)अतोऽन्तर्भावितण्यर्थात् 'कमेः कि[दु] च्चोपधायाः'

५०   (उणा-४१८)इत्यनुवृत्तौ 'तुषारादयश्च'(उणा-४१९)इत्यारन् , किच्च । ३ शशत्यनेन शिशिरः, द्वितृतीयस्वरः । 'शश प्लुतगतौ'(भ्वा.प.से.), 'अजिरशिशिरशिथिलस्थिरस्फिरस्थ विरखदिरा:'(उणा-५३)इति किरचि साधुः। "शश्वच्छशाङ्क शिशिराण्यपि शूकशिम्बिः''[ ] इति तालव्यशद्वयवान् । "शिनोत्यर्थं श्यायते वाऽनेनेति शिशिरः''[अम.क्षीर.१ । 

२।२० ॥]इति तु स्वामी । ४ सुष्ठु श्यायते सुशीमः । _ 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'इषुयुधि-'(उणा-१४२) इति मक् , सम्प्रसारणम् । 'सुषमादिषु च'८।३।९८ ॥ इति ___षत्वे सुषीमोऽपि । वाच्यलिङ्गोऽयम्, सुषीमो वायुः, सुषीमं 

६० 

१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १५८॥, पृ.१०६ ॥, रामाश्रमी१५।८ ।, पृ.७५ ॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१३८४॥, पृ.३१० ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१४१, पृ.१७९ ॥, रामाश्रमी१।५।८॥, पृ.७५ ॥ ३. '-स्थं' इति२॥ ४. '-त्' इति१.४.५॥ ५. 'आस्वादनस्नेहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६ 'बस्त गन्ध अर्दने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७ '-शयि-' इति४.५ ॥ ८ '-न्त्यस्मिन्' इति४.५ ॥ ९. '-त्वे' इति३॥ १०. इतोऽग्रे १.३.४.५प्रतिषु 'तन्त्रं' इति दृश्यते ॥ ११. '-काः' इति४.५ ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १३ १८॥ पृ.६२ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, शो-८६, पृ.११२॥ १३. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १३ १९ ॥, पृ.६३ ।।, पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, श्रो-८६, पृ.११३ ॥, रामाश्रमी१।३ ।१९॥, पृ.४६ ॥ १४ -ऽनेनेति' इति अम.क्षीर. नास्ति ॥ १५. '-ति' इति१.३.४.५ ॥

जलम् , सुषीमां भीरिति । मिश्रास्तु-"सुष्ठु श्यायते सुशीम इति स्वामी तालव्यमध्यमाह, तदयुक्तम् , 'सुषीमश्च सुषेणश्च सुषन्धिः सर्षपोऽपि च'[]इति दन्त्यमूर्धन्यमध्य [ऊष्म] विवेकात्"[पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, श्री-८६] इति व्याख्यन् । ५ शीतं गुणोऽस्याऽस्तीति शीतलः । सिध्मा दित्वाल्लच् । शीतं लाति वा । ६ जलति घनीभवति जलम् । 'जल धान्ये '(भ्वा.प.से.), अच् , डलयोरैक्य त्वंस्मरणाद् जडः । ७ हिनोति वर्धते हिमम् । 'हि गतौ वृद्धौ च'(स्वा.प.अ.), हिनोतेर्मक् । हन्ति उष्णत्वमिति 

१०   वा । 'हन्तेहिश्च (हि च) '(उणा-१४४)इति मक्, धातोश्च ह्यादेश इति वा । एते सप्ताऽपि गुणे पुंसि, तद्वति वाच्यलिङ्गाः । सप्त शीतस्य ॥ 

                                          अथोष्णे तिग्मस्तीव्रस्तीक्ष्णश्चण्डः खरः पटुः ॥१३८५॥ 

          १ ओषति दहति उष्णः । 'उष दाहे '(भ्वा. प.से.), 'इषिञ्दीकुषविभ्यो नक् (इण्सिञ्जिदीकुष्व विभ्यो नक्) '(उणा-२८२) इति नक् , 'रषाभ्याम्-'८। ४१॥ इति णत्वम्, तत्र । २ तेजयति तिग्मः । 'तिज निशाने '( भ्वा.प.से.), 'अजिरुजि(युजिरुचि)तिजां कुश्च'

२०   (उणा-१४३) इति मक् , कवर्गश्चान्तादेशः । ३ तीव्यते तीव्रः । 'तीव स्थौल्ये'(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्राग्रवज्रवप्र (विप्र)-' (उणा-१८६)इत्यादिना साधुः । ४ तेजयति तीक्ष्णः । 'तिजेर्दीर्घश्च'(उणा-२९८) इति स्नक्प्रत्ययः (स्नप्रत्ययः), दीर्घत्वं कुत्वं च । ५ चण्डति चण्डः । 'चडि कोपे'(भ्वा.अ.से.), पचाद्यच् । चणत्यनेनेति वा । 'चण शब्दे ( ), 'ञमन्ताड्डः '(उणा-१११)इति डः । ६ खमिन्द्रियं राति खरः। ‘रा दाने'(अ.प.अ.), 'आतो ऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । " 'खड कड भेर्दै '(चु.उ.से.),

पृषोदरादित्वाड्डस्य र:''[ ]इत्यन्ये । ७ पाटयति उष्णतां 

३०   पटुः । 'पट विस्तारे '( ), ण्यादस्मात् 'फलि पाटिनमि'(उणा-१८)इत्यादिना उः । एते सप्ताऽपि गुणे पुंसि, तद्वति त्रिलिङ्गाः । “गुणे क्लीबलिङ्गास्तद्वति त्रि लिङ्गाः''[ ] इति तु मिश्राः । सप्त अत्युष्णस्य । अन्यत्र तूपचारात् , यथा तीक्ष्णोऽसिः ॥१३८५॥ 

कोष्णः कवोष्णः कदुष्णो मन्दौष्णश्चेषदुष्णवत्। 

        १-३ ईषदुष्णः कोष्णः, कवोष्णः, कदुष्णः । 'कवं चोष्णे'६।३।१०७॥ इति कोः कवादेशः, चात् कदुष्णम्, कोष्णम् । ४ मन्दमुष्णो मन्दोष्णः इति कर्म धारयः। ५ अल्पमुष्णः ईषदुष्णः । एते पञ्चाऽपि गुणे पुंसि, तद्वति वाच्यलिङ्गाः । “गुणे क्लीबलिङ्गाः''[]इति 

४०   तु मिश्राः । पञ्च ईषदुष्णस्य ॥ 

                                          निष्ठुरः कक्खटः क्रूरः परुषः कर्कशः खरः ॥१३८६॥ दृढः कठोर: कठिनो जरठः । 

          १ नियतं तिष्ठति निष्ठुरः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा.प.अ.), उरचि प्रत्यये साधुः। २ कक्खते(कक्खति) कक्खटः । 'कक्ख हसने '(भ्वा.प.से.), 'शकादि भ्योऽटन्'(उणा-५२१)। "खक्कटः''["]इत्यन्ये । ३ कृतति क्रूरः। 'कृती छेदने'(त.प.से.), 'कृतेश्छः क्रूश्च (क्रू च)' (उणा-१७८)इति रक् । ४ पृणाति परुषः । 

५०   'पालनादौ'(त्र्या.प.से.), 'पृकलिभ्यामुषच्(पृनहिकलि भ्य उषच्)' (उणा-५१५)। ५ कर्कोऽग्निरुपमानमस्य कर्कशः। लोमादित्वात् शः। ६ खनति खरः । पृषो दरादिः ॥१३८६॥ ७ ठंहति दृढः । 'दृहि वृद्धौ' (भ्वा.प.से.), 'दृढः स्थूलबलयो: '७।२।२०॥ इति साधुः । ८ कठति कठोरः । 'कठ कृच्छ्रजीवने '(भ्वा.प.से.), 'कठिचकिभ्यामोरच् -मोरन्)' (उणा-६४) । ९ 'बहुल मन्यत्राऽपि'(उणा-२०७)इतीनचि कठिनम् । १० जीर्यति जरठः। 'जु वयोहानौ '(दि.प.से.), बाहुलकात् 'कमेरठः' (उणा-१००)इत्यठः । 'जरट' इत्यपि । दश कठोरस्य ॥ 

६० 

१. '-त्' इति५ ॥ २. -रेकत्व-' इति१.२ ॥ ३. 'पीव मीव नीव तीव (तीव णीव' इति मैत्रेयसायणौ) स्थौल्ये' इति क्षीरतरङ्गिण्या दयः ॥ ४. क्षीरतरङ्गिण्यादौ शब्दार्थकचणधातुर्न दृश्यते ॥ ५ 'खड खडि भेदे' इति स्वामी, 'कडि इत्येके' इति तत्र व्याख्याने, 'खड खडि भेदने' इति मैत्रेयसायणौ॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, यो-१०३, पृ.१३४॥ ७ क्षीरतरङ्गिण्यादौ विस्तारार्थकपट 

धातुर्न दृश्यते॥ ८ 'कर्कट:' इति५॥ ९, मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुपाठः॥ १०. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१३८६ ॥, पृ.३११॥ ११. 'पृणो-' इति४.५ ।। १२. ४प्रतौ नास्ति ॥ १३. 'दृह दृहि बृह बृहि वृद्धौ' इति स्वामिसायणौ, 'तृह तृहि दृह दृहि वृह वृहि वृद्धौ' इति मैत्रेयः ॥ १४. 'जृष् इष् वयोहानौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

                                                                            कोमलः पुनः । 

                                            मृदुलो मृदुसोमालसुकुमारा अकर्कशः ॥१३८७॥ 

          १ काम्यते कोमलः। 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादिः । कौतीति वा । 'कु शब्दे '(अ.प.अ.), 'कुठि(कुटि)कशि-'(गणसू- )इति क्मलन् । २ मृदु 

गुणयुतो मृदुलः । सिध्मादित्वाल्लच् । ३ मृद्यते मृदुः। 'मृदं क्षोदे'(त्र्या.प.से.), बाहुलकादुः । यद्वा 'नंद क्षोदे' (भ्वा.आ.से.), 'प्रथिम्रदि-'(उणा-२८)इत्यादिना कुप्रत्ययः 

सम्प्रसारणं च । ४ सोमं सोमत्वमालाति सोमालः । ५ 

१०   सुष्ठु कुत्सितं म्रियते म्लायति सुकुमारः । 'मृङ् प्राण त्यागे '(तु.आ.अ.), घञ् । यद्वा 'शृङ्गारभृङ्गारकुञ्जारो:' ( )इति बाहुलकात् कमेरार अत उत्वं च । शोभना कुमारः (कुमारा) कान्तिरस्य सुकुमार इति वा । ६ न कर्कशः अकर्कशः । षट् कोमलस्य ॥१३८७॥ 

मधुरस्तु रसज्येष्ठो गुल्यः स्वादुमधूलकः । 

           १ मधु माधुर्यमस्त्यस्य मधुरः । 'उषशुषि (सुषि)- '५।२।१०७ ॥ इत्यादिना मध्वादित्वाद् रः । "इह मधुरशब्दो (मधुशब्दो) रसनाग्राह्ये माधुर्याख्ये रसे वर्तते,

तेन मधुरं मध्वित्यपि भवति, इह च न भवति, मध्व 

२०   स्मिन् घटेऽस्तीति मधुरो घट:"[मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं-७१] इति धातुवृत्तिः । माद्यतेऽनेनेति वा, पृषो दरादिः । २ रसेषु ज्येष्ठो रसज्येष्ठः । ३ गुडे साधुः गुल्यः । 'तत्र साधुः'३।३।४९ ॥ इति यत् । ३ स्वदते स्वादुः। 'स्वद(ष्वद) आस्वादने '(भ्वा.आ.से.), 'कृवा पाजिमिस्वदि-'(उणा-१)इत्यादिना उण् । ४ माद्यत्यनेन मधूलः, पृषोदरादिः, ततः स्वार्थे कनि मधूलकः । मृष्ट इत्यपि । पञ्च मधुरस्य । 'मीर्छ' इति भाषा ॥ 

अम्लस्तु पाचनो दन्तशठः 

           १ अमति अम्लः । 'अम गतौ (भ्वा.प.से.), ___

३०   बाहुलकाद् '{शक्यविभ्यः क्ल:'(उणा-५४८)इति क्लः । 'अम्ब्ल' इति मबलसंयोगवानपि। 'लबि रबि अबि शब्दे' (भ्वा.आ.से.), 'शू(मू)शक्यविभ्यः क्लः'(उणा-५४८) । २ पाचयति भुक्तमन्नं पाचनः । पचेय॑न्ताद् नन्द्यादित्वाद् 

ल्युः । ३ दन्तेषु शठो दन्तशठः । त्रीणि अम्लस्य । _ 'खाटउँ' इति भाषा ॥ 

                                                                           अथ लवण: सरः ॥१३८८॥ 

सर्वरसः 

          १ लुनाति जाड्यं लवणः । 'लूञ् छेदने'(त्र्या. उ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः, 'लवणाल्लुक्'४।४।२४॥ इति निपातनाण्णत्वं । २ सरत्यनेनेति सरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.

४०   प.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः॥१३८८ ॥ ३ सर्वे रसा अत्र सर्वरस: । त्रीणि लवणस्य । 'खारउं' इति भाषा ॥ 

                                                            ___ अथ कटुः स्यादोषणो मुखशोधनः । 

           १ कटत्यावृणोति तीक्ष्णत्वेन मुखमिति कटुः । 'कटे वर्षावरणयो:'(भ्वा.प.से.), 'वटिकटि(कटिवटि)भ्यां च'(उणा-८)इत्युः । "बाहुलकावुः"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-१९५] इति माधवः । २ (ओषति ओषणः) । ३ मुखं शोधयति मुखशोधनः । 'शुन्ध शुद्धौ'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, नन्द्यादित्वाद् ल्युः । त्रीणि कटुरसस्य ॥ 

५०   वक्त्रभेदी तु तिक्तः 

           १ वक्त्रं मुखं भिनत्ति वक्त्रभेदी । 'भिदिर् विदा रणे'(रु.उ.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः । २ "तेजयति तिक्तः । _ 'तिज निशाने '(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'अञ्जिघृषि(सि)भ्यः 

क्तः'(उणा-३६९)। द्वे तिक्तस्य ॥ 

                                                                  अथ कषायस्तुवरो रसाः ॥१३८९॥ 

           १ कषति कण्ठमिति कषाय: । 'कर्ष हिंसायाम्' (भ्वा.प.से.), [बाहुलकादयः] ।२ 'तु'इति सौत्रो धातुर्धारणार्थः, तत औणादिक: 'छित्वरचत्वर(छत्वर)- '(उणा-२८१) इत्यादिना त्वरच्(वरच्), तुवरः। ह्रस्वादिः, दीर्घादिश्च । तथा च-

६० 

१. '-दु' इति२.३.४.५ ॥ २. 'मृ-' इति१.३.४॥ ३ '-अराः' इति१.२.३ ॥ ४ '-नः' इति२॥ ५ 'ऊ-' इतिर, 'ऊषि-' इति४॥ ६. 'प-' इति४.५ ॥ ७ '-ले' इति३॥ ८ -स्वादे' इति२.३.५॥ ९, '-ठउं' इति१.२, '-ठउ' इति३॥ १०. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः 

॥ ११. 'शू-' इति४॥ १२. 'रबि लबि-' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. '-टौ' इति३, ‘-टौं' इति५॥ १४ '-रउ' इति३, ‘-रौ' इति४॥ १५. 'अणश्च'(उणा-८)इत्यत्र चात् कटिवटिभ्यामित्युर्बोध्यम् ॥ १६. '-दुप्रत्ययः' इति मा.धातुवृत्तौ, पृ.१७० ॥ १७ कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतावेव बहिर्भागे टीप्पणीरूपेण दृश्यते ॥ १८. 'ति-' इति२॥ १९. 'तिज निशाने क्षमायां च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २०. 'रसः' इति१.३.४.५. ॥ २१. '-याः' इति४.५ ॥ २२. कषेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ २३. १प्रतौ नास्ति ॥

"नरेऽश्मश्रुणि शृङ्गाभ्यां रहिते गवि तूवरः । काले प्राप्ते कषाये च रसे पुंव्यञ्जऽनोच्यते (-ने च्युते) ॥१॥" []इत्युत्पलिनी । बहुपुस्तकेषु ह्रस्वादिपाठ एव । पुंक्ली बलिङ्गावेतौ । “कुत्सितो वरः कुवरः, ह्रस्वादिः, कवर्गा दिश्च । कुवरस्तु कषायोऽस्त्रीत्येके पठन्ति''[टीकासर्वस्वम् १५।९॥] इति सर्वानन्दादयः । द्वे कषायस्य । रसा इति, रस्यन्त इति रसाः । 'रस स्वादे '(चु.उ.से.), घअर्थे कः। ते पूर्वोक्ताः षडपि रसा इत्यर्थः । यन्महेश्वरः "रसो गन्धे रसे स्वादे तिक्तादौ ''[विश्वप्रकाशकोशः, सान्तवर्गः, शो 

१०   १]इति । यथा च-"षड्रसाः किल वैद्येषु भरतेऽष्टौ नवाऽपि च''[]इति । मधुरादीनां षण्णां सामान्येनैकं 'रसा' इति ॥१३८९॥ 

गन्धो जनमनोहारी सुरभिर्घाणतर्पणः । 

समाकर्षी निहारी च 

           १ गन्धयते गन्धः । 'गन्ध अर्दने '(चु.आ.से.), चुरादिः, पचाद्यच् । सामान्यतो गन्धनामैकं गन्धः घ्राण ग्राह्यो गुणः । अत्र 'स' इति पदमध्याहार्यम्, ततो ऽयमर्थः, २ स गन्धो जनमनोहारी, जनानां मनो हरणशीलः सुरभिरुच्यत इत्यन्वयः । ३ सुरभिः उक्तो 

२०   वसन्तनामसु (अभि.२।१५६)। ४ घ्राणं घ्राणेन्द्रियं तर्पयति घ्राणतर्पणः । 'तृप हर्षणे ( ), णिजन्तः, नन्द्यादि त्वाल्ल्युः । ५ समाकर्षत्यवश्यं मनः समाकर्षी । 'कृष विलेखने'(तु.उ.अ.), आवश्यके णिनिः । ६ एवं निहर त्यवशंय निहारी । आवश्यके णिनिः । अत्र यो गन्धो यं प्रति प्रसिद्धस्तदनुवादेनाऽन्यस्य विधिः कार्यः, एव मन्यत्राऽपि । परिमलोऽपि । यद्गौड:-"स्याद् विमर्दे परिमलो गन्धे जनमनोहरे''[]इति ॥ 

                                                                        स आमोदो विदूरगः ॥१३९०॥ 

          १ स सुरभिर्गन्धो विदूरगोऽतिदूरव्यापी आमोदः, उच्यत इत्यन्वयः । आ समन्ताद् मोदतेऽनेनेति आमोदः। 

३०   'मुद हर्षे'(भ्वा.आ.से.), करणे घञ् ॥१३९० ॥ 

विमर्दोत्थः परिमलः 

         १ रतविकसद्देहाङ्गरागपरिमलनसमुद्भूतो यो गन्ध स्तन्नामैकं परिमलः इति । परिमलते धारयति जनमनांसि परिमलः । 'मल धारणे (भ्वा.आ.से.), अच् , घनि वा, संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः । विमर्दाद् रतविकसदेहा ङ्गरागपरिमलनादुत्तिष्ठतीति विमर्दोत्थः । यद्गौड:

     "स्याद् विमर्दे परिमले गन्धे जनमनोहरे । 

      रतोपमर्दविकसद्देहरागादिसौरभः ॥१॥''[]इति ॥ 

                                                                         अथाऽऽमोदी मुखवासनः । 

४०   इष्टगन्धः सुगन्धिश्च 

          १ आमोदोऽस्त्यस्य आमोदी । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५॥ इतीनिः । २ मुखं वासयति मुखवासनः । वसेर्णिजन्ताद् नन्द्यादित्वाल्ल्युः । 'शुभवासनः' इति क्व चित् पाठः । “तत्र च शुभं मनोहरं वासनं वासो यस्येति बहुव्रीहिः''[ ]इति सर्वधरः । ३ इष्टो गन्धोऽस्य इष्ट गन्धः । ४ शोभनो गन्धोऽस्य सुगन्धिः । 'गन्धस्ये-दुत्पूति सुसुरभि-'५।४।१३५॥ इतीदन्तादेशः । चत्वारि इष्टगन्ध स्य । "द्वौ द्वौ भिन्नार्थी"[]इत्यन्ये, तदा आद्यद्वयं मुख वासनवटिकादेः ॥ 

५०                                                                    दुर्गन्धः पूतिगन्धिकः ॥१३९१॥ 

           १ दुष्टो गन्धोऽस्य दुर्गन्धः । 'गन्धस्येदु त्पूति-'५।४।१३५॥ इत्यादौ दुरीभावाद् (दूरोऽभावाद्)

नेत्त्वमत एव काव्यादर्श वामन:-"दुर्गन्धिमदादिषु पदेषु इत्समासान्तो दुर्लभः, [गन्धस्येद्]उत्पूति-'५।४।१३५ ॥ इत्यादिषु दुःशब्दस्य [अ] पाठात्''["] [इति] । केचित्तु "मत्वर्थीयमिनिं कृत्वा दुर्गन्धीतीदन्तम् ('दुर्गन्धी' इति नान्तम्)"[ ] आहुः । तददर्शनात् , "कर्मधारयमत्वर्थी याभ्यां बहुव्रीहिरेवेष्टो लाघवात्''[ ] इति कात्यायनोक्तेः । 

१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १५९ ॥, पृ.१०७॥, पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१४२, पृ.१७९ ॥, रामाश्रमी१५।९।, पृ.७५ ॥ २. 'वेत्येके' इति४, 'चेत्येके' इति५॥ ३ सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे-"कुत्सितो वरः कुवरः । ह्रस्वादिः कवर्गादिश्चेत्यन्यः" इति दृश्यते, भा १, पृ.१०७॥, द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१४२, पृ.१७९॥ ४ 'आस्वादनस्नेहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५, महेश्वरकृत विश्वप्रकाशकोशे-"रसो गन्धरसे स्वादे चित्तादौ विषरागयोः" इति दृश्यते, पृ.१७३ ॥ ६ 'वा' इति३॥ ७ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २५७४ ॥, पृ.३२७॥ ८. 'बस्त गन्ध अर्दने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९ '-न्ति' इति५॥ १०. क्षीरतरङ्गिण्यादौ हर्षणार्थकतृपधातुर्न दृश्यते॥ ११. '-मललसत्समु-' इति१ ॥ १२. 'मल मल्ल धारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. ४प्रतौ नास्ति ॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४४, पृ.१८१॥ १५. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१३९१ ॥, पृ.३१२-३१३॥ १६. 'नै-' इति४.५॥ १७ '-धूपपदेषु' इति१ ॥

केचित्तु लाघवमनादृत्य इच्छन्त्येव मत्वर्थीयम् । "किस लयच्छेदपाथेयवन्तः''[मेघदूतम्, पूर्वमेघः, श्री-११]इति वत् प्रयोगश्चाऽयम् । “यद् दुर्गन्धि मदाविलं मलशतै र्यत् पूतिनाडीमयम्''[]इति शृङ्गारप्रकाशे । पूतिर्विस्रः, पूतेरिव गन्धोऽस्य पूतिगन्धिः । 'गन्धस्येदुत्पूति- '५।४। १३५ ॥ इत्यादिना इदन्तादेशः, ततः स्वार्थे कन् [पूति गन्धिकः] । द्वे दुर्गन्धस्य ॥१३९१॥ 

आमगन्धि तु विस्त्रं स्यात् । 

           १ आमोऽपक्वो मलस्तस्येव गन्धोऽस्येति आम 

१०   गन्धिः । 'उपमानाच्च'५।४।१३७ ॥ इतीत्समासान्तः । २ 'विस प्रेरणे'(दि.प.से.), दन्त्यान्तः, बाहुलकात् 'स्फायि-' (उणा-१७०) इत्यादिना रक् । “विस उत्सर्गे'[अम.क्षीर. १।४।१२ ॥] इति तु भट्टः, [विस्त्रम्] । एते आमोदाद्या विस्रमित्यन्तास्त्रिलिङ्गाः । द्वे विस्रगन्धस्य । शब्दार्णवे तु 

    "कस्तूरिकायामामोदः कर्पूरे मुखवासनः । 

     बकुले स्यात् परिमलश्चम्पके सुरभिस्तथा ॥१॥ 

     गन्धादिषड्भिरप्येते गुणिवृत्तौ त्रिलिङ्गकाः ॥"

[] इति । “सुरभ्यादिभ्यः ‘कृदिकारादक्तिन:'(वा-४।१ । ४५॥), 'सर्वतोऽक्तिन्नादित्यके'(वा-४।१४५ ॥)"[]इति 

२०   तु स्वामी। पक्षे ङीष्, सुरभी, सुगन्धी''[]इति कौमुदी । 

                                                                                वर्णाः श्वेतादिका अमी ।        

       __१ अमी वक्ष्यमाणाः श्वेतादयो वर्णाः उच्यन्ते । वियन्ते वर्णाः, पुंक्ली. । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'ऋजेन्द्र-' (उणा-१८५) आदौ रन्प्रत्ययान्ताद् रेफस्य णत्वे निपात्यते ॥          

                                       श्वेतः श्येतः सित: शुक्लो हरिणो विशदः शुचिः ॥१३९२॥ अवदातगौरशुभ्रवलक्षधवलार्जुनाः । 

पाण्डुरः पाण्डरः पाण्डुः 

            १ श्वेतते श्वेतः । 'श्विताङ् वर्णे'(भ्वा.आ.से.), 'अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्'३।३।१९ ॥ इति कर्तरि घञ् । 

३०   तालव्यादिरयम् , “श्वेतो धावति''[]इति श्रेषात्। २ श्यायते श्येतः, तालव्यादिः । 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'हृश्या भ्यामितच्(-न्) '(उणा-३७३)। ३ सिनोति बध्नाति मनः सितः । 'षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), 'अञ्जिघृषि(सि)भ्यः क्त: '(उणा-३६९)इति संज्ञायां क्तः । ४ शोकयति मनो ऽस्मिन्निति शुक्लः । 'शुक गतौ'(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्र-' (उणा-१८६)इत्यादिना निपातः । ५ हरति मनो हरिणः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'श्यास्त्याहृविभ्य इनच्'(उणा २०४)। ६ विशीयते विशदः । 'शद्लु शातने'(भ्वा.तु. प.अ.), अच्, तालव्यादिरयम् । “विशदा विशदामत्तसारसे 

४०   सारसे जले''[काव्यादर्शः, परिच्छेदः-३, भो-१४] इति दण्डियमकात् । ७ शुच्यते निर्मलीभवति शुचिः । 'शुचिर् पूतीभावे'(दि.अ.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन्, स च कित् ॥१३९२॥ ८ अवदीयते (अवदायते) शोध्यते अवदातः । 'दैप् शोधने'(भ्वा.प.अ.), क्तः। ९ गोरति (गोरते) मनोऽस्मिन् गौरः । 'गुरी उद्यमे'(तु.आ.से.), 'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६)इति साधुः । १० शोभते शुभ्रः । 'शुभ शुंभ शोभार्थों (शोभार्थे)' (तु.प.से.), 'स्फायि-' (उणा-१७०) इति रक् । ११ अवलक्षते(अवलक्ष्यते) इति वलक्षः । 'लक्ष दर्शनाङ्कनयोः '(चु.उ.से.), अवपूर्वः,

५०   घजन्तः, पृषोदरादिर्वा । वलते वा । 'वलेरक्षः'(उणा- ) इत्यक्षः। "रूढिशब्दत्वान्नित्यो वष्टि भागुरिरल्लोप:"[] इति स्वाम्यादयः। वलतेः क्विप्, वल् अक्षन्त्यस्मिन्, पूर्व वद् घञि वा । कषसंयोगवानयम् । “अथ स वलक्षो भानां पतिरिव''[]इति वृन्दावनयमकात्''[]इति कौमुद्यादय । 

१. '-वं' इति१॥ २. "दुष्टो गन्धोऽस्येति दुर्गन्धः । उत्पूत्यादिष्वसन्निवेशादिकारः समासान्तोऽत्र नास्ति । तथा च काव्या(दर्श ? लङ्कारे)

मन:-"दुर्गन्धिमदादिषु पदेषु इत् समासान्तो दुर्लभः, उत्पूत्यादिषु दुश्शब्दस्यापाठात् ।" केचिद् दुर्गन्धशब्दाद् मत्वर्थीयमिनिं कृत्वा दुर्गन्धीति नान्तं पठन्ति । तदयुक्तम्। यदाह कात्यायन:-'बहुव्रीहिमत्वर्थीययोर्बहुव्रीहिरेवेष्टो लाघवाद्' इति । अन्ये पुनर्लाघवं नाद्रियन्ते । तथा च विभाकरवर्मा-"यद् दुर्गन्धि मदाविलं मलशतैर्यत् पूतिनाडीमयम्" इति । शृङ्गारप्रकाशे तूक्तं-"द्विविधो हि वाच्यधर्मः लघुर्गुरुश्च । तत्र कर्मधारयमत्वर्थीयाद् बहुव्रीहिणा लघुः । बहुव्रीहे: कर्मधारयमत्वर्थीयेन च गुरुः । तत्राद्यो यथा-"यक्षश्चक्रे जनकतनयास्नानपुण्योद केषु, स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं राम-गिर्याश्रमेषु ॥" (मेघदूतम्, पूर्वमे. श्रो-१), अन्तिमो यथा-"बिसकिसलयच्छेदपाथेयवन्तः" इति ॥" इति टीकासर्वस्वम्, भा-१, १५१२॥, पृ.१०८-१०९॥ ३. १प्रतौ नास्ति ॥ ४ 'कपू-' इति१.३.४.५॥ ५ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१४५, पृ.१८२॥ ६ द्र. रामाश्रमी१।५।१२ १, पृ.७७॥ ७ क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङ कारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ८ ३.४.५प्रतिषु नास्ति॥ ९ 'हृश्याभ्यामितच्' इति१.३.४.५॥ १०. 'च-' इति१॥ ११. '-तेऽनेन' इति३॥ १२-१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, लो-१४६, पृ.१८३ ॥, १२-२. तत्र-“अथ स वलक्षो भानां पतिरिव करिमरिबलक्षोभानाम्" इति वृन्दावनाद् इति कौमुद्यादयः" इति दृश्यते ॥ १३. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्-"अवलक्ष्यते वलक्षः" इत्येव दृश्यते, १।४।१३॥, पृ.४१ ।।

१२ धावति मनोऽत्र धवलः । 'धावु गतिशुद्ध्योः ' (भ्वा.उ.से.), वृषादित्वात् कलच्, बाहुलकाद् ह्रस्वत्वम् । " 'वापो (धावो) ह्रस्वश्च'( )इति कलच्हस्वौ''[ ] इति श्रीभोजराजः। १३ अर्व्यत इति अर्जुनः । 'अर्ज सर्ज अर्जने' (भ्वा.प.से.), णिजन्तः, ‘अर्जेर्णिलुक् च'(उणा-३३८) इत्युनन् । १४ पाण्डुगुणयोगात् पाण्डुरः, पञ्चमस्वर मध्यः । 'नगपाण्ड्वादिभ्यश्चोपसङ्ख्यानम् '(वा-५।२। १०७॥)इति रः । अस्या-ऽनार्षत्वात् 'पाण्डुरोऽसाधुः '[] इति भाषावृत्तिकृतो दुर्ज्ञानं जयादित्यं प्रति वाम्यमानं च 

जनितम् । भाष्यविरुद्धं हि चेदम्, न त्वयुक्तम्, वृत्त्य 

१०   न्तरोक्तानामन्येषामपि ग्राह्यत्वात् , भाष्यानुक्तानां भट्टिको 

क्तानामन्यथाऽप्रामाण्यापत्तेः । अयं च शब्दार्णवादिभिरपि परमशिष्टैरनुशिष्टः, यथा 

    "पाण्डुरस्तु पीतरक्तभागी प्रत्यूषचन्द्रवत् । 

     पाण्डुः स्त्रीपीतभोगार्थः केतकी धूलिसन्निभः ॥१॥ 

     पाण्डुरः पाण्डरे कैश्चित् कैश्चित् पाण्डौ प्रवेशितः ।" []इत्युक्तत्वात् । १५ पण्डयते याति मनोऽस्मिन्निति पाण्डरः । 'पडि गतौ'(भ्वा.आ.से.), णिजन्तादस्मात् 'पण्डेर्दीर्घश्च'( )इति रः । १६ पन्यते स्तूयते पाण्डुः । ‘पन व्यवहारे स्तुतौ च '(भ्वा.आ.से.), पनेर्दीर्घश्च'

२०   (हैमोणा-७६६)इति डुः । अत्र यद्यपि शब्दार्णवे भेदः 

     "श्येतस्तु(श्वेतस्तु) समपीतोऽसौ रक्तेतरजवारुचिः । 

      वलक्षस्तु सितः श्यावः कदलीकुसुमोपमः ॥१॥ 

अर्जुनस्तु सितः कृष्णलेशवान् कुमुदच्छविः ।''[ ] इति तथाऽप्यस्तु भेदानदरणादिह पर्यायता। षोडश धवलवर्णस्य॥ 

                                                               ___ ईषत्पाण्डुस्तु धूसरः ॥१३९३॥ 

           १ (सिते पीतसमायोगः पाण्डुवर्णः प्रकीर्तितः)। ईषच्छब्दोऽव्यक्तपरः, ईषदव्यक्तः पाण्डुः श्वेत ईषत्पाण्डुः धूनोति चेतो धूसरः । 'धूञ् विधूनने(कम्पने)' (स्वा.

आ.से.), 'कृधूमदिभ्यः- '(उणा-३५३)सरन् , बाहुलकाद 

३०   षत्वं च । यद्वा 'धूस कान्तिकरणे'(चु.उ.से.), धूसयति धूसरः । बाहुलकादरप्रत्ययः । “महिषधूसरितः सरित स्तटः''[जानकीहरणम् , ११७१ ॥] इति जानकीहरणम् । "धूसरस्तु सितः पीतलेशवान् बहुलच्छवि:''["] इति शब्दार्णवः । एकं धूसरवर्णस्य ॥१३९३॥ 

कापोस्तु कपोताभः 

        १ कपोतस्याऽयं कापोतः । 'तस्येदम् '४।३ । १२० ॥ इत्यण् । २ कपोतस्येव आभा अस्य कपोताभः । द्वे कपोतवर्णस्य ॥ 

                                                                                पीतस्तु सितरञ्जनः । हारिद्रः पीतलो गौरः 

४०       १ पिबति वर्णानिति, (पायति (पीयेते) वर्णा निति) वा पीतः । 'पा पाने'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकाद् 'अञ्जिघृषि(घृसि)भ्यः क्त: '(उणा-३६९), 'घुमास्था- '६।४। ६६॥ इतीत्त्वम् , 'पीङ् पाने'(दि.आ.अ.) अतो बाहुलकात् तन् वा । २ सितं रञ्जयति सितरञ्जनः । 'रञ्ज रागे'(भ्वा. उ.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ हरिद्राया अयं हारिद्रः । ४ पीतं पीतत्वं लाति पीतलः। 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३।। ५ गूयते गौरः । 'गुङ् गतौ ( )इत्यस्य 'ऋजेन्द्र-' (उणा-१८६)इति निपातितः । पञ्च पीतवर्णस्य ॥ 

                                                                       पीतनीलः पुनर्हरित् ॥१३९४॥ 

५०   पालाशो हरितस्तालकाभः 

         १ पीतश्चासौ नीलश्च पीतनीलः । २ हरति चित्तं हरित् । 'हञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'हृसृरुहियुषिभ्य इति: '(उणा-९७)॥१३९४॥ ३ पलाशस्य पर्णस्याऽयं वर्ण इति पालाशः, दीर्घादिः । पलाशं पत्त्रम्, तत्तुल्यवर्णतायां पलाशः । “पत्त्रं पलाशं मा (ना) रक्षःशटीहरित किंशुकः''[ ]इति तालव्यान्ते रुद्ररभसावतो ह्रस्वादिरपि, पुंस्ययम् । ४ हरति चित्तं हरितः, अदन्तः । 'हृश्या भ्यामितच्'(उणा-३७३)इतीतच् । ५ तालकं हरितालम् , तस्येवाऽऽभा अस्य तालकाभः । पञ्च पीतनीलवर्णस्य ॥ 

६० 

१. 'पृषोदरादि-' इति४.५॥ २. '-चि' इति३॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४६, पृ.१८३ ॥ ४ 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ।।। ५. 'अजे-' इति३.४॥ ६ 'नगपांसुपाण्डुभ्यश्च' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्री-१४६, पृ.१८४ ॥, रामाश्रमी१५॥१३॥, पृ.७७-७८॥ ८ १प्रतौ नास्ति ॥ ९, 'वर्णस्य' इति४॥ १०. तुलनीयोऽमरकोषः१५।१३॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठः पाण्डु शब्दव्याख्यानेऽपि युक्तः ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्ग:, शो-१४६, पृ.१८४ ॥, रामाश्रमी१।५।१३॥ १३. क्षीरतरङ्गिण्यादौ गत्यर्थकगुधातुर्न दृश्यते ॥ १४ 'इत्यादिना' इति४॥ १५. '-लकश्च' इति३॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम् , भा-१, १।५।१४॥, पृ.१११ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४७, पृ.१८५ ॥, रामाश्रमी१ १५।१४॥, पृ.७८ ॥ १७ -न्तः' इति३ ॥

                                                                              ___ रक्तस्तु रोहितः । माञ्जिष्ठो लोहितः शोणः 

           १ रज्यति रक्तः । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.दि.उ.अ.), निष्ठ । २-४ रोहति रोहितः । 'रुह बीजजन्मनि प्रादु र्भावे चे'(भ्वा.प.अ.), 'रुहे रश्च लो वा'(उणा-३७४) इतीतच , लत्वपक्षे लोहितः । ३ मञ्जिष्ठाया अयं माञ्जिष्ठः । ४ शोणति शोणः । 'शोण वर्णगत्यो:' (भ्वा.प.से.), अच् । पञ्च रक्तवर्णस्य ॥ 

                                                                    - श्वेतरक्तस्तु पाटलः ॥१३९५॥ 

१०        १ श्वेतश्चासौ रक्तश्च श्वेतरक्तः । पाटलाकुसुमा रुणः पाटलः । पाटयति वां, 'अट पट गतौ'(भ्वा. प.से.), णिजन्तः, वृषादित्वात् कलच् । “पटेर्य न्तादलच् , बाहुलकात्''[ ]इति तु भट्टः । एकं श्वेतरक्त मिश्रितस्य ॥१३९५॥ 

अरुणो बालसन्ध्याभः 

           १ इयर्ति अरुणः । 'ऋ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अर्तेश्च'(उणा-३४०)इत्युनन् । अव्यक्तरागः किञ्चिल्लो हितोऽरुणः। यथा- दरमत्तस्य (मदमत्तस्य) चक्षूरागः । 

"अरुणः कृष्णलोहितः''[ ] इत्यमरमाला । बाल 

२०   सन्ध्याया इवाऽऽभा अस्य बालसन्ध्याभः । एकं नूतन 

सन्ध्यावर्णसदृग्वर्णस्य ॥ 

                                                                          ___ पीतरक्तस्तु पिञ्जरः ।    

                                   कपिलः पिङ्गलः श्यावः पिशङ्गः कपिशो हरिः ॥१३९६॥ बभ्रुः कद् द्रुः कडारश्च पिङ्गे 

          १ पीतश्चासौ रक्तश्च पीतरक्तः । २ पिञ्जयति पिञ्जरः । 'पिजि वर्णे (भ्वा.आ.से.), णिजन्तः, बाहुल कादरः । ३ कवत इति कपिलः । 'कबृ वर्णे'(भ्वा. आ.से.), 'कबेः पच '(उणा-५५)इतीलच् , पश्चान्ता देशः । कपिवर्णं लातीति वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'

३०   ३२३॥ । “ 'कपि चलने'(भ्वा.आ.से.), 'कम्पेश्च'( ) इतीलच, बाहुलकादत एव निर्देशाद् वा नलोप:''[मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२५६] इति माधवः । ४ ("पिज्यते पिङ्गलः) । 'पिजि वर्णे'(अ.आ.से.), वृषादित्वात् कलच्, न्यङ्कवादित्वात् कुत्वे पिङ्गलः । "पिङ्ग लाति"[अम.क्षीर.१।४।१६ ॥] इति स्वामी । पिङ्गत्वमस्याऽस्ति पिङ्गलः । सिध्मादित्वाल्लज्वा । ५ श्यायते श्यावः । 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), बाहुलकाद् वः । ६ पिशते(पिंशति) पिशङ्गः । 'पिश अवयवे' (तु.प.से.), 'विडादिभ्यः कित्'(उणा-११८) इत्यङ्गच् । 

४०   तालव्यमध्योऽयम् , तथा च माघः-"परिपाकपिशङ्ग लतारजसा रोधश्चकास्ति कपिशं गलता''[शिशुपालव धम् , सर्गः-४, शो-४८]इति । ७ कपिर्मर्कटवर्णोऽस्त्य स्य कपिशः । लोमादित्वात् शो वा । ८ हरति मनो हरिः । 'अच इ:'(उणा-५७८)इतीन् (इती:) ॥१३९६ ॥ ९ बिभर्ति बभ्रुः । भृञः 'कुर्भुश्च (कुर्धश्च)'(उणा २२)इति कुर्द्वित्वं च । १० कत् कुत्सितं द्रवति कट्ठः, तुर्यवर्गतृतीयद्वयरेफसंयोगमध्यः । 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), मितवादित्वाद् डुः । " 'कमु कान्तौ '(भ्वा.आ.से.), 'मितव्यादयश्च(-द्रवादिभ्यश्च) '(वा-३।२।१८० ॥)इति डुन्,

५०   रुडागमः, टिलोपाभावश्च निपात्यते दकारश्चान्तादेशे कद्रुः, एकदकारवान्''["]इति मिश्राः । ११ गडति कडारः । 'गड सेचने (भ्वा.प.से.), 'गडे: कड् च'(उणा 

४१५)इत्यारन्, कडादेशश्च कडारः। १२ पिञ्जयति पिङ्गः । - ‘पिजि वर्णे (भ्वा.आ.से.), 'अकर्तरि च-'३।३।१९ ॥ 

१. 'ते' इति५॥ २ २.३.४.५प्रतिषु नास्ति, सायणमतेऽयं पाठः, 'बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः॥ ३. 'लत्वे' इति४.५ ॥ ४ ‘-यां' इति१॥ ५, 'वर्णे' इति१.२.४.५ ॥ ६ तुलनीयोऽमरकोषः१।५।१५॥ ७ "-तीति' इति१॥ ८ ४.५प्रत्योर्नास्ति । ९, अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- 'पाटलवर्णः (पाटलः), पाटेरलज् वा" इति दृश्यते, १४१५ ॥, पृ.४१॥ १०. 'भेदः' इति५॥ ११. 'चक्षु-' इति२॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १५ ॥१५॥, पृ.११२॥, पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, शो-१४८, पृ.१८६ ॥, रामाश्रमी १५।१५॥, पृ.७९ ॥ १३. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं पाठः ॥ १४ 'कमेः पश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १५. 'कपि-' इति३, 'कपे-' इति५ ॥ १६. मा.धातुवृत्तौ- "कपिल:- 'कपेश्च' इतीलच्प्रत्ययः, बाहुलकादत एव निर्देशाद्वा नलोपः" इति दृश्यते ॥ १७ कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतौ न दृश्यते ॥ १८. '-स्तीति' इति१.३॥ १९. '-ध्ये-' इति३॥ २०. '-ध्याः' इति३॥ २१. पदचन्द्रिकायामन्यथा पाठो दृश्यते, भा-१, पृ.१८७॥ २२. '-न्ति' इति४.५ ॥ २३. अयं धातुपाठः ३.४.५प्रतिषु न दृश्यते ॥ २४ 'क्' इति२॥ २५, १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥

इति घञ् , कुत्वम् , तत्र । द्वादश पीतरक्तवर्णस्य । शब्दार्णवे तु भेदः     

  "सितपीतहरिद्रक्तः कडारस्तृणवह्निवत् । 

   अयं तद्रक्तपीताङ्गः कपिलाङ्गो विभीषणः ॥१॥ 

   हरितांशे हिनो (हीनो?) सोऽपि पिशङ्गः पद्मधूलिवत् । 

   पिशङ्गत्वशितावैश्यान् पिङ्गो दीपशिखादिषु ॥२॥ 

   पिङ्गलस्तु परच्छायः पिङ्गे शुक्लाङ्गखण्डवत् ।"[]इति ॥ 

                                                                                       कृष्णस्तु मेचकः ।   

                           स्याद् रामः श्यामल: श्यामः कालो नीलोऽसितः शितिः ॥१३९७॥ 

१०         १ कर्षति मनः कृष्णः । 'कृष विलेखने'(भ्वा. प.अ.), 'कृषेवणे'(उणा-२८४)इति नक्। २ मचति (मचते) मिश्रीभवति वर्णान्तरेणेति मेचकः । 'मचं मुचि कल्कने '(भ्वा.आ.से.), क्वुन् , 'गमिपचिमचीनाम्'( ) इत्येत्वम् , पुनपुंसकलिङ्गोऽयम्। “मेचक: शिखिकण्ठाभ:" [ ]इति दुर्गः। ३ रमते मनोऽत्रेति रामः। 'रमु क्रीडा-. याम्'(भ्वा.आ.अ.), ज्वलादित्वाण्णः । ४ श्यामं श्यामत्वं लाति श्यामलः । ५ श्यायतेऽस्मात् श्यामः । 'श्यैङ् गतौ '(भ्वा.आ.अ.), 'इषियुधीन्धिदसिश्याधूसूभ्यो मक्'

२०   (उणा-१४२) इति मक्, 'आदेचः- '६।१।४५ ॥ इत्यात्वम् । ६ कलयति मनः कालः । 'कल सङ्ख्याने '(चु.उ.से.), ज्वलादित्वाण्णः । ७ नीलति नीलः । णील वर्णे' (भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। ८ सित विरुद्धः असितः। ९ शिनोति शितिः । 'शिङ् (शिञ्) निशाने'(स्वा.उ.अ.), क्तिच् । “मेचक: कृष्णनीलः स्या दतसीपुष्पसन्निभः''[ ]इति शब्दार्णवे भेदः । नव कृष्ण वर्णस्य॑ ॥१३९७॥ 

रक्तश्यामे पुनर्धूम्रधूमलौ 

          १ रक्तश्चासौ श्यामश्च रक्तश्यामः, तत्र। २ धूमं ___ राति धूम्रः। ‘रा दाने' (अ.प.अ.), पृषोदरादित्वादाकारलोपः। 

३०   ३ धूमवर्णं लाति धूमलः । त्रीणि रक्तकृष्णवर्णस्य ॥ 

                                                                               अथ कर्बुरः । 

                                        किर्मीर एतः शबलचित्रकल्माषचित्रलाः॥१३९८॥ 

           १ " 'कबृ वर्णे (भ्वा.आ.से.), बाहुलकादुर प्रत्ययो रेफोपसृष्ट:"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२५९] इति माधवः । " 'कर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), अस्माद् 'उरा दयश्च'( )इत्युरच्"[]इत्युज्वलदत्तः, [कर्बुरः]। २ कीर्यते किर्मीरः । ‘क विक्षेपे'(तु.प.से.), 'गम्भीरादयश्च'( )इति किरतेरीरन्, 'मुंडागमश्च । ३ एति वर्णानिति एतः । ‘इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इति तन् । ४ 

४०   शपत्याक्रोशति वर्णमिति शबलः । 'शप आक्रोशे'(भ्वा. प.अ.), 'शपेर्बश्च'(उणा-१०५)इति कलः, तालव्यादिर यम् । "शकुनिपताकाशबलं घनवृन्दं चक्षुषा पताऽ ऽकाशबलम्''[] इति वृन्दावनात् । ५ चीयते चित्रम् । 'चिञ् चयने '(स्वा.उ.अ.), 'अमिचिमिदि-'(उणा-६०३) इत्यादिना कत्रः, कित्त्वाद् गुणाभावः । मिश्रास्तु- "गुणे शुक्लादयः पुंसि''[अमरकोषः१।५।१७॥] इति वचनादतो नानार्थपुस्काण्डे निबन्धनाच्चित्रमिति पाठो लिपिदोषः, तस्मात् चित्रकिर्मीरेति समस्तं वाच्यमित्येके । क्लीब निर्देशस्तद्वति गुणिलिङ्गत्वेन कामचारादित्यन्ये । प्रक्रान्तं 

५०   समासं विहाय चित्रमिति पृथग् रूपभेदप्रदर्शनमत्रोच्यते "गुणे शुक्लादयः पुंसि''[अमरकोषः१।५।१७॥] इत्यस्य बाधनार्थमिति तु वयम् । तथा च शब्दार्णवे क्लीबत्वं दृश्यते । मेदिनीकारोऽपि विस्पष्टमेव- "तिलकालेख्ययोः क्लीबं कर्बुराद्भुतयोरपि''[मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, शो ३५] इति । “एवं चेत् तत् कथं चित्रभेदे च नाकुतः" __ [ ]इति धर्मकीर्तिवार्तिकं च । नामानुशासने तु कथं 

१ ‘-सि-' इति१.२॥ २ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४९, पृ.१८७॥ ३ 'चमते' इति३॥ ४ 'मचि' इति४॥ ५. 'पचिमच्योरिच्चोपधायाः '(उणा-७१५)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ६. द्र. अम.क्षीर.१।४।१४।।, पृ.४१ ॥, स्वोपज्ञटीका६।१३९७ ॥, पृ.३१३॥ ७ 'हुग्रः' इति१.३.४.५ ॥ ८ -तीति' इति४.५॥ ९. 'गतौ सङ्ख्याने च' इति स्वामिसायणौ, 'सङ्ख्याने गतौ च' इति मैत्रेयः ॥ १०. 'नी-' इति१.३.४॥ ११. 'शी-' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१४७, पृ.१८५॥, रामाश्रमी१५।१४ ॥, पृ.७८॥ १३. '-वर्णभेदस्य' इति३॥ १४ 'वरणे' इति१॥ १५. अस्य स्थाने मा.धातुवृत्तौ- 'रेफोजनश्च' इति दृश्यते ॥ १६. 'पर्प' इत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ १७ 'म-' इति४॥ १८. '-वनयमकात्' इति३॥ १९. 'त्रः' इति३ ॥ २०. '-र्थः' इति१॥ २१. '-रिति' इति३॥ २२. 'गुणे' इति१ ॥ २३. '-न्त' इति१॥

पुंस्त्वमिति न विद्मः''[पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, शूो १५०] इति व्याख्यन्। ६ कलयति वर्णान् कल्माषः । 'कल सङ्ख्याने '(चु.उ.से.), 'कलेषिक् (कुलेश्च माषक् ) (है मोणा-५६३)। "कल्माषः कर्बुरः कृष्णः (कर्बुरे कृष्णे)"[]इति मूर्धन्यान्ते रभसः । ७ चित्रान् वर्णान् लाति चित्रलः। सप्त कर्बुरवर्णस्य । “गुणे वर्णमात्रे वर्तमानाः शुक्लादयः कर्बुरान्ताः पुंसि । यथा पटस्य शुक्लो गुणः, तद्वति द्रव्ये वर्तमाना अभेदोपचाराद् 

गुणिलिङ्गा वाच्यलिङ्गाः, ततः स्त्रियां शुचिः, शुची । 

१०   'वर्णात्-'४।१।३९॥ इत्यादिनों ङीष् (ङीप्) नकारो वा । श्येता, श्येनी, हरिता, हरिणी, लोहिता, लोहिनी, रोहिता, रोहिणी, एता, एनी। ङीषि गौरी, हरिणी, अर्जुनी, धूसरी, पलाशी, कडारी, किर्मीरी, कल्माषी, शबली। 'खरु संयोगोपधप्रतिषेधो वक्तव्यः'(वा-४।१।४४॥)इति, पाण्डुः, कद्रुः। 'नीलात् प्राण्यौषध्यो : '(वा-४।१।४२ ॥), नीली वडवा, नीली औषधिः । ‘वा संज्ञायाम्'(वा-४।१।४२॥), नीली, नीला । “कुवलयदलनीला कोकिला बालचूले" []इत्यपपाठः"[ ]इति वामनः । 'जानपद-'४।१।४२ ॥ इत्यादिना वर्णे ङीष् । 'शोणात् प्राचाम् '४।१।४३॥ इति 

२०   पक्षे शोणी, शोणा । 'पिशङ्गादुपसङ्ख्यानम्'(वा- ), पिशङ्गी । “भ्रामरोत्कटकल्माषाः कुसुमानां समृद्धयः''[] इति [टाबन्तदर्शनात् कल्माषेति टाबन्तमपि । “शबलेति ] टाबन्तमसाधु"[ ] इति बाणभट्टः अर्शआद्यचि तु टाप् क्रियते''[]इति मिश्राः ॥१३९८॥ 

शब्दो निनादो निर्घोषः स्वानो ध्वानः स्वरो ध्वनिः। 

                                     निहादो निनदो हादो निस्वानो निस्वनः स्वनः ॥१३९९॥ खो नादः स्वनिर्घोषः संव्याङ्भ्यो राव आरवः। 

                                        क्वणनं निक्वणः क्वाणो निक्काणश्च कणो रण: ॥१४००॥ 

३०      १ शपति कूटोच्चारकं शब्दः । 'शप आक्रोशे' (भ्वा.उ.अ.), 'शाशपिभ्यां ददनौ'(उणा-५३७)इति दन्, तः (नः) स्वरार्थः । शब्दयत इति वा । 'शब्द शब्दने' (चु.उ.से.), घञन्तः, 'शब्दवैर-'३।१।१७॥ इति निर्देशाद् वा सिद्धिः। २ निनदनं निनादः । ‘णंद अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा.प.से.), घञ्, ‘णो न:'६।१६५ ॥, 'अत उपधायाः' ७।२।११६ । । ३ निर्घोषणं निर्घोषः । 'घुष घुष्टौ'(भ्वा. उ.से.), भावे घञ् । ४ स्वननं स्वानः। 'स्वन शब्दे, (भ्वा.प.से), भावे घञ्। ५ ध्वननं ध्वानः । 'ध्वन 

४०  शब्द (भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ६ स्वरति स्वरः। 'स्वृ शब्दोपतापयो: '(भ्वा.प.वे.), पचाद्यच् । ७ ध्वननं ध्वनिः । 'ध्वन शब्दे (भ्वा.प.से.), 'खनिकष्यञ्जसिवनिग्रथि-' (उणा-५७९)इत्यादिना इः। ८ निहादनं निहादः। 'ह्राद अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.आ.से.), घञ्। ९ निनदनं निनदः । 'णद अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'नौ गदनदफ्चस्वपस्वनः' ३।३।६४ ॥ इत्यप्। १० ह्यदनं हादः । भावे घञ्। ११ निस्वननं निस्वानः । 'स्वन शब्दे (भ्वा.प.से.), भावे घञ् । १२ निस्वननं निस्वनः । 'नौ गदनदपचस्वनः' ३।३।६४॥ इति वाऽप् । १३ 'स्वन शब्द '(भ्वा.प.से.),

५०   'स्वनह सोर्वा '३।३।६२॥ इत्यप् । स्वननं स्वनः ॥१३९९॥ १४ रवणं रवः । 'रु शब्दे'(अ.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७ १, ‘विभाषाऽऽङि रुप्लुवोः '३।३।५० ॥ इत्यप् [घञ्] वा। १५ नदनं नादः । भावे घञ् । १६ स्वननं स्वनिः । 'स्वन शब्दे (भ्वा.प.से.), 'खनि कष्यञ्जसिवसिवनि- '(उणा-५७९) इत्यादिना इः । १७ घोषणं घोषः । 'घुष घुष्टौं '(भ्वा.उ.से.), भावे घञ् । १८-२१ संव्याङ् भ्ये उपसर्गेभ्यः परो रावः, संरवणं संरावः, विरवणं विराव:, आरवणम् आरावः । 'रु शब्दे '(अ.प.से.), 'विभाषाऽऽङि रुप्लुवोः '३।३।५० ॥ इति 

६० 

१. '-त्' इति१.३.४॥ २. 'गतौ सङ्ख्याने च' इति स्वामिसायणौ, 'संख्याने गतौ च' इति मैत्रेयः ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, धीवर्गः, श्रो-१५०, पृ.१८८ ॥ ४ रामाश्रमी१।५।१७।।, पृ.८० ॥ ५. 'वर्णादिना' इति३॥ ६ -डु' इति३, '-डः' इति४॥ ७ 'नीलादोषधौ, प्राणिनि च' इति काशिकावृत्तिः, भा-३, ४१४२ ॥, पृ.३३७ ॥, "नीलादौषधौ ॥ नीली॥ प्राणिनि च ॥ नीली गौः ॥" इति सिद्धान्तकौमुदी, पृ.१४८ ॥ ८. '-ला' इति३.४॥ ९. १प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'नि:स्वानो नि:स्वनः' इति मूलम्, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ११. '-च्चारमिति' इति१, '-चारणं' इति४॥ १२. 'शब्द उपसर्गादाविष्कारे' इति स्वामी, 'शब्द शब्दक्रियायाम्' इति मैत्रेयः, सायणमते न दृश्यते ॥ १३. 'न-' इति२ ॥ १४. 'स्यमु स्वन ('स्तन' इति स्वामिमतेऽधिक:) ध्वन शब्दे' इति क्षीरतरङ्गीण्यादयः ॥ १५. १.४प्रत्योर्नास्ति ॥ १६. 'खनिकष्य ज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचलिभ्यश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १७ ‘-पचस्वनः' इति२॥ १८. 'नौ गदनदपठस्वनः' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ १९. 'खनि-' इत्युणादिगणे ॥ २०. 'तुष्टौ' इति३, 'घुष्टे' इति४.५ ॥ २१. '-व्याङ् उ-' इति४.५ ॥ २२. 'आरवः' इति३ ॥

घञि, तदभावेऽपि आरवः इति भवति । चान्द्रे तु बाहुलकाद् घञ्। २२ क्वण्यते क्वणनम् । 'क्वण शब्दो पकरणयोः (भ्वा.प.से.), ल्युट् । २३ निक्वणनं निक्वणः। 'नौ गदनदपचस्वनः '३।३।६४ ॥ इत्यप् । २४-२५। क्वणनं क्वाणः, निक्वाणः । उभयत्र भावे घञ् । २६ वणनं कणः । 'अण रण वण भण मण कण कण व्रण भ्रर्ण ध्वन शब्दार्थाः (भ्वा.प.से.), 'क्वणो वीणायां च'३।३।६५ ।।, अनुपसृष्टाद् निपूर्वाद् वीणाविषयाच्च क्वणेऽप्प्रत्ययः । सप्तस्वपि शब्देषु नीरेफो न्युपसर्गः । निग्रहणं न्युपसर्ग 

१०   नियमार्थम् । २७ [रणनं रणः । अप्] । सामान्येन सप्तविंशतिः शब्दस्य ॥१४००॥ षड्ज-ऋषभ-गान्धारा मध्यमः पञ्चमस्तथा । 

                                          धैक्तो निषधः सप्त तन्त्रीकण्ठोद्भवाः स्वराः ॥१४०१॥ 

          १ षड्भ्यो जायते षड्जः । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), ‘पञ्चम्यामजातौ'३।२।९८॥ इति डः । "कण्ठादुत्तिष्ठते व्यक्तं षड्जः षडभ्यस्तु जायते । 

कण्ठोरस्तालुनासाभ्यो जिह्वाया दशनादपि ॥१॥"[ ]इति व्याडिः। २ ऋषति गच्छति उच्चस्त्वम् ऋषभः । 'ऋष 

२०   (ऋषी) गतौ'(तु.प.से.), 'ऋषिवृषिभ्यां कित्'(उणा-४०३) इत्यभच् । गोरुतसंवादित्वाद् ऋषभः । यदुक्तम् 

  "वायुः समुद्गतो नाभेः कण्ठशीर्षसमाहतः । 

   नदत्यृषभवद् यस्मात् तेनैष ऋषभः स्मृतः ॥२॥"[]। 

३ गन्धमियर्ति गान्धारः । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'कर्म ण्यण'३।२।१॥, पृषोदरादित्वाद् दीर्घत्वम् । यद्वा गान्धारो ऽभिजनोऽस्य । 'सिन्धुतक्षशिलादिभ्योऽण्-'४।३।९३॥ ।     

  "वायुः समुद्गतो नाभेः कण्ठशीर्षसमाहतः । 

नानागन्धवहः पुण्यो गान्धारस्तेन हेतुना ॥३॥''[]इति । 

४ मध्ये भवो मध्यमः । 'मध्यान्म: ४।३।८ ॥ इति मः । 

  "तद्वदेवोत्थितो वायुरुर:कण्ठसमाहतः । 

३०  नाभिप्राप्तो महानादो मध्यमस्तेन कीर्तितः ॥४॥"[]इति । ५ पञ्चमस्थानभवत्वाद् पञ्चमः । 'नान्तादसङ्ख्यादेर्मट्' ५।२।४९॥ । 

  "वायुः समुत्थितो नाभेरुरोहत्कण्ठमूर्धसु । 

 विचरन् पञ्चमस्थानप्राप्त्यां पञ्चम उच्यते ॥५॥"[]इति । ६ धीमद्भिर्धीयत इति धैवतः । पृषोदरादिः । दधाति संधत्ते स्वरानिति वा । .

  "अभिसन्धीयते यस्मात् स्वरांस्तेनैष धैवतः । स तु भावप्रधानत्वाल्ललाटे व्यवतिष्ठते ॥६॥"[] । ७ निषीदन्ति स्वरा अत्रेति निषधेः । निषादोऽपि । 

४०   'षद्लु "विशरणादौ '(भ्वा.तु.प.अ.), सदेः ‘अकर्तरि च-' ३।३।१९॥ इति घञ्, 'सदेरप्रते:'८।३।६६ ॥ इति षत्वम् । 

 "निषीदन्ति स्वरा अस्मिन् निषादस्तेन हेतुना । 

  अशेषसन्धिविषयं स हि व्याप्यावतिष्ठति(-ते) ॥७॥"[] । 

  "षड्ज रौति मयूरस्तु गावो नर्दन्ति चर्षभम् । 

  अजाविकौ च गान्धारं क्रौञ्चो नदति मध्यमम् ॥८॥[ ] । 

   पुष्पसाधारणे काले कोकिलो रौति पञ्चमम् । 

   अश्वस्तु धैवतं रौति निषादं रौति कुञ्जरः ॥९॥''["] |

   एते च समदाः पञ्चमं गायन्ति । तथा च शाखिनः 

  "अश्वस्तु धैवतं सोऽपि मत्तः पञ्चमसंज्ञितम् । 

५०   निषादं तु गजो गर्जत्युन्मदोऽसौ तु पञ्चमम् ॥१०॥"["]इति । 

कीदृशा एते सप्त स्वराः ? तन्त्रीकण्ठोद्भवाः । ("द्विधा हि वीणा शारीरी दारुजा चेति, तत्र दारुजायां वीणायां तन्त्रीतः, शारीयाँ वीणायां कण्ठादिति तन्त्रीकण्ठोद्भवाः)। वंश मुरजायदयस्तु स्वरानुकारमात्रकारित्वात् स्वरहेतुत्वेन नेहोक्ताः । वीणातन्त्रीशरीरकण्ठोत्पन्नसप्तस्वरनामानि ॥१४०१॥ 

ते मन्द्रमध्यताराः स्युरुरःकण्ठशिरोभवाः । 

१. क्षीरतरङ्गिण्यादौ अणेत्यादिदण्डात्मकोऽयं क्वणधातुः शब्दार्थको दृश्यते ॥ २. 'नौ गदनदपठस्वनः' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ३. 'भण' इति३.४॥ ४ क्षीरतरङ्गिण्यादौ द्रष्टव्यम् ॥ ५. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१४०१ ॥, पृ.३१४॥, टीकासर्वस्वम्, भा-१, १७।१॥, पृ.१३४ ॥, पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, श्रो-१७६, पृ.२१५॥ ६. '-हितः' इति१.२.४॥ ७ -हितः' इति१॥ ८ -मध्यात्' इति१॥ ९, '-ति' इति५॥ १०. '-षेधः' इति१.२, '-षिधः' इति५ ॥ ११. 'विस-' इति१॥ १२. 'तस्मिन्' इति१.२.४.५ ॥ १३. 'समवप्रविभ्यः स्थ: '१।३।२२॥ इत्यात्मनेपदम् ॥ १४. '-रास्तु' इति१॥ १५. 'नदन्ति' इति३॥ १६. 'गं-' इति३ ।। १७. 'क्रों-' इति२.३॥ १८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १७॥१॥, पृ.१३३ ॥,

पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, श्री-१७६, पृ.२१४॥ १९. ४.५प्रत्यो स्ति ॥ २०. कोष्ठान्तर्गतपाठः ४प्रतौ न दृश्यते ॥

            १-३ ते ऋषभादयः सप्तस्वराः प्रत्येकमुरः प्रभृतिस्थानभेदेन मन्द्रतां मध्यतां तारतां चाऽवलम्बन्ते । यद्दन्तिलः 

  "नृणामुरसि मन्द्रस्तु द्वाविंशतिविधो ध्वनिः । 

   स एव कण्ठो(कण्ठे) मध्यः स्यात् तारः शिरसि गीयते ॥१॥"

   []इति । सप्तस्वराणां भेदत्रयनामानि ॥ 

रुदितं क्रन्दितं कुष्टम् 

           १ रोदनं रुदितम् । क्तप्रत्ययः । २ क्रन्दनं क्रन्दितम् । क्तप्रत्ययः। ३ क्रोशनं क्रुष्टम्। 'क्रुश आह्वाने 

१०   [रोदने च] '(भ्वा.प.से.), क्तः । त्रीणि रुदितस्य ॥ 

                                                                             तदपुष्टं तु गह्वरः ॥१४०२॥ 

          १ तद् रुदितमपुष्टं गद्गदस्वरत्वादजातोच्चपूत्का रम्, तन्नामैकं गह्वरः इति । गाहते हृदयान्तर्वर्तित्वादिति । 'गाहू विलोडने'(भ्वा.आ.से.), 'छित्वर-चत्वर(छत्वर)-' (उणा-२८१)इति साधुः ॥१४०२॥ 

शब्दो गुणानुरागोत्थः प्रणादः सीत्कृतं नृणाम् । 

          १ प्रणदनं प्रणादः, पुंसि । भावे घञ् । २ सीत्करणं सीत्कृतम्, क्लीबे दन्त्यादि । नृणां नराणां गुणानुरागोत्थः गुणानुरागाभ्यां यातः शब्दः प्रणाद उच्यत 

२०   इत्यन्वयः । द्वे सीत्कारस्य ॥ 

पर्दनं गुदजे शब्दे 

           १ पर्यते पर्दनम् । 'पर्द कुत्सिते शब्दे'(भ्वा.आ. से.), ल्युट्। गुदाज्जातो गुदजः शब्दः, तत्र। एकं पर्दनस्य। 

                                                                          कर्दनं कुक्षिसम्भवे ॥१४०३॥ 

           १ कीते कर्दनम् । 'कर्द कुत्सिते शब्दे'(भ्वा. प.से.), ल्युट् । कुक्षिसम्भवे उदरसम्भवे । एकं 'गड गडाट' इति ख्यातस्य ॥१४०३॥ 

क्ष्वेडा तु सिंहनादोत्थः 

           १ श्वेदनं क्ष्वेडा । 'अिश्विदा अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा.प.से.), 'कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३ ॥ इति 

३०   बाहुलकात् स्त्रियां घञ्, टाप, पृषोदरादित्वाद् दस्य डत्वम् । गजयूथदर्शनात् तद्भङ्गदर्शनाय यथा सिंहस्य नादो गर्जितम्, तथा परबलभङ्गाय स्वोत्साहवृद्धये च यो रावो नादः स सिंहस्येव नादः सिंहनादः, (तत उत्ति ष्ठति सिंहनादोत्थः । द्वे भटानां सिंहनादस्य) ॥ 

                                                                                    क्रन्दनं सुभटध्वनिः । 

            १ प्रतिसुभटम् ‘आगच्छ, मया सह संयुध्यस्व' इत्याक्रोशपूर्वकमाह्वानं क्रन्दनम् । 'क्रदि आह्वाने '(भ्वा. प.से.), ल्युट् । सुभटानां ध्वनिराकरणशब्दः सुभटध्वनिः। एकं प्रतिभटाह्वानस्य ॥ 

४०  कोलाहलः कलकलः 

            १ 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), कोलनं कोलः, भावे घञ् । कोल एकीभावः, तमाहलयतीति(आह लतीति) । 'हल विलोठने '(भ्वा.प.से.), अच्, कोला हलः । कोलं वराहमप्याहलयति (आहलति) त्रासयति वा, पुंक्लीबलिङ्गः । २ 'कल शब्दसङ्ख्यानयोः '(भ्वा. आ.से.), 'गोचर-'३।३।११९ ॥ इत्यादिना चकारस्याऽनुक्त समुच्चयार्थत्वाद् घविषये (घप्रत्यये) 'नित्यवीप्सयोः' ८।१४॥इति द्वित्वं कलकलः । द्वे कोलाहलस्य ॥ 

                                                                 __ तुमुलो व्याकुलो रवः ॥१४०४॥ 

५०       १ ताम्यन्ति कातरजना अत्रेति तुमुलः, द्विपञ्चम स्वरः । 'तमु ग्लानौ '(दि.प.से.), बाहुलकादुलच्, नैरुक्त उकारः । यद्वा "तुरिति सौत्रो धातुर्गत्यर्थः, ततो घबर्थे कः, आगमानित्यत्वान्न तुक् । मुरति संवेष्टयतीति । इगुपधात् कः । तोर्मुरस्तुमुरः, कपिरि(लि)कादि:"[] इत्यन्ये । एकं व्याकुलशब्दस्य ॥१४०४॥ 

मर्मरो वस्त्रपत्रादेः 

          १ मृणाति मर्मरः । 'मृश(मृ) हिंसायाम्'(त्र्या. प.से.), 'मृङ् प्राणत्यागे'(तु.आ.अ.) वा, 'हो हृदयश्च 

१. 'वा-' इति४.५ ॥ २. '-ते' इति१.२॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका ६१४०२॥, पृ.३१४॥ ४ 'गद्गदः' इति३॥ ५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'गह्वरः' इति दृश्यते ॥ ६. '-बं' इति३॥ ७. 'जा-' इति१.२॥ ८ 'पद्य-' इति१.५॥ ९, 'कद्य-' इति३.४.५ ॥ १०. '-डन' इति३॥ ११. 'ड-' इति४॥ १२. 'रवः' इति४॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२प्रत्यो स्ति ॥ १४. '-तीति' इति३॥ १५. 'कदि क्रदि क्लदि आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १६. तुलनीयोऽमरकोषः १।६।२५॥ १७ 'कुल संस्त्याने ('सन्ताने' इति मैत्रेयः) बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८. 'विलेखने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. 'तम' इति३॥ २०. 'काङ्क्षायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २१. सायणसम्मतमिदं सूत्रम्॥

(कृदरादयश्च)'(उणा-७१९)इत्यरन्मुमागमौ । “मर्मत्वं राति मर्मरः''[]इति तु कौमुदी। "भूर्जेषु मर्मरीभूताः कीच कध्वनिहेतवः''[ रघुवंशम्, सर्गः-४, शो-७३] इति रघुः । वस्त्राणां पत्राणां शब्दनामैकम् 

                                                                               भूषणानां तु शिञ्जितम् । 

             १ भूषणानां वलयनूपुरादीनां रवः शिञ्जितम् । 'शिजि अव्यक्ते शब्दे '(अ.आ.से.), तालव्यादिः, भावे क्तः । 'गुरुश्चो-'३।३।१०३॥ इत्यकारे “शिञ्जाऽपि''[अम.

क्षीर.१।५।२६ ॥] इति तु स्वामी । एकं भूषणशब्दस्य ॥ 

१०   हेषा द्वेषा तुरङ्गाणाम् 

            १ ‘रवः' इति सर्वत्राऽनुसम्बध्यते, 'हेष अव्यक्ते शब्दे '(भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः, टाप् , [हेषा] । २ ह्वेषणं द्वेषा। 'हेषे अव्यक्ते शब्द '(भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः । द्वे अश्वशब्दस्य ॥ 

                                                                            गजानां गर्जबृंहिते ॥१४०५॥ 

            १ गर्जनं गर्जः । घबर्थे कः । गर्जाऽपि । २ बृंहणं बृंहितम् । 'बृंह शब्दे'(भ्वा.प.से.), क्तः भावें। द्वे हस्तिरवस्य । 'गलगर्ज' इति भाषा ॥१४०५॥ 

विस्फारो धनुषाम् 

२०       १ [वि]स्फुरणं [वि] स्फारः । विपूर्वः 'स्फुर सञ्चलने ' (तु.प.से.), भावे घञि, 'स्फुरतिस्फुलत्योर्घत्रि' ६।१।४७॥ इत्यात्वम् । “स्फुरति स्फुलत्योर्निर्निविभ्यः' ८।३।७६ ।। इति विकल्पेन षत्वाद् दन्त्यसवान्''["]इति सुभूत्यादयः । एकं धनुष्टङ्काररवस्य ॥ 

                        हम्भारम्भे गोः 

           १ अहमित्यम्भते शब्दायते हम्मा । पृषोदरादिः ।। हम्भेत्यनुकरणं वा । २ रम्भणं रम्भा । 'रभि शब्दें, (भ्वा.आ.से.), भिदादित्वादङ् । द्वे गोर्धेनोः शब्दस्य ॥ 

                                                                                       जलदस्य तु ।                           

                                      स्तनितं गर्जितं गर्जिः स्वनितं रसितादि च ॥१४०६॥

३०        १ स्तन्यते स्म स्तनितम् । 'ष्टन स्तन(वन), शब्दे '(भ्वा.प.से.), भावे क्तः । २ गजनं गर्जितम् । 'गर्ज शब्दे'(भ्वा.प.से.), भावे क्तः । ३ गर्जनं गर्जिः , पुंसि । 'गर्ज शब्दे '(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः' (उणा-५५७)इतीन् । ४ स्वननं स्वनितम् । 'स्वन शब्दे , (भ्वा.प.से.), भावे क्तः। ५ रसनं रसितम् । 'रस शब्दे' (भ्वा.प.से.), भावे क्तः । आदेर्ध्वनितादयः । पञ्च जलदस्य मेघस्य ध्वनेः ॥१४०६॥ 

कूजितं स्याद् विहङ्गानाम् 

४०        १ कूजनं कूजितम् । 'कूज अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा.प.से.), भावे क्तः । विहङ्गानां पक्षिणां शब्दस्यैकम्।। 

                                                                                      तिरश्चां रुतवाशिते । 

            १ तिरश्चां मृगपक्षिणां ध्वनिः रवणं रुतम् । 'रु शब्दे'(अ.प.से.), भावे क्तः । २ वाशनं वाशितम् । 'वारों शब्दे '(भ्वा.आ.से.), तालव्यान्त:, भावे क्तः । "सहोपशल्याशनवाशिताश्विनैः"["]इति तालव्यमध्येषूष्म विवेकात् । द्वे तिरश्चां ध्वनेः ॥ वृकस्य रेषणं रेषा 

            १-२ रेष्यते रेषणम्, रेषणं रेषा। 'रेपृङ् अव्यक्ते ५० शब्दे '(भ्वा.आ.से.), एकत्र ल्युट्, अन्यत्र 'गुरुश्चो-'३।३। १०३॥ इत्यकारः । वृकस्य 'नाहर' इति ख्यातस्य ध्वनेढे ॥ 

                                                                        बुक्कन भषणं शुनः ॥१४०७॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, शब्दवर्गः, श्री-१७३-१७४, पृ.२१२॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः१६।२४॥ ३ 'हेष' इति१.२.३.४॥ ४ स्वामिमतेऽयं पाठः, 'रेष हेष अव्यक्तशब्दे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ५. '-ष्' इति३॥ ६ 'जेष णेसृ एष हेष गतौ' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ ७ 'भावे क्तः' इति३॥ ८ '-ज' इति२.३॥ ९, '-णां' इति३॥ १०. 'स्फर स्फुर स्फल स्फुल चलने' इति स्वामी, 'स्फुर स्फुरणे सञ्चलने दीप्तौ च' इति मैत्रेयः, 'स्फुर स्फुल संचलने' इति सायणः ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-५५२, पृ.६४४॥ १२. स्वामिना 'रेभृ शब्दे' इत्यत्र दुर्गमतमुट्टङ्क्य "अभि रभि शब्दे इति दुर्गः" इत्युक्तम्, क्षीर. पृ.६५ ॥ १३. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १४ 'स्यमु स्वन ( 'स्तन' इति स्वामिमतेऽधिकः) ध्वन शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. '-सिते' इति१.३.४॥ १६. '-सनं' इति१.४॥ १७ '-सृ' इति३॥ १८. '-न्तात्' इति४.५॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, शब्दवर्गः, श्रो-१७६, पृ.२१३॥ २०. 'रेष (स्वामिमते न) हेष अव्यक्ते शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २१. '-र्थे' इति४.५॥ २२. '-णं' इति४.५॥

          १ बुक्क्य ते बुक्कनं । 'बुक्क भषणे'(चु.उ.से.), ल्युट् । २ भष्यते भषणम् । 'भष भर्त्सने'(भ्वा.प.से.), ल्युट् । द्वे शुनः शब्दस्य ॥१४०७॥ 

पीडितानां तु कणितम् 

          १ व्याधिप्रहारादिभिः पीडितानां शब्दः कणनं कणितम् । 'कण आस्विरे '(भ्वा.प.से.), भावे क्तः ॥ 

                                                                                    मणितं रतकूजितम् । 

          १ रते सम्भोगे जम्पतीनां कूजितमव्यक्तशब्दों मणनं मणितम् । ‘मण शब्द '(भ्वा.प.से.), भावे क्तः ॥ 

१०   प्रकाण: प्रक्कणस्तन्त्र्याः 

          १ तन्त्री वीणास्नायुः, तस्या रवः, प्रक्वणनं प्रकाणः । 'क्वण शब्दे'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । २ प्रक्वणनं प्रक्वणः । 'क्वणो वीणायां च'३।३।६५ ॥ इत्यप् । तत्र वीणाग्रहणस्यैतदेव प्रयोजनं वीणादिविषयेऽन्योपसर्गाद् यथा स्यादिति । द्वे तन्त्रीशब्दस्य ॥ 

                                                                        मर्दलस्य तु गुन्दलः ॥१४०८॥          

           १ 'गुन्द' इति शब्दं लाति गुन्दलः। एकं मर्द लध्वनेः ॥१४०८॥ 

क्षीजनं तु कीचकानाम् 

२०       १ क्षीज्यते क्षीजनम् । 'क्षीज अव्यक्ते शब्दे'(भ्वा. ___ प.से.), ल्युट् । एकं कीचकानां सच्छिद्रवंशानां ध्वनेः ॥ 

                                                                                    भेर्या नादस्तु द१रः । 

           १ दर्दुरिति शब्दं राति दर्दुरः, रेफमध्यः । एकं भेरीध्वनेः ॥ 

तारोऽत्युच्चैर्ध्वनिः 

           १ तारयति स्वरं स्थानेभ्यः स्थानान्तरं नयति तारः। तरतेय॑न्तात् पचाद्यच् । अतिशयेनोच्चैः शब्दस्यैकम् ॥ 

मन्द्रो गम्भीरः 

            १ मन्द्यते मध्यताराभ्यां मन्द्रः । 'मदि स्तुत्यादौ' (भ्वा.आ.से.), 'स्फायि- '(उणा-१७०) इति रक् । मद्रो 

३०   निरनुस्वारोऽपि । एकं गम्भीरध्वनेः ॥ 

           १ कं सुखं लाति कलः । कलत इति वा । 'कल शब्दसङ्ख्यानयोः (भ्वा.आ.से.), अच् । "कलस्तु मधुरोऽव्यक्तः"[हलायुधकोशः १।१४०] इति हलायुधः "अव्यक्ते मधुरे शब्दे''[ ]इति तट्टीका । एकं मधुरध्वनेः ॥१४०९॥ 

काकली तु कलः सूक्ष्मः 

          १ "कु ईषत् कलोऽस्यां काकली । 'ईषदर्थे च'६।३।१०५ ॥ इति कोः कादेशः, गौरादित्वाद् ङीष्"[]

४०   इति स्वामी । कलीवत्, कलिः शब्द ईषदति काकलिः । 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१४५ ॥) इति ङीषि काकली । "ओषधिपद्धतिपक्षतिपतिवर्तनिवासिवितर्दिपुरन्ध्रिः अङ्गु लिकाकलिशाविशरवारिस्तुन्दितुरीयुधिदीधितिवर्तिः''[ ] इति शबरस्वामी । "साधूदितं काकलिभिः कुलीना''[ ]इत्यभि नन्दः । "तस्मात् काकलीति गौरादिरिति स्वामिकलि ङ्गादीनां प्रमादः"[ ] इति तु कौमुदी । तृतीयस्वरान्तोऽपि काकलिर्बुद्धिवत् । यदाह-"निषादः काकलीसंज्ञो द्विःश्रुत्यु त्कर्षणाद् भवेत्''["] । “शुष्काङ्गी घनचार्वाङ्ग्याः सुवाचः काकली स्वरा''[]इति त्रिविक्रमः । कलो मधुरः सूक्ष्मो-

५०   ऽव्यक्तो यः शब्दः, तस्यैकम् ॥ 

                                                                                    एकतालो लयानुगः । 

          १ एकः समस्तालो मानमस्य एकतालः । "तालः कालक्रियामानम्'' [अमरकोषः१७।९॥] इत्यमरः । अभिन्नकालमानमित्यर्थः । २ लयोऽन्यूनाधिक्येन शिष्ट तालयो द्रुतादिर्वाद्यादीनामन्योन्यं सामर्थ्यमिति यावत् , सो ऽनुगोऽस्य लयानुगः, समन्वितलय इत्यर्थः । “समन्वि तलयस्त्वेकतालः''[अमरकोषः१७।३॥] इत्यमरः। "सम 

१. 'भा-' इति३॥ २. अणेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः शब्दार्थकः ॥ ३ ते शब्दे' इति४.५, '-क्तं शब्दं' इति३ ॥ ४ '-तीति' इति१ ॥ ५. 'मद्यते' इति३॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, श्रो-१७७, पृ.२१६॥ ७. स्वामिकृतामरकोशटीकायाम्- "ध्वनावित्येव, मधुरेऽल्पे शब्दे काकली, ईषत्कलोऽस्याम् । कलति कलयतीति वा कलः ।" इत्येव दृश्यते, १।६।२॥, पृ.४८ ॥ 'कलीः' इति३, 'कलिश-' इति४॥ ९, -ङ्किव-' इति१.३॥ १०. '-स्क-' इति१.३॥ ११. द्र. रामाश्रमी१७।२॥, पृ.९२॥ १२. 'स्वामी-' इनि८.५ ॥ १३. ५प्रतौ न दृश्यते ॥ १४. द्र. स्वोपज्ञटीका६ १४१० ॥, पृ.३१६॥

न्वितोऽनुगतो लयो द्रुतादिर्यत्र, एकः समस्तालो मान मस्यैकतालः, अभिन्नकालमान इत्यर्थः । [एकं तननम स्यैकतानो वा]। 'एकतानमनाकुलः '[]इति दुर्गः"[अम. क्षीर.१।६।३॥]इति क्षीरस्वामी। द्वेऽभिन्नकालमानशब्दस्य ॥ 

काकुवंनिविकारः स्यात् 

           १ कायत्यर्थान्तरं काकुः, अस्त्रीलिङ्गः । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), पृषोदरादिः । यद्वा कानं काः शब्दः । काक्यते (कक्यते) इति कक् । 'कक लौल्योपतापयोः'

(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् 'कृवापाजिमि-'(उणा-१)इत्या 

१०   दिना उण् । हृदयस्थवस्तुप्रतीतेरीषद्भूमिर्वा, काकुर्जिह्वा,

तद्व्यापारसम्पाद्यत्वाद् वा । ध्वनेर्विकारोऽन्यथापत्तिर्ध्व निविकारः । “भिन्नकण्ठो ध्वनिर्धी रैः काकुरित्यभिधीयते" [हलायुधकोशः१।१४३ ॥]इति हलायुधः । “शोकभीत्या दिभिः शोषितकण्ठो ध्वनिः काकुः"[ ]इति तट्टीका । एकं ध्वनिविकारस्य ॥ 

                                                                      प्रतिश्रुत् तु प्रतिध्वनिः ॥१४१०॥    

           १ प्रतिरूपः श्रूयते प्रतिश्रुत्, स्त्रीलिङ्गः । 'श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप् । २ प्रतिरूपो ध्वनिः प्रतिध्वनिः, प्रतिशब्दः । द्वे 'पडिच्छंदा' इति 

२०   ख्यातस्य ॥१४१०॥ 

सङ्घाते प्रकरौ-घ-वार-निकर-व्यूहाः समूहश्चयः,

सन्दोहः समुदाय-राशि-विसर-वाता: कलापो व्रजः । 

कूटें मण्डल-चक्रवाल-पटल-स्तोमा गणः पेटकं,

                                        वृन्दं क्र-कदम्बके समुदयः पुञ्जोत्करौ संहतिः ॥१४११॥ समवायो निकुरुम्बं जालं निवह-सञ्चयो । 

जातम् 

           १ संहन्यते निविडीक्रियतेऽनेनेति सङ्घातः । 'हन हिंसागत्योः (अ.प.से.), करणे घञ्, 'हनस्तोऽचिण्णलो:' ७।३।३२॥ इति नकारस्य तकारः, 'हो हन्ते:-'७।३ १५४॥ 

३०   इति कुत्वम्, 'अचोऽणिति'७।२।११५ ॥ इति वृद्धिः । आत्रेयस्तु हन्त्यर्थाश्चेति चुरादिपाठाण्णावेवाऽचि सङ्घात शब्दमाह, तत्र । २ प्रकीर्यते प्रकरः । 'क विक्षेपे'(तु. प.से.), 'ऋदोरप्'३।३५७॥ । ३ उद्यत ओघः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), घञ् , न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । यद्वा 'उच समवाये'(दि.प.से), घजि न्यवादित्वात् कुत्वम्। आ ऊह्यत इति घनि न्यक्वादित्वात् कुत्वेन हस्य घत्वे वा। ४ वियत आच्छाद्यतेऽनेनेति वारः । 'वृञ् आच्छा-दने'(स्वा.उ.से.), करणे घञ् । वारयतीति णिजन्तात् पचाद्यचि वा, पुंक्ली.। ५ निकीर्यते निकरः। 

४०   'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), 'ऋ दोरप्'३।३ ५७॥, आकरोऽपि। ६ विशेषेण ऊह्यते व्यूहः । विपूर्वः 'ऊह वितर्के'(भ्वा.आ.से.), घञ् । ७ सम्यग् विशेषेण ऊह्यते बहुत्वात् पुञ्जीभूत- त्वेन । 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घनि समूहः । ८ चीयते चयः । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'एरच्'३।३। ५६॥ । ९ सन्दुह्यते प्रपूर्यतेऽनेन सन्दोहः। सम्पूर्वः 'दुह प्रपूरणे'(अ.उ.अ.), घञ् । १० समुदयनं समुदायः । समुद्पूर्वः 'अय गतौ'(भ्वा.आ.से.), घञ् । ११ राश्यते राशिः, पुंसि । 'रा, दीप्तौ'( ), 'इन् सर्वधातुभ्य' (उणा-५५७)इतीन् । अश्नुते वा राशिः । 

५०   'अशूङ् (अशू) व्याप्तौं '(स्वा.आ.वे.), [ अशिपणा-' (उणा-५७२)इतीण, रुडागमश्च]। १२ विशेषेण स्रियते गम्यतेऽनेनेति विसरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'ऋदोरप्' ३३५७॥ । १३ व्रत्यते नियम्यतेऽनेनेति व्रातः । 'व्रत नियमने'( ), करणे घञ् । १४ कल्यते कलापः । 'कल सङ्ख्याने'( ), 'कलेरापः (हैमोणा-३०८)इत्यापः । १५ व्रजन्त्यस्मिन् वजः। 'व्रज गतौ '(भ्वा.प.से.), 'गोचरसञ्चर-'३।३।११९॥ इति साधुः । १६ कूट्यते कूटम्, पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । 'कूट अप्रसादने ( ), 'कूट दाहें '( )अस्माद् वा, घञ् । १७ मण्ड्य ते 

६०   मण्डलम्, त्रिलिङ्गम् । 'मडि भूषायाम्'(भ्वा.प.से.),

१. 'पुं-' इति३॥ २. १.३प्रत्योर्नास्ति ॥ ३ '-शर-' इति३.४.५॥ ४ '-रम्बं' इति४.५॥ ५, '-कारः' इति५ ॥ ६. '-च्' इति५ ॥ ७. 'बा-' इति१॥ ८. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ "अत्राह भट्टोजिदीक्षित:- इह इन् इत्येव सूत्रं सर्वधातुभ्य इति तु प्रक्षिप्तं व्यर्थं च । अत एव दशपाद्यां 'इन्' इत्येव सूत्रं पठितमिति दिक्' इति [प्रौ. मनो. पृ.७९६] । तत्त्वबोधिनीकारोऽपीत्थमेवाह [पृ.५५५] । श्वेतवनवासी त्वाह- धात्वधिकाराद् धातुविशेषानुपादनाद् धातुमात्रपरिग्रहे सिद्धे सर्वग्रहणं विस्पष्टार्थम्' इति [पृ.१७१] व्युत्पत्तिसार नामिकायामुणादिवृत्तौ तु 'धातोरिः' इति सूत्रं दृश्यते ।" इति दशपाधुणादिवृत्तिसंग्रहः, भा-१, पृ.१९, टि-२॥ ९, स्वामिमतेऽयम्, 'अशू व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १०. अत्र क्षीरतरङ्गिण्यादिष्टव्या॥ ११. १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥

वृषादित्वात् कलच् । मण्डं भूषां लातीति, 'आतोऽनुसर्गे कः'३।२।३॥, वा । १८ चक्राकारेण वलनमस्य चक्र वालः । यद्वा 'वल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), भावे घर्जि वालः । चक्रस्येव वालः संवरणमस्येति वा । चक्राकारेण वाडते वा । 'वाड़ आप्लाव्ये '(भ्वा.आ.से.), अच् । कौमुदीकारादयस्तु डान्तमेवाऽमुं पठित्वा-"डलयोरेकत्व स्मरणाल्लान्तमपि''[ ]इत्याहुः। १९ पटति पटलम्, स्त्रीक्ली. । 'पट गतौ'(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । २० स्तूयते स्तोमः । 'ष्टुञ् स्तुतौ'(अ.उ.अ.), 'अर्ति 

१०   स्तु-'(उणा-१३७) इत्यादिना मन्प्रत्ययः । स्तोम्यत इति वा । 'स्तोम सङ्घाते '(भ्वा.उ.से.), भावे घञ्। २१ गण्यते गणः । 'गण सङ्ख्याने'(भ्वा.उ.से.), घबर्थे कः । २२ पेटति पेटः । 'पिट सङ्घाते '(भ्वा.प.से.), अच्, ततः स्वार्थे कनि पेटकम्, पुंक्लीबलिङ्गः । “पेटकस्त्रिषु"[]इत्यमर टीका । २३ वृणोत्यावृणोति वृन्दम् । 'वृञ् वरणे'(स्वा. उ.से.), 'अब्दादयश्च'( )इति साधुः । २४ क्रियते चक्रम्, पुंक्ली. । घञर्थे कः, 'कृञादीनां के द्वे स्तः' (वा-६।१।१२॥)। २५ कद्यते कदम्बम् । कदिः सौत्रः, 'कदेर्णिच'(उणा-५२३) इत्यम्बच्, ततः स्वार्थे कनि कद 

२०   म्बकम् । कुत्सितमम्बते वा । 'अबि गतौ (भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । २६ समुदयनं समुदयः। समुद्पूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'एरच्'३।३।५६॥ इत्यच् । २७ पुज्यते पुञ्जः । 'पुजि गतौ'( ), घञ् । २८ उत्कीर्यत उत्करः। ‘क विक्षेपे'(तु.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥ इत्यप् । २९ संहननं संहतिः । 'हन हिंसागत्यो: '(अ.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति न्लोपः ॥१४११॥ ३० समवेयते समवायः । समवपूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), भावे घञ् । ३१ निकुरति निकु रुम्बम् । 'कुर छेदने '(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् 'स्व 

३०   (स्थः) स्तोऽम्बजबकौ'(उणा-५३६)इत्यम्बच्, अकारस्योत्वं च, द्विपञ्चमस्वरमध्योऽयम्। ३२ जलति जालम्, स्त्री क्लीबलिङ्गः । 'जल अपवारणे'(चु.उ.से.), ज्वला दित्वाण्णः । ३३ निःशेषेणोह्यतेऽनेनेति निवहः । 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः। ३४ सञ्चीयते सञ्चयः । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), ‘एरच्'३।३५६॥। ३५ जायते स्म जातम् । ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), निष्ठा'३।२। १०२ ॥ इति क्तः, 'जनसन- '६।४।४२॥ इत्यात्वम् । पञ्च त्रिंशत् समूहस्य ॥ 

            तिरश्चां तद् यूथम् 

           १ तदिति वृन्दम् , तिरश्चां पशूनां युवन्त्यत्र 

४०   यूथम्, पुंक्ली. । 'तिथपृथ(पृष्ठ) गूथयूथप्रोथा: '(उणा १६९)साधवः । यथा- मृगयूथः । एकं पशुसमूहस्य ॥ 

                                                                     सङ्घसार्थो तु देहिनाम् ॥१४१२ ॥ 

           १ संहन्यते परिच्छिद्यतेऽनेनेति सङ्घः । 'हन हिंसागत्यो:'(अ.प.अ.), 'सङ्घोद्घौ गुणप्रशस्तयोः (गण प्रशंसयोः)'३।३।८६ ॥ इति, समुद्भ्यां हनोऽपि टिलोपो घत्वं च गणेऽभिधेये प्रशंसायां च गम्यमानायाम् । हनो गत्यर्थत्वाद् ‘गत्यर्था बुद्ध्यर्थाः' इति, 'उत्कटं हन्यते [उत्कर्षेण] ज्ञायते' इति व्युत्पत्त्या प्रशंसावगतिः । इह गणशब्देन 'प्राणिनां गणः' प्रोच्यते । सङ्घशब्दस्य तत्रैव 

५०   प्रसिद्धः, तेनाऽन्यत्र समूहे 'सङ्घातः' इति भवति । 'ब्राह्मणसङ्घातः' इत्यादौ प्राणिविषयत्वं शब्दान्तरकृतम्, न तु स्वाभाविकमित्यदोषः । यथा- श्रमणादिश्चतुर्विधः सङ्घः । मेघसङ्घादिस्तूपचारात् । २ सरति सार्थः । 'सृ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'यूथादयश्च'(चान्द्रोणा-२५९)इति सर्तेस्थक्, आत्वं रपरत्वं च । 'सर्तेर्णिच्च'(उणा-१६३)इति थन्प्रत्ययो (स्थन्प्रत्ययो) णित्त्वाद् वृद्धिरिति वा । यथा- पान्थ सार्थः । सजातीयानां विजातीयानां च जन्तूनां वृन्दे सङ्घसार्थौ स्याताम् । यथा- भिक्षुसङ्घः, वणिक्सार्थ इति । द्वे प्राणिवृन्दस्य ॥१४१२॥ कुलं तेषां सजातीनाम् 

६० 

१. ' -भ्यः' इति३ ॥ २. 'लाति' इति१॥ ३ '-ज्' इति१ ॥ ४ '-स्यैव' इति४.५॥ ५, 'आप्लवे' इति३॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, श्री-७३, पृ.९९ ॥ ७ 'स्तोम घायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८ 'पिट शब्दसङ्घातयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९, '-ङ्गम्' इति३॥ १०. 'श-' इति४.५॥ ११. '-द्वा' इति३॥ १२. 'कदेर्णित् पक्षिणि' इत्युणादिगणसूत्रम्, पक्षिण्यभिधेयेऽम्बच्, अत्राऽतथात्वाद् बाहुलकादम्बच् ॥ १२. 'रबि लबि अबि शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. '-दायः' इति५ ॥ १४ 'पुञ्ज-' इति३॥ १५. '-रम्बम्' इति१.३॥ १६. इतोऽग्रे २प्रतौ 'यु मिश्रणे' इति दृश्यते ॥ १७ 'गु-' इति४॥ १८. द. मा.धातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-२, पृ.३१८॥ १९. 'घञ्प्र-' इति३, 'घप्र-' इति५॥ २०. 'सज्जा-' इति५ ॥ २१. '-कार्थ' इति४.५ ॥

           १ तेषां देहिनां सजातीनां सजातीयानां समूहः कुलम् इत्यन्वयः । कोलति कुलम् , 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः । यथा विप्रकुलम्, मृगकुलम् । "कुलं जनपदे गृहे सजातीयगणे" [विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शो-१०-११] इति महेश्वरः ॥ 

                                                                                निकायस्तु सधर्मणाम् । 

           १ समानो धर्मो येषां ते सधर्माणः । 'धर्मा दनिच् केवलात्'५ ।४।१२४॥ इत्यनिच्, समानस्य सभावः, तेषां सधर्मणां समानशीलवतां वृन्दस्यैकं निकायः इति। 

१०   निचीयते निकायः । निपूर्वः 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'सङ्घ चानौत्तराधर्ये'३।३ ॥४२॥ इति घञ्, आदेश्च कः । यथा- वैयाकरणनिकाय:, चत्वारो देवनिकाया इति च ॥ वर्गस्तु सदृशाम् 

           १ सदृशां सदृशानां सजातीयानां प्राणिनां च वृन्दस्यैकं वर्गः इति। वृज्यते पृथक् क्रियते विजातीयेभ्य इति वर्गः । 'वृजी वर्जने'(अ.आ.से.), कर्मणि घञ्, कुत्वम् । यथा- ब्राह्मणवर्गः, त्रिवर्ग इति । "जात्या संस्थानादिना वा प्राणिभिरप्राणिभिर्वा समैस्तुल्यैरुपलक्षितं वृन्दं वर्ग:"[पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, श्री 

२०   २५६] इति मिश्राः ॥ 

                                                                 स्कन्धो नरकुञ्जरवाजिनाम् ॥१४१३॥ 

            १ स्कन्द्यते स्कन्धः। 'स्कन्दिर् गतिशोषणयोः' (भ्वा.प.अ.) । एकं नरकुञ्जरवाजिवृन्दस्य ॥१४१३॥ 

ग्रामो विषयशब्दास्त्रभूतेन्द्रियगुणाद् व्रजे । 

           १ विषयादिभ्यः षड्भ्योऽग्रे ग्रामशब्दः, सामर्थ्याद् विषयवृन्दे वर्तते । यथा- विषयवृन्दनामैकं विषयग्रामः । शब्दवृन्दस्यैकं शब्दग्रामः । आयुधवृन्दस्यैकम् अस्त्रग्रामः । भूतवृन्दस्यैकं भूतग्रामः । इन्द्रियवृन्दस्यैकम् इन्द्रियग्रामः । 

गुणवृन्दस्यैकं गुणग्रामः । यन्महेश्वरः-"ग्रामः स्वरे संव सथे वृन्दे शब्दादिपूर्वके''[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः,

३०   श्री-१४] । “ग्रामशब्दो वृन्दे समूहे वर्तते । आदिशब्दाद् विषयास्त्रभूतेन्द्रियगुणादिग्रह: "[ ]इति तट्टीका ॥ 

समजस्तु पशूनां स्यात् 

           १ संवीयते समजः । 'अज गतौ क्षेपणे च' (भ्वा.प.से.), 'समुदोरजः पशुषु'३।३।६९ ॥ इत्यप्, '-अघ अपोः'२।४ १५६ ॥ इत्युक्तेर्वीभावो न । एकं पशुसङ्घातस्य ॥ 

                                                                     समाजस्त्वन्यदेहिनाम् ॥१४१४॥ 

           १ संवीयते समाजः । 'अज गतौ क्षेपणे च' (भ्वा.प.से.), घञ् भावे । यथा- क्षोत्रियसमाजः । ___ अन्यदेहिनां पशुभ्योऽन्येषां प्राणिनां वृन्दस्यैकम् ॥१४१४॥ 

४०   शुकादीनां गणे शौकमायूरतैत्तिरादयः ।। 

            १ शुकादीनां गणे वृन्दे शुकानां समूहः शौकम् । 'तस्य समूहः ४।२।३७॥ इत्यण् । १ मयूराणां समूहो मायूरम् । १ तित्तिराणां समूहः तैत्तिरम् । कपोत (शुक)मयूरतित्तिरिभ्यः ‘अनुदात्तादेरञ्'४।२।४४॥ इत्यञ् । आदेः काकवर्तकोलूककादम्बादिग्रहः । एकैकं शुकमयू रतित्तिरवृन्दस्य पृथक् पृथक् ॥                     

                                               भिक्षादेर्भेक्षसाहस्रगार्भिणयौवतादयः ॥१४१५॥ 

           १ भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । १ सहस्राणां समूहः साहस्रम् । 'भिक्षादिभ्योऽण् ४।२।३८॥ १ गर्भि-

५०   णीनां समूहो गार्भिणम् इति । शालिक्षेत्रपङ्क्तिसमूह स्य नामेदं गर्भिण्या क्षेत्रपङ्क्त्यादिवाचकत्वाद् ‘अचित्त हस्ति-'४।२।४७॥ इत्यादिना ठकि प्राप्ते तद्वाधक: 'भिक्षा दिभ्योऽण् '४।२।३८ ॥ इत्यण, पुंवद्भावः । 'संयोगादिश्च' ६।४।१६६ ॥ इत्यन्प्रकृत्या गर्भवतीस्त्रीवचनात् तु ठको प्राप्तेरौत्सर्गिक एवाऽण्''[ ]इति न्यासकारः । अतो गर्भ __ वतीनां स्त्रीणां वृन्दस्याऽपि नाम गार्भिणमिति । १ 

१. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ २. '-ये' इति३॥ ३ -र्माणां' इति१.३॥ ४. '-याः' इति३॥ ५. '-शीनां' इति३ ॥ ६ 'अण्' इति१॥ ७ -हाः' इति३॥ ८ -रीणां' इति५॥ ९. 'शू-' इति५॥ १०. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. 'भस्याऽढे तद्धिते'(व इत्यनेन ॥ १२. "गर्भिणीनां समूहो 'भस्याऽढे तद्धिते' । 'सिद्धत्वात् प्रत्ययविधौ' इति पुंवद्भावेन स्त्रीप्रत्ययनिवृत्तिः, ततोऽण, तस्मिन् 'नस्तद्धिते' इति टिलोपः प्राप्तः, 'इनण्यनपत्ये' इति प्रकृतिभावान भवति ।" इति न्यासः, भा-३, ४।२।३८ ॥, पृ.५३४॥

"युवतिशब्दात् 'तस्य समूहः'४।२।३७॥ इत्यणि सिद्धे भिक्षादिषु अब्बाधनार्थं युवतिशब्दपाठसामर्थ्याद् ‘भस्याढे तद्धिते'(वा-६।३।३५॥)इति पुंवद्भावाभावे युवतीनां समूहो यौवतम्"[]इति जयादित्यः । प्रत्ययोत्पत्तेः प्रागेव पुंव द्भावेन तिप्रत्ययनिवृत्तौ नास्त्युदात्तादित्वमित्यो बाधक स्याभावे 'तस्य समूहः '४।२।३७॥ इत्येव सिद्धोऽणिति नार्थो भिक्षादिषु पाठेन । तदुक्तम्- "भिक्षादिषु युवतिशब्द पाठोऽनर्थकः, पुंवद्भावस्य सिद्धत्वात् ''(वा-४।२।३८॥)। पुंवद्भावश्च (पुंवद्भावस्य च) 'भस्याढे तद्धिते'(वा-६।३। 

१०   ३५ ॥)इति विषयसप्तमीत्वादिति युवतिशब्दादणि यौवन मिति । अत एव- "कलाकुशलयौवनम्[ ]इति प्रयोगः" []इति भागवृत्तिः । एवं चैतन्मते भिक्षादिषु पाठो नास्त्येव । कुतः सामर्थ्यात् पुंवद्भावाभावकल्पना, अतः पुंवत्त्वेऽणि यौवनमित्येव, एवं युवितशब्दस्य भिक्षादिषु पाठाङ्गीकारकृतो मतभेदः । अत्राऽऽदिशब्दादन्येऽपि भिक्षा दिगणोक्ता ज्ञेयाः ॥१४१५॥ 

गोत्रार्थप्रत्यान्तानां स्युरौपगवकादयः । 

           १ अपत्यं पौत्रप्रभृति ‘गोत्रम् '(४।२।३९॥) इति सूत्रसंज्ञितं गोत्रम्, तस्मिन्नर्थे विहिता येऽणादयः प्रत्यया 

२०   स्तेऽन्ते येषां ते गोत्रार्थप्रत्ययान्ताः, तेषाम् । उपगोर्गोत्रा पत्यानि औपगवाः, तद्वन्दनाम एकम् औपगवकम् । 'गोत्रोक्षोष्ट्रोरभ्र- '४।२।३९ ॥ इत्यादिना वुञ्, 'युवोरनाको' ७।१।१॥। आदिशब्दाद् गर्गस्य गोत्रापत्यसमूहो गार्ग कमित्यादयः ॥                 

                                           उक्षादेरौक्षकं मानुष्यकं वार्धकमौष्ट्रकम् ।१४१६ । स्याद् राजपुत्रकं राजन्यकं राजकमाजकम् । 

वात्सकौरभ्र के 

           १ उक्ष्णां समूह औक्षकम् । 'गोत्रोक्षोष्ट्र-'४ । २॥३९॥ इत्यादिना वुञ्, 'युवोरनाकौ७।१।१।।, 'नस्तद्धिते' ६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः । १ एवं मनुष्याणां समूहो 

३०   मानुष्यकम् । ‘गोत्रोक्षोष्ट्र-'४।२।३९ ॥ इत्यादिना वुञ् । १ वृद्धानां समूहो वार्धकम् । 'वृद्धाच्च'(वा-४।२। ३९॥)इति वुञ् । १ उष्ट्राणां समूहः औष्ट्रकम् ॥१४१६॥ १ राजपुत्राणां समूहो राजपुत्रकम् । १ राजन्यानां क्षत्रियाणां समूहो राजन्यकम् । सर्वत्र ‘गोत्रो क्षोष्ट्र- '४।२।३९॥ इत्यादिना वुञ्, 'अके राजन्यमनु ध्ययुवानः प्रकृत्या भवन्तीति वाच्यम्'(वा-४।२ ॥३९॥), तेन न यकारलोपः । १ राज्ञां समूहो राजकम् । अजानां समूहो आजकम् । १ वत्सानां समूहो वा त्सकम् । १ उरभ्राणां समूहः औरभ्रकम् । सर्वत्र 

४०   'गोत्रोक्षोष्ट्रोरभ्रराजराजन्यराजपुत्रवत्समनुष्याजाद् वुञ् '४।२। ३९॥ इति वुञ्, 'युवोरनाकौ'७।१।१॥ इत्यकादेशः ॥ 

                                                              कावंचिकं कवचिनामपि ॥१४१७॥ 

          १ कवचिनां सन्नाहयुक्तानां समूहः कावचिकम् । कवचिन्शब्दात् 'ठ कवचिनश्च'४।२।४१ ॥ इति ठ, 'ठस्येकः'७।३।५० ॥, 'नस्तद्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः, 'तद्धितेष्वचामादेः ७।२।११७ ॥ इत्यादिवृद्धिः ॥१४१७॥ 

हास्तिकं तु हस्तिनां स्यात् 

          १ हस्तिनां समूहः, प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्ग विशिष्टस्याऽपि ग्रहणाद् हस्तिनीनां समूहो वा हास्ति-

५०   कम् । 'अचित्तहस्तिधेनोष्ठक '४।२।४७॥ इति ठक् , 'ठस्येकः '७।३।५० ॥, 'किति च'७।२।११८॥ इत्यादि वृद्धिः, 'नस्तद्धिते'६।४।१४४ ॥ इति टिलोपः ॥ 

                                                                                 आपूपिकाद्यचेतसाम् । 

           १ अचेतसामचित्तवस्तूनामपूपानां समूह आपू पिकम् । 'अचित्तहस्तिधेनोष्ठक '४।२।४७॥, 'ठस्येकः' ७।३५० ॥, 'किति च'७।२।११८ ॥ इति वृद्धिः । आदि ग्रहणात् शाष्कुलिकमित्यादयः । “आपूपिकं शाष्कुलिक मेवमाद्यमचेतसाम्"[अमरकोषः३।२।४०॥] इत्यमरः ॥ 

१. 'अनुदात्तादेरञ्'४।२।४४॥ इत्यत्रि प्राप्ते ॥ २. "युवतिशब्दोऽत्र पठ्यते, तस्य ग्रहणसामर्थ्याद् पुंवद्भवो न भवति- 'भस्याऽढे तद्धिते' इति । युवतीनां समूहो यौवतम् ।" इति जयादित्यकृतकाशिकावृत्तिः, भा-३, ४।२।३८ ॥, पृ.५३४ ॥, ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, यो-२८०, पृ.३५६ ॥ ४ 'अनुदात्तादेरञ्'४।२।४४ ॥ इत्यस्य ॥ ५, "भिक्षादिषु युवितग्रहणानर्थक्यं पुंवद्भावस्य सिद्धत्वात्' इति वार्तिकपाठः ॥६ '-तम्' इति३॥ ७ 'गणोक्ता' इत्येव१॥ ८ "अपत्याधिकारादन्यत्र लौकिकमेव गोत्रं गृह्यते, न तु पारिभाषिकं गोत्रमिष्यते" इति 'स्त्री-पुंसाभ्याम्' इत्यादिसूत्रभाष्ये सिद्धान्तम् ॥ ९, '-न्' इति४॥ १०. '-र्धिकम्' इति५ ॥ ११. 'प्रकृत्याऽके राजन्यमनुष्ययुवानः' इति 

वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ १२. '-ष्याणां' इति५ ॥ १३. 'ठन्' इति३.४.५ ॥

धेनूनां धेनुकम् 

           १ धेनूनां समूहो धैनुकम् । 'अचित्तहस्ति-'४ । २।४७ ।। इति ठक्, 'इसुसुक्तान्तात् कः'७।३ ५१ ॥ इति ठस्य कः, 'किति च'७।२।११८ ॥ इति वृद्धिः ॥ 

                                                              धेन्वन्तानां गौधेनुकादयः ॥१४१८॥ 

           १ धेनुशब्दोऽन्ते येषां ते धेन्वन्ताः, तेषां धेन्वन्ता नाम्, गोधेनुवृन्दनामैकं गौधेनुकम्। गोशब्दोऽत्र बलीवर्द पर्यायः, अथवा सामान्येन सौरभेयीपर्यायः । धेनुशब्दश्च नवसूतिकायाः गोः पर्यायः, “धेनुस्तु नवसूतिका"[४।१२ 

१०   ६७॥] इति गोविशेषनामत्वात् । गावश्च धेनवश्च गोधेनवः, गोधेनूनां समूहो गोधेनुकम् (गौधेनुकम्) । 'अचित्त-' ४।२४७॥ इत्यादिना ठक्, 'इसुसुक्तान्तात् कः'७३५१॥, 'किति च'७।२।११८॥ इत्यादिवृद्धिः ॥१४१८॥ 

कैदारकं कैदारिकं कैदार्यमपि तद्गणे । 

           १ केदाराणां समूहः केदारकम् । 'केदाराद् यञ् च'४।२।४० ॥ इति सूत्रे चकारग्रहणाद् वु । २ केदाराणां समूहः कैदारिकम् । 'ठञ् कवचिनश्च'४।२। ४१॥ इति ठञ्, 'ठस्येक: ७।३।५०॥ । ३ केदाराणां समूहः कैदार्यम् । 'केदाराद् यञ् च'४।२।४० ॥ इति 

२०   यञ् । त्रीणि 'क्यारा' इति ख्यातस्य वृन्दस्य ॥ 

                                              ब्राह्मणादेाह्मण्यं माणव्यं वार्डव्यमित्यपि ॥१४१९॥ 

           १ ब्राह्मणानां माणवानां वाडवानां समूहः ब्राह्मण्यम्। 'ब्राह्मणमाणव-'४।२।४२ ॥ इत्यादिना यत् । २-३ मनो रपत्यानि मानवाः । मनुष्या अप्यपत्यत्वारोपेण मानवा इत्युच्यन्ते । यदा मानवस्य कुत्सादि विवक्ष्यते तदा 

   "अपत्ये कुत्सिते मूढे मनोरौत्सर्गिकः स्मृतः । 

    नकारः स च मूर्धन्यस्तेन सिद्धयति माणवः ॥१॥"

[काशिका४।१।१६१ ॥] इति नकारस्य णत्वम् । माण 

३०   वानां समूहः, वाडवानां समूहो माणव्यम्, वाडव्यम् । 

उभयत्र 'ब्राह्मणमाणव- '४।२।४२॥ इति यत् । अमरस्तु माणव्यं पृथगाह । 

   "माणवानां तु माणव्यं सहायानां सहायता । 

   हल्या हलानां ब्राह्मण्यवाडव्ये तु द्विजन्मनाम् ॥१॥"

[अमरकोषः३।२।४०-४१॥]इति, स्वमते तु सामान्य विशेषयोरभेदोपचारात् त्रयोऽप्येकार्था इति । ब्राह्मणा देरित्यत्राऽऽदिशब्दग्रहणाद् मानववाडवयोरेव ग्रहणम्, नाऽ न्येषाम् , 'ब्राह्मणमाणववाडवाद् यद्'४।२।४२ ॥ इति सूत्रे त्रयाणामेव ग्रहणात् । त्रीणि विप्रसमूहस्य ॥१४१९॥ 

गणिकानां तु गाणिक्यम् 

४०       १ गणिकानां समूहो गाणिक्यम् । 'गणिकाया यञ् वाच्यः'(वा-४।२४० ॥)इति यञ् । एकं गणिकासमूहस्य ॥ 

                                                                               केशानां कैश्यकैशिके । 

         १ केशानां समूह: कैश्यम् । 'के शाश्वाभ्यां यञ्छौ- '४।२।४८॥ इति यञ् । २ पक्षे ठजि (ठकि) कैशिकम् । द्वे 'केशसमूहस्य ॥ 

अश्वानामाश्वमश्वीयम् 

         १-२ अश्वानां समूह आश्वम्, अश्वीयं च । 'के शाश्वाभ्यां छ च(यञ्छौ)- '४।२।४८॥ इति छ:, छ स्येयादेशः, अन्यतरस्यां ग्रहणादणि आश्वम् । द्वे 

५०   अश्वसमूहस्य ॥ 

पशूनां पार्श्वमपि 

         १ पशूनां समूहः पार्श्वम् । 'पर्शोरण( )इत्यम् समूहेऽर्थे । "पार्श्व कक्षाधरे चक्रोपाय(चक्रोपान्ते) पशु गणेऽपि च"[विश्वप्रकाशकोशः, वान्तवर्गः, शो-२०]इति महेश्वरः । एकं पशूनां फरसीति ख्यातानां वृन्दस्य ॥ 

                                                                                           अथ ॥१४२०॥ वातूलवात्ये वातानाम् 

         १ वातानां समूहो वातूलः, पुंसि । 'वाता दूलोऽपि (वा-५।२।१२२ ॥)इत्यूलः। २ वातानां समूहो 

६० वात्या । 'पाशादिभ्यो यः'४।२।४९॥ । द्वे वायुसमूह स्य ॥१४२०॥ 

१. 'ठस्येकः' इति१.२.३ ॥ २. 'गो-' इति१.२.३.५ ॥ ३ 'गो-' इति१.३॥ ४ 'धेनवः' इत्येव४.५॥ ५, '-रिकं' इति४.५॥ ६ -रकं' इति४.५ ॥ ७ '-न्' इति४.५॥ ८ -न्' इति१॥ ९, -ङ्' इति३॥ १०. '-त्' इतिर ।। ११. 'केस्य-' इति३॥ १२. 'पर्वा णस् वक्तव्यः (वा-४।२।४३ ॥)इति वार्तिकं दृश्यते ॥ १३. '-न्' इति५ ॥ १४ -\' इति५॥ १५. द्र. काशिकावृत्ति:४।२।४२ ॥, भा-३, पृ.५३७॥, 'वातात् समूहे च'(वा-५।२।१२२)इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥

                                                                                   गव्यागोत्रे पुनर्गवाम् ।       

            १ गवां समूहो गव्या । 'खलगोरथात् '४।२। ५०॥ इति यत् । २ गवां समूहो गोत्रा । 'इनित्रकटय चश्च'४।२५१ ॥ इति त्रः, अजादित्वाट्टाप् । द्वावपि स्त्रि याम् । द्वे गोवृन्दस्य ॥ 

पाश्याखल्यादि पाशादेः 

           १ पाशानां समूहः पाश्या, स्त्रीलिङ्गः । 'पाशादिभ्यो यः'४।२।४९॥ । एकं पाशसमूहस्य । १ खलानां समूहः खल्या, स्त्रीलिङ्गः । 'खलगोरथात् '

१०   ४।२।५० ॥ इति यत् । एकं 'खलानुं समूह' इति ख्यातस्य । आदेस्तृण्याधूम्यादयः ॥ 

                                                                 __खलादेः खलिनीनिभाः ॥१४२१॥ 

           १ खलानां समूहः खलिनी, स्त्रीलिङ्गः । 'इनित्रकर्टयचश्च'४।२।५१॥ इतीनिः, 'ऋनोभ्यो ङीष् (ङीप्) '४।१५॥ । निभग्रहणादन्येऽपि कुन्दुमिनी(कुटु म्बिनी)प्रभृतयः ॥१४२१॥ 

                                                   __ जनता बन्धुता ग्रामता गजता सहायता । जनादीनाम् 

           १ जनानां समूहो जनता। १ बन्धूनां समूहो 

२०   बन्धुता। १ ग्रामाणां समूहो ग्रामता । १ गजानां समूहो गजता । १ सहायानां समूहः सहायता । 'ग्रामजनबन्धु सहायेभ्यस्तल'४।२।४३ ॥ इति तल्, तलन्तं स्त्रीलिङ्गम् । एते पञ्च गङ्गावत् ॥ 

                                          रथानां तु स्याद् रथ्या रथकंड्यया( -ट्यया) ॥१४२२॥ 

           १ रथानां समूहो रथ्या । 'खलगोरथात् '४। २५० ॥ इति यत्, टाप् । २ रथानां समूहो रथकड्या (-ट्या), तृतीयवर्गतृतीया(प्रथमा)न्तस्थाद्यान्तः । 'इनि 

त्रकड्य(-ट्य-)चश्च'४।२५१ ॥ इति कड्यच्(कट्यच्) । 

३०   द्वावपि स्त्रियाम् । द्वे रथसमूहस्य ॥१४२२॥ 

राजिलेखा तंतिवीथीमालाल्यावलिपतयः । 

धोरणी श्रेणी 

          १ राजते राजिः, स्त्रीलिङ्गः । 'राजृ दीप्तौ'(भ्वा. उ.से.), 'वसिर्वपिवदिराजिवजिध्वजिसदिहनिकमिकषि वाशिवारिभ्य इन् (इञ्) '(उणा-५६४), स च णित् । राजृधातोः 'इञ(इण)जादिभ्यः (वा-३।३।१०८॥)इती (-ण) वा । २ लिख्यतेऽनया लेखा । 'लिख अक्षर विन्यासे'(तु.प.से.), भिदादित्वादङ्, बाहुलकाद् गुणः । ३ तन्यतेऽनया ततिः । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'अनुपदात्तोपदेश-'६।४।३७ ॥ इति न्लोपः,

४०   'तितुत्र- '७।२।९॥इतीनिषेधः। ४ वीयते वीथिः । पृषोदरादिः, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१६४५॥)इति ङीषि वीथी । ५ मीयते माला । मलति (मल्यते) वा। 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), ज्वलादित्वाण्णः, टाप् । ६ आ अलति आलिः । 'अलञ् भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), आपूर्वः 'आङि इ:'( )इति इः । ७ आवलति आवलिः । 'वल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'इन् सर्व धातुभ्यः '(उणा-५५७)इतीन्, स्त्रीलिङ्गौ । ८ पञ्च्यते पतिः । 'पचि विस्तारे'( ), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । ९ धोरन्त्यस्यां धोरणी । 'धोर(धोर्ऋ) गतिचातुर्ये'(भ्वा.

५०   प.से.), 'करणाधिकरणयोश्च'३ ।३।११७॥ इत्यधिकरणे ल्युट्, गौरादिः । १० श्रीयते श्रेणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः, पुंसि हरिवत्, स्त्रियां बुद्धिवत् । 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), '-श्रियुहात्वरिभ्यो नि:'(पञ्चपाधु-४९१, दशपाधु-१।२१॥) इति निः, 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि श्रेणी । अत्र सान्तराला पतिः, यथा- तरुपतिः, सौध पतिः, निरन्तराला राजिः, यथा- तृणराजिः, रोमराजि रिति भेदोऽत्र नाऽऽश्रितः । दश पतेः ॥ 

                      उभौ तु द्वौं 

            १ उँभतः पूरयतो द्वित्वमिति उभौ, [द्वौ] । 

६०   ___ 'उभ उम्भ पूरणे'(तु.प.से.), तुदादिपरस्मैपदिनौ, 'इगु 

पध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, त्रिलिङ्गो द्विवचनान्तश्च । 

१. '-ड्य-' इति२.३.४॥ २ '-नउ' इति३॥ ३ -नि' इति३॥ ४ काशिकावृत्तिसम्मतपाठः, 'गजसहायाभ्यां चेति वक्तव्यम्'(वा ४।२४३॥)इति वार्तिकस्वरूपम् ॥ ५ '-वदिवपि-' इति३.४.५॥ ६ अनुपयुक्तः प्रतिभाति ॥ ७ -न्' इति३ ॥ ८. '-पि' इति३॥ ९. स्वामिमतेऽयं पाठः, 'वल वल्ल संवरणे ('सञ्चरणे च' इत्यधिक: सायणमते)' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १०. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. '-ङ्गोऽयम्' इति३॥ १२. 'वहिश्रिश्रुयुग्लाहात्वरिभ्यो नित्' इति पञ्चपाद्याम् , 'वहिश्रियुश्रुग्लाहात्वरिभ्यो नित्' इति दशपाद्याम् ॥ १३. 'उम्भ-' इति१.२.४.५ ॥

'उभे₹श्च'(दशपाधुणा-१।६९)इति सूत्रेण उभेरिप्रत्ययः, धातोश्च द्वे' इत्यादेशः, द्विशब्दो नित्यद्विवचनान्तः, त्रि लिङ्गः । द्विनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                       युगलं द्वितयं द्वयम् ॥१४२३॥ युगं द्वैतं यमं द्वन्द्वं युग्मं यमलयामले । 

          १ युज्यते युगलम् । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), वृषादित्वात् कलच्, न्यक्वादित्वात् कुत्वम् । “युगं लाति युगलम्'[]इति धर्मवृत्तिः । २-३ द्वौ अवयवावस्य 

द्वितयम् । 'सङ्ख्याया अवयवे तयप्'५।२।४२ ।।, 'द्वि 

१०   त्रिभ्यां तयस्याऽयज् वा'५।२।४३ ॥ इति तयपोऽयजा देशे द्वयम् । यत्काशिका- "तयग्रहणं स्थानिनिर्देशा र्थम्, अन्यथा प्रत्ययान्तरमप्ययज् विज्ञायेते, तत्र को दोषः, त्रयी गतिरिति तयप्निबन्धन ईकारो न स्यात्''[काशिका वृत्तिः, भा-४, ५।२।४३॥] । एते त्रयः स्त्रीक्लीबलिङ्गाः ॥१४२३॥ ४ युज्यते युगम् । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), घञर्थे कः, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । ५ द्वयोर्भावो द्विता, द्वितैव द्वैतम् । प्रज्ञादित्वादण् । ६ यच्छति यमम् । 'यमु नियमने'( ), अच् । ७ वन्द्यते द्वन्द्वम् । 'द्वन्द्वं सहस्यमपादान(मर्यादा)वचन-'८।१।१५॥ इति साधुः । 

२०   स्वामी तु- मिथुनद्वन्द्वयोः पर्यायमाहे । दन्द्वमित्यपि । यद् गौड:- "युगलद्वन्द्वदन्द्वानि''[]इति, "द्वन्द्व दन्द्वम्"[ ]इति शब्दप्रभेदश्च । ८ युज्यते युग्मम् । 'युजिर् योगे'(रु. उ.अ.), 'युजिरुचि-'(उणा-१४३)इति मक्, युजेः कुत्वं च । ९ यच्छति यमलम् । वृषादित्वात् कलच् । यमं लातीति वा । १० यमलमेव यामलम् । प्रज्ञादित्वादण् । जकुटमपि । दश युगलस्य ॥ 

पशुभ्यो गोयुगं युग्मे परम् 

          १ पशुनामभ्यः परं युग्मे द्वित्वे वाच्ये गोयुगं प्रयुज्यते। यथा- गवोर्द्वित्वं गोगोयुगम्, धेन्वोरथवा वृषयो 

३०   व॑ित्वमित्यर्थः, एवमश्वयोर्वृित्वमश्वगोयुगम् । 'द्वित्वे गोयुगच्' (वा-५।२।२९ ॥) इति गोयुगप्रत्ययः। एवमोष्ट्रगोयुगमित्यादि। 

                                                                         षट्त्वे तु षड्गवम् ॥१४२४॥      

          १ पशुनामभ्यः परं षट्वे वाच्ये षड्गवम् इति प्रयुज्यते । यथा- हस्तिनां षट्त्वं हस्तिषड्गवम् । 'षट्त्वे षड्गवच'(वा-५।२।२९॥)इति षड्गवच्प्रत्ययः । एव मश्वषड्गवमिति । 'छ हाथी' इति भाषा ॥१४२४॥ 

परः शताद्यास्ते येषां परा सङ्ख्या शतादिकात्। 

          १ येषां सङ्ख्येयानां शतादिकात् शतात् सहस्राच्च परा उत्तरा सङ्ख्या ते परःशताः, आद्येन पर:सहस्राः (पर:सहस्रादयः) । ‘पञ्चमी'२।१।३७॥ इति योगविभागात् 

४०   समासः, राजदन्तादित्वाच्छतसहस्रयोः परनिपातः, पार स्करादित्वात् सुदै सुटोऽभक्तत्वान्न विसर्जनीयः । “पर: सहस्राः शरदस्तपांसि"[उत्तररामचरितम् ११५॥ इति भव भूति: । वाच्यलिङ्गश्चाऽयमिति विशेष्यनिघ्ने निबद्धः । सङ्ख्यानमात्रेऽपि पर:शतादिशब्दो वर्तत इति परःशतं पर: सहस्रं गवामिति भवति ॥ 

प्राज्यं प्रभूतं प्रचुर बहुलं बहु पुष्कलम् ॥१४२५॥ 

भूयिष्ठं पुरुहं भूयो भूर्यदभ्रं पुरु स्फिरम् । 

          १ प्राज्यते प्रकर्षेण काम्यते प्राज्यम् । 'अज गतौ क्षेपणे च'(भ्वा.प.से.), प्रापर्वः, क्यपि साधुः। २ 

५०   प्रभवति स्म प्रभूतम् । ३ प्रकर्षण चीयते प्रचुरम् । पृषोदरादिः । प्रपूर्वाच्चोरयतेरर्चि वा। प्रगता चुरा अस्माद् वा । ४ 'बृहतेनलोपश्च(उणा-२६६)इत्युलचि पृथुलवद् बहुलम् । बहूनर्थान् लातीति वा । ५ बंहति बहु । 'लचिबंह्योनलोपश्च '(उणा-२९)इति कुः । ६ पुष्णाति पुष्यति वा पुष्कलम् । 'पुष पुष्टौ'(भ्वा.प.से., दि.प.अ., त्र्या.प.से.), 'पुषेः(पुषः) कलन्-'(दशपाधुणा-८।११८॥), स च कित् ॥१४२५॥ ७ अतिशयेन बहु भूयिष्ठम् । बहुशब्दादतिशयेऽर्थे इष्ठन्, 'इष्ठस्य यिट् च'६।४।१५९ ॥ 

१. 'उभौ द्वि च' इति१॥ २. 'द्वि' इति३॥ ३ द्र. अम.क्षीर.२ ५।३९ ॥, पृ.१३२ ॥, स्वोपज्ञटीका६।१४२३॥, पृ.३१८॥ ४ काशिका वृत्तौ 'तयप्' इत्यस्य स्थाने 'तय-' इति दृश्यते ॥ ५ '-यते' इति३॥ ६ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्गः, शो-२५३, पृ.३२७॥ ७ 'द्व-' इति४.५॥ ८ तुलनीयोऽमरकोषः३।१६४॥ ९ '-टि' इति३॥ १०. '-तः' इति३॥ ११. 'क्षेपणे च' इति २.३.४.५प्रतिषु नास्ति ।।, 'अज गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. '-च्चोरचि' इति५ ॥ १३. 'बॅहेर्नलोपश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ वस्तुतोऽनेनेसिः, न त्वुलच, अथ च 'स्थावङ्कि-'(हैमोणा-४८६)इत्युलो नलुक् चेति समाधेयम् ॥

इति बहोर्भूरादेशः, इष्ठस्याऽऽदेर्लोपः, तस्य यिडागमश्च । ८ पूर्वति (पुरु इति) हूयते पुरुहम् । 'ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च'(भ्वा.उ.अ.), 'क्वचिड:'( )इति डः, पृषो दरादिः । पुरुं जिहीते वा । 'ओहाङ् गतौ'(जु.आ.अ.), 'अन्येभ्यो(अन्यत्रा)ऽपि-'(वा-३।२।४८ ॥)इति डः । ९ अतिशयेन बहु भूयः, सकारान्तः। बहुशब्दादीयसुन्प्रत्ययः, 'बहोर्लोपो भू च बहोः '६।४।१५८॥ इति बहोभूरादेशः, ईयसुन आदेर्लोपः । १० भवतीति भूरि । 'अदिशुभि भूभ्यः क्रि: '(उणा-५०५)इति क्रिः । ११ न दभ्रम् 

१०   अदभ्रम् । १२ पूर्यते पुरु । 'पृ पालनपूरणयो: '(जु.प.से), 'पृभिदिव्यधिगृधिधृषिहृषिभ्यः कुः'(दशपाधुणा १।१०८॥ इति कुः, 'उदोष्ठ्यपूर्वस्य'७।१।१०२ ॥ इति ऋत उत्वम्, 'उरण रपरः'१।१५१॥ । 'पूरी आप्यायने'(चु. उ.से), अस्माद्वा, बाहुलकादुण, ह्रस्वत्वं चेति वा । १३ स्फायते स्फिरम् । 'स्फायी वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), 'अजि रशिशिर-'(उणा-५३)इत्यादिना साधुः । “तरप्तमपौ घः' १।१।२२॥ इत्यत्र स्वार्थे तरबस्तीति सामान्येन ज्ञापकात् स्वार्थेऽपि तरबादयो भवन्ति, तेन बहुतरं भूयः, भूयिष्ठम्, एतेषु तरबादयः स्वार्थ एव, अन्यथाऽतिशायनस्याऽऽधि 

२०   क्यात् पर्यायता न स्यात्''[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्य 

निघ्नवर्गः), श्रो-६३]इति मिश्राः । त्रयोदश प्रचुरस्य ॥ 

                                          स्तोकं क्षुल्लं तुच्छमल्पं दभ्राणुतलिनानि च ॥१४२६॥ तनु क्षुद्रं कृशम् 

          १ स्तूयते स्तोकम्। बाहुलकाद् ‘इण्भीकापा-' (उणा-३२३)इति कन् । 'ष्टुच प्रसादे'(भ्वा.आ.से.), घञि, 'चजो:-'७।३।५२ ॥ इति कुत्वं वा । २ क्षुधं लाति क्षुल्लम् । 'आतोऽनुपसर्गे क:'३।२।३॥ । ३ तुदति तुच्छम् । बाहुलकात् छः । ४ अल्यते वारयितुं 

शक्यते अल्पम् । 'अलञ् भूषणादौ '(भ्वा.प.से.),

३०   'खष्पशिल्पशल्य(शष्प)-'(उणा-३०८)आदिसूत्रे बाहुल कात् पम्पावन्निपातनात् साधुः । ५ दभ्यते दभ्रम् । 'दम्भु दम्भने '(स्वा.प.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०) इत्यादिना रक् । ६ अणति अणुः । अणरणेत्यादयो धातवः शब्दार्थाः (भ्वा.प.से.), 'अणश्च'(उणा-८)इत्युः। ७ तल्यते तलिनम् । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.उ.से.), बाहुलकात् तुहिनवदिनन् ॥१४२६॥ ८ तन्यते तनु । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'भृमृशीतृ-'(उणा-७)इत्यादिना उप्रत्ययः । ९ क्षुद्यते क्षुद्रम् । 'क्षुद सञ्चूर्णने '( ), '-सम्पेषणे (रु.उ.अ.) वा, ‘स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)

४०   इत्यादिना रक् । १० कृश्यति कृशम् । 'कृश तनूकरणे' (दि.प.से.), 'अनुपसर्गात् फुल्लक्षीब-'८।२५५ ॥ इति साधुः । सामान्येन दश स्तोकस्य ॥ 

                                                                          सूक्ष्मं पुनः श्रुक्ष्णं च पेलवम् । 

           १ सूच्यते सूक्ष्मम् । ‘सूच पैशुन्ये'(चु.प.से.), 'सूचेः स्मन् (उणा-६१६)इति स्मन् । सुष्ठ उक्ष्यते वा। 'उक्ष सेचने'(भ्वा.प.से.), घञ् । “सायं सूक्ष्म मसृण मसकृत्''[ ]इति दन्त्यादावूष्मविवेकात् । २ श्रुिष्यते शुक्षणम् । 'झूिष आलिङ्गने'(दि.प.अ.), 'झूिषेरच्चोप धायाः '(उणा-२९९)इति क्स्नः, उपधायाश्चाऽऽत्वम् । ३ 

५०   फेल्यते . क्षिप्यते पेलवम् । 'पिल प्रेरणे ( ) । त्रीणि अतिस्तोकस्य ॥ 

तुटौ मात्रा लवो लेशः कणः 

         १ तुटति तुटि:, स्त्रियाम् । 'तुट तोडने '(तु. प.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन्, ‘इगुपधात् कि:'(उणा ५५९)इति किा, तुर्यवर्गाद्यपञ्चमस्वरादिरयम्, तत्र । 'त्रुटि:'[अम.क्षीर.३।१।६२ ॥]इति स्वामी । २ मीयते-- ऽल्पत्वाद् मात्रा । 'माङ् माने'(दि.आ.अ.), ष्ट्रन्, स्त्री 

१. 'पुरं' इति४.५ ॥ २. 'अदिशदिभूशुभिभ्यः क्रिन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ३ '-रु:' इति३॥ ४ 'पृ-' इति१.२॥ ५, दशपाधुणादिगणसूत्रे 'कुः' इति न दृश्यते ॥ ६ 'ऊ' इति५॥ ७ अनुपयुक्तः प्रतिभाति, 'अस्माद्वा' इत्यत्रोक्तत्वात् ॥ ८ '-शयेनास्या-' इति१॥ ९. बाहुलकत्वादेव ककारस्येत्संज्ञा न ॥ १०. '-नुः' इति१.३॥ ११. 'क्षुदिर् सम्पेषणे ('संपेषे' इति स्वामी)' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. -यी-' इति१.२.४.५॥ १३. '-च' इति१॥ १४ 'स्मान्' इति४.५ ॥ १५. '-क्ष्म' इति४.५ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, प्राणिवर्गः, श्री-६१, पृ.६०॥ १७ क्षे-' इति३॥ १८. १.२प्रत्यो स्ति, अयं धातुपाठः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १९. 'अतिसूक्ष्मस्य' इति१ ॥ २०. 'त्रु-' इति इति१.४ ॥, 'त्रुटौ' इति मूलं स्वोपज्ञटीका च ॥ २१. 'त्रु-' इति१॥ २२. 'तुट कलहकर्मणि' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २३. इगुपधादित्यनेनेन्प्रत्ययस्य विधानम्, स च किदिति सम्यक् ॥

लिङ्गः । ३ लूयते लवः । 'लूञ् छेदने'(त्र्या.उ.से.), 'ऋदोरप्'३।३१५७॥ इत्यप् । ४ लिश्यते लेशः । “लिश अल्पीभावे'(दि.आ.अ.), तालव्यान्तः, पचाद्यच् । ५ कणति निमीलति कणः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'कण निमीलने' (चु.उ.से.), अच् । पञ्च लवस्य । मात्रातुटिलव लेशकणाणव एते षडाविष्टलिङ्गाः, लवादित्रयं धर्ममात्रेऽपि वाच्यलिङ्गं वा (च)। “छिद्रमात्रेऽप्यरेर्मखम्(र्मुखम्?)" []इति दृश्यते, लवादित्रयं विकृष्टे धर्ममात्रेऽपि दृश्यते। कवयस्तेषां त्रिलिङ्गत्वमिच्छन्ति । "कुशलवमनेन प्राप्य 

१०   लोकोत्तरत्वम्''[]इति विक्रमार्कप्रयोगः।"[पदचन्द्रिका, भा ३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्री-६२]इति मिश्राः ॥ 

                                                                                 ह्रस्वं पुनर्लघु ॥१४२७॥ 

         १ ह्रसति हीयते दीर्घापेक्षया ह्रस्वम् । 'ह्रस शब्दे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् 'ह्रस्वं लघु'१।४।१० ॥ इति निर्देशाद् वा वप्रत्ययः, 'उल्वादयश्च'(उणा-५३५)इति वा साधुः । २ लथ्यते लघु । 'लघि गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'लबिंह्योनलोपश्च'(उणा-२९)इति कुः । सामान्येन द्वे लघोः ॥१४२७॥ 

अत्यल्पेऽल्पिष्ठमल्पीयः कनीयोऽणीय इत्यपि । 

२०       १ अति अतिशयेनाऽल्पम् अत्यल्पम्, तत्र । २-३ अतिशयेनाऽल्पः अल्पिष्ठः, अल्पीयः । यथाक्रम मतिशयेऽर्थे इष्ठन्नीयसुनौ । ४ अतिशयेनाऽल्पं कनीयः । अतिशयेऽर्थे ईयसुनि, 'युवाल्पयोः कनन्यतरस्याम्'५।३। ६४॥ इति कनादेशः । कनिष्ठमपि । ५ अतिशयेनाऽणु अणीयः । अणशब्दादतिशयेऽर्थे ईयसुनि टिलोपः । एते त्रयोऽपि सकारान्ताः । पञ्चाऽतिलघोः ॥ 

दीर्घायते समे 

           १ दृणाति ह्रस्वभावमिति दीर्घम् । 'दृ विदारणे' (त्र्या.प.से.), 'दृणातेर्घक् '(दशपाधुणा-३७१ ॥) इति 

३०   घक्, 'ऋत इद्धातोः'७।१।१०० ॥ इतीकारोऽन्तादेशः, 'उरण __ रपरः'१।१५१॥, 'र्वोरुपधायाः-'८।२७६ ॥ इति दीर्घः। २ 

आयच्छति स्मेति आयतम् । 'यमु नियमने'(भ्वा.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-'६४।३७ ॥ इति न्लोपः । द्वे 'लांबा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                    तुङ्गमुच्चमुन्नतमुद्धरम् ॥१४२८॥ प्रांशूच्छ्रितमुदग्रं च 

           १ तुज्यते (तुज्यते) हिंस्यते तुङ्गम् । 'तुजि हिंसायाम् '(भ्वा.प.से.), 'तुजि पालने'(भ्वा.प.से.), वा, अस्माद् घञि, 'चजोः- '७।३५२॥ इति कुत्वम् , वार्तिककारमते तु न्यवादित्वात् कुत्वम्। २ उच्चिनोति 

४०   उच्चम् । उत्पूर्वात् चिनोतेः 'अन्येभ्योऽपि-'३।२।१०१।। इति डः । उच्चस्त्वमत्राऽस्तीति, अर्शआदित्वादचि वा 'अव्ययानां भमात्रे टिलोप:'(वा-७।३।४॥)। ३ ऊर्ध्वं नतं नमनमस्य उन्नतम् । ४ उद्गता धूरस्य उद्धरम् । 'ऋक्पूरब्धूः- '५।४।७४॥ इत्यप् ॥१४२८॥ ५ प्रकृष्टा अंशुर्दीप्तिरस्य प्रांशु । ६ उदूर्ध्वं श्रितम् उच्छ्रितम् । ७ उद्गतमग्रमस्य उदग्रम् । सप्त उच्चस्य ॥ 

                                                                                  न्यग् नीचं ह्रस्वमन्थरे । खर्वं कुब्जं वामनं च 

           १ न्यञ्चतीति न्यक् । 'अञ्च गतिपूजनयो: '(भ्वा.

५०   प.से.), 'ऋत्विग्-'३।२१५९॥ आदिना क्विन्, “क्विन्प्रत्य यस्य कुः'८।२।६२॥ । न्यञ्चौ, न्यञ्चः इत्यादि पुंसि, 'अनिदिताम्-'६।४।२४॥ इति न्लोपे, ('अच:'६।४।१३८ ॥ इत्यकारलोपे), 'चौ७।४।२६॥ इति दीर्घत्वे, नीची, नीच्यौ इत्यादि नदीवत् । न्यक् -न्यग्, नीची, न्यञ्चि इत्यादि क्लीबे । [२ न्यञ्चति न्यग्भवति, निकृष्टं चिनोति वा नीचम् । 'अन्येषामपि-'६।३।१३७॥ इति दीर्घः । यद्वा अञ्चेः क्विन्, तत ऊर्णनाभवदच्, 'अचः '६।४।१३८ ॥ इत्यकारलोपः, 'चौ७।४।२६ ॥ इति दीर्घ:]। ३ ह्रसति 

स्वम् । 'ह्रस शब्दे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात्, ‘ह्रस्वं 

६०   लघु'१।४।१०॥ इति निर्देशाद् वा वप्रत्ययः । ४ मनाति मन्थरम् । 'मन्थ विलोडने'(त्र्या.प.से.), बाहुलकाद् 

१. '-ति' इति२.४.५ ॥ २. '--' इति१.३॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, प्राणिवर्गः, श्रो-६२, पृ.६१ ॥, तत्र- "छिद्रमण्वप्योर्मुखम्" इति दृश्यते ॥ ४ '-ति' इति४.५॥ ५ '-घुः' इति३.४॥ ६ -त्वम्' इति१॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः३।१६२॥ ८ ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ९. '-रा-' इति१॥ १०. '-द्धरम्' इति१.३.४॥ ११. '-शु' इति१.२.४.५ ॥ १२. 'नियतमञ्चतीति' इति३॥ १३. '-प्' इति४.५ ॥ १४.

कोष्ठान्तर्गतपाठः रप्रतौ नास्ति ॥ १५. सर्वादशेषु नीचशब्दस्य व्युत्पत्तिर्न दृश्यते, अथ च कोष्ठान्तर्गतपाठोऽस्माभिः स्थापितः ॥

'अर्तिकमिभ्रमि-'(उणा-४१२)इत्यादिनाऽरन् । ५ खर्वति खर्वम् । 'खर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ६ कूयते कुब्जम् । पृषोदरादिः । ७ वामं ह्रस्वत्वमस्य वामनम्। पामादित्वान्नः । सप्त नीचस्य ॥ 

                                                                   विशालं तु निशङ्कटम् ॥१४२९॥ पृथूर पृथुलं व्यूढं विकटं विपुलं बृहत् । 

                                            स्फार वरिष्ठं विस्तीर्णं तत बहु महद् गुरु ॥१४३०॥ 

          १-२ विस्तृतं विशालम्, विशङ्कटम् । 'वे:

१०   शालच्छङ्कटचौ'५।२।२८ ॥ इति सूत्रेण साधू, द्वे अपि तालव्यशे ॥१४२९॥ ३ प्रथते पृथु । 'प्रथ प्रख्याने' (भ्वा.आ.से.), 'प्रतिम्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च' (उणा-२८)इति कुः। ४ इयर्ति उरु:( उरु), पञ्चम स्वरादिः । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्ने रुर्वा'( ) इत्यु, उ च धातोरादेशः। ५ पृथुत्वयोगात् पृथुलम् । सिध्मादित्वाल्लः(-ल्लच्)। ६ विवहति स्मेति व्यूढम् । विपूर्वः 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'हो ढः'८।२।३१॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम्, ष्टुत्वम् , 'ढो ढे लोप:'८।३।१३ ॥, 'लोपे 

२०   पूर्वस्य दीर्घोऽणः '६।३।१११ ॥, 'इको यणचि'६१७७॥ । ७ विस्तृतं विकटम् । " 'वेः [शालच्छङ्कटच्' इति [शङ्क टच्, 'सम्प्रोदश्च-'५।२।२९॥ इति चात् कटच्" [ ]इत्यन्ये । ८ विशेषेण पोलयति विपुलम् । 'पुल महत्त्वे'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । ९ बृहंति बृहत्। 'बृहि वृद्धौ '(भ्वा.प.से.), 'वर्तमाने पृषद् बृहन्महत्- '(उणा--२४१)इति साधुः, वाच्यलिङ्गत्वात्, बृहन्तौ, बृहन्तः इत्यादि पुंसि, बृहती, बृहत्यौ इत्यादि स्त्रियाम्, बृहत् , बृहती, बृहन्ति इत्यादि क्लीबे । १० स्फायते स्फारम् । 'स्फायी वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.),

३०   स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इति रक्, 'लोपो व्योर्वलि' ६।१६६॥ इति यलोपः । ११ अतिशयेन उरु वरिष्ठम् । उरुशब्दादतिशयेऽर्थे इष्ठन्प्रत्ययः, 'प्रियस्थिरस्फिरोरु- '६।४। १५७ ॥ इत्यादिना उरुशब्दस्य वरादेशः । १२ विस्तृणाति स्म विस्तीर्णम् । 'स्तृञ् आच्छादने'(स्वा.उ.अ.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ॥, 'ऋत इद्धातो:'७।१।१०० ॥, 'उरण रपरः' ११५१॥, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ।। इति नत्वम्, ‘र्वोरुप धायाः-'८।२७६ ।। इति दीर्घः । १३ तन्यते ततम् । 'तनु विस्तारे'(तु.उ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'अनु दात्तोपदेश-६।४।३७ ॥ इत्यनुनासिकलोपः । १४ बंहति बहु । 'बंहि (बहि) वृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'लबिंद्यो-

४०   नलोपश्च'(उणा-२९)इति कुः। १५ माते महत्, वाच्य लिङ्गः। 'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'वर्तमाने पृषद् बृहन्महत्-'(उणा-२४१)इत्यादिना निपातः । १६ गिरति गुरुः । ‘ग निगरणे'(तु.प.से.), 'कृग्रोरुच्च'(उणा-२४)इति कुः, उकारश्चान्तादेशः । षोडश विस्तीर्णस्य ॥१४३०॥ 

दैर्घ्यमायाम आनाहः 

          १ दीर्घस्य भावो दैर्घ्यम् । 'गुणवचन-'५।१ । १२४॥ इत्यादिना घ्यञ् । २ आयति आयामम् (आयामः ) । आङ् पूर्वो 'यमु नियमने'( ), भावे घञ् । ३ आनह्यतेऽनेन आनाहः । 'नह (णह) बन्धने '(दि.

५०   उ.अ.), करणे घञ् । त्रीणि 'लांबपर्णउ' इति ख्यातस्य॥ 

                                                                               आरोहस्तु समुच्छ्यः । उत्सेध उदयोच्छ्रायौ 

           १ आरोहणम् आरोहः । आपूर्वः ‘रुह प्ररोहे' (भ्वा.प.अ.), भावे घञ् । २ समुच्छ्रयणं समुच्छ्रयः । "श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), ‘एरच्'३।३ ५६॥ । ५ 'उदि श्रयतियौतिपुद्रुवः '३।३।४९ ॥ इति घजि पक्षे उच्छ्रायः । समुच्छ्रय इत्यत्र "यद्यपि 'उदि श्रि(श्र)-'३।३।४९ ॥ इत्यादिना नित्यो घने ‘प्राप्तस्तथाऽपि 'विभाषाऽऽङि रुप्लुवोः'३।३।५० ॥ इत्यतः सिंहावलोकितन्यायेन विभाषा-

६० 

१. '-म' इति१.३॥ २. '-रुः' इति१.३.४.५ ॥ ३ -धुः' इति१॥ ४ 'महति ह्रस्वश्च'(उणा-३१)इत्युणादिगणसूत्रम्, ऊर्गुब्धातोर्लक्ष्यी कृत्य कुप्रत्ययविधानं भवति ॥, 'अर्तेरुच्च'(चान्द्र. उ. ११६)इति चान्द्रोणादिगणे ॥ ५ 'उच्च' इति१.२॥ ६ 'पृथुयो-' इति१॥ ७.. 'पोलति' इति५॥ ८ 'दृह दृहि बृह बृहि वृद्धौ' इति स्वामिसायणौ, 'तृह तृहि दृह दृहि वृह वृहि वृद्धौ' इति मैत्रेयः ॥ ९. 'स्फायी-' इति१.२॥ १०. 'उर-' इति५॥ ११. '-गाः' इतिर ॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः२६११४॥ १३. '-j' इति१, '-णौ' इति४, '-उं' इति५॥ १४ '-च्छ्राय' इति४.५॥ १५. '-बि' इति१॥

'अर्तिकमिभ्रमि-'(उणा-४१२)इत्यादिनाऽरन् । ५ खर्वति खर्वम् । 'खर्व गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ६ कूयते कुब्जम् । पृषोदरादिः । ७ वामं ह्रस्वत्वमस्य वामनम्। पामादित्वान्नः । सप्त नीचस्य ॥ 

                                                                   विशालं तु निशङ्कटम् ॥१४२९॥ पृथूर पृथुलं व्यूढं विकटं विपुलं बृहत् । 

                                            स्फार वरिष्ठं विस्तीर्णं तत बहु महद् गुरु ॥१४३०॥ 

          १-२ विस्तृतं विशालम्, विशङ्कटम् । 'वे:

१०   शालच्छङ्कटचौ'५।२।२८ ॥ इति सूत्रेण साधू, द्वे अपि तालव्यशे ॥१४२९॥ ३ प्रथते पृथु । 'प्रथ प्रख्याने' (भ्वा.आ.से.), 'प्रतिम्रदिभ्रस्जां सम्प्रसारणं सलोपश्च' (उणा-२८)इति कुः। ४ इयर्ति उरु:( उरु), पञ्चम स्वरादिः । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्ने रुर्वा'( ) इत्यु, उ च धातोरादेशः। ५ पृथुत्वयोगात् पृथुलम् । सिध्मादित्वाल्लः(-ल्लच्)। ६ विवहति स्मेति व्यूढम् । विपूर्वः 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'हो ढः'८।२।३१॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम्, ष्टुत्वम् , 'ढो ढे लोप:'८।३।१३ ॥, 'लोपे 

२०   पूर्वस्य दीर्घोऽणः '६।३।१११ ॥, 'इको यणचि'६१७७॥ । ७ विस्तृतं विकटम् । " 'वेः [शालच्छङ्कटच्' इति [शङ्क टच्, 'सम्प्रोदश्च-'५।२।२९॥ इति चात् कटच्" [ ]इत्यन्ये । ८ विशेषेण पोलयति विपुलम् । 'पुल महत्त्वे'(भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । ९ बृहंति बृहत्। 'बृहि वृद्धौ '(भ्वा.प.से.), 'वर्तमाने पृषद् बृहन्महत्- '(उणा--२४१)इति साधुः, वाच्यलिङ्गत्वात्, बृहन्तौ, बृहन्तः इत्यादि पुंसि, बृहती, बृहत्यौ इत्यादि स्त्रियाम्, बृहत् , बृहती, बृहन्ति इत्यादि क्लीबे । १० स्फायते स्फारम् । 'स्फायी वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.),

३०   स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इति रक्, 'लोपो व्योर्वलि' ६।१६६॥ इति यलोपः । ११ अतिशयेन उरु वरिष्ठम् । उरुशब्दादतिशयेऽर्थे इष्ठन्प्रत्ययः, 'प्रियस्थिरस्फिरोरु- '६।४। १५७ ॥ इत्यादिना उरुशब्दस्य वरादेशः । १२ विस्तृणाति स्म विस्तीर्णम् । 'स्तृञ् आच्छादने'(स्वा.उ.अ.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ॥, 'ऋत इद्धातो:'७।१।१०० ॥, 'उरण रपरः' ११५१॥, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ।। इति नत्वम्, ‘र्वोरुप धायाः-'८।२७६ ।। इति दीर्घः । १३ तन्यते ततम् । 'तनु विस्तारे'(तु.उ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'अनु दात्तोपदेश-६।४।३७ ॥ इत्यनुनासिकलोपः । १४ बंहति बहु । 'बंहि (बहि) वृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'लबिंद्यो-

४०   नलोपश्च'(उणा-२९)इति कुः। १५ माते महत्, वाच्य लिङ्गः। 'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'वर्तमाने पृषद् बृहन्महत्-'(उणा-२४१)इत्यादिना निपातः । १६ गिरति गुरुः । ‘ग निगरणे'(तु.प.से.), 'कृग्रोरुच्च'(उणा-२४)इति कुः, उकारश्चान्तादेशः । षोडश विस्तीर्णस्य ॥१४३०॥ 

दैर्घ्यमायाम आनाहः 

          १ दीर्घस्य भावो दैर्घ्यम् । 'गुणवचन-'५।१ । १२४॥ इत्यादिना घ्यञ् । २ आयति आयामम् (आयामः ) । आङ् पूर्वो 'यमु नियमने'( ), भावे घञ् । ३ आनह्यतेऽनेन आनाहः । 'नह (णह) बन्धने '(दि.

५०   उ.अ.), करणे घञ् । त्रीणि 'लांबपर्णउ' इति ख्यातस्य॥ 

                                                                               आरोहस्तु समुच्छ्यः । उत्सेध उदयोच्छ्रायौ 

           १ आरोहणम् आरोहः । आपूर्वः ‘रुह प्ररोहे' (भ्वा.प.अ.), भावे घञ् । २ समुच्छ्रयणं समुच्छ्रयः । "श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), ‘एरच्'३।३ ५६॥ । ५ 'उदि श्रयतियौतिपुद्रुवः '३।३।४९ ॥ इति घजि पक्षे उच्छ्रायः । समुच्छ्रय इत्यत्र "यद्यपि 'उदि श्रि(श्र)-'३।३।४९ ॥ इत्यादिना नित्यो घने ‘प्राप्तस्तथाऽपि 'विभाषाऽऽङि रुप्लुवोः'३।३।५० ॥ इत्यतः सिंहावलोकितन्यायेन विभाषा-

६० 

१. '-म' इति१.३॥ २. '-रुः' इति१.३.४.५ ॥ ३ -धुः' इति१॥ ४ 'महति ह्रस्वश्च'(उणा-३१)इत्युणादिगणसूत्रम्, ऊर्गुब्धातोर्लक्ष्यी कृत्य कुप्रत्ययविधानं भवति ॥, 'अर्तेरुच्च'(चान्द्र. उ. ११६)इति चान्द्रोणादिगणे ॥ ५ 'उच्च' इति१.२॥ ६ 'पृथुयो-' इति१॥ ७.. 'पोलति' इति५॥ ८ 'दृह दृहि बृह बृहि वृद्धौ' इति स्वामिसायणौ, 'तृह तृहि दृह दृहि वृह वृहि वृद्धौ' इति मैत्रेयः ॥ ९. 'स्फायी-' इति१.२॥ १०. 'उर-' इति५॥ ११. '-गाः' इतिर ॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः२६११४॥ १३. '-j' इति१, '-णौ' इति४, '-उं' इति५॥ १४ '-च्छ्राय' इति४.५॥ १५. '-बि' इति१॥

नुवृत्तिः, पक्षेऽच्''[काशिकावृत्तिः३।३।४९ ॥]इति जया दित्यः । ४ उत्सेधनम् उत्सेधः, पुंक्ली. । 'षिधू शास्त्रे माङ्गल्ये च'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ५ उदयते उदयः । उद्पूर्वः 'अय गतौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । पञ्च 'उंचपणउ' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                        परिणाहो विशालता ॥१४३१॥ 

        १ परिनह्यतेऽनेन परिणाहः। 'नह(णह) बन्धने' (दि.उ.अ.), परिपूर्वः, करणे घञ् । २ विशालस्य भावो विशालता । द्वे परिणाहस्य । 'पहिलपणउ' इति भाषा 

१०   ॥१४३१॥ 

प्रपञ्चाभोगविस्तारव्यासाः 

          १ प्रपञ्चनं प्रपञ्चः । 'पचि विस्तारे '(चु.उ.से.), भावे घबर्थे कः । २ आभुज्यतेऽनेन आभोग । [भुज पालनाभ्यवहारयोः '(रु.प.अ.)], करणे घञ्, 'चजो:-' ७।३५२ ॥ इत्यादिना कुत्वम् । ३ विस्तरणं विस्तारः । घञ् 'प्रथने वावशब्दे'३।३।३३॥ इत्यनेन, 'अचोऽणिति' ७।२।११५॥ इति वृद्धिः, 'उरण रपरः'१।१५१॥ । ४ व्यस्यते व्यासः । व्यापूर्वः, 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), घञ् । चत्वारि विस्तारस्य ॥ 

२०                                                                                   शब्दे स विस्तरः । 

           १ स प्रपञ्चः शब्द शब्दविषये, विस्तीर्यते विस्तरः । 'प्रथने वावशब्दे'३।३।३३॥ अत्र सूत्रे 'अवशब्दे (अशब्दे)' इत्युक्तत्वाच्छब्दविषये प्रपञ्चे 'ऋदोरप्'३।३ । ५७॥ इत्यप् । एकं शब्दविस्तरस्य ॥ 

                                          समासस्तु समाहारः संक्षेपः सङ्ग्रहोऽपि च ॥१४३२॥ 

           १ समसनं समासः । सम्पूर्वः ‘असु क्षेपणे' (दि.प.से.), घञ्। २ समाहरणं समाहारः । भावे घञ्। ३ [संक्षेपणं संक्षेपः । भावे घञ्] । ४ सङ्ग्रहणं सङ्ग्रहः । 

__ समो (सम्पूर्वः ‘ग्रह उपादाने' (त्र्या.उ.से.) ), 'ग्रहवृदृ-

३०   '३।३५८ ॥ इत्यादिनाऽप्प्रत्ययः । चत्वारि संक्षेपस्य ॥१४३२॥ 

सर्वं समस्तमन्यूनं समग्रं सकलं समम् । 

                                         विश्वाशेषाखण्डकृत्स्नन्यक्षाणि निखिलाखिले ॥१४३३॥ 

          १ सरति सर्वम्। 'सृ गतौ'(भ्वा.प.से.), 'सर्तेर्वः' ( )इति वः । यद्वा सर्तेः 'सर्वनिघृष्वरिष्वलिष्व (लष्व)शिवपद्वप्रहेष्वा अतन्त्रे'(उणा-१५१)इति साधुः । 'अर्व शर्व पर्व हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), पचाद्यचि वा । २ समस्यत एकीक्रियते समस्तम् । सम्पूर्वाद् 'असु क्षेपणे' (दि.प.से.), अस्माद् भावे क्तः । ३ नास्ति न्यूनमस्य 

४०   अन्यूनम् । अनूनमपि। 'ऊन परिहाणे'(चु.उ.से.), चुरादिः, ऊनयति ऊनम्, पचाद्यच्, न ऊनमनूनम् । ४ सङ्गतम ग्रमस्य समग्रम् । समं ग्रसत इति वा । 'अन्येभ्योऽपि-' (वा-३।२।४८॥)इति डः। ५ सह कलाभिर्भागैर्वर्तते सकलम्। ६ समति समम्। 'षम ष्टम वैक्लव्ये '(भ्वा. प.से.), अच् । अयं सर्वविश्वशब्दवत् सर्वादिः । यथा "सूर्यः समेषां समः"[स.कं.१११२ ॥] इत्यादिप्रयोगः । ७ विशति विश्वम् । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), 'अशूषि लटिकटिखणिखटिविशिभ्यः क्वन् '(उणा-१४९)। ८ न विद्यते शेषोऽस्य अशेषम् । निर्गतं शेषाद् निःशेषमपि । 

५०  ९ न खण्डम् अखण्डम् । १० कीर्त्यते वेष्ट्यतेऽनेन कृत्स्नम् । ‘कृती वेष्टने '(रु.प.से.), 'कृती छेदने'(तु. प.से.) वा, ‘कृत्यशि(शू) भ्यां क्सन्(क्स्नः)'(उणा २९७)इति क्सन्(क्स्नः), बाहुलकादिडभावश्च । ११ न्यक्ष्णोति व्याप्नोति न्यक्षम् । निपूर्वः 'अक्ष (असू) व्याप्तौ सङ्घाते च'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । १२ खं लाति खिलम् । पृषोदरादित्वादकारस्येकारः । खिलं शून्यम्, "निवृत्तं खिलमस्माद् निखिलम् । १३ अविद्यमानं खिलमत्र अखिलम् । त्रयोदश सर्वस्य ॥१४३३॥ 

१. "कथं 'पतनान्ताः समुच्छ्रयाः'? वक्ष्यमाणं विभाषाग्रहणमिह सिंहावलोकितन्यायेन सम्बध्यते" इति काशिकावृत्तौ, भा-३, ३३१४९ ॥, पृ.४६ ॥ २. '-ति' इति३॥ ३ -उं' इति१.२, '-णौ' इति४॥ ४. तुलनीयोऽमरकोषः२६११४॥ ५. 'पिहणपणउ' इति३, ‘-णौ' इति४, '-j' इति५ ॥ ६ 'ख्यातस्य' इति१॥ ७ '-च' इति५ ।। ८. 'पचि विस्तारवचने' इति स्वामिसायणौ, 'पचि विस्तारे वचने' इति मैत्रेयः ॥ ९. '-सते' इति३ ॥ १०. '-स्तारः' इति३॥ ११. १.२.४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ १२. '-यः' इति१॥ १३. 'सम-' इति३॥ १४ कोष्ठान्तर्गतपाठः ३प्रतिस्थ: पञ्चपाधुणादिगणस्थश्च ॥ १५. 'खर्व' इति१, 'सर्व' इति३॥ १६. 'श-' इति१, क्षीरतरङ्गिण्यां न दृश्यते ॥ १७. 'अशु' इति३.४.५॥ १८. '-यन्ति' इति५ ॥ १९. 'अवैक्लव्ये' इति स्वामी ॥ २०. '-दा' इतिर॥ २१. 'अशूषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्' इति पञ्चपाद्याम् , 'अशूषिप्लुषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्'(८।१२५ ॥)इति दशपादाद्याम् ॥ २२. 'अक्षू व्याप्तौ' इत्येव सायणः ॥ २३. 'निर्वृ-' इति१.२.४.५ ।।

खण्डेऽर्धशकले भित्तं नेमशल्कदलानि च । 

        __१ खण्ड्यते खण्डः । 'खडि भेदने '(चु.प.से.), कर्मणि घञ्, पुंक्ली., तत्र । खण्डलमपि । २ ऋध्नोति समुदायोऽनेनेति अर्धः । 'ऋधु वृद्धौ'(स्वा.प.से.), करणे 'हलश्च'३।३।१२१॥ इति घञ्। आविष्टलिङ्गोऽयम् । यथा ग्रामार्धः, अर्धः पटी, अर्थो नगरम् । "वाच्यलिङ्गः" []इत्येके । यट्टीका- "खण्डमात्रवृत्तितायां त्वभिधेय लिङ्गः"[ ]इति । 'अर्धं नपुंसकम्'२।२।२॥ इति समांश वाच्यर्धशब्द: क्लीबे, यथा- अर्धं पिप्पल्या अर्धपिप्पली । 

१०   ३ शक्यते भेत्तुं शकलम्, पुंक्ली. । 'शक्ल शक्तौ'(स्वा.प.अ.), 'शकिशम्योर्नित्' (उणा-१०९)इति कलच् । ४ भिद्यते स्म भित्तम् । 'भिदिर् विदारणे'(रु.उ.अ.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ॥ इति क्तः, 'भित्तं शकलम्'८।२५९॥ इति निपातनाद् निष्ठानेत्वाभावः । ५ नीयते नेमः। 'णीञ् प्रापणे' ((भ्वा.उ.अ.), 'अर्तिस्तुसुसृधृक्षिक्षुभायावापदियक्षिनीभ्यो मन्'((उणा-१३७)। ६ शल्यते भेत्तुं शल्कम् । 'इण्भी कापा- '(उणा-३२३) इत्यादिना कप्रत्ययः । ७ दलति विशीर्यते दलम् । 'दल विशरणे (भ्वा.प.से.), अच् । 

सप्त खण्डस्य ॥ 

२०   अंशो भागश्च वण्टः स्यात् 

           १ अंश्यते अंशः । भावे घञ् । 'अम गतौ , (भ्वा.प.से.), अतो वा बाहुलकात् शः । २ भज्यते भागः । 'भज सेवायाम् (भ्वा.उ.अ.), कर्मणि घञ् । ३ वण्ट्यते विभज्यते वण्टः। 'वटि विभाजने'(चु.उ.से.), घञ् । त्रीणि भागस्य । 'वांटउ' इति भाषा ॥ 

                                                                         पादस्तु स तुरीयकः ॥१४३४॥ 

          १ पद्यतेऽसौ पादः । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), ‘पदरुजविशस्पृशो घञ्'३।३।१६॥ । स वण्टस्तुरीय कश्चतुर्थक: सन् पाद उच्यत इत्यन्वयः । 'चउथौ भाग'

३०   इति भाषा ॥१४३४॥ 

मलिनं कच्चरं म्लानं कश्मलं मलीमसम् । 

          १. ५. मलोऽस्त्यस्य मलिनम्, मलीमसं च । 'ज्योत्स्नातमिस्रा-'५।२।११४ ॥ इत्यादिना मत्वर्थे ईमसच्, इनच्च । २ कुत्सितं चरति कच्चरम् । 'चर गतौ '(भ्वा. पा.से.), अच्, 'रथवदयोश्च'६।३।१०२ ॥ इति चकारात् कोः कदादेशः । ३ म्लायति स्म म्लानम् । ‘म्लै हर्षक्षये' (भ्वा.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्त:, 'संयोगादेरातो धातोर्यण्वत:'८।२।४३ ॥ इति निष्ठातस्य नत्वम् । ४ कशति कश्मलम् । 'कश हिंसायाम्'( ), 'कुटिकशि-'(उणा १०६)इति क्मलन् । कल्मषमपि । पञ्च मलिनस्य ॥ 

४०   पवित्रं पावनं पूतं पुण्यं मध्यम् 

         १ पवते पुनाति वा पवित्रम्, पुंक्ली. । 'पूङ् पवने '(भ्वा.आ.से.), ['पूञ् पवने '(त्र्या.उ.से.) वा], 'कर्तरि च ऋषिदेवनयोः (चर्षिदेवतयोः)'३।२।१८६॥ इती त्रन् (इतीत्रः)। "वाच्यलिङ्गोऽयम्'["]इत्यन्ये । ब्रह्म वर्गे तु-"पवित्रः प्रयतः पूतः''[अमरकोषः२७।४५ ॥] इति प्राणिविषयमात्र इत्युक्तम्, इह त्वप्राणिद्रव्ये"[पद 

चन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, शो-५५] इति मिश्राः । २ पावयति पावनम् । 'पूङ् पवने'(भ्वा.आ.से.) अतो णिजन्तानन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ पूयते स्म पूतम् । पूङ :

५०   क्तः, पूङ : क्त्वानिष्ठयोरितीड् विकल्पः । ४ पुनाति पुण्यम् । धर्मनामसु व्युत्पादितम् (श्रो-६।१३७९)। ५ मेधनीयं सङ्गतमनाहँ मेध्यम् । 'मेधृ सङ्गमे [च] '(भ्वा. उ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । पञ्च पवित्रस्य ॥ 

                                                                               अथोज्चलम् ॥१४३५॥ विमलं विशदं वीभ्रमवदातमनाविलम् ।

 __ विशुद्धं शुचि 

१. 'खड खडि भेदे' इति स्वामी, 'खड खडि कडि भेदने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २. 'इति' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ ३ '-कायाम्' इति४.५॥ ४ द्र. अम.क्षीर.१।२।१६ ॥, पृ.२६ ॥, स्वोपज्ञटीका६१४३४॥, पृ.३२१॥ ५, 'सा-' इति ३.४.५ ॥ ६ 'नत्त्वा-' इति५ ॥ ७. '-ह-' इति४.५ ॥ ८ -नी-' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ ९, 'क: प्र-' इति५ ॥ १०. भ्वादौ मैत्रेयमते 'दल विदारणे' इति ॥ ११. 'अम गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. '-विस-' इति४॥ १३. '-र्थः' इति१.२॥ १४ 'चुथु' इति१, 'चुथु' इति२, 'चौ-' इति४, '-थउ' इति५॥ १५. 'इ-' इति१.३॥, १६. '-सिच्' इति३॥ १७ 'निष्ठान्तस्य' इति४.५ ॥ १८. द्र. क्षीर., भ्वादिः, धातुसं-४७९, पृ.१०३, मा.धातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-१७, पृ.३३४॥ १९. 'कुटिकशिकौतिभ्यः प्रत्ययस्य मुट् च' इत्युणादिगणे 'वृषादिभ्यश्चित् '(उणा-१०६)इत्यत्र गणसूत्रम् ॥ २०. ३प्रतौ नास्ति ॥ २१. '-त्वन्' इति५ ॥ २२. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१४३५॥, पृ.३२१॥ २३. 'पूङश्च'७।२५१॥ इति क्त्वानिष्ठयोर्वेडागमः, 'पूङः क्त्वा च'१।२।२२॥ इति सेटो: क्त्वानिष्ठयोर्नित्यमकित्त्वम् ॥ २४ -न्यम्' इति१.२.४.५॥ २५. '-चिः' इति५ ॥

           १ उज्ज्वलति उज्वलम् । 'ज्वल दीप्तौ' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच् ॥१४३५॥ २ विगतो मलोऽस्माद् विमलम् । ३ विशीयते विशदम् । 'शद्लु शताने'(भ्वा. तु.अ.से.प.), घबर्थे कः । ४ विशेषेण इन्धे वीध्रम् । 'त्रिइन्धी दीप्तौ'(रु.आ.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०) इति रक्, [यद्वा] ‘-इन्धे: '(उणा-१८४)इति रक्यनु नासिकलोपः । ५ अवदीयते अवदातम् । 'दैप् शोधने' (भ्वा.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२।।, आङ्पूर्वः । ६ ‘विल 

संवरणे'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः आवि 

१०   लम्, न आविलम् अनाविलम् । ७ विशुद्ध्यति स्म विशुद्धम् । 'शुन्ध शुद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । ८ शोचति निर्मलीभवति शुचि । शुचि नैर्मल्यार्थोऽत्र । 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन् । अष्टौ स्वभावनिर्मलवस्तुनः॥ 

                                                            चोक्षं तु निःशोध्यमनवस्करम् ॥१४३६॥ 

          १ चुक्ष्यते चोक्षम् । चुक्षधातोर्घञ् । २ निष्क्रान्तं शोध्यं क्षालनीयमस्माद् निःशोध्यम् ।३ नास्त्यवस्करो मलमत्रेति अनवस्करम्। त्रीणि 'चोखउँ वस्तु' इति 

भाषायाः ॥१४३६॥ 

२०   निर्णिक्तं शोधितं मृष्टं धौतं क्षालितमित्यपि । 

          १ निर्णिज्यते स्म निर्णिक्तम्। 'णिजिर् शौच पृथग्भावयो: '(जु.उ.अ.), 'निपूर्वः, 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः, 'उपसर्गात्-'८।४।१४॥ इति णत्वम् । २ शुद्धयते स्म शोधितम् । 'शुन्ध शुद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । ३ मृज्यते स्म मृष्टम्। 'मृजूष् शुद्धौ'(अ.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥, 'व्रश्चभ्रस्ज-'८।२॥३६॥ इति षत्वम्। ४ धाव्यते स्म धौतम्। 'धावु गतिशुद्धयोः '(भ्वा.उ.से.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ॥, 'उदितो वा'७।३ ५६ ॥ इतीड्विकल्पित्वाद् 'यस्य विभाषा'७।२।१५ ॥ इत्यनिट्त्वम् , ‘च्छ्वोः शूट्-'

३०   ६।४।१९ ॥ इत्यूठ्, 'एत्येधत्यूठसु'६।१।८९ ।। इति वृद्धिः । ५ क्षाल्यते स्म क्षालितम्। 'क्षल शौचकर्मणि'(चु.उ.से.), णिजन्तः, 'निष्ठा'३।२।१०२॥ । पञ्च धौतस्य ॥ 

सम्मुखीनमभिमुखम् 

           १ सम्मुखं दृश्यतेऽस्मिन् सम्मुखीनम्, आद र्शादिः, अन्यत्र तूपचारात्, यथा- "रुरोध सम्मुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणाम् "[ रघुवंशम् , सर्गः-१५, थो-१७]इति । २ अभिव्याप्तं मुखेन अभिमुखम् । यथा- "व्याघ्रान भीरभिमुखोत्पतितान् गुहाभ्यः''[रघुवंशम्, सर्गः-९, शो ६३]इति रघुः । द्वे सम्मुखस्य ॥ 

                                                                      पराचीनं पराङ्मुखम् ॥१४३७॥ 

४०       १ पराञ्चति पराक्, परागेव पराचीनम्। 'विभा षाञ्चेरदिस्त्रियाम्'५।४।८॥ इति स्वार्थे खः । २ पराङ् मुखमस्य पराङ्मुखम् । “मत्र्येष्वास्थापराङ्मुखः"[रघु वंशम्, सर्गः-१०, शूो-४३]। द्वे पराङ्मुखस्य । 'ऊंधा' इति भाषा ॥१४३७॥ 

                  मुख्यं प्रकृष्टं प्रमुखं प्रबह 

                 वयं वरेण्यं प्रवरं पुरॊगम् । 

                 अनुत्तरं प्राग्रहरं प्रवेकं .

                  प्रधानमग्रेसरमुत्तमाग्रे ॥१४३८॥ ग्रामण्यग्रयमिजात्याऽग्र्यानुत्तमान्यनवरायवरे । 

५०   प्रष्ठपरार्थ्यपरीणि 

          __१ मुखमिव प्रधानभूतं मुख्यम् । शाखादित्वाद् यत् । २ प्रकृष्यते स्म प्रकृष्टम् । प्रपूर्वः 'कृष विलेखने' (भ्वा.प.अ., तु.उ.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । प्रकृष्टं मुखमारम्भोऽस्य प्रमुखम् । ४ प्रकृष्टो बर्हः परि च्छदोऽस्य प्रबर्हम्। प्रबर्हत इति वा। 'बर्ह बल्ह प्राधान्ये' (भ्वा.आ.से.), पचाद्यच् । ५ वरणीयं वयंम् । 'वर ईप्सायाम्'(चु.उ.से.), चुरादावदन्तः, 'अचो यत्'३।१।९७ ॥ इति यत् । प्रायेणाऽयमुत्तरपदस्थ एव दृश्यते । ६ वियते वरेण्यम् । 'वृङ् सम्भक्तौ '(त्र्या.उ.से.), क्र्यादिः, 'वृजे 

६० 

१. 'शुद्ध' इति१, 'शुध्' इति२.३, 'शुध' इति५ ॥ २. '-चिः' इति१.२.३॥ ३. '-उं' इति१.२.५ ॥ ४ 'ख्या ५. 'णिजिर् ('निजिर्' इति मैत्रेयमते) शौचपोषणयोः' क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६. 'निपू-' इति१.३॥ ७ '-णीम्' इति३॥ ८. 'उंधउ' इति३ ।। ९. इतोऽग्रे रप्रतौ 'मुखं' इति दृश्यते ॥ १०. '-न्दो-' इति५॥ ११. १प्रतौ न दृश्यते ॥ १२. '-ङ' इति२.३, '-ङ् इति५ ॥

एण्य:'(उणा-३७८)इत्येण्यः । ७ प्रक्रियते प्रवरम् । प्रपूर्वः 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'ऋदोरप्'३।३।५७ । । ८ पुरो गच्छति पुरोगम् । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अन्यत्राऽपि दृश्यते '(वा-३।२१४८॥)इति डः। ९ नास्त्युत्तरमस्माद् अनुत्तरम् । १० प्रकृटमग्रं हरति प्राग्रहरम् । पचाद्यच् । ११ प्रकृष्टो वेकः पृथक्त्वमस्य प्रवेकम् । १२ प्रकृष्टं धानं धारणस्थानमस्य प्रधानम् । आविष्टलिङ्गम् , अज हत्क्लीबलिङ्गमित्यर्थः । यथा- "दूत्याय दैत्यारिपतेः प्रवृत्तो द्विषां निषेद्धा निषधप्रधानम्''[नैषधीयचरितम् , सर्गः-६,

१०   श्रो-१]इति श्रीहर्षः । १३ अग्रे सरति अग्रेसरम् । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेः'३।२।१८॥ इति टः। १४ अतिशयेनोत्प्रकाशं ताम्यत्याकाङ्क्षति उत्तमम्। उत्पूर्वः ‘तमु काङ्क्षायाम्'(दि.प.से.), पचाद्यच् । अति शयेनोद्गतमिति वा । प्रकृष्टे तमप् । १५ अगति अग्रम् । 'अग गतौ '(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्रा-'(उणा-१८६) इति साधुः ॥१४३८॥ १६ ग्रामं नयति ग्रामणीः । 'णी प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'सत्सूद्विष- '३।२६१ ॥ इत्यादिना क्विप् । १७ एवम् अग्रणीः । एतौ सेनानीवत् । १८ अग्रे भवम् अग्रिमम् । 'अग्रपश्चादिमन्(-ड्डिमच्) '(वा 

२०   ४।३।२३॥)। १९ जातौ साधु जात्यम् । 'तत्र साधुः' ४।४।९८ ॥ इति यत् । २० अग्रे साधु अग्यम् । 'तत्र साधु[:] ४।४।९८॥ इति यत् । २१ नाऽस्त्युत्तमः श्रेष्ठो ऽस्माद् अनुत्तमम् । २२ अनवरार्धे मुख्यभागे भवम् अनवराय॑म् । यद्वाऽवरस्मिन्नर्धे भागे भवोऽवरायो जघन्यः, ततो नसमासेऽनवराय॑म् । 'परावर-'४।३।५ ॥ इति यत् । २३ वियते वरम्, पुंक्ली .। अन्ये तु वरं वाच्यलिङ्गमाहुः । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'ऋ दोरप्' ३।३१५७॥ । २४ प्रतिष्ठते प्रष्ठम् । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा.प.अ.), 'प्रष्ठोऽग्रगामिनि' ८।३।९२ ॥ इति षः । २५ 

३०   परार्धे भवं पराय॑म् । 'परावर- '४।३।५॥ इति यत् । २६ 

पिपति परम् । 'पृ पालनपूरणयो: '(जु.प.से.), पचाद्यच् । एते वाच्यलिङ्गाः । षड्विंशतिर्मुख्यस्य ॥ 

                                                         श्रेयसि तु श्रेष्ठसत्तमे पुष्कलवत् ॥१४३९॥ 

          १ अतिशयेन प्रशस्यं श्रेयः। अतिशायने ईयसुन्, 'प्रशस्यस्य श्र: ५।३।६० ॥ इति श्रादेशः, तत्र । २ अति शयेन प्रशस्यं श्रेष्ठम् । इष्ठनि, प्रशस्यस्य श्रः । ३ अति शयेन सत् सत्तमम् । अतिशायिने(-यने) तमप्। ४ पुष्णाति पुष्कलम्। 'पुषः कलन्- '(दशपाधुणा-८।११८॥)इति कलन् । एते चत्वारोऽपि वाच्यलिङ्गाः । चत्वारि अति श्रेष्ठस्य ॥१४३९॥ 

४०  स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः । 

                                             सिंहशार्दूलनागाद्यास्तल्लजश्च मतल्लिका १४४० । मचर्चिका प्रकाण्डोद्धौ प्रशस्यार्थप्रकाशकाः । 

         १-१२ व्याघ्रादयः शब्दा उत्तरपदे प्रयुज्यमानाः प्रशस्यस्याऽर्थस्य प्रकाशकाः प्रशंसाद्योतकाः स्युरित्यर्थः । . यथा- पुरुषो व्याघ्र इव पुरुषव्याघ्रः । 'उपमितं व्याघ्रा दिभि:-'२।१५६ ॥ इति समासः। एवं पुरुषपुङ्गवः। "गौ वृषः, पुमांश्चासौ गौश्चेति । 'गोरतद्धितलुकि'५।४।९२ ॥ इति टच्, पुङ्गवः, पुरुषवृषभ इत्यर्थः"[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्रो-५९] इति मिश्राः । पुरुषर्षभः, पुरुष-

५०   सिंहः, पुरुषशार्दूलः । सर्वत्र 'उपमितं व्याघ्रादिभिः-'२।१। ५६ ॥ इति समासः । अश्वश्चासौ कुञ्जरश्च अश्वकुञ्जरः, गौश्चासौ नागश्च गोनागः, आदेोवृन्दारकः । एषु 'वृन्दा रकनागकुञ्जरैः'२।१६२ ॥ इति समासः । गौश्चासौ तल्ल जश्च गोतल्लजः, गोमतल्लिकेत्यादि । एषु 'पोटायुवति-' २।१।६५ ॥ इत्यादिना प्रशंसारूढत्वात् समासः । तल्ले अखातसरसि जातस्तल्लजः । 'सप्तम्यां जनेर्ड: '३।२ । ९७ ॥ इति डः। 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कनि तल्लजकोऽपि । तल्लज्ज इति द्विजकारवानपि, तदा लज्जत इति लजः । 'ओलस्जी वीडने '(तु.आ.से.),

६०   अच् । ण्वुलि लजकोऽपि । मया लक्ष्म्या तल्लातीति मतल्लिका । 'कुशिक-'( )इतीके निपात्यते ॥१४४०॥ 

१. 'धान्यं' इति४.५॥ २. '-त्तौ' इति३.५ ॥ ३ -धः' इति३.५ ॥ ४ '-र:' इति३॥ ५, '-मः' इति३॥ ६ 'अगि' इति३॥ ७ 'अक 

ङ्गिण्यादयः ॥ ८ '-णिः' इति५ ॥ ९, 'अग्रपश्चाड्डिमच्' इति काशिकास्थपाठः, 'अग्रादिपश्चाड्डिमच्' इति सि.कौमुदीस्थः ॥ १०. '-तिमु-' इति३.४.५॥ ११. '-यिने' इति२.३.४.५॥ १२. '-षेः' इति३॥ १३. 'गो-' इति३.४॥ १४. 'आ-' इति४॥ १५. 'द्वित-' इति३॥ १६. '-जित' इति३ ॥

मां लक्ष्मी चर्चयति मचर्चिको । 'चर्च अध्ययने '(चु. उ.से.), चुरादिः, ण्वुल् । एतौ स्त्रीलिङ्गौ । प्रकाण्डं पुंक्लीबलिङ्गम् । “अस्त्री प्रकाण्डो विटपे तरुस्कन्ध प्रशस्तयोः "[ ]इति मेदिनिः । तल्लज्जादय आविष्ट लिङ्गकाः, आविष्टमागृहीतमपरित्यक्तं स्वलिङ्गं यैस्ते आविष्टलिङ्गकाः, लिङ्गान्तरसम्बन्धेऽपि न विशेष्यलिङ्गका इति भावः । यथा- कुमारीतल्लजः, अश्वमतल्लिका । "अरिर्मधौरैक्षत गोमतल्लिकाम्"[शिशुपालवधम् , सर्गः १२, श्री-४१] इति माघः । गोप्रकाण्डमिति, "दण्डकान 

१०   ध्यवात्तां यौ वीर! रक्ष:प्रकाण्डकौ"[भट्टिकाव्यम्, सर्गः-५, श्री-६] इति भट्टिः । “अत एव मतल्लिकादीनां रूढि शब्दत्वात् 'प्रशंसावचनैश्च'२।१।६६ ॥ इति समासः।" [पद चन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, श्री-१२९] इति मिश्राः । उपलक्षणत्वादाविष्टवचनाश्चे, यथा- तातश्च ते पादाश्च तातपादा इत्याद्यपि सिद्धं ज्ञेयम् ॥ 

गुणोपसर्जनोपांग्राण्यप्रधाने 

         १ गुण्यते गुणः । 'गुण अभ्यासे '(चु.उ.से.), घअर्थे कः । २ उपसृज्यते नियुज्यते उपसर्जनम् । 'सृज विसर्गे'(दि.आ.अ., तु.प.अ.), ल्युट् । आविष्टलिङ्ग नपुंस 

२०   कम्, यथा- उपसर्जनं भार्या। ३ उपरुद्धमग्रमस्य उपाग्रम् । ४ न प्रधानम् अप्रधानम्, तत्र । चत्वारि अमुख्यस्य ॥ 

                                                                              __ अधमं पुनः ॥१४४१॥ निकृष्टमणकं गहमवद्यं काण्डकुत्सिते । 

                                               अपकृष्टं प्रतिकृष्टं याप्यं रैफोऽवमं ब्रुवम् ॥१४४२॥ खेटं पापमपशदं कुपूयं चैलमर्व च ।। 

         १ न दधाति न पोषयति अधमम् । 'डुधाञ् धारणादौ '(जु.उ.अ.), नयूर्वः, 'धर्म(धर्म)ग्रीष्मावमाधाः ' ( इति निपातनात् साधुः ॥१४४१॥ २ निकृष्यते । निन्द्यते स्म निकृष्टम् । 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ., तु.

३०   उ.अ.), क्तः । ३ अणति रटति अणम् । 'अण कुत्सिते __ शब्द (भ्वा.प.से.), अच् । कुत्सितमणम् अणकम् । कुत्सितेऽर्थे कन् । ४ गर्हणाहँ गर्यम् । 'गर्ह कुत्सायाम्' (भ्वा.आ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । ५ अवद नीयमकीर्तनाहम् अवद्यम् । 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा. प.से.), 'अवधपण्यवा(वर्या) गर्दापणितव्यानिरोधेषु'३।१ । १०१॥ इति साधुः। ६ कणति काण्डम्, पुंक्ली. । 'कण शब्दे'(भ्वा.प.से.), डप्रत्ययः । ७ कुत्सा सञ्जाताऽस्य कुत्सितम् । तारकादित्वादितच । ८-९ अपकृष्यते अप कृष्टम्, प्रतिकृष्यते प्रतिकृष्टम् । 'कृष विलेखने'(भ्वा.

४०   प.अ., तु.उ.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः । १० __ यापनीयं निरसनीयं याप्यम् । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), अस्माण्णिजन्ताद् 'अचो यत्'३।१।९७॥ । जपादित्वाद् वत्वे याव्यमपि । ११ रिफति रेफः । 'रिफ कत्थन युद्धहिंसादानेषु'(तु.प.से.), 'अकर्तरि च-'३।३।१९॥ इति घञ् । रेफौ, रेफाः इत्यादि रामवत् । 'रेफो रवेन(रवर्णे) पुंसि स्यात् कुत्सिते वाच्यवत् पुनः''[विश्वप्रकाशकोशः, फान्तवर्गः, शो-१]इति विश्वः । रीणातीति, ‘री गति हिंसनयो: '(त्र्या.प.अ.), "रेः रयणं (रेषणं ?) हिंसा, पप्रत्यये रेप :"["]इति गोवर्धनः । "रैप स्यान्निन्दिते क्रूरे"

५०   [विश्वप्रकाशकोशः, पान्तवर्गः, श्री-२]इति विश्वः । (रेप: सकारान्तेऽपि क्लीबे । 'वृशी[ङ्]भ्यां [रूपस्वाङ्गयोः] पुट च'(पञ्चपाधुणा-६४०, दशपाधुणा-९।६१ ॥) इति रूपस्वाङ्गयोर्बाहुलकाद् रा(री) धातोरपि [असुन्] पुट् [च] । "प्राप्तरूपी पुराऽरेपाः'[शिशुपालवधम् , सर्गः १९, शो-९४]इति माधस्य व्यक्षरयमकम्) । १२ अवत्य स्मागात्मानमिति अवमम् । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), 'घर्मग्रीष्माऽवमाधमा :'( )इति निपातः । अवशब्दाद् 

१. '-काः' इति३॥ २. -ङ्गः' इति४.५ ॥ ३ '-धौ-' इति ॥ ४ '-ट्टीः' इति५ ॥ ५. '-नश्च' इति४॥ ६ 'कुण गुण चामन्त्रणे' इति स्वामी, 'केत ग्राम कुण गुण चामन्त्रणे' इति मैत्रेयः, 'सङ्केत ग्राम कुण गुण चामन्त्रणे' इति सायण ८. '-कः' इति३॥ ९. 'अवद्याऽवमाऽधमा रेफाः कुत्सिते'(उणा-७३२)इत्युणादिगणे ॥ १०. अणेत्यादिदण्डात्मकोऽयं शब्दार्थकः ॥ ११. '-ते' इति१ ॥ १२. मैत्रेयमतेऽयं पाठः, 'रिफ कत्थनयुद्धनिन्दाहिंसादानेषु' इति सायणः, स्वामिमते न ॥ १३. 'वाच्यवस्तुनिः' इति ॥ १४. '-हिंसादानयोः' इति५, 'री गतिरेषणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, प्राणिवर्गः, थो-५४, पृ.५१॥ १६. '-फः' इति१.३, ‘-पाः' इति३॥ १७. '-न्तः' इति३.४.५॥ १८. 'वृञ्-' इति३.४.५ ॥ १९. '-फाः' इति१.३, '-पः' इति५ ॥, 'प्रापे रूपी पराऽरेपाः' इति शिशुपालवधे, पृ.४९० ॥ २०. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने शुद्धोऽचलः पाठो मृग्यः ॥

अधःशब्दाच्च ‘अवाधसोर्लोपश्च' इति मक् , सलोपश्च । "अवमाधमौ"[टीकासर्वस्वम्, ११५२॥] इति सर्वस्वम् । अवे भवमवममिति वा । 'अवाच्च'( )इति मप्रत्ययः। १३ ब्रूते ब्रुवम् । 'ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि'(अ.उ.अ.), ॥१४४२॥ १४ खेटति त्रस्यति खेटम् । 'खिट उत्त्रासें' (भ्वा.प.से.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति संज्ञायां घञ्। १५ पायते पापम् , पापनामसु (शो-६।१३८० ॥)। १६ अपशीयते अपशदम् । 'शद्ल शातने'(भ्वा.प.अ.), घअर्थे कः । १७ कुत्सितं पूयते कूपूयम् । 'पूयी विशरणे दुर्गन्धे 

१०   च'(भ्वा.आ.से.), अच् । १८ चेलति चेलम् । 'चिल वसने '(भ्वा.प.से.), अच्। १९ अर्वति अर्वा, नकारान्तः, अश्वनामसु (शो-४।१२३२॥) साधितः । “अर्वा तुरङ्गमे पुंसि कुत्सिते वाच्यलिङ्गवत् '[ मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, यो-३६] इति मेदिनिः। एते सर्वेऽप्यधमादयो वाच्यलिङ्गाः रेफवर्जमिति । एकोनविंशतिरधमस्य ॥ 

                                             तदासेचनकं यस्य दर्शनाद् दृग् न तृप्यति ॥१४४३॥  

          १ यस्य दर्शनाद् दृग् दृष्टिर्न तृप्यति न तृप्तिं गच्छति, तद् आसेचनकम् उच्यत इत्यन्वयः । आसिच्येते 

२०   आप्यायेते दृश्चित्तेऽनेने आसेचनम् । 'षिचिर् क्षरणे' (तु.उ.अ.), ल्युट , ततः स्वार्थे कन् आसेचनकम् । ह्रस्वादिपाठोऽपि तत्र, एवं न सिच्येते न क्षयेते दृग्मनसी अत्रेति ल्युटि असेचनम्, ततः कनि असेचनकम् । यद्बहुशो दृष्टमप्यधिकां प्रीतिं जनयति, तन्नामैकम् ॥१४४३॥ 

           चारु होरि रुचिरं मनोहरं 

           वल्गु कान्तमभिरामबन्धुरे । 

           वामरुच्यसुषमाणि शोभनं 

           मञ्जमञ्जुलमनोरमाणि च ॥१४४४॥ 

साधुरम्यमनोज्ञानि पेशलं हृद्यसुन्दरे । 

३०                                    काम्यं कनं कमनीयं सौम्यं च मधुरं प्रियम् । ॥१४४५॥ 

         १ चरति मनोऽत्र चारु। 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), __ 'दृसनिजनि-'(उणा-३)इत्युण् । २ हरति मनो हारि । __ 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः । ३ रोचते 

रुचिरम् । 'रुच कान्तौ (भ्वा.आ.से.), 'इषिमदिमुदिखि दिच्छिदिभिदि-'(उणा-५१)इत्यादिना किरच् । रुचिमभि लाषं रातीति वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ।। ४ मनो हरति मनोहरम् । 'हरतेरनुद्यमनेऽच्'३।२।९॥ । ५ वलते वल्गु । 'वल वल्ल संवरणे च'(भ्वा.आ.से.), 'वलते-

४०   गुंक् च'(उणा-१९)इत्युः, गुंगागमश्च । ६ काम्यते कान्तम् । 'कमुकान्तौ' (भ्वा.आ.से.), 'मतिबुद्धिपूजार्थे भ्यश्च'३।२।१८८॥ इति चकारात् क्तः। ७ अभिरमते मनी ऽत्रेति अभिरामम्। 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), ज्वला दित्वाण्णः । ८ बजाति बन्धुरम् । 'बन्ध बन्धने '(त्र्या. उ.से.), बाहुलकाद् 'मन्दिवाशिमथि-'(उणा-३८)इत्यादिना उरच् । ९ वाति मनोऽत्र वामम । ‘वा गतिगन्धनयोः' (भ्वा.प.अ.), बाहुलकाद् ‘अर्तिस्तुसुहुसृधृ-'(उणा-१३७) इत्यादिना मन । १० रोचते रुच्यम । 'रुच (रुच) दीप्तौ '(भ्वा.आ.से.), 'राजसूय-'३।१।११४॥ इत्यादिना 

५०   क्यपि निपातितः(-तम्) । ११ सुष्ठ समं सुषमम्। शोभना समाऽत्रेति वा । 'सुविनिर्दुर्घ्य:-'८।३।८८॥ इति षत्वम् । १२ शोभते (शुभति) शोभनम् । 'शुभ शुंभ (शुन्भ) शोभायाम्'(तु.प.से.), 'अनुदात्तादेश्च(-त्तेतश्च)'३।२।१४९ ॥ इति युच् । १३ मञ्जति मञ्जः । मञ्जः सौत्राद् बाहुल काढु । १४ मञ्जुरस्याऽस्ति मञ्जुलम् । सिध्मादित्वाल्लः । __ मञ्जुत्वं लातीति वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । १५ मनो रमयति, मनसि रमते वा मनोरमम् । पचाद्यच् 

१. 'अवद्याऽवमाऽधमार्व रेफाः कुत्सिते'(उणा-७३२)इत्युणादिगणे ॥ २. 'ब्रु-' इति५॥ ३ 'खिट उत्त्रासे' इति स्वामी, 'किट खिट त्रासे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ४ '-शब्दम्' इति४.५॥ ५ 'पूयं' इति४॥ ६ '-लः' इति४॥ ७ 'विलसने' इति३॥ ८ '-लिङ्गकः' इति मेदिनीकोशे, पृ.८५॥ ९ '-च्यते' इति१.३॥ १०. '-यते' इति३॥ ११. 'दृगनेन' इति३॥ १२. '-च्यते' इति४॥ १३. 'दृष्टा-' इति३॥ १४ -ने' इति५ ॥ १५. '-रुः' इति३॥ 'रुच दीप्तावभिप्रीतौ च' इति स्वामिसायणौ, 'रुच दीप्तौ' इति मैत्रेयः ॥ १७ 'च' इति ३प्रतौ नास्ति, 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे' ('सञ्चरणे च' इत्यधिक: सायणमते)' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १८. 'वलेणुक् च' इत्युणादिगणे ॥ १९. 'उगा-' इति१, 'गुमा-' इति४.५॥ २०. '-मः' इति१, ‘-म' इति४॥ २१. 'रुच दीप्तावभि प्रीतौ च' इति स्वामिसायणौ ॥ २२. 'शुभ शुभ शोभार्थे' इति तुदादौ क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २३. १प्रतौ नास्ति ॥

॥१४४४॥ १६ सानोत्यर्थमिति साधु । ‘साध संसद्धिौ' (स्वा.प.अ.), 'कृवापाजिमि-'(उणा-१)इत्यादिना उण् । १४ रमयति मनः, रम्यते वा रम्यम् । 'रमु क्रीडायाम्' (भ्वा.आ.से.) । १८ मनसा ज्ञायत इति, मूलविभुजा दित्वात् के मनोज्ञम् । 'सुप्सुपा'२।१।४ ॥ इति समासः । १९ पिंशति पेशलम् । “पिशं अवयवे'(तु.प.से.), वृषा दित्वात् कलच् । २० हृदयस्य प्रियं हृद्यम्। 'हृदयस्य प्रियः '४।४।९५ ॥ इति षष्ठ्यन्ताद् यत्, हृदयस्य च हृदा देशः। २१ सुष्ठु आद्रियते, सुष्ठु नन्दयतीति वा सुन्द 

१०   रम्, पृषोदरादिः। यद्वा सुन्दति सुन्दरम् । सुन्दः सौत्रः, बाहुलकादरन् , स्त्रियां ङीष् । २२ काम्यते काम्यम् । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । २३ कम्यते कम्रम्। 'नमिकम्पिस्म्यजस-'३।२।१६७ ॥ इति रः । २४ बाहुलकात् कर्मण्यपि कमनीयम् । 'तव्यत्त व्यानीयरः'३।१।९६ ॥ इत्यनीयर। २५ सोममेव सौम्यम् । भेषजादित्वाच्यण् । २६ माद्यत्यनेन मधुरम् । 'मदी हर्षे '(दि.प.से.) । मधु माधुर्यमस्त्यस्येति वा । 'ऊष शुषि(सुषि)-'५।२।१०॥ इति र। २७ प्रीणाति प्रियम् । 'प्रीञ् तर्पणे कान्तौ च'(त्र्या.उ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ 

२०   इति कः, 'अचि श्नुधातु-'६।४।७७ ॥ इतीयङ् । यद्वा 'प्रीङ् प्रीतौ'(दि.आ.अ.), दिवादौ, 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। एते वाच्यलिङ्गाः । लडहो देश्याम्, संस्कृते ऽपि । यद्गौड:- "मनोज्ञं मञ्जु मञ्जुलं लडहं रमणीयं च''[]इति । सप्तविंशतिर्मनोहरस्य ॥१४४५॥ 

व्युष्टिः फलम् 

            १ विशेषेण उश्यते काम्यते व्युष्टिः । विपूर्वः ‘वश कान्तौ'(अ.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, सम्प्र सारणम् , 'व्रश्चभ्रस्ज-'८।२।३६ ।। इति षत्वम् । २ फलति फलम् । ‘फल निष्पत्तौ'(भ्वा.प.से.), अच् । द्वे फल स्य । प्रयोजनमिति भाषा । एतौ नियमादिफलपर्याया-

३०   वपि । “व्युष्टिः स्तुतिफलर्द्धिषु''[अनेकार्थसङ्ग्रह:२।९७] इत्यनेकार्थः । “फलं नियमादेः"[]इति तट्टीका । यथा "व्युष्टिं विशिष्टां तपसो गृणन्ति''[ ] । “फलं हेतु समुत्थे स्यात् फलके व्युष्टिलाभयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, श्री-२] इति महेश्वरः। "व्युष्टिर्नियमादिफलम्" []इति तट्टीका ॥ 

         ____ असारं तु फल्गु 

          १ नास्ति सारं स्थिरांशोऽत्रेति असारम् । २ फ्लति 'विशीर्यते फल्गुः । 'जिफला विशरणे'(भ्वा. प.से.), 'फलिपाटि-'(उणा-१८)इत्यादिना उः, गुक् च । 

४०   "निष्फले फल्गुवाच्यवत्''[विश्वलोचनकोशः, गान्तवर्गः, यो-१३]इति श्रीधरः । निष्फलं निरर्थकमिति पर्यायः । "निस्सारे फल्गु वाच्यवत्''[विश्वप्रकाशकोशः, गान्त वर्गः, श्रो-२७] इति महेश्वरः । द्वे असारस्य ॥ 

                                                                                  .. शून्यं तु रिक्तकम् । शुन्यं तुच्छं वशिकं च 

          १ शुने हितं शून्यम् । 'उगवादिभ्यो यत्' ___५।१।२॥, 'शुनः सम्प्रसारणं च वा(वा च) दीर्घः'

(गणसू-५।१।२॥)। २ रिच्यते रिक्तम् । 'रिचिर् विरेचने' (रु.उ.अ.), ‘-तुदि-'(उणा-१६४)इत्यादिना क्तः, ततः 

५०   स्वार्थे कनि रिक्तकम्। ३ शुने हितं शुन्यम्, पञ्चम स्वरादिः । उगवादिभ्यो यति, 'शुनः सम्प्रसारणं च वा ___ (वा च) दीर्घः '(गणसू-५।१।२ ॥) इति दीर्घाभावपक्षे । ४ 

१. '-धुः' इति१.३॥ २ 'रमते' इति३॥ ३ "मनसा जानाति । 'इगुपध-'(३।१।१३५ ॥)इति कः । निवृत्तप्रेषणोऽत्र जानाति । -मूलविभुजादित्वात् (वा.३।२।५॥) कः -इति मुकुटः । तन्न । तस्यापि कर्तरि विहितत्वेन 'ज्ञायते' इति विग्रहप्रदर्शनस्य विरुद्धत्वात् । यदपि 'सुप्सुपा-'(२॥१४॥)इति समास:- इति । तदपि न । 'कतृकरणे- '(२।१।३२)इति तत्पुरुषविधायकस्य सत्त्वात् ॥" इति रामाश्रमीटीकाकारः, ३।१५३१, पृ.४९५॥ ४ 'पिशि' इति२.४.५ ॥ ५, 'का-' इति२॥ ६ 'माद्यतेऽ-' इति१॥ ७ "माद्यत्यनेन मधुरं "श्वशुर-"॥ (उणा ४२६)इत्युरे निपात्यते ॥"(६।१४४५)स्वोपज्ञटीकायामुक्तम्, तत्तु विचारणीयम्-"श्वशुर-"(उणा-४२६)इत्यत्र स्वोपज्ञोणादिगणसूत्रविवरणे "आदिग्रहणान्मन्यतेर्धश्च,, मधुर:-रसविशेष इत्यादि" इत्युक्तत्वात्, अथवा आदिग्रहणाद् माद्यतेर्धश्चैवं समाधेयम्॥ ८ 'उषि-' इति१, 'उ-' इति३॥ ९. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ १०. '-दिः' इति१.२॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका ६१४४५ ॥, पृ.३२३॥ १२. '-ष्टि' इति३.५ ।। १३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इगुपधात्' इति दृश्यते॥ १४ ‘-ष्टि' इति५॥ १५. '-ष्टि' इति३ ॥ १६. 'गृहन्ति(गृह्णन्ति)' इति३॥ १७ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २९७॥, पृ.६२ ॥ १८. '-ऽस्येति' इति३.४.५ ॥ १९. "विस्ती-' इति५ ॥ २०. 'चान्य-' इति२.३.४.५ ।। २१. 'शू-' इति३.५ ॥ २२. '-सिकं' इति३.५ ॥ २३. 'शुन्यः' इति५ ॥ २४. १प्रतौ नास्ति॥ २५. 'पातु-' (उणा-१६४)इत्यादिना थक्प्रत्ययो भवति, न तु क्तः, अथ च 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥ इति क्तः ॥ २६. 'शू-' इति२.३॥ २७ -तिः' इति१.४॥

तुदति चेतः तुच्छम् । 'तुद व्यथने '(तु.उ.अ.), 'पातृ तुदि-'(उणा-१६४) इति छक्। ५ वशः स्वाच्छन्द्यमस्त्य स्य अनावृतत्वादिति वशिकम् । 'अत इनिठनौ'५।२ । ११५ ॥ इति ठन् । पञ्च शून्यस्य । 'ठाल्लु इति भाषा॥ 

                                                                    निबिडं तु निरन्तरम् ॥१४४६॥ निबिरीसं घनं सान्द्रं नीरन्ध्र बहलं दृढम् । 

गाढमविरलं च 

          १-३ नीरन्ध्रे 'नेर्बिडबिरीसौ(नेर्बिडज्बिरीसचौ)' ५।२।३२ ॥ इति साधू, निबिडम्, निबिरीसं । २ निर्गत 

१०   मन्तरं व्यवधानमत्र निरन्तरम् ॥१४४६॥ ४ हन्यते घनम् । 'हन हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), 'मूर्ती घनः'३।३। ७७ ॥ इति साधुः। ५ सीदन्त्यत्र सान्द्रम् । षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.प.अ., तु.प.से.), पृषोदरादित्वात् साधुः । ६ निर्गतं रन्ध्रमत्र नीरन्ध्रम् । ७ वहति वहलम् । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), वृषादित्वात् कलच् । ८ हति दृढम् । 'दृहि वृद्धौ '(भ्वा.प.से.), 'दृढः स्थूलबलयोः' ७।२।२०॥ इति साधुः । ९ गाह्यते स्म गाढम् । 'गाहू विलोडने '(भ्वा.आ.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥, 'हो ढः' ८।२।३१ ॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम् , 'ष्टुना 

२०   ष्टुः'८।४।४१ ॥, 'ठूलोपे पूर्वस्य-'६।३।१११ ॥ इति दीर्घ त्वम् । १० न विरलम् अविरलम् । दश निविडस्य ॥ 

                                                                    अथ विरलं तनु पेलवम् ॥१४४७॥ 

           १ विरमति, विरात्यन्तरं वा विरलम्। कलप्रत्यये पृषोदरादिः । २ तन्यते तनु । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'भृमृशीतृ-'(उणा-७)इत्यादिना उ: । ३ पेलति पेलवम् । 'पेलूं गतौ'(भ्वा.प.से.) । त्रीणि विरलस्य । 'छदरं' इति भाषा ॥१४४७॥ 

नवं नवीनं सद्यस्कं प्रत्यग्रं नूलनूतने । 

नव्यं चाऽभिनवे 

           १ नूयते नवम् । ‘णु स्तुतौ'(अ.प.अ.),

३०   'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥ । २ नवमेव नवीनम् । 'नवस्य नू आदेशः लप्तनप्खश्च(-प्खाश्च) प्रत्यया वक्तव्याः '(वा ५।४।२५ ॥)इति खप्रत्ययः, खस्य इनादेशः। ३ सद्यो भवं सद्यस्कम् । पृषोदरादित्वात्। ४ प्रतिगतमग्रमनेन प्रत्यग्रम् । ५ नूयते नूनम् । 'णु स्तुतौ'(अ.प.अ.), 'शस्नासाम्ना सुमवद्युम्न-'( )इत्यादिना लप्रत्ययो दीर्घत्वं च निपा त्यते । ६ नवमेव नूत्नम्, नूतनं च । 'नवस्य नू आदेशः त्नप्तनप्खश्च( - प्खाश्च) प्रत्यया वक्तव्याः '(वा-५।४ । ३०॥)इति लप्तनपौ यथाक्रमं प्रत्ययौ ज्ञेयौ । ७ नवमेव नव्यम् । 'पादार्घाभ्यां च'५।४।२५ ॥ इति सूत्रे चकारो-

४०   ऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तेन नवसूरमर्तयविष्ठेभ्योऽपि यत्प्रत्ययः । नवमेव वा स्वार्थे यत् । यद्वा नौतेरेव, अचो यति, 'वान्तो यि प्रत्यये'६।१।७९ ॥, नव्यम् । ८ अभिनूयते अभिनवम् । 'ऋदोरप्'३।३।५७ ॥, तत्र । अष्टौ नूतनस्य ॥ 

                                                                  जीर्णे पुरातनं चिरन्तनम् ॥१४४८॥ पुराणं प्रतनं प्रतं जरन् 

           १ जीर्यते स्म जीर्णम् । 'ज़ वयोहानौ'(त्र्या. प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ॥, 'ऋत इद्धातो:'७।१।१०० ॥, 'उरण रपर: '१।१५१॥, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ॥ इति नत्वम् , 'हलि च'८।२७७ ॥ इति दीर्घः, तत्र । २ पुरा 

५०      भवं पुरातनम् । 'सायंचिरंप्रासंगेऽव्ययेभ्यष्ट्युट्युलौ तुट च'४।३।२३ ॥, 'अबाधकान्यपि निपातनानि भवन्ति'( ) इति तुट । ३ चिरं चिरे वा भवं चिरन्तनम् । 'सायं चिरम्-'४।३।२३॥ इति सूत्रे निपातनाद् मान्तत्वं चिरशब्द स्य ॥१४४८॥ ४ पुरा भवं पुराणम् । 'सायंचिरम्-' ४।३।२३॥ इत्यादिना ट्युः, तुडनित्यः, 'पूर्वकालैकसर्व जरत्पुराण-'२।१।४९ ॥ इति ज्ञापकात् । स्त्रीलिङ्गे तु बह्वा दित्वाद् वा ङीप् (ङीष् ) पुराणी, पुराणा इति, अजाद्य तष्टापि । ५-६ प्रगतं कालेन प्रतनम्, प्रत्नम् । 'त्नश्च 

१. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तुद्यते वा' इति दृश्यते ॥ २. 'पातृतुदि-'(उणा-१६४)इत्यादिना थक्, न तु छक् , अथ च 'तुदि-मदि-'(हैमोणा १२४)इत्यादिना छक् बोध्यः ॥ ३ -त-' इति३॥ ४ 'शु-' इति३॥ ५, '-लउं' इति१, '-लउ' इति३॥ ६ 'बहुलं' इति१.४.५ ॥ ७. 'दृहि दृहि बृह बृहि वृद्धौ' इकि स्वामिसायणौ, 'तृह तृहि हह दृहि वृह वृहि वृद्धौ' इति मैत्रेयः ॥ ८ 'पिल' इति१.४.५ ।। ९, 'छीदौ' इति४॥ १०. अकारानुबन्धोऽनावश्यकः ॥ ११. 'नवस्य नू आदेश:-'(वा-५।४।२५ ॥)इत्यादिनाऽपि बोध्यम् ॥ १२. '-मौ' इति१॥ १३. अपिना 'वसु अयस्' इत्यादि बोध्यम् ॥ १४ 'नूतस्य' इति४॥ १५. 'चिरातनम्' इति४॥ १६. '-ह्वे-' इति२.३.४.५ ॥ १७ 'अबाधकान्यपि निपातनानि' इत्यस्य नागेशभट्टेन परिभाषेन्दुशेखरे भाष्यविरुद्धत्वोक्त्याऽत्र 'पुराण'शब्देन 'पुरातन'शब्दस्य प्राप्तोऽपि बाधः पृषोदरादित्वान्नेति शिवदत्तशर्माणः ॥ १८. इतोऽग्रे ४प्रतौ '-प्रा-' इति दृश्यते ॥

(नश्च) पुराणे प्रात्'(वा-५।४।३० ॥)इति प्रशब्दात् ले:, चकारात् तनचे । ७ जीर्यते जरन् । 'ज़ वयोहानौ'(त्र्या. प.से.), 'जीर्यतेरतृन्'३।२।१०४॥। जरन्तौ, जरन्तः इत्यादि पुंसि । जरती, जरत्यौ, जरत्यः इत्यादि स्त्रियाम् । जरत्, जरती, जरती, जरन्ति इत्यादि क्लीबे । "जरत्तृणानीव वियन् निनाय''[किरातार्जुनीयम्, सर्गः-१६, शो-४४]इति भारविः । सप्त पुराणस्य । 'जू-' इति भाषा ॥ । 

                                                                                         मूर्तं तु मूर्तिमत् । 

            १ मूर्च्छति स्म मूर्तम् । 'मूर्छा मोहसमुच्छ्रा 

१०   ययो: '(भ्वा.प.से.), 'निष्ठा'३।२।१०२ ।। इति क्तः, 'न ध्याख्यापमूर्च्छि मदाम्'८।२५७॥ इति निष्ठातस्ये नत्व प्रतिषेधः, ‘राल्लोपः '६।४।२१॥ इति छलोपः। २ मूर्तिर स्याऽस्ति मूर्तिमत्, त्रिलिङ्गः । अत्र मूर्तिशब्द: काय पर्यायः । यच्छ्रीधरः- "मूर्तिः कायेऽपि काठिन्येऽपि"[विश्व लोचनकोशः, तान्तवर्गः, शो-४४] इति । द्वे मूर्तिमतः ॥ उच्चावचं नैकभेदम् 

           १ उन्नतं चाऽवनतं च उदक् चाऽवाक् च वा उच्चावचम् । मयूरव्यंसकादिः । २ न एको भेदोऽत्रेति नैकभेदम् । त्रिपदो बहुव्रीहिः, तेनोत्तरपदत्वाभावान्न 

२०   लोपाभावः, तत्र हि '-उत्तरपदे-'६।३।१॥ इत्यनुवर्तते, 'सर्वान्तमुत्तरपदम्' इति तत्र व्याख्यातम् । न शब्देन समासः । द्वे अनेकप्रकारस्य। 'ऊंचानीचा' इति भाषा ॥ 

                                                                      अतिरिक्ताधिके समे ॥१४४९॥ 

           १ अतिरिच्यते स्म अतिरिक्तम् । 'रिचिर् विरे चने '(रु.उ.अ.), निष्ठा । २ अध्यारूढम् अधिकम् । ['अधिकम्'५।२।७३ ॥] इति सूत्रेण निपात्यते, अध्यारूढ स्योत्तरपदलोपश्च निपात्यते, कश्च प्रत्ययः । द्वे अधिकस्य ॥१४४९॥ 

         पार्श्व समीपं सविधं ससीमा 

३०    भ्याशं सर्वेशाऽन्तिकसन्निकर्षाः । 

        सदेशमभ्यग्रसनीडसन्नि 

                                                         धानान्युपान्तं निकटोपकण्ठे ॥१४५०॥ सन्निकृष्टसमर्यादाभ्यर्णान्यासन्नसन्निधी । 

         १ स्पृश्यते पार्श्वम् । 'स्पृश संस्पर्शने'(तु.प.अ.), 'स्पृशेः श्वः पार् च'(हैमोणा-५२३) इति साधुः । २ सङ्गता आपोऽत्रेत्युपचारात् समीपम् । 'ऋक्पूरब्धू:-' ५।४।७४ ॥ इत्यादिना अप्रत्ययः, 'द्वयन्तरूपसर्गेभ्योऽप ईत्'६।३।९७॥ । ३ समाना विधा मर्यादा अस्य सवि धम् । ४ समाना सीमा अस्य ससीमम् । ५ अभ्यस्यते (अभ्यश्यते) व्याप्यते अभ्याशम् । अभिपूर्वः 'अशूङ् 

४०   (अशू) व्याप्तौ (स्वा.आ.से.), घञ्, तालव्यान्तोऽयम् । "ऊर्वश्यभ्याशशितिः''[] इत्यूष्मविवेकात् । अभ्यस्यत इति अभ्यास इति । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), घञि, दन्त्यान्तोऽपि । यद्गौड:-"अभ्यासस्तु समीपे स्यात् पुमान भ्यसनेऽपि च'[] इति पुंस्ययम् । ६ समानो वेशोऽस्य सवेशम् । ७ अन्तोऽस्त्यस्य अन्तिकम् । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५ ॥ इति ठन् । ८ सन्निकृष्यते सन्निकर्षः । 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ., तु.उ.अ.), घञ्। ९ समानो देशोऽस्य सदेशम् । १० अभिमुखमग्रमस्य अभ्यग्रम् । ११ समानं नीडं वासस्थानमस्य सनीडम् । १२ सन्नि-

५०   धीयतेऽत्र सन्निधानम् । अधिकरणे ल्युट् । १३ उप समीपेऽन्तोऽस्य उपान्तम्। १४ निबध्नाति निकटम्, पुंक्ली.। 'सम्प्रोदश्च'५।२।२९ ॥ इति चकारात् कटच् । १५ कण्ठस्य समीपमुपगतं उपकण्ठम् ॥१४५०॥ १६ सन्नि कृष्यते स्म सन्निकृष्टम् । १७ समाना मर्यादा अस्य समर्यादम् । सविध[ससीम] सनीडसवेशसदेशसमर्यादेषु लक्षणया सामीप्यम् । १८ अभ्यर्धते अभ्यर्णम् । अभि पूर्वः 'अर्द गतौ'(भ्वा.प.से.), क्तः, 'रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च दः'८।२॥४२॥ इति निष्ठाक्तस्य (निष्ठातस्य) नत्वम् , 'अभेश्चाविदूर्ये '७।२।२५ ॥ इतीडभावः । १९ 

६०   आसीदति स्म आसन्नम् । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.प.अ., तु.प.से.), क्तः । २० सन्निधीयतेऽस्मिन्निति सन्निधिः, पुंसि । 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति किः । एते ___ पार्थाद्याः सन्निकर्षनिकटसन्निधिवर्जाः सर्वे क्लीबलिङ्गाः । सामान्येन विंशतिः समीपस्य ॥ 

१. 'तन्' इति३॥ २. 'लश्च' इति३ ॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'स्म' इति दृश्यते ॥ ४ '-' इति३, ‘-नउ' इति३, ‘-नू' इति४॥ ५. '-न्तस्य' इति४ ॥ ६. '-स्तीति' इति१॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः३।१८३ ।। ८. 'अनेक-' इति१॥ ९. 'व्याख्या' इति१ ।। १०. 'स्पृशेः श्वशुनौ पृ च'(उणा-७०५) इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणे ॥ ११. '-सम्' इति१.४.५ ॥ १२. 'असुङ्' इति३.५॥ १३. 'अशू व्याप्तौ सझाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १४. '-श्यत' इति५ ॥ १५. '-शः' इति३, ‘-सम्' इति५ ॥ १६. 'वासं' इति४॥ १७. ४प्रतौ नास्ति ॥ १८. 'समीप्यम्' इति३.५, 'समीपां' इति४॥

                                            अव्यवहितेऽनन्तरं संसक्तमपटान्तरम् ॥१४५१॥ 

           १ न व्यवधीयते स्म अव्यवहितम् । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः, 'दधा तेर्हिः ७।४।४२ ।।, तत्र । २ नास्त्यन्तरमत्र अनन्तरम्। ३ संसज्यते स्म संसक्तम्। 'षञ्ज सङ्गे'(भ्वा.प.अ.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ।। इति क्तः। ४ नास्ति पटेन तिरस्करिण्यान्तरं व्यवधानमत्र अपटान्तरम् । अपदान्तरमित्यपि पाठः, तत्र नास्ति पदस्याऽप्यन्तरमवकाशोऽत्रेत्यपदान्तरमिति व्याख्या । 

चत्वारि अन्तररहितस्य ॥१४५१॥ 

१०   नेदिष्ठमन्तिकतमम् 

           १ अतिशयेनाऽन्तिकं नेदिष्ठम् । अतिशायने इष्ठन्, 'अन्तिकबाढयोर्नेदसाधौ '५।३।६३॥ । नेदीयोऽपि । २ अन्तिकात् तमपि तमे ताश्च लोपो बहुलम्' इति न तादिलोपः, अथवा छन्दसि तल्लोपवचनम्, [अन्तिकतमम्] । अन्त[म] मित्यपि भवति । "अन्तिकतमोऽन्तिसन्निधे(धि)रन्तिकमदन्त मोऽन्तिमः''[ ]इति रत्नकोषः । द्वे अतिनिकटस्य ॥ 

                                                                                   विप्रकृष्टपरे पुनः । 

          १ विप्रकृष्यते स्म विप्रकृष्टम्। २ पिपर्ति परम् । 

२०   'पृ पालनपूरणयोः (जु.प.से.), पचाद्यच् । ३ दुनोति मनो दूरम् । 'दूङ् (टुदु) उपतापे'(स्वा.प.अ.), ऊणादिको रक् । यद्वा दुःखेन ईयते गम्यतेऽत्रेति दूरम् । दुपूर्वः ‘इण् गतौ' (अ.प.अ.), 'दुरिणो(दुरीणो) लोपश्च'(उणा-१७७) इति दुपूर्वादिणो रक्प्रत्ययः, धातोर्लोपश्च, तत्र । त्रयोऽपि वाच्य लिङ्गाः। आरादव्ययेषु वक्ष्यते । सामान्येन त्रीणि दूरस्य ॥ 

अतिदूरे दविष्ठं दवीयः 

            १ अतिशयेन दूर दविष्ठम् । दूरशब्दादतिशये ऽर्थे इष्ठनि, 'स्थूलदूर-'६।४।१५६॥ इत्यादिना रेफलोपः, गुणश्च । २ एवं दवीयः । त्रीणि अतिदूरस्य ॥ 

                                                                           अथ सनातनम् ॥१४५२॥ 

३०   शाश्वतानश्वरे नित्यं ध्रुवम् 

           १ सना सर्वदा भवं सनातनम् । सनेत्यव्ययम्, 'सायंचिरंप्राओँप्रेगेऽव्ययेभ्यः- '४।३।२३॥ इति ट्युः, तुडाग मश्च । सदातनमपि ॥१४५२॥ २ शश्वत् त्रैकाल्ये भवं शाश्वतम् । शैषिकोऽण, 'अव्ययानां भमात्रे टिलोप:'(वा ७।३।४) इति टिलोपोऽनित्यः, 'शाश्वतिकः'२।४।९॥ इति निर्देशात्। शाश्वतिकमपि। ३ न नश्वरम् अनश्वरम् , ताल व्यमध्यम् । ४ नियतं भवं नित्यम् । 'त्यब् 'नेधुंवे'(वा ४।२।१०४॥) इति त्यप् । ५ ध्रुवति ध्रुवम् । 'ध्रुव गतौ स्थैर्ये (तु.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। 'ध्रु 

४०   स्थैर्ये '(तु.प.अ.), अस्मात् पचाद्यचि, कुटादित्वाद् गुणा भावे 'अचि स्नुधातु- '६।४।७७ ॥ इत्युवङि वा । एते त्रिलिङ्गाः । सामान्येन पञ्च सदातनस्य ॥ 

                                                                               स्थेयस्त्वतिस्थिरम् । स्थास्नु स्थेष्ठम् 

          १ अतिशयेन स्थिरं स्थेयः । अतिशयेऽर्थे ईय सुन्, ततः 'प्रियस्थिर-'६।४।१५७॥ इत्यादिना स्थिर स्य स्थादेशः, सकारान्तोऽयम् । २ अति अत्यर्थं स्थिरम् अतिस्थिरम् । ३ तिष्ठतीत्येवंशीलं स्थास्तु । 'ग्लाजिस्थश्च रस्नुः'३।२।१३९॥ । ४ अतिशयेन स्थिरं 

५०   स्थेष्ठम् । इष्ठनि 'प्रियस्थिर-'६।४।१५७ ॥ इत्यादिना स्थादेशः । चत्वारि अतिस्थिरस्य ॥ 

                                                  तत्कूटस्थं कालव्याप्येकरूपतः ॥१४५३॥ 

           १ तदिति अतिस्थिरं निरवधिकालं व्याप्नोति स्थिरत्वात् कालव्यापि, [एक]रूपतो निर्विकारतयेत्यर्थः,

१. '-ज्यति' इति१.४, '-जिति' इति४॥ २. '-ऽन्तरं' इत्यस्य स्थाने १.२.४.५ प्रतिषु '-ऽपि' इति दृश्यते ॥ ३ तुलनीयोऽमरकोषः ३११६८॥ ४ '-यिने' इति३॥ ५ -सधौ' इति४.५ ॥ ६ '-येऽपि' इति४.५ ॥ ७ अन्तिकतमशब्दव्युत्पत्तिम॒ग्या ॥, टीकासर्वस्वे "अतिशायने तमपि अन्तिकतमम् । ननु च 'अन्तिकस्य तमपि कादिलोपः, आधुदात्तत्वं च' इत्यनुवृत्तौ 'तमे तादेश्च' इति तमप्रत्यये 'अन्तिकस्य तकाद्योः' तकारादेः ककारादेश्च लोपो भवति । तत्र तादिलोपे अन्तिकं, कादिलोपे अन्तिमं वा प्राप्नोति । कथमन्तिकतमम् । उच्यते । 'कादिलोपे बहुलम्' इति वचनात् पक्षे लोपः । अन्तिकस्य तम इव सदि वा तादेर्लोपवचनम् । “अन्तिकतमोऽतिसन्नि धिरन्तिसदन्तिकसदन्तमोऽन्तिकमः" इति रत्नकोषः ॥" इति, भा-४, ३१६६ ॥, पृ.३२॥ ९, द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्रो-६८, पृ.६७॥ ९, 'उ-' इति३.५॥ १०. इदमयुक्तं प्रतिभाति, ग्रन्थे आरात्शब्दस्याऽभावात् ॥ ११. 'सदा भवं' इति ॥ १२. '-ह्वे-' इति१.२.४.५॥ १३. 'ने ध्रु-' इति १.३.४.५॥ १४ 'गतिस्थैर्ये' इति१॥ १५. 'ध्रु गतिस्थैर्ययोः' इत्यत्र सायणेनोक्तम्- "अत्र स्वाम्यादयः 'ध्रुव' इति वकारान्तं धातुं पठन्ति ।" इति, तुदादिः, धातुसं-१०२, पृ.४७९॥ १६. '-वः' इति१॥ १७ 'स्थैर्य' इति५॥ १८ '-यम्' इति३॥ १९. 'स्थाग्लाजिभ्यस्थश्च' इति१.३ ॥

कूटस्थम् उच्यत इत्यन्वयः, आत्माकाशादिः । “एकेनैव स्वभावेन निरवधिकालस्य व्यापक आत्माकाशादिः कूटो निश्चलः सन् तिष्ठतीति कूटस्थम् । 'सुपि स्थ:'३।२॥४॥ इति कः''[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, शो ७३] इति मिश्राः । "कूटोऽस्त्री निश्चले राशौ''[ मेदिनी कोशः, टान्तवर्गः, श्रो-७]इति मेदिनिः ॥१४५३॥ 

स्थावरं तु जङ्गमान्यत् 

          १ तिष्ठतीत्येवंशीलं स्थावरम् । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा.प.अ.), 'स्थेशभास-'३।२।१७५ ॥ इति वरच् । 

१०   जङ्गमात् त्रसाद् द्वीन्द्रियादेरन्यद् जङ्गमान्यत् ॥ 

                                                                                जङ्गमं तु सं चरम् । चराचरं जगदिङ्ग चरिष्णु च 

         १ भृशं गच्छति जङ्गमम् । अकौटिल्येऽप्यभि धानाद् यङ्, तदन्तात् पचाद्यच्। २ त्रस्यति त्रसम्। 'त्रसी उद्वेगे'(दि.प.से.), पचाद्यच्। ३ चरति चरम्। 'चर गतौ' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच्। ४ चरति चराचरम् । 'चरि चलिपतिवदीनां द्वित्वमच्याक् चाभ्यासस्य- '(वा-६।१ १२॥)इत्यचि, पक्षे द्विवचनम्, अभ्यासस्यागागमः, आगम सामर्थ्याद् न हलादिशेषः, अन्यथादेशमेवं कुर्यात् । दीर्घो 

२०   च्चारणसामर्थ्याद् न ह्रस्वत्वम् । ५ गच्छति जगत् । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'द्युतिगमिजुहोतीनां द्वे च'(वा-३।२ । १७८॥ इति क्विप, द्वित्वम्, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७ ॥ इत्यनुनासिकलोपः, 'ह्रस्वस्य पिति-'६।१७१ ॥ इति तुक् । जगच्छब्दो वाच्यलिङ्गः । जगन्, जगन्तौ इत्यादि पुंसि । (जगती, जगत्यौ इत्यादि) स्त्रियां । जगत् , जगती, जगन्ति इत्यादि क्लीबे। ६ इङ्गति इङ्गम्। 'इगि गतौ '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ७ चरणशीलं चरिष्णु । 'चर गतौ'(भ्वा. प.से.), 'अलङ्कृजिराकृञ्-'३।२।१३६ ।। इत्यादिना इष्णुच् । सप्त जङ्गमस्य । 'खिसइ चालइ' इति लोकभाषा ॥ 

३०                                                                          अथ चञ्चलम् ॥१४५४॥ 

तरलं कम्पनं कम्यं परिप्लव-चलाचले । 

                                              चटुलं चपलं लोलं चलं पारिप्लवाऽस्थिरे ॥१४५५॥ 

          १ चञ्चति चञ्चलम् । 'चञ्चु गतौ'(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् ॥१४५४॥ २ तरते(-ति) चक्षुरत्रेति तरलम् । 'तृ प्लवनतरणयोः '(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'मङ्गेरलच्'(उणा-७४८)इत्यलच् । ३ कम्पनशीलं कम्प नम्। 'कपि चलने'(भ्वा.आ.से.), 'चलनशब्दार्थादकर्मकाद् युच्'३।२।१४८ ॥ इति युच् । ४ कम्पनशीलं कम्प्रम् । 'नमिकम्पिस्म्यजस-'३।२।१६७॥ इत्यादिना रः । ५ परि-

४०   प्लवते परिप्लवम् । 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.से.), पचा द्यच् । ६ चलति चलाचलम् । 'चल विलसने ' (तु.प.से.), 'चरिचलिपतिवदीनां द्वित्वमच्याक् चाभ्या सस्य- '(वा-६।१।१२॥)इत्यच् । ७ चटति चटुलम् । 'चंट भेदने'(चु.उ.से.), बाहुलकाद् 'हषेरुलच्'(उणा-९६) इत्युलच् । ८ चपति चपलम् । 'चप सान्त्वने '(भ्वा. प.से.), बाहुलकाद् ‘मङ्गेरलच्'(उणा-७४८)इत्यलच् । ९ लोलति लोलम् । 'लुल विलसने '( ), पचाद्यच् । १० चलति चलम् । 'चल कम्पने'(भ्वा.प.से.), पचा द्यच् । ११ परिप्लवमेव पारिप्लवम् । प्रज्ञादित्वादण् । 

५०   १२ न स्थिरम् अस्थिरम् । द्वादश चपलस्य ॥१४५५ ॥ 

ऋजावजिह्मप्रगुणों 

          १ अर्जयति यश ऋजुः । 'अर्ज सर्ज अर्जने' (भ्वा.प.से.), 'अर्जिशिकम्यमिपशिबाधामृजिपशितुग्धुग् दी?(-दीर्घ-)हकारश्च'(उणा-२७) इति कुः, तत्र । २ न जिह्मः अजिह्मः । ३ प्रकृष्टो गुणोऽस्य प्रगुणः । प्रोऽत्र सादृश्यते, तेन सदृशो गुणेन मौर्व्या च । त्रीणि ऋजोः । 'सरल' इति भाषा ॥ 

                                                                                      अवाग्रेऽवनंतानते। 

         १ अवनतग्रमस्य अवाग्रम् , अधोमुखमित्यर्थः,

६० 

१. -दिगं' इति३, '-दिडं' इति४, ‘-दिकं' इति५ ॥ २ '-स्यागमः' इति१॥ ३ -थादेवमेव' इति३॥ ४ तुलनीया मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३६४, पृ.१५२॥ ५ '-न्' इति२॥ ६ -शस्य' इति१.२.४.५ ॥ ७ कोष्ठान्तर्गतपाठः ४.५प्रत्यो स्ति ॥ ८. उखेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ ९ -ष्णुः' इति१.२.३॥ १०. 'प्लूङ्' इति३॥ ११. 'चल विकसने' इति मैत्रेयः॥ १२. 'चले' इति४॥ १३. 'लुट विलोटने' इत्यत्र स्वामिनोक्तम् - "लुड इति द्रमिडा:-आलोडितः, व्यालोलः।" इति, क्षीर. पृ.५६, धातुसं-२१३, 'लुड इत्येके' मैत्रेयः, "भूसूत्रे सुधाकरः- "लुल विलोडने' इति लान्तोऽपि दृश्यते, 'लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गम् [शिशु.३ ७२] इति माघः । डलयोरेकत्वस्मरणमिति वा प्रतिविधेयम् "इति" इति सायणः, मा.धातुवृत्तिः, पृ.१११, धातुसं-२११॥ १४ तुलनीयोऽमरकोषः३।१७२ ॥ १५. 'षर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १६. तुलनीयोऽमरकोषः३।१७० ॥

तत्र । २ अवनमति स्म अवनतम् । "तं वाहनादव नतोत्तरकायमीषत्''[रघुवंशम्, सर्गः-९, श्रो-६०]इति रघुः । ३ आनमति स्म आनतम् । निष्ठा। त्रीण्यधोमुखस्य ॥ 

                                               कुञ्चितं नतमाविद्धं कुटिलं वक्रवेल्लिते ।१४५६। वृजिनं भङ्गरं भुग्नमरालं जिह्ममूर्मिमत् । 

           १ कुञ्च्यते स्म कुञ्चितम् । 'कुञ्चु गतौ'(भ्वा. प.से.), निष्ठा । २ नमति स्म नतम् । ३ आविध्यति म आविद्धम् । 'व्यध ताडने '(दि.प.अ.), निष्ठा, सम्प्रसारणम् । ४ कुटेः 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)

१०   इति कौ(इनि) कुटिं लाति कुटिलम् । यद्वा 'कुट कौटिल्ये'(तु.प.से.) अस्माद् वा बाहुलकादिलच् । ५ वञ्चति वक्रम् । 'वञ्चु गतौ'(भ्वा.प.से.), 'स्फायितञ्चि-' (उणा-१७०)इत्यादिना रक्, 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति न्लोपः । ६ वेल्लति स्म वेल्लितम् । 'वेल्ल चलने' (भ्वा.प.से.), निष्ठा ॥१४५६॥ ७ वृज्यते वृजिनम् । 'वृजी वर्जने '(अ.आ.से.), 'वृजेः किच्च'(उणा-२०५) इतीनन्( -च्) । ८ भज्यत इत्येवंशीलं भङ्गुरम् । 'भञ्जू (भञ्जो) आमर्दने'(रु.प.अ.), 'भञ्जभासेमिदो घुरच्' ३। २।१६१ ॥, 'चजोः- '७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । ९ भुर्जति 

२०   स्म भुग्नम्। 'भुजो कौटिल्ये'(तु.प.से.), क्तः, 'ओदितश्च' ८।२।४५ ॥ इति नत्वम् । १० इयर्ति अरः । 'ऋ गतौ' (भ्वा.प.अ.), पचाद्यच् । अरं गच्छन्तमालाति अरा लम् । ११ जहाति जिहीते वा जिह्मम् । पृषोदरादिः। १२ ऊर्मिभङ्गोऽस्याऽस्ति ऊर्मिमत् । 'तदस्याऽस्त्यस्मि निति मतुप्'५।२।९४॥। ऊर्मिरिति प्रकृते, "प्रकाशे वेग भङ्गयोः"[मेदिनीकोशः, मान्तवर्गः, शो-३]इति मेदिनिः । द्वादश वक्रस्य ॥ 

अनुगेऽनुपदान्वक्षान्वञ्चि 

            १ अनु पश्चाद् गच्छति अनुगः। 'अन्येभ्योऽपि (अन्येष्वपि)-'(वा-३।२४८॥)इति डः, तत्र । २ पदस्य 

३०   चरणस्याऽनु पश्चाद् अनुपदम् । 'अव्ययं विभक्तिसमीप-' २।१६ ॥ इत्यादिनाऽव्ययीभावः । ३ अनुगतमक्षमिन्द्रियम् अन्वक्षम् । अक्षस्य पश्चादन्वक्षमिति वा । ४ अनु पश्चादश्चति अन्वक् । 'अञ्चु गतिपूजनयो: '(भ्वा.प.से.), 'ऋत्विक्-'३।२५९॥ इत्यादिना क्विन् । अनूची, अन्वञ्चि इत्यादि । क्लीबोऽयम् । अनुपदादीनां त्रयाणां समाहार द्वन्द्वे प्रथमाबहुवचनम् अनुपदान्वक्षान्वञ्चि । “अन्वग न्वाक्षमनुगेऽनुपदं क्लीबमव्ययम्"[अमरकोषः३।११७८ ॥] इत्यमरः । “अन्वञ्चत्यन्वक्, कान्तोऽप्यव्ययत्वात् प्रागादि वत् । अक्षस्य पश्चादन्वक्षम् , अक्षेण रथो लक्ष्यते । 

४०   पदस्य क्रमस्य पश्चादनुपदम् । पश्चादर्थेऽव्ययीभावः। अनु ‘गच्छति अनुगः, डः । तत्रैतत्त्रयमव्ययं वर्तते, क्लीबत्वं तु द्वयोः''[अम.क्षीर.३।१।७९ ॥] इति क्षीरस्वामी । 'केडइ वांसइ पाछलि' इत्यादिभाषानामानि त्रीणि (चत्वारि) |

                                                                          एकाक्येक एककः ॥१४५७॥ 

          १ एक एव एकाकी । 'एकादाकिन्वा(च्चा) ऽसहाये'५।३ ॥५२॥ इत्याकिन् (इत्याकिनिच) । एका किनौ, एकाकिनः इत्यादि । २ एति सङ्ख्याप्राधान्य मिति एकः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इण्भीकापाशल्यति मर्चिभ्यः कन् '(दशपाधुणा-३।२१ ॥, उणा-३२१)। एकः 

५०   सर्वादित्वात् सर्वशब्दवद् रूपैर्जेयः । यदमरः- "एके मुख्यान्यके वला: ''[अमरकोषः३।३।१६ ॥] इति । अत्र मुख्यान्विार्थकेवलार्थप्रतिपादकादेकशब्दात् सर्वा विभक्तयो भवन्तीति। तथा चोक्तम्- "देवेवस्यादौ एकशब्दः कैश्चित् सर्ववचनान्त एव प्रयुक्तस्तदा सर्वशब्दवद् ज्ञेयः''[]इति । ३ एक एव एककः । 'एकादाकिच्चे - '५।३ ५२ ॥ इति सूत्रे चकारात् पक्षे कन् । “एककस्य शमने परं पुनः" [नैषधीयचरितम्, सर्ग:-१८, शो-८८] इति श्रीहर्षः । त्रीणि एकाकिनः ॥१४५७॥ _.

एकात् तानायनसर्गाग्राण्यैकाग्रं च तद्गतम् । 

६० 

१. '-ते' इति४॥ २. 'वेल (स्वामिमते 'वेल्ल' इति)' इत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ ३ इतोऽग्रे २.४प्रत्योः 'स्म' इति दृश्यते ॥ ४. 'भञ्जिभासि-' इति१.२.३ ॥ ५, ‘-भासि-' इति५॥ ६ -ज्य-' इति२.३.४॥ ७ 'आ-' इति३.४.५ ॥ ८ '-म्हम्' इति४.५॥ ९, '-बेऽयम्' इति३॥ १०. 'आ-' इति४.५॥ ११. '-दत्यर्थे' इति ॥ १२. 'वा-' इति४, 'पाछिलि' इति५ ॥ १३. '-क्यैक' इति३ ॥ १४ एकलशब्दोऽपि दृश्यते, तत्प्रयोगो यथा श्रीमद्भागवते- "तस्मिन् वावकिल स एकल: पुलहाश्रमोपवने विविधकुसुमकिसलयतुलसिकाम्बुभिः"(५७।११)इति । 

अन्यश्च- "जायेत चैकलः प्राणी प्रलीयते तथैकलः । एकलः सुकृतं भुतेऽश्नीयाद् दुष्कृतमेकलः ॥" इति ॥ १५. 'कक्' इति । पञ्चपाधुणादिगणसम्मतपाठः ॥ १६. 'एको' इति३.४.५ ॥ १७ '-ले' इति३॥ १८. '-वा-' इति२.३.४॥

अनन्यवृत्त्येकायनगतं च 

          १ एकशब्दात् तानाद्याश्चत्वारो योज्यन्ते, एकं तानयति श्रद्दधाति एकतानः । 'तनु श्रद्धोपतापयो:' (चु.उ.से.), चुरादिः, पचाद्यच् । "तननं तानः श्रद्धा, एकस्मिंस्तानोऽस्य एकतान: "[ ] इत्यन्यः। एकस्तानो ऽविच्छिन्नोऽस्य एकतान इति वा । २ एकमयनं गतिरस्य एकायनम् । ३ एकः सर्गो निश्चयोऽस्य एकसर्गम् । ४ एकमग्रं पुरोगतमस्य एकाग्रम् । मिश्रास्तु- " 'अग्राद् यत्'४।४।११६ ।।, अग्र्यम्, एकमग्र्यं मानसं कर्म अस्य 

१०   एकाग्र्यम्''[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्रो ८०] इत्याचख्युः । ५ एकाग्रमेव ऐकाग्रम् । प्रज्ञादित्वा दण् । ६ तत्र गतं तद्गतम् । ७ अनन्या एकरूपा वृत्तिरस्य अनन्यवृत्ति । ८ एकमयनं गतम् एकायन गतम् । एते वाच्यलिङ्गाः । अष्टावग्रस्थितज्ञातव्यस्य। 'सन्मुखस्थवस्तुजहेनई जाणवा जोग्य' इति भाषा ॥ 

                                                                   अथाऽऽद्यमादिमम् ॥१४५८॥ पौरस्त्यं प्रथमं पूर्वमादिरग्रम् 

          १ आदौ भवम् आद्यम्। दिगादित्वाद् यत् । २ आदौ भवम् आदिमम् । 'आदेश्च म:'(वा-४।३।८॥)

२०   इति मः । ३ पुरो भवं पौरस्त्यम् । 'दक्षिणापश्चात् पुरसस्त्यक् '४।२।९८॥ इति त्यक्, 'किति च'७।२। ११८॥ इत्यादिवृद्धिः ॥१४५८॥ ४ प्रथतेऽनेन प्रथमम् । 'प्रथ प्रख्याने '(भ्वा.आ.से.), 'प्रथिचरेरमः '(चान्द्रोणा २।९९॥)इत्यमः । ५ पूर्वति पूरयति पूर्वम् । 'पूर्व पर्व पूरणे (भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । ६ आदीयते प्रथमतया गृह्यत इति आदिः । आपर्वः 'डुदाञ् दाने '(जु. उ.अ.), 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति किः । पुंस्ययम् । धर्मवृत्तित्वेऽप्यजहल्लिङ्गः, यथा- आदिर्गर्ग कुलम् । ७ अङ्गति अग्रम् । 'अगि गतौ '(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्राग्र-'(उणा-१८६)इत्यादिनों साधुः । प्रागपि । 

३०   सप्त आद्यस्य । 'पहिलो ' इति भाषा ॥ 

                                                                           अथाऽन्तिमम् । 

                                           जघन्यमन्त्यं चरममन्तः पाश्चात्त्यपश्चिमे ॥१४५९॥ 

           १ ‘अति अदि बन्धने'(भ्वा.प.से.) भौवादिकः, घञ् , अच् वा । " 'अन्तिमं चेति (अन्ताच्चेति) वक्त व्यम्'(वा-४।३।२३॥) इति शैषिको डिमच्"[मा.धातु वृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५२]इति माधवः । “अन्ते भव मन्तिमम्, 'अन्ताच्च- '(वा-४।३।२३ ॥)इतीमन् , 'यस्येति च'६।४।१४८॥ इत्यकारलोपः'[]इति रामचन्द्राचार्याः । २ जघने पश्चाद् भागे भवम् , जघनेऽधस्ताद् भवं वा जघ-

४०   न्यम् । दिगादित्वाद् यत्, 'शरीरावयवाच्च'४।३५३॥ इति यद्वा। ३ अन्ते भवम् अन्त्यम् । दिगादित्वाद् यत् । ४ चरति करोत्यन्यतो व्यवच्छेदमिति चरमम् । 'चर गतौ' (भ्वा.प.से.), 'प्रथिचरेरम:'(चान्द्रोणा-२९९)। चरि: करो त्यर्थोऽपि । यथा- धर्मं चरति धार्मिकः, यथा च तच्चरति 'महानाम्न्यादिभ्यः-'(वा-५।१।९४॥)इत्यत्र महानाम्नी व्रतं चरति, आदित्यादिव्रतं चरति महानाम्निकः, आदित्य व्रतिकः । ५ अमति अन्तः । 'अम गतौ'(भ्वा.प.से.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन् । धर्मिवृत्तित्वे ऽप्ययमस्त्रीलिङ्गः, यथा- "कुलस्याऽन्तः प्रभुस्त्रियः"

५०   ["]इति । ६ पश्चाद् भवं पाश्चात्त्यम् । 'दक्षिणापश्चात्-' ४।२।९८॥ इत्यादिना त्यक्, 'किति च'७।२।११८॥ ७ पश्चाद् भवं पश्चिमम् । 'अग्रा[दि]पश्चाड्डिमन्(-च्)' (वा ४।३।२३॥), 'अव्ययानां भमात्रे टिलोप:'(वा-७।३।४॥) । सप्त पाश्चात्त्यस्य । 'पाछिलो' इति भाषा ॥१४५९॥ 

मध्यमं माध्यमं मध्यमीयं माध्यन्दिनं च तत् । 

         १ मध्ये भवं मध्यमम् । 'मध्यान्म: ४।३।८॥ इति म: । २ मध्यममेव माध्यमम् । प्रज्ञादित्वादण् । ३-४ 

१. 'श्रद्दधानयति' इति३॥ २ 'तनु श्रद्धोपकरणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३ द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, यो-७९, पृ७९॥ ४ 'अग्रम्' इति४.५॥ ५, '-त्याचचख्युः ' इति१.२.४॥ ६ 'एका' इति१॥ ७ 'अष्टोऽग्र-' इति५॥ ८ -नै' इति३, '-नइ' इति४, '-.' इति५ ॥ ९, 'यो-' इति१.२॥ १०. 'आदेश्चेति वक्तव्यम्' इति काशिकास्थपाठः, 'अग्रादिपश्चाड्डिमच्' इति सिद्धान्तकौमुद्याम् ॥ ११. '-त्यम्' इति५॥ १२. '-मरः' इति ॥ १३. 'पूर्व पर्व मर्व पूरणे' इति स्वामी, 'पुर्व पर्व मर्व पूर्ती' इति मैत्रेयः 'पुर्व पर्व फर्व मर्व पूरणे' इति सायणः ॥ १४ 'आदिग-' इति१॥ १५. उखेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ १६. 'इति' इति१.३॥ १७. '-लउ' इति२.३, '-लौ' इति४॥ १८. 'भौ' इति१.२, इतोऽग्रे ३प्रतौ 'अतो' इति दृश्यते ॥ १९. 'चरेश्च'(उणा-७४७)इत्यत्रोणादिगणे ॥ २०. 'वा' इति१.२.३॥ २१. '-तीकः' इति३॥ २२. 'तत्' इति१॥ २३. द्र. अम.क्षीर.३।१।८१॥, पृ.२५३ ॥, स्वोपज्ञटीका ६।१४५९ ॥,

पृ.३२६ ।। २४ '-त्यम्' इति१.३.४॥ २५. '-त्यस्य' इति१.३॥ २६. '-लउ' इति२.३, '-लौ' इति४॥ २७ '-मः' इति४॥

मध्यमीयम्, माध्यन्दिनम् च । आध्यात्मादेराकृतिगणत्वात् साधू । चत्वारि मध्यमस्य । 'माहिलउ' इति भाषा ॥ 

अभ्यन्तरमन्तरालं विचाले 

            १ अभ्यधिकमन्तरम् अभ्यन्तरम्। अन्तरं मध्या वकाशः, अभिगतमन्तरमभ्यन्तरं वा । २ अन्तरं लाति अन्तरालम् । कप्रत्यये, 'अन्येषामपि- '६।३।१३७ ॥ इति दीर्घः । यद्वा अन्तरमलत्यालाति वा । ३ विते विचा 

लम् । 'विचिर् पृथग्भावे'(रु.उ.अ.), ['चात्वाल-' (हैमोणा-४८०)इत्याले निपात्यते], तत्र । त्रीणि अभ्य 

१०   न्तरस्य । 'विचाले' इति भाषा ॥ 

                                                                                   मध्यमन्तरे ॥१४६०॥ 

           १ मव्यते मध्यम् । 'मव बन्धने'(भ्वा.प.से.), 'शिक्यास्य-'(हैमोणा-३६४) इति ये साधुः । २ अनिति अन्तरम्, पुंक्ली. । 'अन प्राणने'(अ.प.से.), 'अनिकाभ्यां तरः '(है मोणा-४३७), तत्र । मध्यार्थोऽन्तरशब्दोऽत्र न सर्वादिकार्यभाक् । “तदन्तरे सा विरराज धेनुर्दिनक्षपा मध्यगतेव सन्ध्या'[रघुवंशम्, सर्गः-२, शो-२०] इति रघुः । 'मांहि' इत्यादिभाषाया द्वे ॥१४६०॥ 

तुल्यः समानः सदृक्षः सरूपः सदृशः समः । 

२०                                           साधारणसधर्माणौ सवर्णः सन्निभः सह ।१४६१। 

          १ 'तुल उन्माने '(चु.उ.से.), णिजन्तः, ततो भिदादित्वादङि, टापि, तुला । तुलया सम्मितः तुल्यः । 'नौवयः- '४।४।९१ ॥ इति यत् । तुल्या सम्मितमिति व्यु त्पत्तिमात्रं रूढशब्दस्त्वयं सदृशपर्यायः । २ समानं तुल्यं मानमस्य समानः । ३ समान इव दृश्यत इति सदृक्षः । 'दृशेः क्सः '(वा-३।२।६०॥)इति क्सः । ४ समानं रूपमस्य सरूपः । -रूपनामगोत्र- '६।३।८५ ॥ इत्यादिना समानस्य सादेशः । ५ समान इव दृश्यतें सदृशः । 'त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ्च'३।२।६०॥ । ६ समति 

३०   समः । 'षम ष्टम वैक्लव्ये '('भ्वा.प.से.), पचाद्यचि । ७ समानमाधारणमस्य साधारणम् । सह आधारणेन वर्तत इति वा । 'वोपसर्जनस्य'६।३।८२॥ इति व्यव स्थितविभाषा[त्वात् सभावः] । ८ समानो धर्मोऽस्य सधर्मा । 'धर्मादनिच् केवलात्'५।४।१२४ ॥, 'रूपनाम गोत्रस्थानवचनधर्मजातीयेषु वेति केचित्'( )इति समानस्य सादेर्शः। ९ समानो वर्णोऽस्य सवर्णः । १० सन्निभाति सन्निभः । ११ समान इव दृश्यत इति सदृक् । 'त्यदा दिषु-'३।२।६० ॥ इत्यादिना क्विन्, 'दृग्दृशवतुषु'६।३। ८९॥ इत्यादिना सभावः। एकादश सदृशस्य ॥१४६१॥ स्युरुत्तरपदे प्रख्यः प्रकारः प्रतिमो निभः । 

४०                                      भूतरूपोपमा: कांशः सं-नी-प्र-प्रतितः परः १४६२ 

            १ उत्तरपदे परपदे सति प्रख्याद्या एकादशशब्दाः सदृशस्य वाचकाः स्युरित्यन्वयः । प्रख्याति प्रख्यः । प्रपूर्वः 'ख्या प्रकथने '(अ.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे'३।१। १३६॥ इति कः । यथा- 'चन्द्रप्रख्यं मुखम्'["] इत्यादि । २ प्रकरणं प्रकारः । भावे घञ् । ३ प्रतिमाति प्रतिमः। 'मा माने'(अ.प.से.)। ४ नियतं भाति निभः। निपूर्वः 'भा दीप्तौ'(अ.प.अ.), उभयत्र 'आतश्चोपसर्गे कः'३।१ । १३६ ।। ५ भवति स्म भूतः । ६ रूपयति रूपम् । 'रूप दर्शने '(चु.उ.से.), चुरादिः, पचाद्यच् । ७ उप-

५०   मीयतेऽनया उपमा । 'गुरोश्च हल: '३।३।१०३ ॥ इत्यङ् । ८-११ समादिभ्यश्चतुर्थ्य उपसर्गे भ्यः परः काशशब्दो योज्यः, तेन संकाशते संकाशः । 'काश शब्दे ( ), तालव्यान्तः, पचाद्यच् । संशब्दः समानार्थोऽत्र । नितरां काशते नीकाशः । 'इक: काशे'६।३।१२३ ॥ इति दीर्घः । प्रकाशते प्रकाशः । प्रतिकाशते प्रतिकाशः । 'इक: काशे'६।३।१२३ ॥ इति दीर्घः । चन्द्रेण प्रख्य इत्यादि व्यस्तं न भवति, समास एवोत्तरपदत्वस्य रूढेः । प्रख्यादय उत्तरपदस्था एव वाच्यलिङ्गाः स्युरिति पूर्वस्माद् विशेषः, यथा- पितृनिभः पुत्रः, मातृनिभा कन्या, "दैवनिभं पाप-

६०   मिति ॥१४६२॥ 

१. 'मा-' इति१.२॥ २. '-लौ' इति४, '-लो' इति५ ॥ ३ 'विक्ते' इति३.४॥ ४ '-गे' इति५॥ ५, '-लइ' इति१.२, ‘-लः' इति३ ॥ ६. 'समितिः' इति३॥ ७ 'संमिति' इति१, 'समित-' इति४.५॥ ८ तुलनीया मा.धातुवृत्तिः, चुरादिः, धातुसं-५४, पृ.५४४॥ ९. '-नामगोत्ररूप-' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ १०. इतोऽग्रे १.२प्रत्योः 'इव' इति दृश्यते ॥ ११. 'अवैक्लव्ये' इति स्वामी ॥ १२. '-च्' इति१.२॥ १३. 'समानस्य-'६३८४॥ इति योगविभागेनाऽपि भाव्यम् ॥ १४ 'सन्तः' इति२॥ १५. द्र. स्वोपज्ञटीका६१४६२॥, पृ.३२७॥ १६. 'इति' इति३॥ १७ 'प्रा-' इति१॥ १८ 'रूप रूपक्रियायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. '-ऽनया' इति १प्रतौ नास्ति ॥ २०. शब्दार्थककाशृधातुः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ २१. 'दे-' इति४॥

औपम्यमकारोऽनुहारः साम्यं तुलोपमा । 

कक्षोपमानम् 

         १ उपमैव औपम्यम् । भेषजादित्वाच्यणं । २ अनुकरणम् अनुकारः । ३ अनुहरणम् अनुहारः । ४ समस्य भावः साम्यम् । ५ तोलनं तुला । 'तुल उन्माने' (चु.उ.से.), भिदादित्वादङि । ६ उपमानम् उपमा । 'गुरो श्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यङ् । ७ कक्षणं कक्षा । 'कक्ष-' ( ), भिदादित्वादङ् । ८ उपमितिः उपमानम् । 'मा माने'(अ.प.से.), भावे ल्युट् । अष्ट उपमायाः ॥ 

१०                                                       अर्चा तु प्रतेर्मा यातना निधिः ॥१४६३॥ छाया छन्दः कायो रूपं बिम्बं मानकृती अपि । 

           १ अर्च्यतेऽसौ अर्चा । 'अर्च पूजायाम्'(भ्वा. प.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः । २-११ प्रति शब्दात् परे माप्रभृतयः कृतिपर्यन्ता दशशब्दा योज्याः, तेन प्रतिमीयतेऽनया प्रतिमा । 'मा माने'(अ.प.से.), 'आतश्चोपसर्गे '३।३।१०६॥ इत्यङ्। प्रतियात्यत उपस्क्रियते प्रतियातना । 'यत निकारोपस्कारयो: '(चु.उ.से.)इति चुरादिण्यन्ताद् युच्। एते त्रयः स्त्रीलिङ्गाः । प्रतिनिधीयते प्रतिनिधिः, पुंसि । 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति 

२०   किः । मुख्यसदृशोऽर्थः ॥१४६३॥ प्रतिक्रियस्य छाया सादृश्यमत्र प्रतिच्छाया । प्रतिच्छन्द्यते स्म प्रतिच्छन्दः । 'छदि संवरणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, घञ् । प्रतिरूपछन्दः प्रतिच्छन्द इति वा । प्रतिरूप: कायः प्रतिकार्यः । रूपेण सदृशं प्रतिरूपम् । सादृश्येऽर्थेऽव्ययीभावः । प्रतिनिधि बिम्बस्य प्रतिबिम्बम् । प्रतिबिम्ब्यत इति वा । प्रतिपूर्वः 'बिम्ब प्रतिमाने '( ), घञ् । प्रतिमीयते सदृशी क्रियतेऽनेन प्रतिमानम् । करणे ल्युट् । प्रतिरूपं क्रियते प्रतिकृतिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । एकादश 'प्रति बिम्ब' इति ख्यातस्य । “इमानि मूर्तिसदृशशिलादिप्रति 

३०   निर्मितप्रतिरूपकस्य''[पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, शो ७१९] इति मिश्राः ॥ 

सूर्मी स्थूणाऽय:प्रतिमा 

          १ सरति सूमिः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सर्तेरूच्च-'(हैमोणा-६८९)इति मिः, 'कृदिकारात्-'(गण सू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि सूर्मी' । तालव्यादिरप्ययम् । 'शं गतौ'( ), 'ग्रीष्मजाल्मशूर्म-( )इति मप्रत्यये शूरादेशे च गौरादिङीर्षि शूर्मी । शूर्मश्च (शूर्मिश्च) । "यामिगोसुरभिशूर्मयः''[*]इति । शूर्मोऽदन्तोऽपीत्येके । "गौरादिपाठादेव निपातः"["]इत्यरुणदत्तः । २ तिष्ठति स्थूणा । 'रास्नासास्नास्थूणा-'(उणा-२९५) इति निपातनाद् 

४०   णत्वोत्वे । “स्थूणा स्तम्भेऽथ(च) सूर्यां च"[शाश्वत कोशः, शो-७२२] इति शाश्वतः । ३ अयोमयी प्रतिमा अयःप्रतिमा । त्रीणि लोहप्रतिमायाः॥ 

                                                                       हरिणी स्याद्धिरण्मयी ॥१४६४॥ 

          १ हरति मनो हरिणी। 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'श्यास्त्याहविभ्य इनच्'(उणा-२०४)इतीनच्, 'जातेर स्त्रीविषयात्- '४।१।६३ ॥ इति ङीष् । २ हिरण्यस्य विकारो हिरण्मयी । 'दाण्डिनायनहास्तिनायन-'६।४।१७४ ॥ इति साधुः, टित्त्वाद् ङीष् । द्वे स्वर्णप्रतिमायाः ॥१४६४॥ 

प्रतिकूलं तु विलोममपसव्यमपष्ठुरम् । 

५०                                              वामं प्रसव्यं प्रतीपं प्रतिलोममपष्ठु च ॥१४६५॥ 

          १ प्रतीपं कूलात् प्रतिकूलम् । २ लोमानि विपर्यस्यति विलोमयति, 'सत्यापपाश-'३।१।२५ ॥ इत्यादिना णिच्, विलोमयति विलोमम् । पचाद्यच् । ३ अपगतं 

सव्याद् अपसव्यम् । ४ वमति वामम् । 'टुवमै उद्गि रणे'(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः, 'नोदात्तोपदेशस्य-' ७।३।३४॥ इति वृद्धिनिषेधस्य 'आचमि(अनाचमि) कमि वमीनाम्-'(वा-७।३।३४॥)इति निषेधैः । (सव्यशब्दो हि दूरान्तिकाराच्छब्दवद् वामदक्षिणार्थः)। ४ अपावृत्य तिष्ठति अपष्ठुरम् । पृषोदरादिः । अपष्ठु त्वं रातीति 

६०   वा । 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । ५ प्रगत सव्यात् 

१. '-दण्' इति४.५ ॥, हैममतेऽयं प्रतिभाति, पाणिनीयमते 'चतुर्वर्णादीनां स्वार्थ उपसङ्ख्यानम्'५।१।१२४॥ इति वार्तिकेन ष्यप्रत्ययः ॥ २. 'कक्षणा' इति३॥ ३. इतोऽग्रे १प्रतौ 'क' इति दृश्यते ॥ ४ '-पतापयोः' इति३॥ ५. '-ति' इति५ ॥ ६. ४प्रतौ नास्ति ॥ ७ १.२.५ प्रतिषु नास्ति॥ ८ पदचन्द्रिकायाम् 'इमानि' इत्यस्य स्थाने 'अष्टौ' इति दृश्यते ॥ ९ तुलनीयोऽमरकोषः२।१०।३५॥ १०. 'निः' इति३॥ ११. '-मीः' इति३॥ १२. 'सृ' इतिर॥ १३. '-सूर्म-' इति५॥ १४ ‘-पि' इति३॥ १५. '-सू-' इति१.३॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्री-७१८, पृ.८०८॥ १७. 'सू-' इति३॥ १८. 'शू-' इति३ ॥ १९. '-ते' इति४॥ २०. '-प्' इति३ ॥ २१. 'प्रतिकूलात्' इति३॥ २२. '-मतं' इति४॥ २३. 'वा-' इति१.२ ॥ २४. '-मु' इति१.४॥ २५. -स्य-' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ २६. वामशब्दस्य व्युत्पत्तिरपष्ठुरशब्दात् पश्चाद् युक्ता ॥ २७ 'शब्दाद्' इति४.५ ॥ २८. कोष्ठान्तर्गतपाठोऽपसव्यशब्दे युक्तः ॥, पाठश्चलितो वा ॥ २९. '-ते' इति१॥

प्रसव्यम् । ७ प्रत्यावृत्ता आपोऽत्र प्रतीपम् । 'ऋक्पूरब्धू '५।४।७४॥ इत्यः, 'व्यन्तरुपसर्गेभ्योऽप ईत्'६।३।९७॥ । ८ प्रतीपं लोमाऽत्र प्रतिलोमम् । '-प्रत्यव(न्व) पूर्वात् सामलोम्नः' ५।४।७५ ॥ इत्यच् । ९ अपतिष्ठति अपष्ठु । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ '(भ्वा.प.अ.), औणादिको डुन्प्रत्यः, सुषामादित्वात् षत्वम् । एते सर्वेऽपि वाच्यलिङ्गाः । नव प्रतिकूलस्य । 'उपराठउं' इति भाषा ॥१४६५ ॥ 

वाम शरीरेऽ सव्यम् 

           १ वम्यते वामम्। 'टुवमे उद्गिरणे'(भ्वा.प.से.),

१०   घञ् । २ सूयते सव्यम् । 'घू प्रसर्वे '(तु.प.से.), 'अचो यत्'३।१।९७॥ इति यत् । “वामं सव्ये प्रतीपे च" [विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, शो-२२]इति महेश्वरः । द्वे वामाङ्गस्य । 'डावों अंग' इति भाषा ॥ 

                                                                                 अपसव्यं तु दक्षिणम् । 

          १ शरीरेऽङ्गमित्येव, अपक्रान्तं सव्यम् अपस व्यम्। २ दक्षते दक्षिणम् । 'दक्ष शैध्ये '(भ्वा.आ.से.), 'द्रुदक्षिभ्यामिनन् '(उणा-२०८) । द्वे दक्षिणाङ्गस्य ॥                 

                                          अबाधोच्छृङ्खलोद्दामान्ययन्त्रितमनर्गलम् ॥१४६६॥ निरङ्कशे 

२०     - १ नास्ति बाधा निषेधोऽस्त्यस्य अबाधम् । २ उत्क्रान्तं शृङ्खलाद् उच्छृङ्खलम् । ३ उत्क्रान्तं दामाया उद्दामम् । अत्र दामाशब्दः स्त्रियां टाबन्तः, उभयत्र 'निरादयो निष्क्रान्ताद्यर्थे (क्रान्ताद्यर्थे) पञ्चम्या'(वा-२।२। १८॥)इति समासः । ४ १ न यन्त्रितम् अयन्त्रितम्) । 'यत्र बन्धने '(चु.उ.से.), क्तः, ततो नत्रा समासः । ५ नास्ति अर्गलाऽस्य अनर्गलम् । निरर्गलमपि । अर्गला शब्दोऽत्र प्रतिरोधकार्थ: ॥१४६६॥ ६ निष्क्रान्तमङ्कशाद् निरङ्कशम् । 'निरादयो नि:क्रान्ताद्यर्थे(क्रान्ताद्यर्थे) पञ्च 

म्या'(वा-२।२।१८॥)इति समासः, तत्र । षडुच्छृङ्खल 

३०   स्य । 'निर्मर्याद' इति भाषा ॥ 

                                                                 स्फुटे स्पष्टं प्रकाशं प्रकटोल्बणे । व्यक्तम् 

           १ स्फुटति बहि:प्रकाशते स्फुटम् । 'स्फुट प्रकाशने '(तु.प.से.), 'इगुपध- '३।१।१३५॥ इति कः, तत्र । २ स्पश्यते गृह्यते स्पष्टम् । 'स्पश ग्रहण श्रेषणयोः '(चु.आ.से.), क्तः। स्पास्यते वा स्पष्ट: । 'स्पश बाधनस्पर्शनयोः '(भ्वा.उ.से.), णिजन्तः, क्तः, 'मितां ह्रस्वः '६।४।९२ ॥, 'निष्ठायां सेटि'६।४।५२ ।। इति णिलोपः, 'वा दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टच्छन्नज्ञप्ताः '७।२।२७ ॥ इति निपातः । ३ प्रकाशते प्रकाशम् । 'कारों दीप्तौ'(भ्वा.

४०   आ.से.), पचाद्यच्। ४ प्रकटम्, 'सम्प्रोदश्च-'५।२। २९॥ इति कटच् । ५ उल्लीयते शिष्यति सम्बध्यते वा उल्वणम् । 'लीङ् श्रूषणे'(दि.आ.अ.), 'उल्वादयश्च' (उणा-५३५)इति वन्प्रत्यये निपातितम् । ६ व्यज्यते स्म व्यक्तम् । विपूर्वः ‘असू म्रक्षणादौ'(रु.प.वे.), निष्ठा, 'चोः कुः'८।२।३०॥ । षट् प्रकटस्य ॥ 

                                                 वर्तुलं तु वृत्तं निस्तलं परिमण्डलम् ॥१४६७॥ 

           १ वर्तते भ्रमति वर्तुलम् । 'वृतु वर्तने'(भ्वा. आ.से.), बाहुलकाद् 'हृषेरुलच्'(उणा-९६)इत्युलच् । २ वर्तते वृत्तम्, पुंक्लीबलिङ्गः । वाच्यलिङ्गोऽयमित्यन्ये । 

५०   ३ 'तल प्रतिष्ठायाम् (चु.उ.से.), णिजन्तः, पचाद्यच्, 'संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः '(परिभाषा-९५)इति वृद्ध्यभावः, तलम् । निर्गतं तलं प्रतिष्ठाऽस्य निस्तलम् । ४ परितः समन्ताद् मण्डलाकृतिरस्य परिमण्डलम् । चत्वारि वर्तुलस्य । 'गोल' इति भाषा ॥१४६७॥ 

बन्धुरं तूनतानतम् 

          १ बध्नाति गति बन्धुरम् । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या. प.अ.), 'बन्धु(मद्गु)रादयश्च'(उणा-४१)इत्युरन्, 'मन्दि वाशि-'(उणा-३८)इत्यादिना बाहुलकादुरज् वा। "कण्ठ  

१. '-त्या' इति४॥ २. 'सुष-' इति१.२.४.५ ॥ ३ 'ऊ' इति४॥ ४ '-ठ' इति३, ‘-ठौ' इति४॥ ५ '-मु' इति१.४॥ ६ 'प्रेरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७ इतोऽग्रे १प्रतौ 'द्वे' वामाङ्ग' इति दृश्यते ॥ ८. '-वउं' इति२.५, ‘-वौ' इति४॥ ९. 'दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. -मिन्' इति४.५॥ ११. -धोऽस्य' इति१.२॥ १२. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३. 'यत्रि सङ्कोचे ('सङ्कोचने' इति मैत्रेयसायणौ)' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १४ '-कोऽर्थः' इति३॥ १५. '-दा' इति५॥ १६. '-श्यते' इति४.५ ॥ १७. 'विकसने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १८. '-शते' इति१.४.५ ॥ १९. 'स्प-' इति३॥ २०. '-तितः' इति३॥ २१. 'कास' इति१.४॥ २२. '-षति' इति१.२.४.५ ॥ २३. '-जते' इति३॥ २४ तुलनीयोऽमरकोषः३।१६९॥ २५. '-सि-' इति३॥

स्य तस्याः स्तनबन्धुरस्य मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य" [कुमारसम्भवम् , सर्ग:-१, शो-४२]इति कुमारसम्भवः । "बन्धूरबन्धुरौ रम्ये नग्ने (नने) हंसे तु बन्धुरः"[ ] इति रभसः । २ उन्नतं च तदुपाधिवशादीषन्नतम् उन्नतानतम् । द्वे उन्नतानतस्य । 'ढाल' इति भाषा ॥ 

                                                                                   स्थपुटं विषमोन्नतम् । 

          १ तिष्ठत स्थपुटम्, पृषोदरादिः । २ विषमं च तदुनतं च विषमोन्नतम् । “निष्कन्दामरविन्दिनी स्थ पुटितोद्देशाङ्कशेरुस्थलीम्''[]इति खण्डप्रशस्तिः । द्वे 

१०   'अखडवषडा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                            अन्यदन्यतरद् भिन्नं त्वमेकमितरश्च तत् ॥१४६८॥ 

          १ अनिति अन्यत्। २ बहूनां मध्येऽन्यद् अन्य तरत् । ३ भिद्यते भिन्नम् । निष्ठान्तः । ४ त्वक्षति त्वम् । 'त्वक्ष (त्वक्षू) तनूकरणे '(भ्वा.प.वे.), 'अन्ये भ्योऽपि-'( )इति डः। वृत्तौ त्वत्वच्छब्दौ सर्वादि ष्वन्यार्थौ । ५ एति एकम्। 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इण्भीका-'(उणा-३२३)इत्यादिना कन् । यथा- "इत्येके मन्यन्ते ''[कौ. सू.२१७] इति । "प्रधानान्यासहायेषु सङ् ख्यायां चैक इष्यते''[ ]इति कात्यः । ६ एति इतरः। 

२०   'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इण्पूभ्यां कित्'(हैमोणा-४३८) इति तरः, 'अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः '७।१।२५ ॥ इत्यद्ड् । एते भिन्नादन्ये सर्वनामसंज्ञाः वाच्यलिङ्गाः । षडन्यस्य । 'अनेरा' इति भाषा ॥१४६८॥ 

करम्बः कबरो मिश्रः सम्पृक्तः खचितः समाः । 

         १ क्रियते करम्बः । 'डुकृञ् करणे'(त.उ.अ.), 'कृञश्च'(दशपाधुणा-७।१७॥)इत्यम्बच् । २ कूयते कबरः। ३ मिश्यते मिश्रः । 'मिश शब्दे '(भ्वा.प.से.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०) इति बाहुलकाद् रक् । ४ सम्पृच्यते सम्पृक्तः । 'पृची सम्पर्के'(रु.प.से.), क्तः । ५ खच्यते खचितः । 'खच बन्धने (भ्वा.आ.से.), कवर्ग-

३०   द्वितीयादिः, 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति क्तः । पञ्च मिश्रस्य । 'भेलउ' इति भाषा ॥                        

                                            विविधस्तु बहुविधो नानारूप: पृथग्विधः ॥१४६९॥ 

           १ विचित्रो विधः प्रकारोऽस्य विविधिः । २ बहु पृथक् च विधोऽस्य बहुविधः । ३ नाना अनेकप्रकारं रूपमस्त्यस्य नानारूपः। ४ पृथग् विधोऽस्य पृथग्विधः । बहुरूप-पृथग्रूप-नानाविधा अपि । चत्वारि बहुविधस्य ॥१४६९॥ 

त्वरितं सत्वरं तूर्णं शीघ्रं क्षिप्रं द्रुतं लघु । 

चपलाविलम्बिते च 

४०       १ त्वरते स्म त्वरितम् । 'जित्वरा सम्भ्रमे'(भ्वा. प.से.), क्तः । २ सह त्वरया वर्तते सत्वरम् । ३ त्वरते तूर्णम् । 'जित्वरा सम्भ्रमे'(भ्वा.प.से.), 'निष्ठा' ३।२।१०२ ॥ इति क्तः, 'रुष्यमत्वरसंघुषास्वनाम् '७।२। २८॥ इतीडभावः, 'ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च'६।४।२० ॥ इति वकारस्योठ्, 'रदाभ्याम्-'८।२४२॥ इति नत्वम्, ('रषाभ्याम्-'८।४।१॥ इति णत्वम्) । ४ शिवति व्या प्नोति शीघ्रम् । 'शिघि आघ्राणे'(भ्वा.प.से.), 'शीघ्रा दयश्च'( )इति रक्। ५ क्षिपति क्षिप्रम् । “क्षिप प्रेरणे' (तु.उ.अ.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इत्यादिना रक्,

५०   'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६)इत्यादिना वा रक् । ६ द्रवति द्रुतम् । 'द्रु गतौ' (भ्वा.प.अ.), निष्ठा । ७ लङ्घते लघु । 'लघि गतौ (भ्वा.आ.से.), 'लबिंद्योनलोपश्च' (उणा-२९)इति कुः। ८ चपति चपलम्। 'चप सान्त्वने' (भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । 'चुप मन्दायां गतौ' (भ्वा.प.से.), 'चुपेरच्चोपधायाः '(उणा-१०८)इति कलप्रत्यये वा। ९ न विलम्बितम् अविलम्बितम् । एते धर्ममात्रे 

१. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-४, ३१६७॥, पृ.३३ ॥, तत्र-"बन्धुरं बन्धुरे रम्ये नदे हंसे तु बन्धु(रम्? र:)" इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्रो-६९, पृ.६९ ॥, रामाश्रमी३।१।६९ ॥, पृ.५०२॥ २. '-न्दनी' इति१, ‘-न्दनीं' इति३॥ ३ '-क्षिति' इति५॥ ४. 'तर्वं त्वक्षू तनूकरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५ द्र. अम.क्षीर.३।१८३ ॥, पृ.२५३ ॥, स्वोपज्ञटीका६।१४६८ ॥, पृ.३२८॥ ६ -रत्' इति३॥ ७ 'इतरः' इति३॥ ८ '-माम्' इति४॥ ९. 'मिश मश शब्दे रोषकृते च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'कच बन्धने' इत्यत्र स्वामिनोक्तम्- "खच इति लौकिकोऽस्ति" इति, क्षीर. पृ.३७॥ ११. '-लौ' इति३.४॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः३।१।९३॥ १३. ५प्रतौ नास्ति ॥ १४. '-मस्य' इति इति१.२ ॥ १५. '-श्रि-' इति१.२.४.५ ॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतौ नास्ति ॥ १७. 'ककि' इत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥

क्लीबे गुणवृत्तौ वाच्यलिङ्गाः। अरमाशु मक्षु चाऽव्य यकाण्डे वक्ष्यते (शो-६।१५३०) । नव त्वरितस्य । 'ऊतावलि' इति भाषा॥ 

                                                                     झम्पा सम्पातपाटवम् ॥१४७०॥ 

          १ झमति झम्पा । 'झमु अदने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् पः, स्त्रीलिङ्गोऽयम् , "पुंस्यपि''[ ]इत्यन्ये । यदाहु:- "झम्पः सम्पातपाटवम्''[]इति । २ सम्पतनं सम्पातः । सम्पाते पाटवं सम्पातपाटवम् । द्वे उच्चान्नीचैः पतनस्य । 'झांप' इति भाषा ॥१४७०॥ 

१०   अनारतं त्वविरतं संसक्तं सततानिशे । 

                                            नित्यानवरताजस्त्रासक्ताश्रान्तानि सन्ततम् ।१४७१। 

         १ आर्वो रमिर्विरामे वर्तते । तदुक्तम् "आरतविरताऽवरतशब्दा विरामार्थाः ''[] । अविद्य मानमारतमस्मिन्निति अनारतम् । २ नास्ति विरतमस्येति अविरतम्। ३ संसजति स्म संसक्तम् । 'षञ्ज सङ्गे' (भ्वा.प.अ.), क्तः । ४. १ संतन्यत इति सततम् । सम्पूर्वः 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), भावे क्तः, 'अनुदात्तो पदेशस्य-'६।४।३७ ॥ इति न्लोपः, 'समो वा हितततयोः' (वा-६।१।१४४॥)इति वा म्लोपः । म्लोपाभावपक्षे 

२०       सन्ततम् अपि । ५ निशाव्यापारशून्यत्वमुपचारात्, तद् रहितम् अनिशम् । “नास्ति निशाप्रायो व्यवच्छेदक: कालोऽस्येत्यनिशम्"[टीकासर्वस्वम् ११६५॥इति ते सर्वानन्दः । ६ नियो भवमित्यर्थे नियतार्थाद् निशब्दात् 'त्यब्ने धुंव: '(वा-४।२।१०४॥)इति त्यप्, [नित्यम्]। ७ नाऽस्त्य वरतमस्य अनवरतम्। ८ न जस्यतीत्येवंशीलम् अज स्त्रम् । 'जसु हिंसायाम् (दि.प.से.), दन्त्यसः, 'मनिकम्पि' ३।२।१६७ ॥ इत्यादिना रः। सततमजस्रंशब्दावव्ययावपि नित्यपर्यायौ स्तः । "शश्वदभीक्ष्णं नित्यं सदा सतत 

मजस्रमिति सातत्ये"[]इत्यव्ययप्रकरणे आपिशलेः । ९ 

३०   न सजति स्म असक्तम् । १० न श्राम्यति स्म अश्रा न्तम् । 'श्रमु तपसि खेदे च'(दि.प.से.), निष्ठा, 'अनु नासिकस्य'६।४।१५॥ इति दीर्घः । एकादश निरन्तरक्रिया करणस्य ॥१४७१॥ 

साधारणं तु सामान्यम् 

         १ समानमाधारणेन वर्तते साधारणम् । 'अन्ये षामपि- '६।३।१३७ ॥ इति दीर्घत्वे वा । पूर्वं 'सदृक् , साधारणम्'(श्रो-६।१४६१ ॥) इत्युक्तम, इदानीं तु यदे कमनेकसम्बन्धि, तत् साधारणशब्देनोच्यते । बह्वादित्वाद् ङीषि साधारणी साधारणा च । २ समानमेव सामान्यम् ।। स्वार्थे ष्यञ्। जातौ तु भावकर्मणोः ष्यत्रि सामान्यम् ,

४०   क्लीबमेव । द्वे साधारणस्य ॥ 

                                                                                    दृढसन्धिस्तु संहतम् । 

           १ दृढः सन्धिः सन्धानं संघट्टनमस्य दृढसन्धिः । २ संहन्यते स्म संहतम् । 'हन्(हन) हिंसागत्योः (अ. प.अ.), क्तः । “ संहतमच्छिद्रम्''[अम.क्षीर.३।१७६ ॥] इति क्षीरस्वामी । वाच्यलिङ्गौ द्वावपि । द्वे दृढसन्धि वस्तुनः । 'छेक रहित' इति भाषा ॥ कलिलं गहने 

           १ कल्यते क्षिप्यतेऽत्राऽन्यत् कलिलम् । 'कल उत्क्षेपे'('), 'कल शब्दसङ्ख्यानयोः '(भ्वा.आ.से.),

५०    वा, 'सलिकलि-'(उणा-५४)इतीलच् । २ दुष्प्रवेशत्वाद् दुरधिगमान्तःपातं गहनम् । यथा- "गहनं शास्त्रम्, दुरधिगमार्थमित्यर्थः, तत्र । गहनं गह्वरे दुःखे विपिने कलिलेऽपि च"[विश्वप्रकाशकोशः, नान्तवर्गः श्रो-३३]इति महेश्वरः । “कलिलमाकीर्णम् , तत्र, यथा- 'शार्दूलगहनं वनम्'[]" इति तट्टीका । द्वे गहनस्य ॥ 

                                                               सङ्कीर्णे तु सङ्कलमाकुलम् ॥१४७२॥ कीर्णमाकीर्णं च 

१. 'तत्परस्य' इति३॥ २. 'उ-' इति३॥ ३ 'झम्पति' इति४.५ ॥ ४. 'झम्पा' इति१॥ ५. द्र. स्वोपज्ञटीका६।१४७० ॥, पृ.३२९ ॥ ६. 'रमितिर्वि-' इति३॥ ७ 'विर-' इति४॥ ८ द्र. अम.क्षीर.१।१६५ ॥, पृ.२०॥ ९ 'विरति-' इति३.४॥ १०. 'म-' इति३॥ ११. '-करः' इति टीकासर्वस्वे, १।१।६५ ॥, पृ.४८॥ १२. १प्रतौ नास्ति ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, श्रो-६०, पृ.८६॥ १४ 'जसु मोक्षणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. '-स्र-' इति३ ॥ १६. तुलनीयोऽमरकोषः३।१८२॥ १७. '-त्वं' इति१.२.३॥ १८. '-क्तः' इति३॥ १९. तुलनीयोऽमरकोष:३।१७५ ॥ २०. 'संहि-' इति३, 'संहन-' इति५॥ २१. मुद्रितामरकोशक्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "संहतोऽच्छिद्रः" इति दृश्यते ॥ २२. 'वेझ' इति१.२॥ २३. '-न्तपातं' इति३ ॥

           १ सङ्कीर्यते स्म सङ्कीर्णम् । 'कृ विक्षेपे'(तु. प.से.), निष्ठा, 'ऋत इद्धातोः '७।१।१०० ॥, 'उरण रपरः' १।११५१ ॥, 'हलि च'८।२७७॥ इति दीर्घः, 'रदाभ्याम्-' ८।२।४२ ॥ इति नत्वम्, तत्र। २ सङ्कोलति निरन्तरीभवति सङ्कलम् । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), इगुपधत्वात् कः । “शकिधातोरुलचि शङ्कलम् , तालव्यादि''[ ] इति स्वामी । [३ आकोलति आकुलम् ] ॥१४७२॥ ४-५ कीर्यते कीर्णम्, आकीर्यते आकीर्णम् । उभयत्र 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), निष्ठा, ' ,युक: किति ७।२।११।। इती 

१०   निषेधादित्वरपरत्वदीर्घत्वेषु च निष्ठानत्वम् । “एते पञ्च कलिलगहनाभ्यामेकार्थाः'' []इत्येके । पञ्च सङ्कीर्णस्य । 'निरन्तर व्याप्त' इति भाषा ॥ 

                                                                               पूर्णे त्वाचितं छन्नपूरिते । भरितं निचितं व्याप्तम् 

           १ पूर्यते स्म पूर्णम् । 'पूरी आप्यायने'(दि.आ. से.), णिच् , क्तः, 'वा दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टच्छन्नज्ञप्ताः' ७।२।२७ ॥ इति साधुः, तत्र । २ आचीयते स्म आचि तम्। 'चिञ् चयने '(स्वा.उ.अ.), क्तः। ३ छाद्यते स्म छन्नम्। 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), 'वा दान्तशान्त-'

२०   ७।२।२७॥ इत्यादिना साधुः । छादितमपि। ४ पूर्यते स्म पूरितम् । 'पूरी आप्यायने'(दि.आ.से.), क्तः, 'आर्धधातु कस्य-'७।२।३५ ॥ इतीट् । ५ भरः सञ्जातोऽस्य भरितम् । तारकादित्वादितच् । ६ निचीयते स्म निचितम् । ७ व्याप्यते स्म व्याप्तम् । व्यापर्वः 'आप्M व्याप्तौ'(स्वा. प.अ.), क्तः । सप्त पूर्णस्य । 'भरिउं' इति भाषा ॥ 

                                                                   प्रत्याख्याते निराकृतम् ॥१४७३॥ प्रत्यादिष्टं प्रतिक्षिप्तमपविद्धं निरस्तवत् । 

            १ प्रत्याख्यायते स्म प्रत्याख्यातम् । प्रत्यापूर्वः 'ख्या प्रकथने'(अ.प.अ.), क्तः, तत्र । २ निराक्रियते 

३०   स्म निराकृतम् ॥१४७३॥ ३ प्रत्यादिश्यते स्म प्रत्यादि ष्टम् । 'दिश अतिसर्जने'(तु.उ.अ.), क्तः, व्रश्चादिना षत्वम्, ष्टुत्वम् । ४ प्रतिक्षिप्यते स्म प्रतिक्षिप्तम् । "प्रतिक्षिप्तं प्रतिहते प्रेषिते च निराकृते''[विश्वप्रकाश कोशः, तान्तवर्गः, शो-२०५] इति महेश्वरः । प्रतिहते निराकृते च, यथा- "प्रतिक्षिप्तोऽपि हि खलो न शान्ति मवलम्बते''[]इति । ५ अपविध्यते स्म · अपविद्धम् । अपपूर्वः 'व्यध ताडने'(दि.प.अ.), 'ग्रहिज्यावयिव्यधि वष्टि'६।१।१६॥ इत्यादिना सम्प्रसारणम् , 'झषस्तथो:-' ८।२४० ॥ इति धत्वम्, 'झलां जश् झशि'८।४।५३॥ । निरस्यते स्म निरस्तम् । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), क्तः । 

४०   षड् निराकृतस्य । 'निषेधियों' इति भाषा ॥ 

                                                  परिक्षिप्ते वलयितं निवृत परिवेष्टितम् ॥१४७४॥ परिष्कृतं परीतं च 

          १ परिक्षिप्यते समन्ताद् द्वेष्ट्यते स्म परिक्षिप्तम्, तत्र । २ वलयः सञ्जातोऽस्य वलयितम् । तारकादि त्वादितच् । ३ नितरां वियते स्म निवृतम् । "निपूर्वः 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), क्तः, अत्र रेफवर्जितो न्युपसर्गः । ४ परिवेष्ट्यते स्म परिवेष्टितम् । 'वेष्ट वेष्टने'(भ्वा. आ.से.), चुरादिः, णिजन्तः, क्तः, 'आर्धधातुकस्य-७।२। ३५॥ इतीट् ॥१४७४॥ ५ परिक्रियते स्म परिष्कृतम् । 

५०   'सम्पर्युपेभ्य: करोतेर्भूषणे (करोती भूषणे)'६।१।१३७ ॥ सुट् । ६ पर्येति परीतम् । परिपूर्वः 'इण् गतौ'(अ. प.अ.), क्तः । षड् वेष्टितस्य । 'वींटिउ' इति भाषा ॥ 

                                                                             त्यक्तं तूच्छिष्टमुज्झितम् । धूतं हीनं विधूतं च 

          १ त्यज्यते स्म त्यक्तम् । 'त्यज हानौ'(भ्वा. प.अ.), क्तः, 'चोः कुः'८।२३०॥ । २ उच्छिश्यते स्म उच्छिष्टम् । उत्पूर्वः ‘शिष्ल विशेषणे'(रु.प.अ.), क्तः । उत्सृष्टम्, दन्त्यसमध्यमपि, तदा 'सृज वसर्गे'(दि.आ.अ., तु.प.अ.), क्तः। ३ उज्झ्यते स्म उज्झितम्, पञ्चमस्व-

६०   रादिः । 'उज्झ हानौ '(तु.प.से.), क्तः । ४ धूयते स्म धूतम् । 'धूञ् कम्पने'(स्वा.उ.अ.), क्तः । ५ हायते 

१. 'कुल संस्त्याने('सन्ताने') बन्धुषु च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-धात्' इति३.५ ॥ ३. -णत्वम्' इति३॥ ४ १प्रतौ नास्ति ॥ ५. '-उ' इति१.३, ‘-यौ' इति४॥ ६ 'प्रख्या-' इति४॥ ७ इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ८ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा २, ४।११५॥, पृ.३४९ ॥ ९. '-धीया' इति३॥ १०. '-तं' इति३.५॥ ११. 'तारकत्वा-' इति३॥ १२. 'नि'-' इति५ ॥ १३. काशिकासम्मतपाठः, भाष्यवार्तिकानुसारेण 'सम्परिभ्याम्-' इति ॥ १४. '-उं' इति५, '-यौ' इति४॥ १५. '-झते' इति१.३॥ १६. 'उज्झ उत्सर्गे' क्षीरतरङ्गिण्यादयः ।।

स्म हीनम् । 'ओहाक् त्यागे'(जु.प.अ.), क्तः, 'घुमास्था गापाजहातिसां हलि'६।४।६६ ॥ इतीत्वम् । ६ धुः सौत्रः, विधूयते विधुतम्, पञ्चमस्वरमध्यम् । षट् त्यक्तस्य ॥ 

                                                                       विन्नं वित्तं विचारिते ॥१४७५ ॥ 

          १-२ विद्यते विनम् । 'विद विचारणे'(रु. आ.अ.), क्तः, 'नुदविदोन्दत्राघ्राह्रीभ्योऽन्यतरस्याम्'८।२। ५५ ॥ इति वैकल्पिको दः(नः)। दत्वाभावे (नत्वाभावे) वित्तम्। ३ विचार्यते विचारितम् । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.),

णिजन्तः, क्तः, तत्र। त्रीणि विचारितस्य ॥१४७५॥ 

१०   अवकीर्णे त्ववध्वस्तम् 

           १ अवकीर्यते स्म अवकीर्णम् । अवपूर्वः ‘कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'ऋत इद्धातोः ७।१।१०० ॥, 'हलि च' ८।२ ७७ ॥ इति दीर्घः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२॥ इति नत्वम् , तत्र। २ अवध्वस्यते स्म अवध्वस्तम्। अवपूर्वः 'ध्वंसु अधःपतने '(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति न्लोपः । द्वे 'विखेरिया' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                     संवीते रुद्धमावृतम् । 

                                           संवृतं पिहितं छन्नं स्थगित चाऽपवारितम्।१४७६ । अन्तर्हितं तिरोहितम् 

२०        १ संवीयते स्म संवीतम् । संपूर्वः 'व्येञ् संव रणे'(भ्वा.उ.अ.), क्तः, 'ग्रहिज्या- '६।१।१६ ॥ इति सम्प्रसा रणम्, तत्र । २ रुध्यते स्म रुद्धम् । रुधेः क्तः । ३ आवियते स्म आवृतम् । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), क्तः । ४ एवं संवृतम्। ५ अपिधीयते स्म पिहितम् । अपि पूर्वाद् दधाते: क्तः, 'दधातेर्हिः ७।४।४२॥, 'वष्टि भागुरिः' []अनेनाऽपेरकारलोपः । ६ छाद्यते छन्नम् । 'छद अप वारणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, 'वा दान्तशान्त-'७।२।२७॥ इत्यादिना साधुः । पक्षे छादितमपि । ७ स्थग्यते स्थ गितम् । 'स्थग अपवारणे '( ), क्तः । ८ अपवार्यते 

३०   अपवारितम् । 'वृञ् आच्छादने (चु.उ.से.), णिजन्तः, ततः क्तः॥१४७६ ॥ ९ अन्तर्धत्ते स्म अन्तर्हितम् । धात्रः क्तः, 'दधातेर्हि ७।४।४२ ॥ इति हिः। १० एवं तिरोधत्ते स्म तिरोहितम्। दश संवीतस्य । 'ढांकिउं' इति भाषा ॥ 

                                                              अन्तर्धिस्त्वपवारणम् । 

                                        छदनं व्यवधान्तर्धापिधानस्थगनानि च ॥१४७७॥ व्यवधानं तिरोधानम् 

           १ अन्तर्धानम् अन्तर्धिः, पुंसि । अन्तर्पूर्वः 'डुधाञ् धारणे'(जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घो: किः'३.।३ ।९२॥, 'आतो लोप इटि च'६।४।६४॥ इत्यालोपः, 'अन्तरपरि ग्रह'१।४।६५ ॥ इति गतित्वे 'कुगतिप्रादयः '२।२।१८॥ इति 

४०    समासः । २ अपवार्यते अपवारणम् । 'वृञ् आच्छा दने '(चु.उ.से.), चुरादिणिजन्ताद् ल्युट । ३ छाद्यते छदनम् । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, ल्युट, 'छादेर्थेऽव्युपसर्गस्य'६।४।९६॥ इति [योगविभागाद्] ह्रस्वत्वम् । ४ व्यवधानं व्यवधा । व्यवपूर्वाद् दधाते: 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ्, [टाप्] । ५ एवं [अन्तर्धा । अङ्, टाप् । ६ पिधीयते पिधानम् । ७ स्थग्यते स्थगनम् ॥१४७७॥ ८ व्यवधीयते व्यवधा नम् । सर्वत्र ल्युट]। ९ तिरोधीयते तिरोधानम् । नव अन्तर्धेः । 'ढांकण' इति भाषा ॥ 

५०                                                                          दर्शितं तु प्रकाशितम् । आविष्कृतं प्रकटितम् 

           १ दर्श्यते स्म दर्शितम् । दृशेर्णिजन्तात् क्तः । २ प्रकाश्यते स्म प्रकाशितम् । 'काश दीप्तौ'(भ्वा. दि.आ.से.), णिजन्तः, क्तः । ३ आविष्क्रियते स्म आविष्कृतम् । प्रादुष्कृतमपि । ४ प्रकट्यते स्म प्रकटि तम् । 'कटे वर्षावरणयो: '(भ्वा.प.से.), क्तः । चत्वारि प्रकटीकृतस्य ॥ 

                                                            ____ उच्चण्डं त्ववलम्बितम् ॥१४७८॥ 

            १ उच्चण्डते उच्चण्डम् । 'चण्ड बहिःकोपे'

६०   ( ), पचाद्यच् । केचित्तु- "उच्चण्डं जानुलम्बि च"["]

१. 'स्रन्सु ध्वन्सु भ्रन्शु अवषेशने' इति स्वामी, 'सन्सु भ्रन्शु ध्वन्सु अध:पतने, अवासने च' इति मैत्रेयः, 'स्रंसु ध्वंसु भ्रंसु अवलंसने' इति सायणः॥ २. 'चापि-' इति४॥ ३ 'सम्प्रसारणे' इति१॥ ४ 'हगे लगे ष्ठगे स्थगे संवरणे' इति स्वामी, 'हगे हगे षगे ष्ठगे ('ष्टगे' इति सायणमते) संवरणे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ५. 'आवरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ६ इतोऽग्रे १.२.४प्रतिषु 'वा' इति दृश्यते ॥ ७. '-उ' इति१, '-यउ' इति३॥ ८ 'अन्तःपू-' इति५॥ ९. इतोऽग्रे ४.५प्रत्योः 'वृञ् वरणे' इति दृश्यते ॥ १०. 'चडि कोपे' इति 

क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. द्र. अम.क्षीर.३।१।८३ ॥, पृ.२५३ ॥

इति पेठुः । २ अवलम्बते स्म अवलम्बितम् । 'लबि अवस्रंसने '(भ्वा.आ.से.), क्तः । “अवलम्बनम्"[अम. क्षीर.३।१।८३ ॥]इति स्वामी । "केचित्तु- अविलम्बित मित्याशुकार्यमाहुः । “उच्चण्डमुत्तालमिति हि सभ्याः" [अम.क्षीर.३।१८३॥] इति क्षीरस्वामी । द्वे शीघ्रकार्यकरण स्य ॥१४७८॥ 

अनादृतमवाद् ज्ञातं मानितं गणितं मतम् । 

          १ न आद्रियते स्म अनादृतम्। आयूर्वः 'ह (दृङ्) आदरे'(तु.आ.अ.), क्तः । २-५ अवशब्दात् परे 

१०    ज्ञातादयश्चत्वारः, तेन अवज्ञायते स्म अवज्ञातम् । अव मान्यते स्म अवमानितम् । अवगण्यते अवगणितम् । 'गण सङ्ख्याने'(चु.उ.से.), चुरादिः । अवमन्यते अव मतम् 'मनु(मन) ज्ञाने '(दि.आ.अ.), निष्ठा, 'अनुदात्तो पदेश-'६।४।३७ ।। इत्यनुनासिकलोपः । पञ्च अनादृतस्य । 'अवगणिउँ' इति भाषा ॥ 

                                         रौढाऽवज्ञाऽवहेलान्यसूर्खणं चाऽप्यनादरे॥१४७९॥ 

           १ रेहणं रीढा । 'रिह कत्थनादौ '(तु.प.से.), निष्ठा, 'हो ढः'८।२।३१॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥इति धत्वम् , 'ढो ढे लोपः'८।३।१३ ॥, 'ठूलोपे-'६।३।१११॥ 

२०   इति दीर्घत्वम्, स्त्रीत्वं लोकात् । २ अवज्ञानम् अवज्ञा । 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । ३ अवहेलनम् अव हेला (अवहेलम्) । 'हेड अनादरे'(भ्वा.आ.से.), घबर्थे कः, डलयोरेकत्वस्मरणम् , त्रिलिङ्गोऽयम् । ४ न सूर्ध्यते असूक्षणम् । ‘सूर्भ आदरे '(भ्वा.प.से.), ल्युट, रेफ मध्योऽयम् । नं सुष्ठु उक्षणमसूक्षणमिति लक्षणया ऽवज्ञा गम्यते । यद्वा धातूनामनेकार्थत्वादसूनामुक्षणं तापो यत्र तदसूक्षणम्, नीरेफम्, दन्त्यसम्, दीर्घमध्यमपि । "न विद्यते शोभनः क्षणो यस्मात् तदसुक्षणम्, ह्रस्वमध्यमपि" ["]इति पञ्जिका । “सुर्ख अनादरे "(भ्वा.प.से.), ह्रस्वो कारात् परोऽत्र रेफः, सो दन्त्यः, ततः सम्पूर्वाद् ल्युट् । 

३०   "संसुर्क्षणमनादरे''[]इति त्रिकाण्डे च"[]इति धातुप्रदीपः । एवं चाऽकारादित्वम् इह प्रमादः"[] इत्याहुः, तत्तु (तन्त्र), "रीढावज्ञयोषित्यसूक्षणं(-सूक्षणं) शके(?) तिरस्कारः" इति रत्नकोशादावपि दर्शनात् । हड्डचन्द्र[स्वरसस्तु] अका रादिक एवेति । “एवं चेह पृष्टापृष्टवन्नञः प्रकृत्यर्थम्" [ ]इति तु कौमुदी । [५ न आदर: अनादरः, तत्र] । 

पञ्च रीढायाः। 'अवहेला' इति भाषा ॥१४७९॥ 

उन्मूलितमावहितं स्यादुत्पाटितमुद्धृतम् । 

          १ उन्मूल्यते स्म उन्मूलितम् । 'मूल प्रतिष्ठा याम्'(भ्वा.प.से.), क्तः । २ आवडते स्म आवर्हितम् । 

४०   'बर्ह बल्ह प्राधान्ये '(भ्वा.आ.से.), क्तः । ३ उत्पाट्यते स्म उत्पाटितम् । 'पट विस्तारे'( ), णिजन्तात् क्तः । ४ उद् ऊर्ध्वं ध्रियते स्म उद्धृतम्। उद्पूर्वः(उत्पूर्व:) 'धृञ् धारणे' (भ्वा.उ.अ.), क्तः । चत्वारि उन्मूलितस्य ॥ 

                                             प्रेडोलितं तरलितं लुलितं प्रेङ्कितं धुतम् ॥१४८०। 

चलितं कम्पितं धूतं वेल्लितान्दोलिते अपि । 

         १ प्रेजोल्यते प्रेडोलितम् । 'प्रेडोल दोलने । ( ), चुरादिः, क्तः । २ तरलं क्रियते स्म तरलितम् । तरलशब्दात् 'तत्करोति तदाचष्टे'(गणसू-३।१।२५) इति णिजन्तात् क्तः । ३ लुल्यते स्म लुलितम् । 'लुल 

५०   विलोलने'(भ्वा.प.से.), क्तः । ४ प्रेङ्ख्यते स्म प्रेजितम् । प्रपूर्वः ‘इखि गतौ'(भ्वा.प.से.), दण्डकधातुः, ततः क्तः । ५ धूयते धुतम् । 'धूञ् कम्पने '(स्वा.उ.से.), पञ्चम 

१. '-म्ब्यते' इति३ ॥ २. 'अवि-' इति४॥ ३. 'माणि-' इति३.५॥ ४ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'योज्याः ' इति दृश्यते ॥ ५. '-माणि-' इति५॥ ६. '-वौ' इति३ ॥ ७ 'ऋह कत्थनयुद्धहिंसादानेषु' इत्यत्र स्वामिनोक्तम्- "रिह इति द्रमिडा:- रिहति, रेहयति" इति, क्षीर. पृ.२४८ ॥ ८. 'अनादरे'

र' इति स्वामी, 'पूर्फ अनादरे' इति मैत्रेयः, 'पूर्भ आदरे' सायणः । अत्र भट्टोजि:- "अनादरे इति तु क्वाचित्कोऽपपाठः" इति । अवज्ञावहेलनमसूक्षणमित्यमरः । सूक्षणमादरः ॥ ९. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, श्री-१९८, पृ.२३६ ।। ११. 'सू-' इति३॥ १२. अत्राऽपि पूर्वोक्तं बोध्यम् ॥ १३. 'संमुक्षण-' इति१, 'संसू-' इति३॥ १४. धातुप्रदीपे वचनमिदं न दृश्यते ॥ १५. “सुक्षणमिति । 'सुर्क अनादरे' । रेफवान् । ल्युट् । नैरुक्तौ रेफलोपः । दीर्घत्वे सूक्षणमिति । राजश्रीधातुवृत्तिः । 'अवहलेमसूक्षणम्' इति पाठान्तरम् । हड्डचन्द्रश्च- "अवहेलस्य घअन्तत्वान्नपुंसकत्वाभावात् सोऽसाधुरिति केचित् । तथा चामरमाला "क्षेपोऽवहेलो निर्वादः परिभावोऽप्यनादरः । निकारः सूक्षणं षण्डे हेलावज्ञे स्त्रियौ मते ॥" इति । असुक्षणोऽपि नामानुशासने पुंस्काण्डे दृश्यते । 'परिभावोऽसुक्ष्णः परीभावः क्षेपः' इत्यादि । तथा चाविद्यमानः सुर्वणः सुहर्षोऽस्येति व्युत्पत्तिः ॥" इति टीकासर्वस्वम्, भा-१, १७।२३॥, पृ.१५३॥ १६. '-वहति' इति१ ॥ १७. अत्र वबयोरैक्यं बोध्यम् ॥ १८. 'ध्रुवम्' इति५ ॥ १९. '-न्ते' इति३॥ २०. "आन्दोलयति, प्रेडोलयति, वीजयत्येते लोकात्" इति स्वामी, क्षीर. पृ.२९७॥ २१. 'इगि' इतिर, 'इण्' इति५॥ २२. 'धू-' इति२.५ ॥

स्वरवान्, क्तः ॥१४८०॥ ६ चल्यते चलितम् । 'चल चलने '(भ्वा.प.से.), क्तः। ७ कम्प्यते कम्पितम् । 'कपि चलने'(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'इदितो नुम् धातोः '७।१५८॥। ८ 'धू विधूनने '(तु.प.से.), 'धूञ् कम्पने'(त्र्या.चु.उ.से.), वा, दीर्घादी, क्तः, [धूतम्]। ९ वेल्ल्यते वेल्लितम् । 'वेल्ल चलने '(भ्वा.प.से.), क्तः । १० अन्दोल्यते स्म अन्दोलितम् । 'अन्दोल अवज्ञायाम्'( ), चुरादिः, क्तः । दश प्रेडोलितस्य । 'धूणिउ हालिउ कंपिउँ' इति भाषा ॥ 

दोला प्रेड्डोलनं प्रेडा __

१०       १ दोलयति उत्क्षिपति दोला । 'दुल उत्क्षेपे' (चु.उ.से.), पचाद्यच, भिदादेराकृतिगणत्वादङ् वा । २ प्रेडोल्यते प्रेढोलनम् । ‘प्रेडोल दोलने '( ), चुरादिः, ल्युट् । ३ प्रेङ्ख्यते प्रेर्यते प्रेङ्खा । प्रपूर्वः 'इखि गतौ' (भ्वा.प.से.), 'गुरोश्च हलः '३।३।१९ ॥ इत्यकारः, टापि । अन्दोलनमपि, आद्यस्वरादिः । त्रीणि दोलायाः । 'हीचो लौं हलावणो' इति भाषा ॥ 

                                                                    __ फाण्टं कृतमयत्नतः ॥१४८१॥ 

           १ फणति फाण्टम् । 'फण गतौ'(भ्वा.प.से.), क्तः, 'क्षुब्धस्वान्त-'७।२।१८॥ इति साधुः । अयत्नतः 

२०   प्रयासं विना कृतं विहितं यदश्रपितमपिष्टमुदकसम्पर्क मात्राद् विभक्तरसमौषधं कषायादि, तत् फाण्टमुच्यते । अग्निना तप्तं यदीषदुष्णं फाण्टमित्येके । यथा- "फाण्टा भिरद्भिराचमेत् ''[ ] इति कदुष्णाभिरित्यनायासो व्यज्यते, अनायासः पुरुषोऽन्यो वा फाण्टशब्देनाऽभिधीयते''[] इत्यन्ये । यथा- "फाण्टाश्चित्रास्त्रपाणयः"[भट्टिकाव्यम्, सर्गः-९, श्री-१७] इति । "अनायासकृतं फाण्टम्" [अमरकोषः३।१।९४॥] इत्यमरः । “यत् सद्य एव जल मज्जनमात्रेण निर्गतनिर्यासमपनीतौषधं कषायद्रव्यात्मकं 

तत् फाण्टमुच्यते''[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, ___

३०   श्री-९४]इति मिश्राः ॥१४८१॥ 

अधःक्षिप्तं न्यञ्चितं स्यात् 

          १ अधःक्षिप्यते स्म अधःक्षिप्तम् । 'क्षिप प्रेरणे' (तु.उ.अ.), क्तः । २ न्यच्यते स्म न्यञ्चितम् । निपूर्वः 'अञ्च गतिपूजनयो:'(भ्वा.प.से.), क्तः । द्वे न्यञ्चितस्य । __ 'छाडियो ' इति भाषा ॥ 

                                                                                 ऊर्ध्वक्षिप्तमुदञ्चितम् । 

          १ ऊर्ध्वं क्षिप्यते स्म ऊर्ध्वक्षिप्तम्। २ उदञ्च्यते म उदञ्चितम् । उत्पूर्वः, 'अञ्च गतिपूजनयो: '(भ्वा. प.से.), क्तः । द्वे उदञ्चितस्य । 'ऊछालिउ' इति भाषा ।।                           

                                           नुन्ननुत्तास्तनिष्ठ्यूतान्याविद्धं क्षिप्तमीरितम्।१४८२। 

४०       १-२ नुद्यते स्म नुन्नम्, [नुत्तम्]। ‘णुद प्रेरणे' (तु.उ.अ.), क्तः, 'नुदविदोन्दत्राघ्राह्रीभ्यो 'निष्ठान्यतरस्याम्' ८।२५६ ॥ इति क्तस्य वा नत्वम् । ३ अस्यते स्म अस्तम् । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), निष्ठा। ४ निष्ठीव्यते स्म निष्ठयूतम्। 'ष्ठिवु निरसने'(भ्वा.प.से.), क्तः, ‘च्छ्वोः शूडनुनासिके च'६।४।१९ ॥ इति वस्योठ्, ‘इको यणचि' ६।१७७॥ । ५ आविध्यते स्म आविद्धम् । 'व्यध ताडने'(दि.प.अ.), क्त:, 'ग्रहिज्यावयिव्यधि-'६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम्, 'झषस्तथो:-'८।२॥४०॥ इति धत्वं, 'झलां जश्-'८।४।५३ ॥ इति पूर्वधकारस्य दत्वम्। “आविद्धो 

५०   वाच्यवद् ज्ञेयः कुलिलें (कुटिले) च पराहते"[विश्व प्रकाशकोशः, धान्तवर्गः, श्री-२६]इति महेश्वरः । “आविद्धः क्षिप्तवक्रयोः"[अनेकार्थसङ्ग्रहः३।३३४॥] इति हैमानेकार्थः । "पयोधिमाविद्धचलजलाविला विलय लङ्कां निकषा हनिष्यति ''[शिशुपालवधम् , सर्ग:-१, शो-६८] इति प्रयोगः । ६ क्षिप्यते स्म क्षिप्तम् । 'क्षिप प्रेरणे'(तु. उ.अ.), क्तः । ७ ईर्यते स्म ईरितम् । 'ईर प्रेरणे (चु. उ.से.), चुरादिः, क्तः, तत्र । सप्त प्रेरितस्य ॥१४८२॥ 

समे दिग्धलिप्ते 

१. 'चल कम्पने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'धू' इति१॥ ३. दण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ ४ '-यौ' इति४॥ ५, १प्रतौ नास्ति ॥ ६ -पणे' इति४.५ ॥ ७ पूर्वोक्तमनुसन्धेयम् ॥ ८ -णउ' इति१.२, '-णो' इति५॥ ९ '-ण' इति२॥ १०. '-क्तः' इति३॥ ११. '-साकृतं' इति४.५॥ १२. 'न्यञ्च्य-' इति१, 'नाच्य-' इतिर, 'न्यञ्च-' इति३॥ १३. '-डिउ' इतिर, '-डियौ' इति४, ‘-डिवू' इति५ ।। १४. 'ऊं-' इति१ ॥ १५. '-यो' इति३, '-यौ' इति४॥ १६. '-नं' इति३॥ १७ 'निष्ठा-' इत्यधिकम् ॥ १८. 'पूर्वद-' इति४॥ १९. 'कुलिल्वे' इति४.५ ॥ २०. '-चक्रयोः' इति३॥ २१. '-ला' इति२॥ २२. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३।३३४॥, पृ.१४८ ॥ 

२३. 'ईर क्षेपे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

         १ दिह्यते स्म दिग्धम् । 'दिह उपलेपे '(अ. उ.अ.), क्तः, 'दादेर्धातोर्घः'८।२।३२ ॥, 'झषस्तथो:-' ८।२।४० ॥ इति धत्वम् , जश्त्वम् । २ लिप्यते स्म लिप्तम् । 'लिप उपदेहे '(तु.उ.अ.), क्तः । द्वे दिग्धस्य । 'लिपिउँ' इति भाषा ॥ 

                                     रुग्णभुग्ने । 

          १-२ अत्राऽपि ‘समे' इति सम्बध्यते । रुजति म रुग्णम्, कवर्गतृतीयटवर्गपञ्चमान्तः । भुजति स्म भुग्नम् । 'रुजो भङ्गे '(तु.प.अ.), 'भुजों कौटिल्ये'

१०   (तु.प.अ.), तुदादी परस्मैपदिनौ, उभयत्र क्तः, 'ओदि तश्च'८।२।४५ ॥ इति निष्ठानत्वम्, 'चोः कुः'८।२।३०॥ । द्वे वक्रीभूतस्य ॥ 

                                                                                         रूषितगुण्डिते । 

           १ अत्राऽपि ‘समे' इति सम्बध्यते । रूष्यते रूषितम् । रूषि वादिरपरिसमाप्तौ, रूषिर्गुण्डनार्थो द्रष्ट व्यः, क्तः । “रूषिलौकिको व्याप्त्यर्थः"[अभि.स्वोपज्ञ टीका ६।१४८३ ॥] इत्याचार्याः । यथा- "पदातिरन्तर्गिरि रेणुरूषितः''[किरातार्जुनीयम्, सर्ग:-१, श्री-३४] इति किरातः । " 'लूष रूष भूषायाम्'( )इति सुधाकरः"

२०   [मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-४४०]। २ गुण्ड्यते स्म गुण्डितम् । 'गुडि वेष्टने '(चु.उ.से.), चुरादिः, क्तः । 'गुठण वेष्टने'(चु.उ.से.), तृतीयवर्गद्वितीयान्तश्चुरादिः, तस्य गुण्ठितमिति । द्वे रूषितस्य । 'लूषउं भूषरुं' इति भाषा ॥ 

गूढगुप्ते च 

           १ अत्राऽपि ‘समे' इति सम्बन्धनीयम् । गुह्यते स्म गूढम् । 'गुहू संवरणे'(भ्वा.उ.से.), क्तः, 'हो ढः'८।२।३१ ॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ।। इति धत्वम् , ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोप:' ८।३।१३॥ । २ गुप्यते स्म गुप्तम् । 'गुपू रक्षणे'(भ्वा. प.से.), क्तः, 'स्वरतिसूति-७।२।४४॥ इति नेट। द्वे गुप्तस्य । 

                 मुषितमूषिते 

३०       १ अत्राऽपि ‘समे' इति सम्बन्धनीयम् । मुष्यते ___ स्म मुषितम् । 'मुष स्तेये'(त्र्या.प.से.), ह्रस्वादिः, क्तः । २ मूष्यते स्म मूषितम् । 'मूष स्तेये (भ्वा.प.से.), षष्ठ स्वरादिः, क्तः । द्वे मुषितस्य । 'मुसिः' इति भाषा ॥ 

                                                                                    गुणिताहते ॥१४८३॥ 

           १ ‘समे' इत्यत्राऽपि सम्बध्यम् । गुण्यते गुणि तम् । 'कुण गुण केत आमन्त्रणे (चु.उ.से.), आमन्त्रणं गूढोक्तिः। 'गुण अभ्यासे '(चु.उ.से.)इत्यन्यः, कर्मणि क्तः । २ आहन्यते स्म आहतम् । धातूनामनेकार्थत्वादाङ् पूर्वो हनिर्गुणने वर्तते, क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७ ॥ 

४०   इति न्लोपः । “आहतं गुणितेऽपि स्यात् ताडिते नाण के(नामिते)ऽपि च"[विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्रो ७७] इति महेश्वरः । “पञ्चाहतैश्चतुर्भिर्वराटकैः काकणी चैका"["]इति । यथा- "अभ्यस्तस्य वेदादेरिमे नाम्नी" [अमरपदविवृतिटीका३।१।८८॥]इति लिङ्गयसूरिः । “सङ् ख्याते गणितम्''[अमरकोषः३।१।६४ ॥] इत्यमरः । द्वे गुणितस्य ॥१४८३॥ 

स्यान्निशात शितं शातं निशितं तेजितं क्ष्णुतम् । 

          १-४. निशायते स्म निशातम्, निशितम् ।। उभयत्र 'शो तनूकरणे'(दि.प.अ.), [क्तः], 'शाच्छोरन्य-

५०   तरस्याम्७।४।४१॥ इतीत्वविकल्पः । २-३ एवं शितम्, शातम् । ५ तेज्यते स्म तेजितम् । 'तिज निशाने' (चु.उ.से.), चुरादिः, क्तः । ६ क्ष्णूयते क्ष्णुतम् । 'क्ष्णु तेजने'(अ.प.से.), क्तः । षट् तेजितस्यै । 'तीखाकरिया' इति भाषा ॥ 

वृते तु वृत्तवावृत्ती 

           १ क्रियते वृतः । 'वृङ् (वृञ्) वरणे'(स्वा.

१. '-चये' इति१, स्वामिसायणौ च, 'दिह उपतापे' इति मैत्रेयः ॥ २. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ३ 'लीपिउं' इतिर, '-उं' इति५॥ ४ ‘-ज' इति३॥ ५. 'भारविः' इति३॥ ६ ‘गुठि वेष्ठने' इति चुरादौ स्वामी ॥ ७ '-उ' इति३, ‘-षौ' इति४॥ ८ भू-' इतिर ॥ ९. 'मू-' इति३.४.५ ॥ १०. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'हस्वादिः' इति दृश्यते ॥ ११. '-उं' इति१, '-यउ' इति३, '-यौ' इति४॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः३।१८८॥ १३. 'कुण गुण चामन्त्रणे' इति स्वामी, 'केत ('सङ्केत' इति सायणः) ग्राम कुण गुण चामन्त्र मैत्रेयसायणौ ॥ १४ 'न-' इति३॥ १५. 'त-' इति४.५॥ १६. २प्रतौ नास्ति ॥ १५ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३।२३६ ॥, पृ.१०४॥ १८. लिङ्ग यसूरिकृतटीकायाम्- "अभ्यस्तवेदादे मनी" इति दृश्यते, भा-२, ३।१८८, पृ.१२२॥ १९. स्वामिसम्मतपाठः, 'संख्यातं' इति रामाश्रम्याम् ॥ २०. 'गु-' इति३॥ २१. '-शान्तं' इति५ ॥ २२. 'निशी-' इति४.५ ॥ २३. 'तेजिन्यः' इति३॥ २४ '-रीया' इति२.३ ।। २५. '-व्या-' इति३.४॥ २६. तुलनीयोऽमरकोषः३।१।१२॥

उ.से.), दिवादिः (स्वादिः), ततः क्तः, तत्र । २ वृत्त्यते वृत्तः । 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), क्तः । ३ 'तप ऐश्वर्ये' (दि.आ.अ.) इत्येतदनन्तरं 'वावृतु वरणे'(दि.आ.से.)इति दिवादौ पठ्यते । यद् भट्टिप्रयोग:-"ततो वावृत्यमानाऽसौ रामशाला न्यविक्षत''[भट्टिकाव्यम् , सर्गः-४, शो-२८] इति । अत्र रामं वृण्वतीत्यर्थः, ततः क्ते वा वा [वृत्तः] । अन्ये तु-' 'तप ऐश्वर्ये वा'(दि.आ.अ.)इति विकल्पार्थवाग्रहणम्''[] इत्याहुः । दिवादिकार्यं श्यनं 

विकल्पेन भजत इत्यर्थः, तन्मते व्यावृत्तः। त्रीणि वृतस्य । 

१०    'वरिया' इति भाषा ॥ 

                                                                         ह्रीतहीणौ तु लजिते ॥१४८४॥ 

          १ जिहेत स्म ह्रीतः, ह्रीणः । 'ही लज्जायाम्'(जु. प.अ.), क्तः, 'नुदविदोन्दत्राघ्राह्रीभ्योऽन्यतरस्याम्'८।२१५६ ॥ इति वा निष्ठानत्वम् । २ लज्जा सञ्जाताऽस्य लजितः । तारकादित्वादितच्, तत्र । त्रीणि लज्जितस्य ॥१४८४॥ 

संगूढः स्यात् सङ्कलिते 

          १ संगुह्यते स्म संगूढः । 'गुहू संवरणे'(भ्वा. उ.से.), क्तः। २ सङ्कल्यते स्म सङ्कलितः। 'कल सङ् ख्याने '(चु.उ.से.), चुरादावदन्तः, क्तः, तत्र । द्वे सङ्क 

२०   लितस्य । 'सांकलिउ' इति भाषा ॥ 

                                                                                     संयोजित उपाहिते । 

          १ संयोज्यते स्म संयोजितः । संपूर्वः 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), णिजन्तः, क्तः । २ उपाधीयते स्म उपाहितः । उपापर्वाद् दधातेः क्तः, 'दधातेर्हि' ७।४।४२ ॥, तत्र । "उपाहितां वक्षसि पीवरस्तने " [किरातार्जुनीयम् , सर्गः-८, शो-३७] इति भारविः । "उपाहितोऽनलोत्पात आरोपित उपाहितः (आहिते चाप्यु पाहितः)" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्रो-१८०]इति महेश्वरः । आरोपिते वाच्यलिङ्गः, यथा-"उष्ट्रोपाहित दिव्यरत्ननिचयो यातः स देशान्तरम्''[]इति । द्वे उपा-

३०   हितस्य । 'जोडिया' इति भाषा ॥ 

पक्के परिणतम् 

         १ पच्यते स्म पक्वम् । 'डुपचष् पाके'(भ्वा. उ.अ.), क्तः, 'पचो वः'८।२।५२॥ इति निष्ठावत्वम्, 'चो: कु:'८।२।३०॥, तत्र। २ परिणम्यते स्म परिणतम्। परि पूर्वः, ‘णम प्रह्वत्वे शब्दे चे'(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'अनु दात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति म्लोपः । "त्वय्यासन्ने परि णतफलश्यामजम्बूवनान्ताः''[मेघदूतम् , पूर्वमेघः, यो २३]इति मेघ: । द्वे पक्वस्य । 'पाका' इति भाषा ॥ 

                                                            पाके क्षीराज्यहविषां शृतम् ॥१४८५ ॥ 

४०       १ क्षीराज्यहविषां पाके दुग्धघृतहोतव्यद्रव्याणां पाकनामैकं शृतम् इति । श्रायते स्म शृतम् । 'श्रा पाके' (अ.प.अ.), क्तः, 'शृतं पाके '६।१।२७ ॥ इति साधुः 

॥१४८५॥ 

निष्पक्कं कथिते 

           १ नि:शेषेण पक्वं निष्पक्वम् । कथ्यते स्म कथितम् । 'क्वथ पाके '(भ्वा.प.से.), क्तः, तत्र । द्वे निष्पक्वस्य । ऊकालिया' इति भाषा ॥ 

                                                                           प्लुष्टप्रुष्टदग्धोषिताः समाः । 

          १ प्लुष्यते स्म प्लुष्टः। 'प्लुष दाहे (भ्वा.

५०   ___प.से.), क्त। २ 'पुष दाहे '(भ्वा.प.से.), क्तः पुष्टः ।। 

३ दह्यते स्म दग्धः । 'दह भस्मीकरणे'(भ्वा.प.अ.), क्त। ४ उष्यते उषितः । 'उष दाहे'(भ्वा.प.से.), क्तः । चत्वारि दग्धस्य ॥ 

तनूकृते त्वष्टतष्टौ 

           १ अतनुः तनुः क्रियते स्म तनूकृतः, तत्र । २ 

१. '-ठ्येते' इति२.४.५ ॥ २. '-मानोऽसौ' इति२.४.५ ।। ३ द्र. क्षीर., धातुसं-४९, पृ.२१७ ॥, धातुप्रदीपः, धातुसं-४७, पृ.९५ ॥, मा.धातुवृत्तिः, धातुसं-५१, पृ.४१८ ॥ ४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्री-९२, पृ.९३ ॥ ५, '-तं' इति१, '-त:' इति३॥ ६ '-रीया' इति३ ॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः३।१।९१ ॥ ८ -नच्' इति ॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः३।१।९३॥ १०. —-यो' इति३, ‘-यौ' इति४, ‘-उं' इति५ ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः३।१।९२॥ १२. '-तं' इति३॥ १३. '-न:' इति५.४॥ १४ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ४।१०० ॥, पृ.३४४ ॥ १५. मैत्रेयमतेऽयम् , 'णम प्रह्वत्वे' इति स्वामी, ‘णम प्रह्वत्वे शब्दे' इति सायणः ॥ १६. 'मेघदूतः' इति३॥ १७. द्र. क्षीरस्वामि सम्मतामरकोश:३।१।९६ ॥, पृ.२५६ ॥ १८. 'क्वथे निष्पाके' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १९. 'उ-' इति१.३॥ २०. '-लीया' इति३॥ २१. 'श्रिषु श्लिषु पुषु प्लुषु दाहे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः भ्वादौ ॥ २२. १.२.३प्रतिषु नास्ति ॥

त्वक्ष्यते स्म त्वष्टः । 'त्वक्ष( त्वक्षू) तनूकरणे'(भ्वा.प. से.), क्तः, संयोगान्तलोपः । ३ तक्ष्यते स्म तष्टः । 'तक्ष(तथू) तनूकरणे '(भ्वा.प.से.), क्तः, संयोगान्तलोपः । त्रीणि त्वष्टस्य । 'छोलिउं'' इति भाषा ॥ 

                                                                        विद्धे छिद्रितवेधितौ ॥१४८६॥      

          १ विध्यते स्म विद्धः । 'व्यध ताडने'(दि. प.अ.), क्तः, 'ग्रहिज्या-'६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम् , तत्र । २ छिद्र्यते स्म छिद्रितम् । छिद्रधातोः (चु. उ.से.), क्तः । छिद्रं सञ्जातमस्येति वा । ३ वेध्यते स्म 

१०   वेधितम् । 'विध विधाने '(तु.प.से.), णिजन्तः, क्तः । त्रीणि वेधितस्य ॥१४८६॥ सिद्धे निर्वृत्तनिष्पन्नौ 

           १ सिद्धयति स्म सिद्धम् । 'षिधू शास्त्रे माङ्गल्ये च'(भ्वा.प.से.), क्तः, तत्र । २ निर्वर्तते स्म निर्वृत्तम् । निपूर्वः 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), क्तः । ३ निष्पद्यते स्म निष्पन्नः । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), क्तः। त्रीणि निष्पन्नस्य ॥ 

                                                                                     विलीने द्रुतविद्रुतौ ।  

            १ विलीयते स्म विलीनम् । ‘ली द्रवीकरणे'

२०    (चु.उ.से.), क्त:, 'स्वादय ओदित: '(गणसू-८।२।४५ ॥) इति निष्ठानत्वम् , तत्र । २-३ द्रवति स्म द्रुतः । (विद्रवति स्म विद्रुतः) । 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), क्तः । त्रीणि विद्रुतस्य घृतादेः ॥ 

उतं प्रोते 

            १ जयते स्म उतम्, पञ्चमस्वरादिः । 'वेञ् तन्तु सन्ताने '(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'ग्रहिज्या-'६।१।१६॥ इति सम्प्रसारणम्। " 'ऊयी तन्तुसन्ताने '(भ्वा.आ.से.), अस्मात् क्तः। 'ऊदि(ईदि)त्वानिष्ठायामनिट्त्वम्''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३१५] इति माधवः षष्ठस्वरादिमाह । २ 

३०   प्रोयते स्म प्रोतम् । प्रपूर्वः 'वेञ् तन्तुसन्ताने '(भ्वा. प.अ.), क्तः, तत्र । द्वे 'प्रोया' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                          स्यूतमूतमुतं च तन्तुसन्तते ॥१४८७॥ 

         १ सीव्यते स्म स्यूतम् । 'षिवु तन्तुसन्ताने' (दि.प.से.), क्तः, ‘च्छ्वो शूट्-'६।४।१९ ॥ इत्यूठ, वलि लोपः । २ ऊय्यते स्म ऊतम्। 'ऊयी तन्तुसन्ताने '(भ्वा. आ.से.), क्तः, वलि लोपः । ३ ऊयते स्म उतम् , पञ्चमस्वरादिः । 'वेञ् तन्तुसन्ताने '(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'ग्रहिज्या-'६।१।१६ ॥ इति सम्प्रसारणम् । ४ तन्तुभिः सन्ततं विस्तृतम् तन्तुसन्ततम्, तत्र । चत्वारि स्यूतस्य । 'सीविउं' इति भाषा ॥१४८७॥ 

४०   पाटितं दारितं भिन्ने 

           १ पाट्यते स्म पाटितम्। 'पट विस्तारे'( ), णिजन्तः, क्तः । २ दार्यते स्म दारितम् । 'दृ विदारणे' (व्या.प.से.), ण्यन्तात् क्तः । ३ भिद्यते स्म भिन्नम् । 'भिदिर् विदारणे'(रु.उ.अ.), क्तः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ॥ इति नत्वम्, तत्र । त्रीणि पाटितस्य ॥ 

                                                                                  विदरः स्फुटनं भिदा ।  

           १ विदारणं विदरः । 'दृ विदारणे'(त्र्या.प.से.), 'ऋ दोरप्'३ ।३५७॥ । २ स्फुट्यते स्फुटनम् । 'स्फुट विकसने'(तु.प.से.), ल्युट, कुटादित्वाद् गुणाभावः । ३ 

५०    भेदनं भिदा । 'षिद्भिदादिभ्योऽङ्'३।३।१०४॥ । त्रीणि विदरस्य । 'फाडणउँ' इति भाषा ॥ 

                                                    अङ्गीकृतं प्रतिज्ञातमूरीकृतोरुरीकृते ॥१४८८॥ संश्रुतमभ्युपगतमुररीकृतमाश्रुतम् । 

सङ्गीण प्रतिश्रुतं च 

           १ अनङ्गमङ्गं क्रियते स्म अङ्गीकृतम् । कक्षी कृत-स्वीकृते अपि । २ प्रतिज्ञायते स्म प्रतिज्ञातम् । ३ ऊरीक्रियते स्म ऊरीकृतम्, दीर्घादि । ४ एवम् उरु रीकृतम्, ह्रस्वादिह स्वोकारमध्यश्च । ७ उररीकृतम् ,

१. 'तक्षू त्वष तनूकरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-उ' इति१, 'छोली' इति३॥ ३. 'वि-' इति१.३॥ ४ 'वि-' इति१.२.३ ॥ ५. तुलनीयोऽमरकोषः३।१।१०० ॥ ६ 'लि' इति५॥ ७ 'लिङ् विलयने' इति३ ।।, 'लीङ् श्रेषणे'(दि.आ.अ.)इति युक्तः ॥ ८ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'निर्वृत्तं' इति दृश्यते॥ ९. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १०. इतोऽग्रे ३प्रतौ ‘एवं विद्रुतः' इति दृश्यते ॥ ११. 'उ-' इति१.३ ॥ १२. '-ने' इति३॥ १३. '-यो' इति१, '-उ' इति३, '-यौ' इति४॥ १४ '-नं' इति१.४.५ ॥ ५, १प्रतौ नास्ति॥ १६. 'विदा-' इति१ ॥ १७ -णो' इति३, 'पाडणौ' इति४, '-ौं' इति५ ॥ १८. '-दिः' इति१.३.५॥ १९. 'उर-' इति१.५ ॥ २०. '-दिह्र-' इति३ ॥

ह्रस्वादिरकारमध्यमश्च । ऊर्यादीनां त्रयाणां 'ऊर्यादिच्चि डाचश्च'१।४।६१ ॥ इति गतिसंज्ञा, ततः 'कुगतिप्रादयः' २।२।१८॥ इति तत्पुरुषः ॥१४८८॥ ५ संश्रूयते स्म संश्रुतम् । संपूर्वः 'श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.अ.), क्तः । ८ आपूर्वः शृणोतिरङ्गीकारार्थः, आश्रूयते स्म आश्रुतम् । १० एवं प्रतिश्रुतं च । ६ अभ्युपगम्यते स्म अभ्युप गतम् । अभ्युपपूर्वो गमिरङ्गीकारार्थः । ९ सङ्गीर्यते स्म सङ्गीर्णम् । सम्पूर्वः 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), अङ्गीका 

रार्थः । दश अङ्गीकृतस्य ॥ 

१०                                                               छिन्ने लूनं छितं दितम् ॥१४८९॥ 

छेदितं खण्डितं वृणं कृत्तम् 

           १ छिद्यते स्म छिन्नम् । 'छिदिर् द्वैधीकरणे'(रु. उ.से.), क्तः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२॥ इति निष्ठानत्वम् , तत्र। २ लूयते स्म लूनम् । 'लूञ् छेदने '(त्र्या.उ.से.), क्तः, 'ल्वादिभ्यश्च'८।२।४४ ।। इति निष्ठानत्वम् । ३ छायते स्म छितम् । 'छो छेदने'(दि.प.अ.), क्तः, 'शाच्छोरन्य तरस्याम्'७।४।४१ ।। इतीकारः । छातमपि । ४ दीयते दितम् । 'दोऽवखण्डने'(दि.प.अ.), क्तः, 'द्यतिस्यतिमा स्थाम्-'७।४।४० ॥ इतीकारोऽन्तादेशः ॥१४८९॥ ५ छेद्यते 

२०    स्म छेदितम्। 'छिदिर् द्वैधीकरणे'(रु.उ.से.), णिजन्तात् क्त । ६ खण्ड्यते खण्डितम् । 'खडि भेदने '(चु. उ.से.), क्तः । ७ वृश्च्यते वृक्णम् । 'ओव्रश्चू छेदने' (तु.प.से.), क्तः, तस्य पूर्वत्राऽसिद्धत्वाद् झल्परत्वेन 'स्को:-'८।२।२९ ॥ इति सलोपः, 'चोः कुः'८।२।३०॥ इति कुत्वं च । 'निष्ठादेशः षत्वस्वरेड्विधिषु सिद्धो वक्तव्यः'( )इति व्रश्चादिषत्वे निष्ठादेशस्य सिद्धत्वाद् झल्परत्वाभावान्न षत्वम् । 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति निष्ठानत्वम् , 'यस्य विभाषा'७।२।१५ ॥ इत्यनिट्त्वम्, 'यस्य विभाषा'७।२।१५ ॥ इत्यनिट्त्वम् , 'ग्रहिज्या- '६।१।१६ ॥ 

३०   इति सम्प्रसारणम्, 'ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्'(वा ८४१॥)। ८ कृत्यते कृत्तम् । ‘कृती छेदने'(तु.प.से.), क्तः । अष्ट छेदितस्य ॥ 

                                                                                 प्राप्तं तु भावितम् । लब्धमासादितं भूतम् 

          १ प्राप्यते स्म प्राप्तम् । प्रपूर्वः । 'आप्लु व्याप्तौ' (भ्वा.प.अ.), क्तः । २ 'भू प्राप्तौ'(चु.आ.से.), चुरादिः, क्तप्रत्यये भावितम् । ५ 'आधृषाद् वा'(गण-सू- )इति णिज्विकल्पे भूतम् । ३ लभ्यते स्म लब्धम् । 'डुलभष् प्राप्तौ'(भ्वा.आ.अ.), कर्मणि क्तः, 'झषस्थो:-'८।२। ४० ॥ इति धत्वम्, 'झलां जश् झशि'८।४।५३ ॥ इति 

४०   जश्त्वम् । ५ आसाद्यते स्म आसादितम् । आयूर्वात् सदेय॑न्तात् क्तः । विनमपि । पञ्च प्राप्तस्य ।। 

                                                                      पतिते गलितं च्युतम् ॥१४९०॥ स्रस्तं भ्रष्टं स्कंन्नपन्ने 

          १ पतति स्म पतितम् । 'पत्लु पतने '(भ्वा. प.से.), क्तः, तत्र । २ गलति स्म गलितम् । 'गड सेचने' (भ्वा.प.से.), क्तः, डलयोरेकत्वस्मरणम् । ३ च्यवते च्यु तम् । 'च्युङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), क्तः ॥१४९०॥ ४ स्रंसते स्म स्त्रस्तम् । 'स्रंसु ध्वंसु अध:पतने '(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति न्लोपः । ५ 

५०   भ्रंशते स्म भ्रष्टम् । 'भ्रंश (भ्रंशु) अध:पतने'(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'व्रश्च-'८।२॥३६॥ इति षत्वम्, ष्टुत्वम् । ६ स्कन्दति स्म स्कन्नम् । 'स्कन्दिर गतिशोषणयो: '(भ्वा.प.से.), क्तः, 'अनिदिताम्- '६।४।२४॥ इति न्लोपः । ७ पद्यते स्म पन्नम् । ‘पद गतौ '(दि.आ.अ.), क्तः । सप्त पतितस्य ॥ 

                                                                                   शंसितं तु सुनिश्चितम् । 

         १ शंस्यते स्म शंसितम् । 'शंस(शंशु) स्तुतौ' (भ्वा.प.से.), क्तः, तालव्यादिर्दन्त्यान्तः । २ सुष्ठु निश्चि नोति स्म सुनिश्चितम् । सुनिपूर्वः 'चिञ् चयने'(स्वा. उ.अ.), क्तः। सुष्ठु निश्चितमस्येति वा। द्वे निश्चयीकृतस्य ॥ 

६०                                             मृगितं मार्गितान्विष्टान्वेषितानि गवेषिते॥१४९१॥ 

           १ मृग्यते मृगितम् । 'मृग अन्वेषणे'(चु.आ.से.),

१. १प्रतौ नास्ति ॥ २. 'खड खडि भेदे' इति स्वामी, 'खड खडि कडि भेदने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ३. 'निष्ठादेशः षत्वस्वरप्रत्ययेविधिषु सिद्धो वाच्यः' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ४ द्र. मा.धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-१४, पृ.४६५ ॥ ५. 'क्त: प्र-' इति५॥ ६. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ७ 'स्त्रंसु ध्वंसु भ्रंसु अवस्त्रंसने' इति स्वामिसायणौ, 'स्रन्सु भ्रन्शु ध्वन्सु अध:पतने, अवलंसने च' इति मैत्रेयः॥ ८ मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं पाठः, 'स्कन्दिर् शोषणे' इति स्वामी ॥ ९. 'लोपः' इति५॥ १०. इतोऽग्रे १प्रतौ 'स्म' इति दृश्यते ॥

क्त: । २ मार्यते मार्गितम् । 'मार्ग अन्वेषणे'(चु.उ.से.), चुरादिः, क्तः । ३ अन्विष्यते अन्विष्टम् । अनुपूर्वः ‘इषु इच्छायाम्'(तु.प.से.), क्तः। ४ अन्वेष्यते अन्वेषितम् । 'एष गतौ'(भ्वा.आ.से.), क्तः । ५ गवेष्यते स्म गवेषि तम् । 'गवेष मार्गणे'(चु.उ.से.), चुरादिः, क्तः । पञ्च मृगितस्य । 'जोयुं दीठउं'' इति भाषा ॥१४९१॥ 

तिमिते स्तिमितक्लिन्नसान्निाः समुन्नवत् । 

           १ तिम्यति स्म तिमितः । 'तिम ष्टिम आर्दी भावे '(दि.प.से.), क्तः, तत्र । २ स्तिम्यति स्म स्ति 

१०   मितः । 'ष्टिम आर्दीभावे '(दि.प.से.), भावे क्तः, 'धात्वादेः षः सः'६।१।६४॥ । "स्तिमितस्तरले क्लिन्ने" []इति रुद्रः । तत्राऽतरले(तत्र तरले?) स्तिमिताक्षः । ३ क्लिद्यति स्म क्लिन्नः। ‘क्लिदु (क्लिदू) आर्दीभावे' (दि.प.से.), क्तः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ॥ इति निष्ठानत्वम्। ४ सह आर्टेण गुणेन वर्तते सार्द्रः । ५ आङ् पूर्वाद् 'द्रा कुत्सायां गतौ'(अ.प.अ.), अस्माद् ‘अन्येभ्योऽपि-' ३।२।१०१॥ इति डः, नैरुक्तो रेफागमः । आ अद्यत इति वा । आङ् पूर्वः 'अर्द गतौ'(भ्वा.प.से.), अस्मात् 'स्फायितञ्चि- '(उणा-१७०) इत्यादिना रकि वा आर्द्रः । 

२०   ५-६ उनति स्म उन्नः । 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), क्तः । सम्पूर्वः समुन्नः। उभयत्र 'नुदविदोन्दत्राघ्राह्रीभ्योऽन्यतरस्याम्' ८।२५६ ॥ इति निष्ठानत्वम् । नत्वाभावपक्षे समुत्तः । सप्त आर्द्रस्य । 'भीनु ' इति भाषा ॥ 

                                             प्रस्थापितं प्रतिशिष्टं प्रहितप्रेषिते अपि ॥१४९२॥ 

           १ प्रस्थाप्यते स्म प्रस्थापितम् । प्रपूर्वः 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), णिच्, 'अर्तिही-'७।३।३६ ।। इति पुङ, क्तः । २ प्रतिशिष्यते स्म प्रतिशिष्टम् । प्रतिपूर्वः “शिष्ल विशेषणे'(रु.प.अ.), क्तः। ३ प्रहीयते स्म प्रहि तम् । 'हि गतौ वृद्धौ च'(स्वा.प.अ.), क्तः। ४ प्रेष्यते स्म प्रेषितम् । 'इष गतौ '(दि.प.से.), क्तः । चत्वारि 

३०  प्रस्थापितस्य । 'चलाविउँ' इति भाषा ॥१४९२॥ 

ख्याते प्रतीतप्रज्ञातवित्तप्रथितविश्रुताः । 

          १ ख्यायते स्म ख्यातः । 'ख्या प्रकथने '(अ. प.अ.), क्तः, तत्र । २ प्रतीयते स्म प्रतीतः । प्रतिपूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), क्तः । ३ प्रज्ञायते स्म प्रज्ञातः । ४ विद्यते उपलभ्यते वित्तः। 'विद्लु लाभे'(तु.उ.अ.), क्तः, 'वित्तो भोगप्रत्यययो:'८।२।५८ ॥ इति निपातः । ५ प्रथ्यते प्रथितः । 'प्रथ प्रख्याने'(भ्वा.आ.से.), क्तः । ६ विश्रूयते स्म विश्रुतः । षड् विख्यातस्य ॥ 

                                              तप्ते सन्तापितो दूनो धूपौयितश्च धूपितः॥१४९३॥ 

४०      १ तप्यते स्म तप्तः । 'तप सन्तापे'(भ्वा.प.अ.), क्तः, तत्र । २ 'बहुलमेतन्निदर्शनम्'(चुरादिगणसू-३२५) इति चुरादित्वात् स्वार्थे णिचि सन्तापितः । ३ दूयते स्म दूनः । 'दूङ् परितापे (दि.आ.से.), परितापः खेदः, क्तः, 'दुग्वोर्दीर्घश्च'(वा-८।४।४४॥)इति निष्ठानत्वदीर्घत्वे । ४-५ 'धूप सन्तापे'(भ्वा.प.से.), क्तः, 'गुपूधूप-'३।१। २८॥ इत्यादिनाऽऽयप्रत्यये धूपायितः । तदभावे धूपितः । पञ्च तप्तस्य ॥१४९३॥ 

शीने स्त्यानम् 

          १ श्यायते स्म शीनम् । 'श्यैङ् गतौ'(भ्वा.

५०   आ.अ.), क्तः, 'श्योऽस्पर्श'८।२।४७ ॥ इति निष्ठानत्वम् , तत्र । २ स्त्यायति स्म स्त्यानम् । 'ष्ट्यै स्त्यै शब्द सङ्घातयो: '(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'संयोगादेरातो धातोर्यण्वतः' ८।२।४३ ।। इति निष्ठानत्वे । द्वे स्त्यानस्य । ‘थीणउँ' इति भाषा ॥ 

                                                                     उपनतस्तूपसन्न उपस्थितः । 

१. '-यउ' इति३॥ २ '-' इति१, '-उ' इति३, '-ठौ' इति४॥ ३ 'समुत्तवत्' इति मुद्रितमूले ॥ ४ 'तिम तीम ष्टिम ष्टीम आर्दीभावे' इति स्वामी, 'तिम ष्टिम ष्टीम आर्दीभावे' इति मैत्रेयः, 'तिम स्तिम ष्टीम आर्दीभावे' इति सायणः ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, श्रो-१०६, पृ.१०८ ॥, रामाश्रमी३।१।१०५ ॥, पृ.५१९॥ ६ 'ते' इति१.३॥ ७ 'क्लिद' इति३.४.५ ॥ ८ 'आर्द्रभावे' इति स्वामी॥ ९ 'उन्नति' इति१.३.४॥ १०. '-त्रतः' इति५॥ ११. '-नः' इति१.४.५ ॥ १२. 'भीनउ' इति३, ‘-नूं' इति४॥ १३. '-कि' इति३॥ १४ -ष्टः' इति३॥ १५. '-यो' इति३, '-यौ' इति४॥ १६. '-प्रतीययोः' इति३.४॥ १७ १प्रतौ नास्ति, 'ततः' इति५ ॥ १८. 'दु द्रु गतौ' इति युक्तः, 'दुग्वोर्दीर्घश्च'(वा-८।४।४४ ॥)इत्यत्र कौमुद्यां दीक्षितेन- "दु गतौ दूनः । टुदु उपतापे इत्ययं तु न गृह्यते, सानुबन्धकत्वात् । मृदुतया दुतयेति माघः ।" इत्युक्तत्वात् ॥ १९. '-प-' इति१.४॥ २०. '-यः' इति१.२॥ २१. '-यः' इति१ ॥ २२. '-त्वं' इति१.२॥ २३. '-उं' इतिर, '–णौ' इति४॥ २४ '-तिः' इति४॥

         १ उपनमति स्म उपनतः । २ उपसीदति स्म उपसन्नः । उभयत्र क्तः । ३ उपतिष्ठते स्म उपस्थितः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), क्तः, 'घुमास्था- '६४।६६॥ इतीत्वम्। त्रीणि उपनतस्य । 'हाजरि थयु' इति भाषा ॥ 

निर्वातस्तु गते वाते 

          १ निर्वाति स्म निर्वातः । 'वा गतिगन्धनयोः' (अ.प.अ.), क्तः। “निर्वातनिष्कम्पमिव प्रदीपम्"[कुमार सम्भवम्, सर्ग:-३, शो-४८] इति कुमारसम्भवः । गते वाते वायौ । एकं निर्वातस्य । 'निवायु' इति भाषा ॥ 

१०                                                                   निर्वाण: पावकादिषु ॥१४९४॥ 

          १ निर्वाति शाम्यति स्म निर्वाणः। 'निर्वाणो ऽवाते'८।२।५० ॥ इति साधुः । पावकोऽग्निः, आदे: निर्वाणो मुनिः, निर्वाणम् , मुक्तिः, निवृत्तिश्च । (यथा 

"प्रिय(प्रिया)दर्शनमेवाऽस्तु, किमन्यैर्दर्शनान्तरैः । निर्वाणमाप्यते येन, सरागेणाऽपि चेता ॥१॥"[सु.भा. ४५७-१]इति)। एकं 'उल्हाणा' इति ख्यातस्य ॥१४९४॥ 

प्रवृद्धमेधितं प्रौढम् 

           १ प्रवर्धते स्म प्रवृद्धम् । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा. आ.से.), क्तः । २ एधते स्म एधितम् । ३ प्रवहति 

२०   स्म प्रौढम् । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), प्रपूर्वः, क्तः, 'ग्रहिज्या- '६।१।१६ ॥ इति सम्प्रसारणम्, 'हो ढः'८।२। ३१ ॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम् , ष्टुत्वम् ‘ढो ढे लोप:'८।३।१३॥, 'लोपे- '६।३।१११ ॥ इति दीर्घः, 'प्रादूहोढोढ्ये-'(वा६।१८९॥) इत्यादिना वृद्धिः। त्रीणि प्रवृद्धस्य । 'बाधिउं' इति भाषा ॥ 

                                                                                    विस्मृतान्तर्गते समे । 

          १ विस्मर्यते स्म विस्मृतम् । ‘स्मृ चिन्तायाम्' (भ्वा.प.अ.), [विपूर्व:], क्तः । प्रस्मृतमपि । यथा "प्रस्मृतः किमथवा पंठितोऽपि"[ ]इति श्रीहर्षः । २ अन्तर्गच्छति स्म अन्तर्गतम् । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.),

३०   क्तः । “अन्तर्गतं विस्मृते स्यात् प्राप्तमध्येऽपि कथ्यते" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, शो-१७८]इति महेश्वरः । यथा- "अन्तर्गतानि शास्त्राणि दौर्गत्येन गरीयसा'[] इति । द्वे विस्मृतस्य ॥ 

उद्वान्तमुद्गते 

           १ उद्वमति स्म उद्वान्तम् । 'टुवम उद्गिरणे'(भ्वा. प.से.), 'अनुनासिकस्य-'६।४।१५ ॥ इति निष्ठायां परतो दीर्घः । "उद्वान्तो निर्मदगजे समुद्गीणे च वाच्यवत्" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्री-१३४] इति महेश्वरः । २ उद्गच्छति स्म उद्गतम् । उत्पूर्वो गमिरुद्वमनार्थः, तत्र । 

४०   "उत्पूर्वस्यौहाङ: क्तप्रत्यये नत्वे च, ‘झयो होऽन्यतर स्याम्'८।४।६२॥ इति धत्वे उद्धानमित्यपि पाठः''[]इति सोमनन्दी । "उद्वानमिति च क्वचित् पाठे 'ओवै शोषणे' (भ्वा.प.अ.)इत्यस्मात् क्ते 'ओदितश्च'८।२१४५ ॥ इति नत्वे रूपम्'[ ]इति केचित् । द्वे वमनस्य ॥ 

                 गूनं हन्ने 

          १ गूयते गूनम्। 'गु पुरीषोत्सर्गे'(तु.प.अ.), क्तः, 'दुग्वोर्दीर्घश्च'(वा-८।२१४४॥)। २ हद्यते स्म हन्नम्। 'हद पुरीषत्सर्गे'(भ्वा.आ.अ.), क्तः, तत्र । द्वे गूनस्य ॥ 

                                                                              मीढं तु मूत्रिते ॥१४९५॥ 

५०        १ मिह्यते स्म मीढम् । 'मिह सेचने '(भ्वा. प.अ.), क्तः, 'हो ढ:'८।२।३१ ॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम्, ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोप:'८।३।१३॥, 'द्र लोपे-'६।३।१११ ॥ इति दीर्घः । २ मूत्र्यते स्म मूत्रि तम् । 'मूत्र प्रस्रवणे'(चु.उ.से.), क्तः, तत्र । द्वे मूत्रि तस्य ॥१४९५॥ 

विदितं बुधितं बुद्ध ज्ञातं सितगते अवात् । 

मनितं प्रतिपन्नं च 

१. 'हादरि' इति१.२.३॥ २ '-यु' इतिर, '-यो' इति३, '-यौं' इति४॥ ३ '-तः' इति४, '-वान्त-' इति५ ॥, कुमारसम्भवे 'निवात-' इति दृश्यते, ३४८॥, पृ.४८ ॥ ४. '-तिश्च' इति१.४॥ ५, कोष्ठान्तर्गतपाठः ३प्रतावेव दृश्यते ॥ ६ अम.क्षीर.३।१।९६ ॥, पृ.२५६ ॥, स्वोपज्ञटीका६ १४९४ ॥, पृ.३३३ ॥ ७. १प्रतौ नास्ति ॥ ८ -ति' इति३.४॥ ९, '-उ' इति१.२, '-यो' इति३॥ १०. 'पति-' इति३ ।। ११. '-ऽपि' इत्यस्य स्थाने मुद्रिते 'च' इति दृश्यते ॥ १२. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ४९६॥, पृ.३४३॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः३।१९७॥ १४ '-मु' इति१.४॥ १५. '-ङ्' इति३॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, शो-९७, पृ.९९ ॥ १७ तुलनीयोऽमरकोषः३।११६॥ १८ -र्घत्वं' इति१॥ १९ 'प्रश्र-' इति१.२.३॥ २०. 'मूत्रस्य' इति३॥

          १ विद्यते विदितम् । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), 'मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।१८८ ॥ इति वर्तमाने क्तः । २ बुध्यते बुधितम् । 'बुध अवगमने'(दि.आ.अ.), 'मति बुद्धि-'३।२।१८८ ॥ इति क्त: । ३ बुध्यते बुद्धम् । 'बुध अवगमने '(दि.आ.अ.), क्तः, 'यस्य विभाषा'७।२।१५ ॥ इतीनिषेधः । [४ ज्ञायते ज्ञातम् । 'ज्ञा अवबोधने' (त्र्या.प.से.), क्तः] । ५-६ अवोपसर्गात् परे सितगते योज्ये, अवसीयते स्म अवसितम् । अवपूर्वः 'षोऽन्त 

कर्मणि'(दि.प.अ.), ज्ञानार्थः, क्तः, 'आदेच:- '६।१।४५ ॥ 

१०    इत्यात्वम्, 'घुमास्था- '६।४।६६ ॥ इतीत्वम् । अवगम्यते अवगतम् । ७ मन्यते मनितम् । 'मनु अवबोधने' (त.आ.से.), क्तः । ‘मान पूजायाम् '(भ्वा.आ.से., चु.उ.से.)इत्यस्य स्थाने 'मन पूजायाम्'( )इति धातुं केचित् पठन्ति तस्य वा । ८ प्रतिपद्यते प्रतिपन्नम् । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), क्तः, ‘मतिबुद्धि-'३।२।१८८ ॥ इत्यादिना क्तः। अष्ट विदितस्य ॥ 

                                                                     स्यन्ने रीणं स्तुतं स्रुतम् ॥१४९६॥ 

          १ स्यदन्ते स्म स्यन्नम् । ‘स्यदि किञ्चिच्चलने' ( ), 'स्यन्दू प्रस्रवणे '(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'रदा 

२०     भ्याम्-'८।२।४२ ॥ इति नत्वम्, 'अनिदिताम्-'६।४।२४ ॥ इति न्लोपः, तत्र। २ रीयते स्म रीणम् । 'रीङ् स्रवणे' (दि.आ.अ.), क्तः, 'स्वादय ओदितः '(दिवादिगणसू- ) इति निष्ठानत्वम् । ३ स्नौति स्म स्तुतम् । 'ष्णु प्रेस्र वणे'(अ.प.से.), क्तः, 'धात्वादेः षः सः'६।१।६४॥ । ४ स्रवति स्म जुतम् । 'त्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), क्तः । चत्वारि स्यन्नस्य । 'स्रविउँ' इति भाषा ॥१४९६॥ 

गुप्तगोपायितत्राताऽवितत्राणानि रक्षिते । 

       __ १ गुप्यते गुप्तम्। 'गुपू रक्षणे'(भ्वा.प.से.), क्तः, 'स्वरतिसूति- '७।२।४४॥ इति नेट् । २ 'गुपूधूपविच्छि पणिपनिभ्य आयः '३।१।२८ ॥ इत्यायप्रत्यये गोपायितम् । 

३०    ३-५ त्रायते त्रातम् । 'त्रैङ् पालने'(भ्वा.आ.अ.), क्तः, 'आदेच:-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वम् , 'नुदविदोन्दत्राघ्राह्री-'८।२। ५५॥ इति निष्ठानत्वे त्राणम् । ४ अव्यते स्म अवितम्। 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), क्तः । ६ रक्ष्यते रक्षितम् । 'रक्ष पालने'(भ्वा.प.से.), 'मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च'३।२।१८८ ।। इति चकारादन्यत्राऽपीति वर्तमाने क्तः । षड् रक्षितस्य ॥ 

कर्म क्रिया विधा 

           १ क्रियते कर्म, पुंक्ली.। 'डुकृञ् करणे'(त. उ.अ.), ‘-मन्'(उणा-५८४)इति भावे कर्मणि वा मन् । कर्मा, कर्माणौ इत्यादि पुंसि । कर्म, कर्मणी, कर्माणि 

४०     इत्यादि क्लीबे। २ क्रियते क्रिया । ‘कृत्रः श च'३।३। १०॥ इति शः, शित्त्वाद् भावे यक्, 'रिङ्शयलिङ्घ' ७।४।२८॥ रिङादेशः, [यद्वा 'अचि श्नु- '६।४।७७ ॥ इतीयङ्]। ३ विधीयते विधा । विपूर्वः ‘डुधाञ् धार णादौ '(जु.उ.अ.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । स्त्रियामेतौ । त्रीणि कर्मणः । 'काम' इति भाषा ॥ 

                                                             हेतुशून्या त्वास्या विलक्षणम् ॥१४९७॥ 

          १ हेतुशून्या कारणरहिता आस्या स्थितिः विल क्षणम् इत्यन्वयः । विगतं लक्षणमालोचनमोति विल क्षणम्, अप्रतिपत्तिरित्यर्थः । "विलक्षणं मतं स्थानं तद्भवे 

५०   निष्प्रयोजनम् ''["]इति भागुरिः । एकं विलक्षणस्य । 'नौषणियामूं' इति भाषा ॥१४९७॥ 

कार्मणं मूलकर्म 

           १ सन्दिष्टं कर्मैव कार्मणम् । वृद्धपरम्परोपदेशात् 'कर्मणः सन्दिष्टे'(हैमसू-७।२।१६७॥)इति स्वार्थिकोऽण् ,

१. 'स्म वित्तम्' इति१॥ २. इतोऽग्रे १प्रतौ 'स्म' इति दृश्यते ॥ ३ '-वं' इति३॥ ४ '-त्वे' इति३॥ ५, इदं विचारणीयम्, 'द्यति स्यति-'७।४।४० ॥ इत्यादिनैवेत्त्वं भवति, 'घुमास्था-'६४।६६॥ इत्यनेन तु ईत्वे 'अवसीतम्' इति भवेत् ॥ ६ 'मनिण्' इति४॥ ८ इतोऽग्रे १.३प्रत्योः 'स्म' इति दृश्यते ॥ ८ अयं धातुपाठः ५प्रतौ नास्ति ।।, क्षीरतरङ्गिण्यादावपि न दृश्यते ॥ ९ 'प्रश्र-' इति३॥ १०. अयं धातुपाठः ४.५ प्रत्योर्न दृश्यते ॥, 'स्यन्दू स्रवणे' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ ११. 'श्रवणे' इति२, मैत्रेयश्च, 'प्रश्र-' इति३॥ १२. १प्रतौ नास्ति ॥ १३ 'प्रश्र-' इति१.२.३.५ ॥ १४ 'श्रु-' इति२॥ १५, 'श्र-' इति३, ‘-यौ' इति४॥ १६ 'गुप-' इति३.४॥ १७ '-पनि-पणि-' इति२.४.५॥ १८. 'वे-' इति१.२॥ १९. '-क्षते' इति५॥ २०. 'यङ्' इति३॥ २१. '-मण' इति३॥ २२. तुलनीयोऽमरकोषः३।२।२॥ २३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, संकीर्णवर्गः, शो-११४, पृ.११९, रामाश्रमी३।२।२॥, पृ.५२५॥ २४ 'नी-' इति१.४, 'नीषि-' इति५ ॥ २५. '-मुं' इति३.५, '-मू' इति४॥ २६. 'वृद्धं' इति५ ॥

'अन्'६।४।१६७ ।। इति प्रकृतिभावः । २ मूलैरौषधादिभि युद्धत्रासनोच्चाटनस्तम्भनवशीकरणादिकरणं मूलकर्म, नका रान्तः । द्वे 'कामण' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                              अथ संवननं वशक्रिया । 

        __ १ संवन्यते संवननम् । 'वन षन संभक्तौ' (भ्वा.प.से.), ल्युट् । संवदनमपि, सम्पूर्वो वदिवशी करणार्थः । यथा- "जयश्रियः संवदनं यतस्तत्" [रघुवंशम् , सर्गः-१६, श्री-७४] इति मणौ रघुः। २ वशकरणं वशक्रिया । द्वे वशीकरणस्य ॥ 

१०   प्रतिबन्धे प्रतिष्टम्भः 

          १ प्रतिबन्धनं प्रतिबन्धः । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या. प.से.), घञ् , तत्र। २ प्रतिस्तम्भनं प्रतिष्टम्भः । 'स्तम्भु रोधने'( ), घञ्, 'प्रतेश्च'६।१।२५॥ इति षत्वम् , 'ष्टुना ष्टुः'८।४।४१॥ । "बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्युः" [रघुवंशम्, सर्गः-२, लो-३२]इति रघुः । द्वे रोधस्य॥ 

                                                                स्यादास्यास्थासना स्थितिः ॥१४९८॥ 

            १ आसनम् आस्या । 'आस उपवेशने '(अ. आ.से.), 'परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यादयश्च'(वा-३।३। १०१॥)इति साधुः। २ आस्थानम् आस्था । 'आतश्चोप 

२०   सर्गे'३।३।१०६ ।। इत्यङ् । ३ आसनम् आसना। 'आस उपवेशने'(अ.आ.से.). 'ण्यासश्रन्थो :-'३।३।१०६॥ इति युच, स च स्त्रियाम् । ४ स्थानं स्थितिः । 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४ ॥, 'घुमास्था- '६।४।६६ ॥ इतीत्त्वम् । चत्वारोऽपि स्त्रीलिङ्गाः । चत्वारि आस्यायाः । ‘बइसवर्ड' इति भाषा ॥१४९८॥ 

परस्परं स्यादन्योऽन्यमितरेतरमित्यपि ।। 

           १ परं परमिति परस्परम् । कर्मव्यतिहारे 'सर्व नाम्नो द्वे स्त:'( )इति वार्तिककारवचनाद् द्वितीया न्तस्य परशब्दस्य द्विवंचने कृते समासवच्च बहुलम्, यदा 

३०    न समासवत् तदा प्रथमैकवचनम्, पूर्वपदस्य द्वितीया द्येकवचनान्तत्वम्, परपदस्येति पूर्वपदस्य द्वितीयाद्येकवचनस्थाने सुरेव स्यात्, रुत्वविसर्गौ, ततः कस्कादित्वात् सः, परपदस्य द्वितीयाद्येकवचनान्तैव, परस्परेणेत्यादि, एवम् अन्योन्यम्, बहुलोक्रेतयोनित्यं न समासवत् । इतर शब्दस्य नित्यं समासवदिति, तेन इतरेतरम्, स्त्रीनपुंसक योरुत्तरपदस्य वाम्भावो वाच्यः । आमन्तत्वादव्ययत्वम् , परस्परम्, अन्योन्यम्, इतरेतरां वा इमाः स्त्रियो भोज यन्ति, कुलानि वा । आमभावपक्षे परस्परमित्यादि पुंव देव । त्रीणि परस्परस्य ॥ 

आवेशाटोपौ संरम्भे 

४०        १ आवेशनम् आवेशः । 'विश प्रवेशने'(तु. प.अ.), घञ् । २ आटोपनम् आटोपः । टुपः सौत्रः, घञ् । ३ संरम्भणं संरम्भः । 'रभ राभस्ये'(भ्वा. आ.अ.), घञ् , 'रभेरशिब्लिटो: '७।१।६३॥ इति नुम् , तत्र । “अवृष्टिसंरम्भमिवाम्बुवाहम्' [कुमारसम्भवम्, सर्गः ३, शो-४८] इति कुमारसम्भवः । आडम्बरोऽपि । "आडम्बर: स्यात् संरम्भे गजगर्जिततूर्ययोः"[विश्वप्रकाश कोशः, रान्तवर्गः, श्रो-२३८] इति महेश्वरः । त्रीणि आडम्बरस्य । 'उद्धतवेष' इति भाषा ॥ 

                                                                        निवेशो रचना स्थितौ ॥१४९९॥ 

५०       १ निवेशनं निवेशः। घञ् । २ रच्यते रचना । 'रच प्रतियत्ने'(चु.उ.से.), ल्युट् । ३ तिष्ठत्यस्यां स्थितिः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४ ॥, 'घुमास्था- '६।४।६६ ॥ इतीत्त्वम् । सामान्येन त्रीणि रचनायाः ॥१४९९॥ 

निर्बन्धोऽभिनिवेशः स्यात् 

           १ निर्बन्धनं निर्बन्धः । २ अभिनिवेशनम् अभि निवेशः । “अथाऽनुरूपाभिनिवेशतोषिणा कृताभ्यनुज्ञा गुरुणा गरीयसा''[कुमारसम्भवम् , सर्गः-५, थो-७]इति कुमारसम्भवः । 'मीनहिवा' नाम्नी द्वे ॥ 

६०                                                                             प्रवेशोऽन्तर्विगाहनम् ।               

          १ प्रवेशनं प्रवेशः । प्रपूर्वो 'विश प्रवेशने'(तु.

१. '-श-' इति४.५॥ २. '-कारणं' इति१, इतोऽग्रे १प्रतौ 'मूलकरणं' इति दृश्यते ॥ ३ -र्मा' इति३॥ ४ रघुवंशे 'संवननं' इत्येव दृश्यते, 'संजननम्' इति तत्र पाठान्तरम्, १६७४ ॥, पृ.४२१ ॥ ५. मूलं मृग्यम् ॥ ६. 'बाहु:-' इति४॥ ७ '-टाट्यानामुपसंख्यानम्' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ८ 'आस्याया[:] चत्वारि' इति ॥ ९, -वं' इतिर, 'वैसवो' इति३, '-उं' इति५॥ १०. '-द्येकवचने' इति३ ॥ ११-१. ' रम्', ११-२. '-न्यं' इति३॥ १२. '-न्त्यस्यां' इति४॥ १३. 'मीनति' इति३ ।।

प.अ.), ‘पदरुजवि[श] स्पृशो घञ्'३।३।१६।। २ पदार्था नामन्तर्मध्यस्य विगाहनम् अन्तर्विगाहनम् । द्वे प्रवेशस्य ॥ 

                                                गतौ वीङ्खा विहारे-परिसर्पपरिक्रमाः ॥१५००॥ 

          १ गमनं गतिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, तत्र । २ वीथुनं वीडा । विपूर्वः 'इखि गतौ '(भ्वा.प.से.), घन् । ३ विहरणं विहारः । घजन्तः । ४ ईरणम् ईर्या । 'ईर गतिकम्पनयो :'(अ.आ.से.), तुर्यस्वरादिः, भावे यक् , भिदादित्वादङ् । ५ परिसर्पणं परिसर्पः । 'सृप्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), घञ् । ६ परिक्रमणं परिक्रमः । 

१०    घञ् । सामान्येन षड् गतेः ॥१५००॥ 

व्रज्याटाट्या पर्यटनम् 

           १ व्रजनं व्रज्या। 'वज्र गतौ'(भ्वा.प.से.), 'व्रज यजो वे क्यप्'३।३।९८॥, स्त्रीलिङ्गः । २ कुटिलमटनम् अटाट्या । 'अट गतौ'(भ्वा.प.से.). यङन्तः. 'परि चर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यादयश्च'(वा-३।३।१०१॥)इति साधुः । अटाटाऽपि । आट्याऽपि । यन्मनुः- "तौर्यत्रिकं वृषाट्या च कामजो दशको गणः"[मनुस्मृतिः, अध्या-७, श्रो ४७] इति । “अटा पर्यटनं भ्रमः''[ ]इति रत्नकोषादटा ऽपि । ३ पर्यट्यते पर्यटनम् । त्रीणि वक्रगतेः ॥ 

२०                                                                              चर्या त्वीर्यापथस्थितिः ।             

        ___ १ चरणं चर्या, क्यबन्तः । २ ईर्यते गुरोः शास्त्रोपासनया ज्ञायत ईर्या । 'ईर गतौ याचने चे' (अ.आ.से.), 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । तस्याः पन्था उपायः । 'ऋक्पूरब्धू-'५।४।७४॥ इत्यादिना अ: । ईर्या पथः साध्वाचारः । यदुक्तम्- "ईर्यापथो ध्यानमौना दिकं भिक्षुव्रतम्''[]। तत्र स्थितिः ईर्यापथस्थितिः । ईर्याऽपि, यन्मुनि:-"चर्यां त्वीर्यां विदुर्बुधाः"["]इति । द्वे साधुगतिनाम्नी ॥ 

                                               व्यत्यासस्तु विपर्यासो वैपरीत्यं विपर्ययः।१५०१। 

३०   व्यत्यये 

          १ व्यतिक्रम्याऽऽसनं व्यत्यासः । 'आस उप वेशने '(अ.आ.से.), घञ्। २ विपर्यसनं विपर्यासः। विपरिपूर्वः ‘असु क्षेपणे'(दि.प.से.), घञ् । ३ विपरीत स्य भावो वैपरीत्यम् । ४ विपर्ययनं विपर्ययः। विपरि पूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'एरच्'३।३।५६ ॥ इत्यच् ॥१५०१॥ ५ व्यत्ययनं व्यत्ययः । व्यतिपूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'एरच '३।३ १५६॥ इत्यच् । पञ्च विपर्यासस्य । 'पालटणउं'' इति भाषा ॥ 

                ___ अथ स्फातिर्वद्धौ 

            १ स्फायनं स्फातिः । 'स्फायी वृद्धौ'(भ्वा.

४०   आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'लोपो व्योः- '६।१। ६६ ॥ इति यलोपः। २ वर्धनं वृद्धिः । 'वृधु वृद्धौ'(भ्वा. आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४ ॥, तत्र । द्वे वृद्धः ॥ 

                                                                                      प्रीणनेऽवनतर्पणे । 

          १ प्रीण्यते प्रीणनम्। 'प्रीञ् तर्पणे '(त्र्या.उ.अ.), णिजन्तः, 'धूप्रीओर्नुक् '(वा-७।३ ॥३७॥), ल्युट्, तत्र । २ अव्यत अवनम् । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), ल्युट्। ३ तृप्यते तर्पणम् । 'तृप प्रीणने'(दि.प.अ.), ल्युट् । त्रीणि प्रीतिकरणस्य ॥ 

                                               परित्राणं तु पर्याप्तिहस्तधारणमित्यपि ॥१५०२॥ 

५०       १ परित्रायते परित्राणम् । त्रैङ् पालने'(भ्वा. आ.अ.), ल्युट् । २ पर्यापणं पर्याप्तिः । परिपूर्वः 'आप्M व्याप्तौ'(स्वा.प.अ.), त्राणार्थः, 'स्त्रियां क्तिन्' ३।३।९४॥ । ३ हस्तस्य धारणं रोधो हस्तधारणम् । रक्षणीयस्य पृष्ठे हस्तस्थापनं वा । हस्तवारणमित्यपि । " 'हस्तेन वधकस्य वारणम्'[ ]इति सुभूतिः । प्रजि हीर्षातो हस्तस्य वारणं रोधः हस्तयोरुत्तोलनवधात् त्राणं हस्तवारणम्'[पदचन्द्रिका, भा-३, सङ्कीर्णवर्गः, श्री-११७] इति मिश्राः । त्रीणि मारणोद्यतनरहस्तग्रहणस्य ॥१५०२॥ 

प्रणतिः प्रणिपातोऽनुनये 

६० 

१. 'पदार्थात् पदान्तर्म-' इति४.५॥ २. 'वीख-' इति३.४॥ ३ 'वीख-' इति१.३.४॥ ४ उखेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः ॥ ५, 'ईर गतौ' इति स्वामी, 'ईर गतौ कम्पने च' इति मैत्रेयसायणौ । ६ 'युक्' इति३॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः२७।३५॥ ८ -टाट्यानामुपसंख्यानम्' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्गः, शूो-४३२, पृ.५२० ॥, रामाश्रमी२७।३५ ॥, पृ.३३८॥ १०. द्र. स्वोपज्ञटीका६ १५०१ ॥, पृ.३३५॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२७।३५ ॥, पृ.१७० ॥, स्वोपज्ञटीका६।१५०१ ॥, पृ.३३५॥ १२. '-णो' इति३, -णौ' इति४॥ १३. मैत्रेयमतेऽयं पाठः, 'प्रीब् तर्पणे कान्तौ च' इति स्वामिसायणौ ॥ १४ 'तर्फा-' इति३.४॥ १५. 'त्रे-' इति१.२.५॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, संकीर्णवर्गः, शो-११७, पृ.१२२॥ १७ -नेन' इति पदचन्द्रिकायाम् ॥

           १ प्रणमनं प्रणतिः । प्रपूर्वः ‘णमु(णम) प्रह्वत्वे शब्दे चे'(भ्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'अनुदात्तो पदेश-'६४।३७ ॥ इति म्लोपः । २ प्रणिपतनं प्रणिपातः । 'पतृ पतने '(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ३ अनुनयनम् अनु नयः । 'णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'एरच'३।३५६॥ इत्यच्, तत्र । त्रीणि 'मनावणउं' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                               अथ शयने क्रमात् । विशाय उपशायश्च 

.            १-२ क्रमात् पर्यायेण प्राहरिकादीनां शयने विश 

१०     यनं विशायः । उपशयनम् उपशायः । व्युपपूर्वात् 'शी 

स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'श्नाव्युपयो:(व्युपयोः) शेते:-'३।३। ३९ ॥ इति घञ् । द्वे यामिकादीनामनुक्रमेण शयनस्य ॥ 

                                                                     पर्यायोऽनुक्रमः क्रमः ॥१५०३॥ परिपाट्यानुपूर्व्यावृत् 

           १ पर्ययणं पर्यायः । परिपूर्वाद् ‘इण् गतौ'(अ. प.अ.) अस्मात् 'परावनुपात्यय इणः '३।३।३८॥ इति घञ् । २ अनुक्रमणम् अनुक्रमः । 'क्रमु पादविक्षेपे'(भ्वा.प.से.), भावे घञ्, 'नोदात्तोपदेश- '७।३।३४॥ इति न वृद्धिः । अनुगतः क्रमोऽनुक्रमः । प्रादिसमासो वा । ३ एवं 

२०   क्रमणं क्रमः ॥१५०३॥ ४ परिपाटनं परिपाटिः, स्त्री लिङ्गः । 'पट गतौ'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, 'अच इ:' (उणा-५७८)इति इः। 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि परिपाटी । “कृता लङ्काभर्तुर्वदनपरिपाटीषु घटना"[]इति पूर्वकविप्रयोगः । तृतीयस्वरान्तोऽप्ययम् । ५ पूर्वं पूर्वमनु अनुपूर्वम्। वीप्सायामव्ययीभावः । अनु पूर्वस्य भावः कर्म वा आनुपूर्व्यम् । दृढादित्वात् ष्यञ् , "षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१४१॥ इति ङीष् , 'हलस्तद्धितस्य' ६।४।१५० ॥ इति यलोपः आनुपूर्वी, स्त्रीक्लीबलिङ्गः । 

क्लीबे आनुपूर्व्यम् । ६ आवर्तनम् आवृत् । आवर्तते ___

३०    व्यापारोऽस्यामिति वा । 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), सम्प दादित्वात् क्विप् । आवृतौ, आवृतः इत्यादि । स्त्री लिङ्गोऽयम् । षडनुक्रमस्य ॥ 

                                                                                 अतिपातस्त्वतिक्रमः । उपात्ययः पर्ययश्च 

          १ अतीत्य पतनं गतिः अतिपातः । अतिपूर्वात् 'पत्लु पतने '(भ्वा.प.से.) अस्माद् भावे घञ्। २ अति क्रमणम् अतिक्रमः । ३ उपपन्नस्याऽत्ययोऽतिक्रमणम् उपात्ययः। उपातिपूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), ‘एरच्-' ३।३५६॥ इत्यच् । ४ परित्यज्याऽयनं पर्ययः । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), 'परावनुपात्ययः-'३।३।३८॥ इति घजभावे 

४०   ‘एरच्'३।३।५६॥ । चत्वारि अतिक्रमणस्य । 'उल्लंघनम्' इति भाषा ॥ 

                                                                        समौ सम्बाधसङ्कटौ ॥१५०४॥ 

           १ सम्बाध्यते सम्बाधः । करणे घञ् । २ सङ्कटम् । 'सम्प्रोदश्च-'५।२।९२ ।। इति कटच् । “सङ्कटं ना तु सम्बाधः''[अमरकोषः३।१।८५ ॥] इत्यमरः । द्वे सम्बाधस्य । 'सांकडु' इति भाषा ॥१५०४॥ 

कामं प्रकामं पर्याप्तं निकामेष्टे यथेप्सिते । 

          १-२ काम्यते कामम्, प्रकाम्यते प्रकामम् । उभयत्र घञ् । ३ पर्याप्यते स्म पर्याप्तम् । 'आप्ल 

५०    व्याप्तौ'(स्वा.प.अ.), क्तः । ४ निकाम्यते निकामम् , घजन्तम् । एते चत्वारोऽप्यकारान्ता अनव्ययाः । यथा (यत्) शाश्वत:- "कामे निकामे कामाख्या"[शाश्वत कोशः, थो-१०३]इति। अव्ययास्तु मकारान्ता अव्ययेषु ज्ञातव्याः । ५ इष्यत इष्टम् । 'इष गतौ'(दि.प.से.), निष्ठा । ६ ईप्सितमनतिक्रम्य यथेप्सितम् । प्रायः क्रिया विशेषणान्येतानि । [पर्याप्तमपि], यथा- "पर्याप्तमाप्ताः प्रविशं तु मध्यः''["]इति । एवमन्येऽपि । षड् यथे प्सितस्य । “जिउं इच्छा' इति भाषा ॥ 

                                               अत्यर्थे गाढमुद्गाढं बाढं तीव्र भृशं दृढम् ॥१५०५॥ 

६०  अतिमात्रातिमर्यादनितान्तोत्कर्षनिर्भराः । 

भरैकान्तातिवेलातिशयाः 

१. 'परि-' इति१.४.५॥ २. 'णम प्रह्वत्वे' इत्येव स्वामी ॥ ३ 'न्लो-' इति४.५॥ ४ 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५ -j' इति१, '-णौ' इति३.४॥ ६. 'भाषायाः' इति३॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्गः, शो-४३३, पृ.५२१॥ ८ ३प्रतौ नास्ति । ९ 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. 'र्यायः' इति३.४.५॥ ११. 'नु' इति३.४.५ ॥ १२. '-डूं' इति१, '-डौ' इति३॥ १३. '-न्तः' इति४॥ १४ द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३२६७॥, पृ.११८॥ १५. 'जे-' इति३॥

          १ अर्थो निवृत्तिर्विषयो वा, तमतिक्रान्तम् अत्य र्थम् । 'अत्यादयोऽतिक्रान्ताद्यर्थे - '(वा-२।२।१८॥)इति समासः, तत्र । २ गाहते स्म गाढम् । 'गाहू विलोडने' (भ्वा.आ.अ.), (धत्वढत्वादि । ३ उद्गाहते स्म उद् गाढम् । उद्पूर्वः 'गाहू विलोडने'(भ्वा.आ.से.), क्तः) । 'हो ढः'८।२।३१॥, 'इषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम् , ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोप:'८।३।१३॥ । ४ बाहते बाढम् । 'वेह जेह बाह प्रयत्ने'(भ्वा.आ.से.), 'क्षुब्धस्वान्त- '७।२। १८॥ इति साधुः । भृशार्थेऽयम्, अन्यत्र वाहितः । ५ 

१०   तीवति तीव्रम् । 'तीव स्थौल्ये '(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०) इति रक् । " 'ऋजेन्द्राग्र-' (उणा-१८६) इत्यत्र बहुलवचनात् 'तिज निशाने '(भ्वा. आ.से.) अतोऽपि रन्, दीर्घत्वं च, जकारस्य च वत्वम्" []इत्युणादौ। ६ 'भृशु भ्रंशु अध:पतने'(दि.प.से.), धातू नामनेकार्थत्वाद् ‘इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः भृशम्, तालव्यशम् । बिभर्तीति वा। भृजो बाहुलकात् कित् शः । ७ दर्हति दृढम्। 'दृढः स्थूलबलयोः '७।२।२०॥ इति साधुः ॥१५०५॥ ८-९ अतिक्रान्तं मात्रां मर्यादां च अति 

मात्रम्, अतिमर्यादम् । १० निताम्यति स्म नितान्तम् । 

२०   'तमु काङ्क्षायाम्'(दि.प.से.), क्तः, 'अनुनासिकस्य क्वि झलो:- '६।४।१५ ।। इति दीर्घः । ११ उत्कृष्यतेऽनेन उत्कर्षः । 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ., तु.उ.अ.), करणे घञ् । १२ नि:शेषेण भरोऽत्र निर्भरः । १३ ध्रियतेऽनेन भरः । 'भृ भर्त्सने '(त्र्या.प.से.), 'ऋदोरप्'३।३ ५७ ॥ इति करणेऽप् । १४ एकोऽन्तो निश्चयोऽत्रेति एकान्तम् । १५ अतिक्रान्तो वेलां मर्यादाम् अतिवेलम् । 'अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया'(वा-२।२।१८॥)इति समासः, 'गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य'१।२४८ ॥ इति ह्रस्वः। १६ अतिशेते 

जयत्यनेन अतिशयः । अतिपूर्वः 'शीङ् स्वप्ने '(अ.

३०   आ.से.), 'एरच्'३ ।३५६॥ इत्यच् । एते षोडशाऽपि क्रियाविशेषणत्वादद्रव्ये वर्तमानाः क्लीबलिङ्गाः । यथा "नितान्तं पठति'। यत् तेषां मध्ये द्रव्यवाचि, तत् त्रिषु वाच्यलिङ्गमित्यर्थः । यथा- "दृढः कम्बलः, दृढा पटी, दृढं वस्त्रम"[]इति । षोडशात्यन्तस्य ॥ 

                                                                          जृम्भा तु जृम्भणम् ॥१५०६॥ 

          १ जृम्भते जृम्भा, त्रिलिङ्गः। २ जृम्भ्यते जृम्भ णम् । 'जुभी गात्रविनामे' (भ्वा.आ.से.), ल्युट् । द्वे जृम्भायाः । 'बगाई' इति भाषा ॥१५०६॥ 

आलिङ्गनं परिष्वङ्गः सं श्रेष उपगूहनम् । 

अङ्कपाली परीरंम्भः क्रोडीकृतिः 

४०        १ आलिङ्ग्यते आलिङ्गनम् । 'लिगि विचित्री करणे'(चु.उ.से.), ल्युट् । २ परिष्वञ्जनं परिष्वङ्गः । 'ष्वञ्ज परिष्वङ्गे'(भ्वा.आ.अ.), घञ्, 'उपसर्गात् सुनोति सुवति-'८।३।६५ ॥ इत्यादिना षत्वम्, 'चजोः कु घिण्ण्य तो: '७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । ३ संश्रेषणं संश्रेषः। 'श्रेष आलिङ्गने'(दि.प.अ.), घञ् । ४ उपगृह्यते उपगूहनम् । 'गुहू संवरणे'(भ्वा.उ.से.), ल्युट्, '-उपधाया गोहः'६।४। ८९॥ इति दीर्घः। ५ अङ्के पाल्यते अङ्कपालिः । चुरादिः, णिजन्तः, 'अच इ:'(उणा-५७८) इति इः, 'कृदिकारात्-'

(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि अङ्कपाली । तृतीयस्वरा-

५०   न्तोऽप्ययम् । ६ परिरम्भणं परिरम्भः । 'रभ राभस्ये' (भ्वा.आ.अ.), घञ्, 'रभेरशब्लिटो: '७।१।६३ ॥ इति नुम् । 'उपसर्गस्य घज्यमनुष्ये बहुलम्'६।३।१२२ ॥ इति दीर्घत्वे परीरम्भोऽपि। ७ क्रोडीकरणं क्रोडीकृतिः। 'स्त्रियां क्तिन्'

३।३।९४॥ । सप्त आलिङ्गनस्य ॥ 

                                                                                  अथोत्सवे ॥१५०७॥ महक्षणोद्धवोद्धर्षाः 

           १ उदत्यर्थं सूते सुखमिति उत्सवः । उत्पूर्वः 'षु प्रसवे ( ), पचाद्यच्, तत्र ॥१५०७॥ २ मह्यते पूज्यतेऽनेनेति महः। 'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से., चु.उ.से.),

६०   'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः, अदन्तोऽयम् । "महमसाविति बन्धुतयोदितैः"[शिशुपालवधम्, सर्गः-६, लो-१९] इति माघात् सकारान्तोऽपि । “महस्तूत्सव तेजसो:"[अमरकोषः३।३।२३१॥] इत्यनेकार्थश्च । ३ क्षणुते दुःखमिति क्षणः । 'क्षणु हिंसायाम्'(त.उ.से.), तनादिः,

१. 'अत्यादय क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ २ कोष्ठान्तर्गतपाठः ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ३ 'लौल्ये' इति४.५, 'पीव मीव नीव तीव स्थौल्ये' इति स्वामी, 'पीव मीव तीव णीव स्थौल्ये' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ४ '-न्ति' इति१॥ ५ '-ङ्गाः' इति५ ॥ ६. 'बा-' इति२॥ ७ 'चित्रीकरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ८. 'परि-' इति३.५॥ ९ '-थै' इति३॥ १०. व्युत्त्पत्त्यां 'सूते' इति व्युत्त्पत्तित्वात् 'षूङ् प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ.से.)इति युक्तः प्रतिभाति ॥

पचाद्यच् । ४ उद्धनाति दुःखं उद्धवः । 'धूञ् कम्पने' (व्या.उ.से.), अच् । ५ उदुच्चैर्हर्षयति उद्धर्षः । 'हर्ष तुष्टौ'( ), णिजन्तादच् । पञ्च उत्सवस्य ॥ 

                                                                                     मेलके संङ्गसङ्गमौ । 

           १ मेलनं मेलः । 'मेल श्रेषणे '(तु.प.से.), तुदादिः, भावे घञ्, स्वार्थे कनि मेलकः, तत्र। २ सञ्जनं सङ्गः। 'षञ्ज सङ्गे'(भ्वा.प.अ.), भावे घञ्, 'चजो:-' ७।३।५२ ॥ इति कुत्वम् । ३ सङ्गमनं सङ्गमः, पुंक्ली. । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), भावे घञि, 'नोदात्तोपदेश-'

१०   ७।३।३४॥ इति न वृद्धिः । त्रीणि मेलस्य ॥ 

अनुग्रहोऽभ्युपपत्तिः 

            १ अनुग्रहणम् अनुग्रहः । २ अभ्युपपदनम् अभ्युपपत्तिः। ‘पद गतौ'(दि.आ.अ., चु.आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । द्वे अनुग्रहस्य । 'प्रसाद' इति भाषा ॥ 

                                                                         समौ निरोधनिग्रहौ ॥१५०८॥ 

            १ निरोधनं निरोधः। 'रुधिर् आवरणे'(रु.उ.अ.), घञ् । “अन्तश्चराणां मरुतां निरोधात्"[कुमारसम्भवम् , सर्गः-३, शो-४८ ]इति कुमारसम्भवः । २ निग्रहणं 

निग्रहः । 'ग्रहवृह-'३।३।५८ ॥ इत्यप् । द्वे निग्रहस्य । 

२०   'रूंधवउं' इति भाषा ॥१५०८॥ 

विजेऽन्तरायप्रत्यूहव्यवायाः 

            १ विहन्यते साध्यमनेनेति विघ्नः । विपूर्वः 'हन हिंसागत्यो: '(भ्वा.प.अ.), घबर्थे कः, 'गमहनजन-'६४। ९८॥ इत्यादिनाऽकारलोपः, 'हो हन्ते:- '७१३ १५४॥ इति कुत्वम्, तत्र। २ कार्यसिद्धिमन्तरं व्यवधानमाययति अन्त रायम्। इणो ण्यन्तात् 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । ३ प्रतीप मूहनं प्रत्यूहः । 'ऊह वितर्के'(भ्वा.आ.से.)। ४ व्यवधाय अयनं व्यवायः । व्यवपूर्वः ‘इण् गतौ'(अ.प.अ.), घञ् भावे । चत्वारि विघ्नस्य ॥ 

                                                                                   समये क्षणः । 

३०                                          वेलावाराववसरः प्रस्तावः प्रक्रमोऽन्तरम्।१५०९। 

             १ समेति समयः । सम्पूर्वः 'इण् गतौ'(अ. प.अ.), अच्, तत्र । २ क्षणुते मासादिकं क्षणः । 'क्षणु हिंसायाम्'(त.उ.से.), तनादिः, पचाद्यच् । ३ वेलयति कालमुपदिशति वेला । 'वेल गतौ'( ), चुरादिः, कर्मणि घञ्, अज् वा । 'वेल केल चेल चलने '(भ्वा.प.से.), 'गुरोश्च-'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः । यद्वा 'कल विल क्षेपे'(चु.उ.से.), चुरादिः, ततोऽच् । ४ क्रियते वारः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'वृञ् वरणे'(स्वा. उ.से.), बाहुलकात् कर्मणि घञ् । यद्वा 'वल वल्ल 

४०   संवरणे च'(भ्वा.आ.से.), 'हलश्च'३।३।१२१॥ इति करणे घञ्। 'वारमूल-'()इति पक्षे रः । [५ अवसरति अवसरः] । ६ प्रसङ्गेन स्तूयते प्रस्तावः । प्रपूर्वः, 'प्रात् स्तुद्रुस्तोः' (हैमसू-५।३।६७॥)इति घञ् । ७ प्रक्रम्यते प्रक्रमः । ८ अनिति अन्तरम्, पुंक्लीबलिङ्गः । अष्यै समयस्य ।१५०९। 

अभ्यादानमुपोद्घात: आरम्भः प्रोपतः क्रमः । 

           १ अभिमुखेनाऽऽदानम् अभ्यादानम् । उपोद् हननम् उपोद्घातः । भावे घञ् । यथोक्तम्- "चिन्ता प्रकृतसिद्ध्यर्थामुपोद्घातं प्रचक्षते"[]इति । उद्घातोऽपि । . "उद्घातो प्रणवो यासाम्"[कुमारसम्भवम्, सर्ग:-२,

५०    लो-१२] इति रघुः(कुमारसम्भवः) । ३ आरम्भणम् आरम्भः। 'रभ राभस्ये'(भ्वा.आ.अ.), भ्वादिरात्मनेपदी। "राभस्य कार्योपक्रम: "[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं २९३]इति धातुवृत्तिः । घञ्, 'रभेरशब्लिटो: ७।१।६३ ॥ इति नुम् । ४.५ प्रोपतः क्रमः, प्रोपाभ्यामुपसर्गाभ्यां पर: क्रमशब्दो योज्यः । प्रक्रमणं प्रक्रमः । उपक्रमणम् उप क्रमः। उभयत्र ‘क्रमु पादविक्षेपे'(भ्वा.प.से.), भावे घञ्, 'नोदात्तोपदेश-७।३।३४॥ इति वृद्ध्यभावः । पञ्च आदि कर्मणः । 'कार्य प्रारंभ' इति भाषा ॥ 

१. क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ २. '-दि' इति३॥ ३ 'निरोधस्य' इति३॥ ४ '-' इति३॥ ५ '-उ' इति१, '-वौ' इति३॥ ६. '-धा' इति३॥ ७ 'वेल कालोपदेशे' इति चुरादौ क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८ 'वे-' इति१.२.५ ॥, 'वेल्ल चेल केल खेल श्वेल चलने' इति स्वामी, 'वेल चेल केल खेल श्वेल वेल्ल. ('चेल्ल' इत्यधिको मैत्रेयमते) चलने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ९ 'अच्' इत्येव १प्रतौ ॥ १०, 'च' इति १प्रतौ नास्ति ॥, 'वल संवरणे' इति स्वामी, 'वल वल्ल संवरणे ('सञ्चरणे च' इत्यधिक: सायणमते)' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ११. 'प्रे द्रुस्तुनुवः'३।३।२७॥ इति पाणिनीयसम्मतसूत्रम् ॥ १२. १.२.५प्रतिषु नास्ति ॥ १३ 'ख्ये-' इति३॥ १४ 'चिता' इति१॥ १५. द्र. अम.क्षीर.३।२।२६ ॥, पृ.२६६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-३, संकीर्णवर्गः, शो-१३८, पृ.१४५॥ १६ मा.धातुवृत्तौ- "राभस्यमुपक्रमः" इति दृश्यते, पृ.२७२॥ १७ '-पयोज्यते' इति३॥ १८ '-बि' इति१॥

प्रत्युत्क्रमः प्रयोग: स्यात् 

          १ प्रत्युत्क्रमणं प्रत्युत्क्रमः । २ कर्मारम्भे प्रथम प्रयुक्तिः प्रयोगः । “प्रयोगः कार्मणे पुंसि प्रयुक्तौ च निदर्शने''[विश्वलोचनकोशः, गान्तवर्गः, शो-४९] इति श्रीधरः । प्रयुक्तिर्व्यापारः, तत्र यथा- "मुग्धत्वादविदित कैतवप्रयोगा गच्छन्त्यः सपदि पराजयं तरुण्यः''[]इति । द्वे कर्मारम्भे प्रथमव्यापारस्य ॥ 

                                                                       आरोहणं त्वभिक्रमः ॥१५१०॥ 

           १ आरुह्यते आरोहणम् । आयूर्वः ‘रुह प्ररोहे'

१०   (भ्वा.प.अ.), ल्युट् । “आरोहणं स्यात् सोपाने समारोहे प्ररोहणे'' [विश्वप्रकाशकोशः, णान्तवर्गः, श्रो-८४]इति महे श्वरः । समारोहे यथा- "आरोहणार्थं नवयौवनेन काम स्य सोपानमिव प्रयुक्तम्''[कुमारसम्भवम्, सर्ग:-१, शो ३९]इति कुमारसम्भवः । २ अभिमुखं क्रमणम् अभि क्रमः । द्वे 'चढवउं' इति ख्यातस्य॑ ॥१५१०॥ 

आक्रमेऽधिक्रमक्रान्ती 

             १ आक्रमणम् आक्रमः, तत्र । २ अधिक्रमणम् अधिक्रमः । ३ क्रमणं क्रान्तिः । 'क्रमु पादविक्षेपे' (भ्वा.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'अनुनासिकस्य 

२०    क्विझलो:-'६।४।१५ ॥ इति दीर्घः। अधिक्रमश्च क्रान्तिश्च 

अधिक्रमक्रान्ती । त्रीणि आक्रमस्य । ग्रहणमिति भाषा ॥ 

                                                                           __ व्युत्क्रमस्तूत्क्रमोऽक्रमः । 

           १ व्युत्क्रमणं व्युत्क्रमः। २ उत्क्रमणम् उत्क्रमः । ३ न क्रम: अक्रमः । त्रीणि अक्रमस्य । 'आधा पाछा' इति भाषा ॥ 

                                             विप्रलम्भो विप्रयोगो वियोगो विरहः समाः ॥१५११॥ 

          १ विप्रलम्भो विप्रलम्भः। 'डुलभष् प्राप्तौ'(भ्वा. आ.अ.), घञि, 'लभेश्च'७।१।६४॥ इति नुम् । २ 

३०   विप्रयोजनं विप्रयोगः । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), घञि, 'चजो:- '७।३ ५२ ॥ इति कुत्वम् । ३ एवं वियोजनं वियोगः । ४ विरहणं विरहः । 'रह त्यागे'(चु.उ.से.), चुरादिः, अदन्तः, ततो घञ् । चत्वारि विरहस्य ॥१५११॥ 

आभा राढा विभूषा श्रीरभिख्याकान्तिविभ्रमाः । 

लक्ष्मीश्छाया च शोभायाम् 

             १ आभानम् आभा, स्त्रियाम् । आयूर्वः ‘भा दीप्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । २ राजत्यनया राढा । 'राजृ दीप्तौ'(भ्वा.उ.से.), भिदा दित्वादङि निपात्यते । ३ [वि] भूष्यतेऽनया [विभूषा । ‘भूष अलङ्कारे'(भ्वा.प.से., चु.उ.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३। 

४०   १०३॥ इत्यङ्, टाप् । ४ श्रीयते आश्रीयते सर्वैरिति श्रीः, स्त्रीलिङ्गः । 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), सम्पदा दित्वात् 'क्विप् वचिप्रच्छयायतस्तुकट-'(वा-३।२।१७८॥) इत्यादिना क्विप् दीर्घश्च । ५ अभिख्यायतेऽनया अभिख्या । 'ख्या प्रकथने '(अ.प.अ.), 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६॥ इत्यङ् । ६ काम्यतेऽनया कान्तिः । 'कमु कान्तौ'(भ्वा. आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४॥, 'अनुनासिकस्य-' ६।४।१५ ॥ इति दीर्घः । ७ विभ्रमत्यनेन विभ्रमः । 'भ्रमु अनवस्थाने '(दि.प.से.), करणे घञ्, 'नोदात्तोपदेश-' ७३।३४॥ इति न वृद्धिः । ८ लक्ष्यते ज्ञायतेऽनया 

५०    लक्ष्मीः । 'लक्ष दर्शनाङ्कनयो: '(चु.उ.से.), 'लक्षेमुट् च' (उणा-४४०)इतीकारप्रत्ययो मुडागमश्च । ९ छ्यति वैरूप्यं छाया । 'छो छेदने'(दि.प.अ.), 'माच्छाससिसूभ्यो यः' (दशपाधुणा-८।१२ ॥, उणा-५४९)इति यः । १० शोभ न्तेऽनया शोभा । 'शुभ शुभ शोभार्थों '(तु.प.से.)इति निर्देशाद् 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३ ॥ इत्यप्रत्ययः । “किं 'शोभ' उत 'शोभा' इति सन्देहात् शोभेति दुनिमिति 'गुरोश्च हल:'३।३।१०३ ॥ इति चकारादप्रत्ययः"[पद चन्द्रिका, भा-१, दिग्वर्गः, शो-८५] इति मिश्राः । शोभेति भिदादिराकृतिगणत्वादङि, ‘शुभ शुम्भ शोभार्थी'(तु.प.से.)

६०   इति ज्ञापकाद् गुणनिषेधाभावः । यद्यप्यत्र शोभनं शोभेति घञि निष्पादयितुं शक्यते, तथाऽप्याचार्योपदेशप्रसिद्धः, तदाह वामनः- "शोभेति निपातनात्''[] इति माधवः, तत्र । दश सामान्येन शोभायाः ॥ 

१. '-गं' इति३॥ २. ४प्रतौ नास्ति ॥ ३. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३।११७ ॥, पृ.५२॥ ४ 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ ५. '-वौ' इति३.४॥ ६. 'भाषा' इति५ ॥ ७ '-म्यस्य' इति१, -मणस्य' इति३॥ ८ ३प्रतौ नास्ति ॥ १. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १०. १प्रतौ नास्ति ॥ ११. पञ्चपाद्यां नास्ति ॥ १२. '-ते' इति३॥ १३. 'शुभं शुभ' इति१॥ १४. 'इकङ् (इत्यङ्)' इति१॥ १५. '-शे' इति३॥ १६. '-द्धिः' इति२॥ १७. 'सामान्येन दश' इति३॥

                                                                        सुषमा सातिशायिनी ॥१५१२॥ 

          १ सा शोभाऽतिशायिनी अतिशयवती सुषमा उच्यत इत्यन्वयः। 'सुविनिर्दुर्घ्य:-'८।३।८८॥ इति षत्वम् । एकं परमशोभायाः ॥१५१२॥ 

संस्तवः स्यात् परिचयः 

         १ संस्तवनं संस्तवः । 'ष्टुञ् स्तुतौ'(अ.उ.अ.), 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ । २ परितः समन्ताच्चयनं परिचयः। 'चिञ् चयने '(स्वा.उ.अ.), ‘एरच्'३ ।३।५६॥ । द्वे 

परिचयस्य ॥ 

१०                                                                        __आकारस्त्विङ्ग इङ्गितम् । 

          १ आकृतिः आकारः। भावे घञ् । २ इङ्गनम् इङ्गः। 'इगि गतौ'(भ्वा.प.से.), भावे घञि, इदित्त्वान्नुम् । यथा- "इङ्गो न ज्ञायते मुनेः'[ ]इति । ३ इङ्ग्यते स्म इङ्गितम् । 'इगि गतौ'(भ्वा.प.से.), निष्ठा । 'इङ्गिता काराभ्यां भावज्ञानम्'[]इत्यादौ गोबलीवर्दन्यायेन । “इङ्गितं चेष्टितम् , आकृतिग्रहणम् १, आकारो मुखरागादिः ''[]इति २ कौटिल्यो व्याकरोत् । “तस्य संवृतमन्त्रस्य गूढाकारे ङ्गितस्य च"[ ]इत्यत्राकारशब्दो वैवादिपर्यायः, इङ्गित शब्दश्चेष्टापर्यायो गमनपर्यायश्च । “आकाराविङ्गिताकृती"

२०    [अमरकोषः३।३।१६२ ॥] इत्यमरः। "आकृतिर्वैवादिः" [ ]इति तट्टीका । "इङ्गितं गतिचेष्टयोः''[विश्वप्रकाश कोशः. तान्तवर्गः, शो-९२] इति महेश्वरः । आचार्यास्त्वा कारेङ्गितयोराशयज्ञापकत्वादैक्यमाहुः । तथा चाऽमरोऽपि "आकारस्त्विङ्ग इङ्गितम्'[अमरकोषः३।२।१५॥] इति । त्रीणि भावसूचकचेष्टितस्य । 'अङ्गचेष्टा' इति भाषा ॥ 

                                              निमित्ते कारणं हेतुर्बीजं योनिर्निबन्धनम् ।१५१३ । निदानम् 

           १ निमिनोति निमित्तम्। 'डुमिञ् प्रक्षेपणे' __ (स्वा.उ.अ.), पृषोदरादित्वात् साधुः, तत्र । २ करोति 

३०   कार्यमिति कारणम् । 'कारणम्'(हैमसू-५।३।१२७॥) इत्यौणादिकसूत्रेणे साधुः । ३ हिनोति व्याप्नोति कार्य प्रतीति हेतुः। 'हि गतौ वृद्धौ च'(स्वा.प.अ.), 'कमि मनिजनिगाभायावाहिभ्यश्च'(उणा-७२)इति तुः, पुंस्ययम् । ४ विशेषेण जायते उत्पद्यते कार्यमनेनेति बीजम् । विपूर्वः 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'उपसर्गे च संज्ञा याम्'३।२।९९ ॥ इति डः, 'अन्येषामपि-'६।३।१३७ ।। इति दीर्घः । “वी गत्यादौ'(अ.प.अ)इत्यस्माद्धातोर्जक्प्रत्ययः" []इति भाष्यम् । ५ यौति योनिः, स्त्रियां पुंसि च । _ 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), 'वहिश्रिब्युश्रुग्लै(श्रिश्रुयुग्ला)हात्व रिभ्यो निः'(उणा-४९१)इति निः प्रत्ययः । ६ निबध्नाति 

४०   निबन्धनम् । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्यु: ॥१५१३॥ ७ निदीयते जन्यतेऽनेनेति निदानम् । दाञः करणे ल्युट्, 'बहुलमन्यत्राऽपि'(उणा-२३६)इति युज् वा। सप्ताऽप्येते धर्मवृत्तित्वेऽप्यजहल्लिङ्गाः। सप्त कारणस्य ॥ 

                                                              अथ कार्यं स्यादर्थः कृत्यं प्रयोजनम् । 

          १ क्रियते तत् कार्यम् । 'डुकुञ् करणे'(त. उ.अ.), 'ऋहलोप्यत्'३।१।१२४॥ । २ अर्थ्यते अर्थः । 'अर्थ याच्ञायाम् '(चु.आ.से.), घञ् । ३ क्रियते कृत्यम् । 'विभाषा कृवृषोः'३।१।१२० ॥ इति क्यपि, 'ह्रस्वस्य पिति-'६।१७१ ॥ इति तुक् । ४ प्रयोजयति 

५०   प्रवर्तयति प्रयोजनम् । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), णिजन्तः, नन्द्यादित्वाल्ल्युः । चत्वारि कार्यस्य ॥ 

निष्ठानिर्वहणे तुल्ये 

           १ निष्ठानं निष्ठा । 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङ् । नियतं स्थानं निष्ठेति वा । "निष्ठा निष्पत्ति नाशान्तोत्कर्षनिर्वहणेषु च''[विश्वप्रकाशकोशः, ठान्त वर्गः, श्रो-९]इति महेश्वरः । २ नितरामुह्यते 'निर्वह णम् । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), ल्युट् । “निर्वहणं तु निष्ठा स्त्री संहारश्च समापनः"["]इति शब्दार्णवः । निर्वाहोऽपि । द्वे निर्वाहस्य ॥ 

६०                                                                      प्रवहो गमनं बहिः ॥१५१४॥                          

             १ प्रवहनं प्रवहः । प्रवहे हुलकादप् । प्रवह 

१. तुलनीयोऽमरकोषः३।२।१५॥ २. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २॥३०॥, पृ.२७॥ ३ द्र. अम.क्षीर.३।२।१५॥, पृ.२६३ ॥, स्वोपज्ञटीका ६।१५१३ ॥, पृ.३३७॥ ४ '-दे:' इति३ ॥ ५. '-ब्दौ' इति१.५॥ ६ औणादिकसूत्रं मृग्यम् ॥ ७ 'प्राप्नोति' इति३.४॥ ८. '-वा-' इत्युणादिगणे नास्ति ॥ ९, '-दिल्युः' इति१॥ १०. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'डुदाञ् दाने' इति दृश्यते ॥ ११. '-र्थते' इति३॥ १२. '-उत्कर्ष-' इत्यस्य स्थाने मुद्रिते '-याच्ञा-' इति दृश्यते ॥ १३ 'निर्वा-' इति५॥ १४ द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, भो 

१९१, पृ.२२८ ॥, रामाश्रमी१७।१५॥, पृ.९९ ॥ १५. 'प्रवा-' इति१॥

न्त्यनेनेति वा । 'गोचरसञ्चर-'३।३।११९॥ इति साधुः । "प्रवहस्तु बहिर्यात्रा(त्र)मतविश्व(मातरिश्व)प्रभेदयोः" [मेदिनीकोशः, हान्तवर्गः, शूो-२०] इति मेदिनिः । "प्रवहो वायुभेदै स्याद् वायुमात्रे बहिर्गतौ''[अनेकार्थ सङ्ग्रह:३७६२ ।।] इत्यनेकार्थः । प्रवासोऽपि । एकं गृह नगरादेर्बहिर्गमनस्य ॥१५१४॥ 

जातिः सामान्यम् 

            १ जायतेऽस्यां जातिः । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन् '३।३।९४॥, 'अनुनासिकस्य-'

१०   ६। ४।१५ ॥ इति दीर्घः । गौरयं गौरयमित्यादिसदृशा भिलापज्ञानहेतुर्जातिरित्यर्थः । यदुक्तम्- "आकृतिग्रहणा जातिर्लिङ्गानां च न सर्वभाक्"[काशिका४।१।६३ ॥] इति । जातमित्यकारान्तोऽपि क्लीबे । “जात्यं जात्योघजन्मसु" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्री-१४] इति महेश्वरः । "जाति: सामान्यम"[इति तटीका । २ समानस्य भावः सामान्यम् । भावे ष्यञ् । द्वे जातेः ॥ 

                                                                     व्यक्तिस्तु विशेषः पृथगात्मिका । 

          १ व्यज्यतेऽनया व्यक्तिः । 'अञ्जु व्यक्त्यादौ' (रु.प.वे.), 'स्त्रियां तिन् '३।३।९४॥, 'अनिदितां हल 

२०   उपधायाः-'६।४।२४॥ इति लोपः । २ विशिष्यतेऽनेन विशेषः । 'शिष्ल विशेषणे'(रु.प.अ.), करणे छन् । ३ पृथग् भिन्न आत्मा यस्याः सा पृथगात्मिका, भिन्न स्वरूपेत्यर्थः । त्रीणि व्यक्तेः । 'विशेष' इति भाषा ॥ 

तिर्यक् साचिः 

          १ तिरोऽञ्चति तिर्यक् । 'अञ्च गतिपूजनयोः' (भ्वा.प.से.), तिर:पूर्वः, 'ऋत्विग्दधृक्-'३।२५९॥ इत्या दिना क्विन्, 'तिरसस्तिर्यलोपे'६।३।९४॥ इति तिर्यादेशः, तिरश्ची, तिर्यञ्चि इत्यादि क्लीबे । २ सचते समवैति साचिः । 'षच समवाये'(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् 

३०   'कम्यमि-'( )इति णिदिः । साचीत्यव्ययमपि । द्वे  'तिरछा' इति ख्यातस्य ॥ 

                      संहर्षस्तु स्पर्धा 

            १ संहर्षणं संहर्षः । 'हृषु अलीके'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । सङ्घर्षोऽपि । २ स्पर्धनं स्पर्धा । 'स्पर्ध सङ्घर्षे '(भ्वा.आ.से.), भिदादित्वादङ् । द्वे स्पर्धायाः । 'पराभिभवेच्छा' इति भाषा ॥ 

                                                                             द्रोहस्त्वपक्रिया ॥१५१५॥ 

          १ द्रोहणं द्रोहः । 'द्रुह जिघांसायाम्'(दि.प.से.), घञ् । २ अपकरणम् अपक्रिया । 'कृञः श च'३३। १०० ॥ इति शः । द्वे द्रोहस्य ॥१५१५॥ 

४०   बन्ध्ये मोघाऽफलमुधाः 

          १ बजाति बन्ध्यम्। 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.पअ.), 'अघ्न्यादयश्च'(उणा-५५१)इति साधुः, तत्र । २ मुह्यते ऽत्रेति मोघम् । 'मुह वैचित्ये'(दि.प.वे.), घञ्, न्यङ् क्वादित्वात् कुत्वम् । ३ न फलति अफलम् । 'फल निष्पत्तौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ४ मुह्यत्यनया मुधा । 'मुह वैचित्ये'(दि.प.वे.), भिदाद्यङ् । मुधेत्यव्ययमपि । चत्वारि निष्फलस्य ॥ 

                                                                                    अन्तर्गडु निरर्थकम् । 

           १ अन्तर्गडति अन्तर्गडु । 'गड सेचने '(भ्वा.

५०   प.से.), 'भृमृशी-'(उणा-७)इत्यादिना उः । २ निर्गत मर्थात् प्रयोजनाद् निरर्थम्, स्वार्थे कनि निरर्थकम् । द्वे निष्प्रयोजनस्य ॥ 

संस्थानं सन्निवेशः स्यात् 

           १ संस्थीयतेऽत्रेति संस्थानम् । अधिकरणे ल्युट् । २ सन्निवेशनं सन्निवेशः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), भावे घञ् । “अथ चतुष्पथे सन्निवेशे च संस्थानम्''[अमर कोष:३।३।१२४॥] इत्यमरः । “सन्निवेशो रचना"[अम. क्षीर.३।३।१२४ ॥] इति क्षीरस्वामी । यथा- "मालाकार इव स्रजां से विदधे संस्थानमुच्चैर्द्विषाम्"["]इति । "इह 

६०   द्विषां संस्थानं मृतिम, द्वितीयपक्षे स्रजां संस्थानं रचनाम्" [ ]इति । द्वे संस्थानस्य । 'भली रचना' इति भाषा ॥ 

                                                                   __अर्थस्याऽपगमे व्ययः ॥१५१६॥     

         १ अर्थस्य द्रव्यस्याऽ पगमे समुत्सर्गे व्ययनं 

१. '-दः' इति४.५॥ २. '-न्' इति५॥ ३ '-जते' इति३.५॥ ४ 'न-' इति३॥ ५, 'तिरपू-' इतिर, 'ति'-' इति३॥ ६ '-प्' इति१॥ ७ -चीः' इति३॥ ८. ३.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ ९ इतोऽग्रे ३प्रतौ द्वे' इति दृश्यते ॥ १०. '-र्थकम्' इति५॥ ११. 'सं-' इति४॥ १२. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, शो-४२३, पृ.१८६॥ १३. '-तिः' इति५॥

व्ययः । 'व्यय वित्तसमुत्सर्गे '(चु.उ.से.), अदन्तः । एकं व्ययस्य ॥१५१६॥ 

संमूर्छनं त्वभिव्याप्तिः 

           १ संमूर्छयते संमूर्छनम् । 'मूर्छा मोहसमुच्छ्रा ययोः (भ्वा.प.से.), ल्युट् । २ अभिव्यापनम् अभिव्या प्तिः। 'आप्M व्याप्तौ'(स्वा.प.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३ । ९४॥ । द्वे सर्वतो वृत्तः । ‘सघलई व्यापई' इति भाषा । 

                                                                                 भ्रषो भ्रंशो यथोचितात् । 

           १ यथोचिताद् रूपाद् भ्रंशोऽधःपातस्तन्नामैकं 

१०   भ्रषः इति । भ्रेषणं भ्रषः । 'भ्रष चलने चे'(भ्वा.उ.से.), चकाराद् भये, भ्वादिरात्मनेपदी, भावे घञ् ॥ 

अभावो नाशे 

          १ भवनं भावः सत्ता, न भावः अभावः। २ नशनं नाशः। ‘णश अदर्शने'(दि.प.वे.), भावे घञ्, तत्र ।। 

                                                             __ संक्रामसंक्रमौ दुर्गसंञ्चरे ॥१५१७॥ 

          १-२ संक्रामन्त्यनेनेति संक्रामः। बाहुलकाद् वृद्धिः। वृद्ध्यभावपक्षे संक्रमः, पुनपुंसकावेतौ । ३ दुर्गे सञ्चरन्त्यनेन दुर्गसञ्चरः । 'चर गतिभक्षणयोः '(भ्वा.प.से.), 'गोचर सञ्चर-'३ ।३।११९ ॥ इति साधुः । “संक्रामो दुर्गसञ्चरः"

२०   [अमरकोषः३।२।२५ ॥] इत्यमरः । “संक्रामन्त्यनेन संक्रामः, संक्रम इत्येके, सेत्वादिः''[अम.क्षीर.३।२।२५ ॥] इति क्षीर स्वामी। यत्कौटिल्य:- "मुखसमः संक्रमः"[ ]इति। उच्च त्वाद् दुरारोहत्वाद् मुखतुल्य इत्यर्थः । दुर्गं दुर्गमं सञ्चरन्त्यनेन दुर्गसञ्चर इति व्युत्पत्तिः । "दुर्गः स्यात् दुर्गमे दुर्गा गौरी नौलिकयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, गान्तवर्गः, श्रो-२४]इति महेश्वरः। त्रीणि सेतुप्रभृतिविषमस्थानगमनस्य ॥१५१७॥ 

नीवाकस्तु प्रयामः स्यात् 

          १ नियतं वचनं नीवाकः । निपूर्वः ‘वच परि भाषणे'(अ.प.अ.), घञ्, 'चजोः कु घिण्ण्यतो: '७।३। ५२ ॥ इति कुत्वम्, 'उपसर्गस्य घजि- '६।३।१२२ ॥ इति 

३०   नेर्दीर्घः । २ प्रयमनं प्रयामः । 'यमु(यम) नियमने' ( ), भावे घञ् । तुलाधृताऽन्यूनाधिकनाम्नी द्वे । 'बराबरि' इति भाषा । अथवा क्रिया(क्रया)दरनाम्नी द्वे । "नीवाकस्तुलाधृताऽन्यूनाधिकम्, क्रिया(क्रया)दरो वा' [अम.क्षीर.३।२।२३ ॥]इति क्षीरस्वामी । तथैवाऽऽचार्य व्याख्याऽपि । "न्यूनाधिकरहितप्रमाणवचनस्य द्वे" "[लि ङ्गयसूरिकृतामरपदविवृतिटीका३।२।३३॥] इति लिङ्गसूरिः ॥ 

                                                                                  __अवेक्षा प्रतिजागरः । 

           १ अवेक्षणम् अवेक्षा । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयो:' (भ्वा.आ.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३ ॥ इत्यङ्, टाप् । 

४०   २ प्रतिजागरणं प्रतिजागरः । 'जागृ निद्राक्षये'(अ.प.से.), _ 'एरच्'३।३ ५६ ॥ इत्यच् । द्वे अवेक्षायाः । 'सावचेताई' इति भाषा ॥ 

समौ विश्रम्भविश्वासौ 

            १ विश्रम्भणं विश्रम्भः । 'श्रम्भु विश्वासे (भ्वा. आ.से.)। २ विश्वसनं विश्वासः। 'श्वस प्राणने'(अ.प.से.), घञ्, 'अत उपधायाः७।२।११६॥ । द्वे विश्वासस्य ॥ 

                                                                        परिणामस्तु विक्रिया ॥१५१८॥ 

            १ परिणमनं परिणामः । ‘णमु प्रह्वत्वे शब्दे च' (भ्वा.प.अ.), भावे घञ्। २ विक्रियते विक्रिया । 

५०   'डुकृञ् करणे'(त.उ.अ.), 'कृञः श च'३।३।१०० ॥ इति शः, 'रिङ् शयग्लिङ्घ७।४।२८॥, टाप् । विकारविकृती अपि । यदमरः- "परिणामो विकारो द्वे समे विकृति विक्रिये''[अमरकोषः३।२।१५ ॥] इति । “विकारेऽर्थे त्रयो वर्तन्ते, द्वयोस्तु साम्यम्, स्त्रीत्वात्''[अम.क्षीर.३।२।१५।।] इति क्षीरस्वामी । द्वे विकारस्य ॥१५१८॥ चक्रावर्तो भ्रमो भ्रान्तिर्धमिधूर्णिश्च घूर्णने । 

             १ चक्रेणाऽऽवर्तनं चक्रावर्तः। २ भ्रमणं भ्रमः । 

१. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं पाठः, 'व्यय गतौ' इति 'वित्त समुत्सर्गे' इति च स्वामी ॥ २. 'व्याप्तस्य' इति३॥ ३ '-लैं' इति१, '-लै' इति४॥ ४ '-पै' इति४॥ ५, स्वामिमतेऽयम्, 'भ्रष भ्लेषु चलने' इति मैत्रेयः, 'भ्रष गतौ' इति सायणः ॥ ६ आत्मनेपदित्वं विचारणीयम् 

॥ ७ '-ना-' इति४.५ ॥ ८ तुलनीयोऽमरकोषः३।२।२३ ॥ ९, अम.क्षीरस्वामिकृतटीकायाम्- "नियतं वचनं नीवाकः, तुलाकृतं न्यूनाधिक्यं क्रयादरो वा' इति दृश्यते, अम.क्षीर.३।२।२३ ॥, पृ.२६५ ।। १०. अस्य स्थाने टीकायाम्- "नामनी" इति दृश्यते, भा-२, पृ.१९३ ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः३।२।२८॥ १२. 'ईक्ष दर्शने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. तुलनीयोऽमरकोष:२।८।२३।। १४. 'विश्रम्भे' इति३, 'श्रम्भु प्रमादे' इति सायणमत एव ॥

'भ्रमु चलने'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् , 'नोदात्तोपदेश-' ७।३।३४॥ इति न वृद्धिः । ३ भ्रमणं भ्रान्तिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३ ।३।९४॥, 'अनुनासिकस्य क्विझलो:-'६।४।१५॥ इति दीर्घः । ४ भ्रमणं भ्रमिः। 'इक् कृष्यादिभ्यः'३।३।१०८॥ इतीक्, स्त्रीत्वविवक्षायां 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि भ्रमी, तृतीयस्वरान्तोऽपि स्त्रियाम् । ५ घूर्णनं घूर्णिः । 'घूर्ण भ्रमणे '(भ्वा.आ.से., तु.प.से.), 'इक् कृष्यादिभ्यः '३।३।१०८ ॥ इतीक्, स्त्रीलिङ्गः। ६ घूर्ण्यते घूर्णनम् । 'घूर्ण घूर्णने (भ्रमणे)' (भ्वा.आ.से., तु.प.से.),

१०   ल्युट्, तत्र । षड् भ्रमस्य । 'भमलि' इति भाषां ॥ 

विप्रलम्भो विसंवादः 

          १ विप्रलम्भनं विप्रलम्भः । 'डुलभष् प्राप्तौ' (भ्वा.आ.अ.), भावे घञ्, 'उपसर्गात् खल्घोः ७।१।६७ ॥ इति नुम् । 'लभेश्च'७।१।६४॥ इति सिद्धे वचनमिदं नियमार्थम्- 'खल्घजोरजाघोर्यदि भवति उपसर्गात् पर स्यैव' इति नियमात् तेन 'ईषल्लाभोऽलाभः (ईषल्लभः, लाभ:)' इत्यत्र नुम् न भवति । 'सुलभः, दुर्लभः, सुलाभः, दुर्लाभः' इत्यत्र तूपसर्गात् परत्वे 'न सुदुर्ध्या केवलाभ्याम् '७।१।६८ ॥ इति नुम्निषेधः । २ विसंवदनं 

२०   विसंवादः, विरुद्धं संवदनमित्यर्थः । 'वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा.प.से.), भावे घञ् । द्वे विसंवादस्य । व्यभिचारः, विघटनमिति भाषा ॥ 

                                                                      विलम्भस्त्वतिसर्जनम् ॥१५१९॥ 

           १ विलम्भनं विलम्भः । लभेर्धातो वे घञ् , 'उपसर्गात् खल्धजोः '७।१।६७ ॥ इति नुम् । २ अतिसृ ज्यते अतिसर्जनम् । 'सृज विसर्गे'(दि.आ.अ., तु.प.अ.), ल्युट । “विलम्भस्त्वतिसर्जनम्''[अमरकोषः३।२।२८॥] इत्यमरः । “दानार्थी'[]इति तट्टीका । द्वे समर्पणस्य । 'सुंपणउं' इति भाषा ॥१५१९॥ 

३०   उपलम्भस्त्वनुभवः 

            १ उपलम्भनम् उपलम्भः । लभेर्भावे घञ्, 'उप सर्गात् खल्घजोः- ७।१।६७॥ इति नुम् , "जातो (ज्ञातौ) सुख(सुत)स्पर्शसुखोपलम्भात्''[ रघुवंशम् , सर्गः-१४, शो २]इति रघुः । २ अनुभवनम् अनुभवः । 'ऋदोरप्'३।३। ५७॥ । द्वे उपलम्भस्य । 'पामिवउं' इति भाषा ॥ 

                                                                                  प्रतिलम्भस्तु लम्भनम् । 

          १ प्रतिलम्भनं प्रतिलम्भः । "एकतो हि धिग मूमगुणज्ञामन्यतः कथमदःप्रतिलम्भः''[नैषधीयचरितम् , सर्गः-५, श्रो-६९]इति श्रीहर्षः । २ लभ्यते लम्भनम् । 'डुलभष् प्राप्तौ'(भ्वा.आ.अ.), ल्युट , 'लभेश्च'७।१।६४॥ 

४०   इति नुम् । द्वे लम्भनस्य । 'लहणउं'' इति भाषा ॥ 

नियोगे विधिसम्प्रैषौ 

          १ नियोजनं नियोगः । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), घन, 'चजोः कु घिण्ण्यतोः७।३ ५२॥ इति कुत्वम्, तत्र । २ विधीयते विधिः, पुंसि । धाञः 'उपसर्गे घोः किः' ३।३।९२॥ इति किः । ३ सम्प्रेषणं सम्प्रेषः, द्वादशस्वर मध्यः । 'इष गतौ'(दि.प.से.), देवादिकः, 'इषु इच्छा याम्'(तु.प.से.), तौदादिकः, 'इष आभीक्ष्ण्ये'(त्र्या.प.से.), व्रयादिः, एभ्यो घञि, 'पुगन्तलघूपधस्य-'७।३।८६ ॥ इति गुणे एषः, ततः 'प्रादूहोढो-'(वा-६।१८९॥)इति वृद्धिः । 

५० यद्याश्रयः 

  "उपस्थिते प्रभोः कार्ये गुणोधैौतवृत्तयः । 

    प्रैष प्रौढा इह प्रैष्याः प्रौहप्रौढिं न कुर्वते ॥१॥"

[व्याश्रयमहाकाव्यम्, सर्गः-१, शो-१७] इति। "प्रैष इद मेवं कार्यमिति स्वामिनियोगे प्रौढाः प्रगल्भाः, दुष्करस्या ऽपि स्वाम्यादेशस्य तत्क्षणादेव कारका इत्यर्थः"[अभय तिलकगणिकृतटीका१।१७॥] । यस्तु- 'ईष उञ्छे'( ), भ्वादिः, ईर्ष गतिहिंसादर्शनेषु'(भ्वा.आ.से.)इत्येतौ दीर्घादी परस्मैपद्यात्मनेपदिनौ भ्वादी, आभ्यां घञि, अलघूपधत्वाद् गुणाभावे ईष इति दीर्धादिरेव रूपम्, तत्र 'आद् गुणः'

६०   ६।१८७॥ इति गुणे 'प्रेषः' इत्येकादशस्वरादिरेव भवति । इदमेवं कार्यमित्यादिभाषायास्त्रीणि। 'हुकम' इति भाषा ॥ 

                                                                      विनियोगोऽर्पणं फले ॥१५२०॥ 

            १ विनियोजनं विनियोगः । अपोऽपवादो भावे 

१. 'घुण घूर्ण भ्रमणे' इति भ्वादौ तुदादौ च क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. '-मालि' इति५ ॥ ३ 'घूमणा भमलि इत्यादिभाषा' इति३॥ ४. तुलनीयोऽमरकोषः१७॥३६॥ ५. द्र. मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६९४, पृ.२७३॥ ६ तुलनीयोऽमरकोषः३।२।२८॥ ७ '-उ' इति१, '-णो' इति३, '-णौ' इति४॥ ८ '-भावः' इति५, तुलनीयोऽमरकोषः३।२।२८॥ ९ 'लं-' इति१॥ १०. '-उ' इति३॥ ११. '-j'

इति१, '-उ' इति३.४॥ १२. 'इ-' इति१, '-षि' इति२॥ १३. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥

घञ् । फले फलविषये अर्पणम् । एकं कृतस्वाम्या देशस्य ॥१५२०॥ 

लवोऽभिलावो लवनम् 

          १ लवनं लवः । 'लूञ् छेदने '(त्र्या.उ.से.), 'ऋदोरप्'३ ।३।५७॥ । २ अभिलवनम् अभिलावः । 'निरभ्योः पूल्वो: '३।३।२८ ॥ इति घञ् । ३ लूयते लव नम् । ल्युट् । त्रीणि लवनस्य ॥ 

                                                                                   निष्पावः पवनं पवः । 

         १ निष्पूयते निष्पावः । निपूर्वः 'पूञ् पवने'

१०   (त्र्या.उ.से.), 'निरभ्योः पूल्वोः '३।३।२८॥ इति घञ् । २ पूयते पवनम्। ल्युट् । ३ पवनं पवः । 'ऋदोरप्'३।३। ५७॥ । त्रीणि 'ऊपणवउं' इति ख्यातस्य ॥ 

                                             निष्ठीर्व-ष्ठीवन-ष्ट्यूत-ष्ठेवनानि तु थूत्कृते॥१५२१॥ 

         १ निष्ठीवनं निष्ठीवः, पुंक्ली. । 'ष्ठिवु निरसने' (दि.प.से.), दिवादिः, भ्वादिश्च, घञ् , 'उपसर्गस्य घजि-'६।३।१२२ ॥ इति दीर्घः । २ ठीव्यते ष्ठीवनम् । ल्युटि, पृषोदरादित्वाद् दीर्घत्वम् । तथा च चन्द्रसूत्रम् 'ष्ठिवुषिवोर्दीर्घश्च'( )इति। ३ ष्ठीव्यते स्म ष्ठ्यूतम् । भावे क्तः, ‘च्छ्वोः शूडनुनासिके च'६।४।१९ ॥ इत्यूठ् । 

२०   निष्ठ्यूतिरपि । ४ ष्ठीव्यते ष्ठेवनम् । ल्युटि, 'पुगन्तल घूपधस्य- '७।३।८६ ॥ इति गुणः । ५ थूत्क्रियते स्म थूत्कृतम्, तत्र । पञ्च निष्ठीवनस्य ॥१५२१॥ 

निवृत्तिः स्यादुपरमो व्यवोपाभ्यः परा रतिः । 

          १ निवर्तनं निवृत्तिः । अत्र नीरेफो न्युपसर्गः, 'वृतु वर्तने'(भ्वा.आ.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । २ उपरमणम् उपरमः । 'यम उपरमे '(भ्वा.प.अ.)इति निर्देशाद् वृद्ध्यभावः । उपरामोऽपि । “उपरमैर्घञ् , अनुदात्तोप देशत्वाद् 'नोदात्तोपदेश-७।३।३४॥ इत्यादिना वृद्धिनिषेधा भावः''[पदचन्द्रिका, भा-३, संकीर्णवर्गः, शो-१४९] इति मिश्राः । ३-६ व्यवोपाङ्भ्यश्चतुर्थ्यः परा अग्रे रतिर्योज्यते,

३०   तेन विरतिः, अवरतिः, उपरतिः, आरतिः । षड् निवृत्तेः । 'नीवडणुं ' इति भाषा ॥ विधूननं विधुवनम् 

           १ 'धूञ् कम्पने '(चु.उ.से), चुरादिः, ल्युटि, 'धूश्रीजोर्नुग् वक्तव्यः (वा-७।३।३७॥) इति विधून्यते विधूननम् । २ 'धू विधूनने '(तु.प.से.)इत्यस्माद् ल्युट् कुटादित्वाद् गुणाभावे उवङि विधुवनम् । द्वे विधून नस्य । 'धूणवउं' इति भाषा ॥ 

                                                                         रिडणं स्खलनं समे ॥१५२२॥ 

           १ रिङ्ख्यते रिडणम् । 'रिखि गतौ'( ),

४०    ल्युट्, 'इदितो नुम्-'७।१५८॥ । २ स्खल्यते स्ख लनम् । 'स्खल चलने '(भ्वा.प.से.), ल्युट । "बालानां हस्तपादाभ्यां चलने रिडणम्, स्खलनं तु पिच्छि 

लादौ पतनमिति भेदः, तथाऽप्यभेदोपचारेण 'समे' इत्युक्तम्''[]इति पञ्जिका । द्वे रिवणस्य ॥१५२२॥ 

रक्ष्णस्त्राणे 

            १ रक्षणं रक्ष्णः । 'रक्ष पालने '(भ्वा.प.से.), 'यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् '३।३।९०॥ । २ त्रायते त्राणम्। 'त्रैङ् पालने'(भ्वा.आ.अ.), ल्युट्, 'आदेच:-' ६।१।४५ ॥ इत्यात्वम्, तत्र । द्वे त्राणस्य ॥ 

५०   ग्रहो ग्राहे 

            १-२ ग्रहणं ग्रहः । 'ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), 'विभाषा ग्रहः'३।१।१४३॥ इति, पक्षे ग्राहः । घञ्, तत्र । ग्रहस्य ॥ 

                                       व्यधो वेधे 

            १ व्यधनं व्यधः । 'व्यध ताडने'(दि.प.अ.), 'व्यधजपो:-'३।३।६१ ॥ इत्यादिनाऽप् । २ वेधनं वेधः । 'विध विधाने '(तु.प.से.), अयमनेकार्थत्वाद् वेधे वर्तते, ततो घञ्, तत्र । द्वे वेधस्य । 'वींधवउं'' इति भाषा ॥ 

                                                                                              क्षये क्षियो । 

६० 

१. '-वौ' इति१.४, '-णउं' इति२॥ २. 'निष्ठेव-' इति मुद्रितमूलम् ॥ ३. -ति' इति४॥ ४. 'अव' इति१, 'अच्' इति३.४.५ ।। ५. 'यमु नियमने' इति४.५॥ ६. '-रामः' इति३॥ ७ '-णउं' इति१.३॥ ८. तुलनीयोऽमरकोषः३।२।४॥ ९. -टि' इति१॥ १०. '-उं' इति३, '-वौ' इति४॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः१७।३६ ॥ १२. स्वामिमतेऽयम्, 'खल स्खल सञ्चलने' इति मैत्रेयः, 'स्खल सञ्चलने' इति सायणः ॥ १३. ३प्रतौ नास्ति ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, श्री-१११, पृ.२५० ॥ १५. 'त्रे-' इति१.२.३.५ ॥ १६. १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १७. -णस्य' इति२.३ ॥ ०४. तलनीयोऽमरकोषः३।२।८॥ १९. ३प्रतौ नास्ति ॥ २०. 'वी-' इति३॥ २१. '-उ' इति४॥ २२. तुलनीयोऽमरकोषः३।२७॥

          १ क्षयणं क्षयः। 'क्षि क्षये'(भ्वा.प.अ.), ‘एरच्' ३।३ १५६ ॥, तत्र । २ क्षयणं क्षिया । 'क्षि  हिंसायाम्' (स्वा.प.से.), भिदादित्वादङ्, 'अचि श्नु- '६।४।७७ ॥ इतीयङ्, टाप् । यद्वा 'क्षीष् हिंसायाम् '(त्र्या.प.अ.), षित्त्वादङ्, 'अचि श्नु- '६।४७७ ॥ इतीयङ् । द्वे क्षयस्य ।। 

स्फरणं स्फुरणे 

           १ स्फर्यते स्फरणम् । 'स्फर स्फुरणे''(तु.प.से.), अदुपधः, ल्युट् । २ स्फूर्तिः स्फुरणम् । 'स्फुर स्फुरणे' (तु.प.से.), उदुपधा(-धः), ल्युट् । तत्र । द्वे स्फरणस्य । 

१०   फरकवौ' इति भाषा ॥ 

                          ज्यानिमी 

           १ ज्यानं ज्यानिः। 'ज्या वयोहानौ'(त्र्या.प.अ.), 'म्लाग्लाज्याहात्वरिभ्यो नि:'(वा-३३९४॥) । २ जरणं जीर्णिः। 'ज़(जृष्) वयोहानौ '(दि.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्' ३।३।९४॥, 'ऋल्वादिभ्यः क्तिनिष्ठावद् ज्ञेयः '(वा-८।२। ४४ ॥), 'ऋत इद्धातोः '७।१।१०० ॥, 'उरण रपरः'१।१। ५१॥, निष्ठावत्त्वाद् ‘रदाभ्याम्-'८।२।४२॥ इति णत्वम् (नत्वम्), तत्र । द्वे ज्यानेः । 'हानि' इति भाषा ॥ 

                                                                               अथ वरो वृतौ ॥१५२३॥ 

२०      १ वरणं वरः। 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), ऋदोरप्' ३।३ ५७॥ । वियतेऽसाविति कर्मणि वाऽप् । यत्कात्यः "तपोभिरिष्यते यस्तु देवेभ्यः स वरो मतः''["]इति । २ वरणं वृतिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, तत्र । द्वे देवादिभ्यो वाञ्छितयाचनस्य ॥१५२३॥ समुच्चयः समाहारः 

           १ समुच्चयनं समुच्चयः । 'चिञ्'(स्वा.उ.अ.), 'एरच'३३५६॥। २ समाहरणं समाहारः । भावे घञ् । "समाहारस्तु संक्षेप एकत्र करणेऽपि च"[अनेकार्थसङ्ग्रहः 

४।२८४॥] इत्यनेकार्थः । “अनेकस्यैकत्राऽध्यावाप:"[अम.

३०   क्षीर.३।२।१६॥]इति क्षीरस्वामी । द्वे 'एकठाकरण' इत्याह्वस्य ।। 

                                                                                   अपहारापचयौ समौ ।                       

         १ अपहरणम् अपहारः। (अपपूर्वः 'हृञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), ) घञ् । २ अपचयनम् अपचयः । 'एरच्' ३।३।५६ ॥, उपसर्गविशेषादर्थवैचित्र्यम् । द्वेऽपचयस्य ॥ 

प्रत्याहार उपादानम् 

         १ प्रत्याह्रियन्ते संक्षिप्यन्ते वर्णा अत्रेति प्रत्या हारः । बाहुलकादधिकरणे घञ्, अणे इण् यणादिः । "[अन्नादिक] विषयेभ्यः इन्द्रियाणामाकर्षणं च''[अम. क्षीर.३।२।१६।।] इति क्षीरस्वामी अर्थद्वयं प्राह । इह त्वा चार्याभिप्रायेणाऽद्य एवार्थो ज्ञातव्यः, अपरस्य तु- "प्रत्या-

४०   हारस्त्विन्द्रियाणां विषयेभ्यः समाहृतिः"[अभि., शो-८३] इत्यनेन प्रागेव व्याख्यानात् । २ उपादीयते उपादानम् । ल्युट् । द्वे एकत्र ढौकनस्य ॥ 

                                                       ___ बुद्धिशक्तिस्तु निष्क्रमः ॥१५२४॥ 

        १ बुद्धेः शक्तिः सामर्थ्य बुद्धिशक्तिः, सा चा ऽष्टधा- 'शुश्रूषा श्रवणं चैव'[अभि.,५ो-३१०] इत्यादिका प्रागुक्ता । बुद्धिशक्तिः प्रज्ञासामर्थ्यम् । निष्क्रमणं निष्क्रमः । भावे घञ् । “निष्क्रमो बुद्धिसम्पत्तौ निर्गमे दुष्कुलेऽपि च"[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, शो-३८]इति महेश्वरः । "निष्क्रमो निर्गमे ख्यातो बुद्धिसम्पदि निष्क्रमः''["]इति 

५०   रुद्रः । एकं बुद्धिशक्तेः ॥१५२४॥ 

              सङ्ग्रहमाह- सङ्कलय्यार्थकथनं सङ्ग्रहस्तम् 

इत्यादयः क्रियाशब्दा लक्ष्या धातुषु लक्षणम् । 

             इत्यादयः एवं प्रकाराः सिद्धाः क्रियाशब्दा अन्ये ऽप्युक्तव्यतिरिक्ता अपि लक्ष्या लक्षणीया ज्ञेया इत्यर्थः । तेषां तु लक्षणं प्रकृतिप्रत्ययविभागरूपा प्रतिपत्तिर्धातुषु धातुपाठवृत्तिमाधव्यादेरवसेयमित्यर्थः ॥ 

१. 'स्फुर' इति१.२.३.५ ॥ २. 'स्फर स्फुर स्फल स्फुल चलने' इति स्वामी, 'स्फर इत्येके' इति मैत्रेयः ॥ ३. 'स्फर स्फुर स्फल स्फुल चलने' इति स्वामी, 'स्फुर स्फुरणे सञ्चलने दीप्तौ च' इति मैत्रेयः, 'स्फुर स्फुल संचलने' इति सायणः ॥ ४ 'स्फु-' इति१.३॥ ५. 'फु-' इति३ ॥ ६. '-वउं' इति१.२, '-वौं' इति५ ॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः३।२।९ ॥ ८. 'ग्लाम्लाज्याहाभ्यो निः' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥, 'वीज्याज्वरिभ्यो नि: '(उणा-४८८, दशपाधुणा-१।१८)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः३।२८॥ १०. 'दै-' इति३॥ ११. द्र. अम.क्षीर.३।२।८॥, पृ.२६२ ॥, स्वोपज्ञटीका ६१५२३ ।।, पृ.३४१ ॥, रामाश्रमी३।२८॥, पृ.५२८ ॥ १२. '-त्तिः' इति३.५ ॥ १३. '-जनस्य' इति१॥ १४ '-ठां' इति१.२॥ १५. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४.५प्रतिषु नास्ति ॥ १६. '-हारमुपा-' इति१.३॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः३।२।१६॥ १८. 'संप्र-' इति४.५ ॥ १९. 'इअण्' इति१.२.४.५ ॥ २०. "(प्रत्याहारः) एकत्र ढौकनम्" इति तत्र प्रथमोऽर्थः, ३।२।१६ ॥, पृ.२६४॥ २१. '-तत्वात्' इति१॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, संकीर्णवर्गः, श्रो-१३७, पृ.१४४ ॥, रामाश्रमी३।२।२५ ॥, पृ.५३५ ॥ २३. १प्रतौ नास्ति ॥ २४. ' -रेको क्ता' इति१॥

                                               ॥ अव्ययानि ॥ 

अथाऽव्ययानि वक्ष्यन्ते 

          (१.२प्रतिपाठः) १ अथ ततोऽनन्तरम्, न वियन्ति लिङ्गकारकनानारूपतां प्रतिपद्यन्त इति पचादि त्वादचि । अव्ययानि स्वरादीनि । यदुक्तं महाभाष्ये 

     "सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । 

      वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ॥१॥"

[काशिका१ ।१।३७ ॥] । अत एवाऽलिङ्गानि द्वित्वादि सङ्ख्यारहितानि च । यदुक्तम्- "ष्णान्तसङ्ख्याकत्य व्यययुष्मदस्मदोऽलिङ्गाः ।" पुनपुंसकोऽयमव्ययशब्दः । एषु 

१०   च केचिद द्योतकाः, (अपरे वाचकाः) । यदाह 

   "चादयो द्योतका ज्ञेया वाचकास्तु स्वरादयः । 

   व्यर्थाः स्तुत्याश्च निन्दाद्या मास्माद्याः सम्भूय वाचकाः ॥२॥"

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ अथेति साधारणशब्द कथनान्तरम् , न वियन्ति लिङ्गकारकनानात्वेऽपि नानारूपतां न प्रतिपद्यन्त इति अव्ययानि । नविपूर्वः 'इण् गतौ'(अ. प.अ.), पचाद्यच् । अव्ययानि स्वरादीनि । यदुक्तम् 

  "सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु ।। 

    वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ॥१॥"

[काशिका१।१।३७॥] इति ॥ 

२०                     स्वः स्वर्गे 

            (१.२प्रतिपाठः) १ 'स्वर' इत्यव्ययं स्वर्गार्थे । यथा- "एहि जाये स्वरारोहाव :''[वाजसनेयी संहिता ] । एवमग्रे योजना कार्या । उदाहरणानि वक्ष्यन्ते ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ "अवश्यमेव संज्ञा शब्दानां सदसदर्थेन यथाकथञ्चिद् व्युत्पत्तिः कार्या, तैल पायिकावत्''[ ]इति भाष्यम्, एवमन्यत्राऽप्युन्नेयम् । 'स्व शब्दोपतापयो: '(भ्वा.प.अ.), स्वरति शब्दायते । 'अन्येऽपि दृश्यन्ते '३।२ १७५ ॥ इति विच्, गुणो रपरत्वं च, स्वरा दित्वादव्ययत्वम्, 'अव्ययादाप्सुपः '२।४।८२ ॥ इति सुप्लुक् ।स्वःशब्दस्य रेफान्तत्वादुत्वं न भवति, 'अतो रोरप्लु-

३०   तात्- '६।१।११३॥ इत्यत्र रुसम्बन्धिनो रेफस्योत्वविधानात् । अव्ययाधिकारादव्ययमिदम् । अव्ययं चाऽव्यक्तलिङ्गम् । तदुक्तम्- "सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु''[काशिका१।१।३७॥] इत्यादि । कथं तर्हि 'रम्यं स्वः [] इति तद्विशेषणस्य क्लीबत्वम्, तथा च सनातनं(-न:)- "स्वरपि मे मनोहरं त्रसत्पृषल्लोचनया हितं तयाँ''["]इति, उच्यते, अत्र 'लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य'[]इति । तथा च वामनः 

"द्विगुरपि पात्राद्यन्तः, क्रियाव्ययविशेषणं चैकः"[ ]इति । स्वरिति व्यञ्जनरेफान्तः । यथा- "छायेव या स्वर्जल धेर्जलेषु'"[ ] । स्वरिति शब्दोऽपि हलन्तः, क्लीबलिङ्गः । 

४०   स्वः, स्वरी, स्वांरि इत्यादिरूपाणि । यथोक्तं काव्यादर्शे "माधवधवविश्रूषाच्छस्त्रविशेषान्मृतामृतामृवाहं मदनाजौ प्रगता स्वरि भवतो ध्यानं न हास्यामि''[ ]इति । तथा च निघण्टुः-"स्वः क्लीबे स्वर्ग आहूतौ भाषणे च प्ररोहणे''[ ] इति । तथा च 

   "अव्ययं स्वर्गनाकौ च त्रिदिवत्रिदशालयौ । 

    सुरलोकस्वरी चाऽपि द्योद्यौरव्ययमित्यपि ॥१॥"[ ]इति शब्दरूपदर्शनात् स्वरिति शब्दोऽपि सिद्धः ॥ 

                                                                               भूः रसातले ॥१५२५॥                         

                                                           (१.२प्रतिपाठः) १ यथा- "भूर्लोकः"[ ] ॥ 

५०                                                   (३.४.५प्रतिपाठः) १ भूः व्यञ्जनदन्त्यान्तः । ___ यथा- "भूर्लोकः"[ ] । एकं रसातलस्य ॥१५२५॥ 

भुवो विहायसा व्योम्नि 

            (१.२प्रतिपाठः) १ व्योम्नि आकाशे । यथा "भूर्भुवःस्वस्त्रयी''[] । २ "विहायसा रम्यमितो विभति"[] ॥ 

                                                     ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ भुवः व्यञ्जनदन्त्यान्तः । 

१. इतोऽव्ययव्युत्पत्त्यां १.२प्रत्योः, ३.४.५प्रतीनां च पाठोऽन्यथा दृश्यते, अत्र प्रतिसङ्ख्यानिर्देशन विभागीकृत्य स्थापितः ॥ २. 'पचाद्यचि' इति१॥ ३. १प्रतौ नास्ति ॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठ: २प्रतौ नास्ति ॥ ५. व्युत्पत्तिरत्नाकरटीकायां निर्दिष्टान्युदाहरणानि प्रायोऽमरकोषनानार्थवर्गा व्ययवर्गक्षीरस्वामिकृतटीकायां स्वोपज्ञटीकायां च दृश्यते ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, यो-१, पृ.९ ॥ ७. 'स्व' इति४॥ ८. '-ते' इति३॥ ९ '-यम्' इति४.५॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११६ ॥, पृ.६॥

यथा- "भूभुर्वःस्वस्त्रयीवीरः स एष दशकन्धरः''[ ] इति । २ विहायसा द्वितीयस्वरान्तः । यथा- "विहायसा रम्यमितो विभाति"[ ]द्वे आकाशस्य ॥ 

                                                                                द्यावाभूम्योस्तु रोदसी । 

           (१.२प्रतिपाठः) १ 'रोदसी' इति विभक्त्यन्त प्रतिरूपकमव्ययम् । यथा- "रवः श्रवणभैरवः स्थगितरो दसीकन्धरः(-न्दरः)''[वेणीसंहारम्, अङ्कः-३, थो-४] । 

            (३.४.५ प्रतिपाठः) १ 'रोदसी' इति विभक्त्य न्तप्रतिरूपकमव्ययम् । यथा- "रवः श्रवणभैरवः स्थ 

१०   गितरोदसीकन्दरः"[वेणीसंहारम्, अङ्कः-३, श्री-४]इति । एकं स्वर्गभूम्योर्युगपन्नाम ॥ 

उपरिष्टादुप 

          (१.२प्रतिपाठः) १-२ ऊर्ध्वदेशे उपरिष्टात्, उपरि अव्यये। यथा- "अरोरुपरिष्टात्''[] | "अनेरुपरि"[] ||

          (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'उपर्युपरिष्टात्'५।३।३१॥ इति सूत्रेण ऊर्ध्वशब्दस्यैतौ निपातौ, 'उपरिष्टाद्' इति मूर्ध न्यतृतीयवर्गाद्यमध्यः । यथा- “गिरेरुपरिष्टात्''[] । २ उपरि । यथा- "गृहोपरि''[] । द्वावपि पञ्चमस्वरादी । ऊर्चे उपरिष्टादर्थे इत्यर्थः। “ऊर्ध्वं स्यादुत्थिते(-दुच्छ्रिते)

२०   तुङ्गे चोपरिष्टादपि स्मृतम्'[विश्वप्रकाशकोशः, वान्तवर्गः, यो-२२] इति महेश्वरः। उपरिनाम्नी द्वे ॥ 

                                                                  स्यादधस्तादधोऽप्यवाक् ॥१५२६॥    

             (१.२प्रतिपाठः) १-२ अधोदेशे अधस्तात् , अधः । यथा- "अरेरधस्तात्''[] । “अद्रेरध:"[] ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ अधरस्यामधरस्या अधरा वा दिक् अधस्तात् । 'दिक्शब्देभ्यः सप्तमीपञ्चमीप्रथमा भ्यो दिग्देशकालेष्वस्ताति: ५।३।२७ ॥, 'पूर्वापरा(धरा) वराणाम्-'५।३।३९ ।। इति अधरस्याऽधादेशः । २ 'अधः'

इति व्यञ्जनसकारान्तः । अवाक् , व्यञ्जनचान्तः, क्ली 

३०   बलिङ्गः, नीचैरर्थे शब्दः । अवाची, अवाञ्चि इत्यादि । 

'हेठई' इत्यादिभाषानाम्नी द्वे ॥१५२६॥ 

वर्जने त्वन्तरेणर्ते हिरुग् नाना पृथग् विना । 

        (१.२प्रतिपाठः) १ 'अन्तरेण' इति तृतीया प्रतिरूपकम् । यथा- "अन्तरेण पुरुषकारं न किञ्चित् सिध्यति"[ ] । २ 'ऋते' सप्तम्यन्तप्रतिरूपकम् । यथा "ऋते कृशानोर्नहि मन्त्रपूतम्''[कुमारसम्भवम् , सर्गः-१, श्रो-५१]। ३ "हिरुक् कर्मणां मोक्ष:"[गणरत्न. पृ.३९], कर्मक्षये मोक्ष इत्यर्थः । ४ "नाना नारीनिष्कला लोक यात्रा"[वोपदेवः] । ५ "त्वत्तः पृथग् नास्ति बन्धुः''[] | ६ "विना वातम्"[] |

४०        (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'अन्तरेण' इति तृतीया न्तप्रतिरूपकम् । यथा- "त्वामन्तरेण नहि सम्प्रति कश्चिदीशः''[ ]इति । २ 'ऋते' इति सप्तम्यन्तप्रतिरूप कमव्ययम् । यथा- "ऋते कृशानोर्नहि मन्त्रपूतम्" [कुमारसम्भवम्, सर्ग:-१, श्रो-५१]इति । ३ (हिनोति हिरुक् । यथा-) “हिरुक् कर्माणां मोक्ष : "[गणरत्नमहो दधिः पृ.३९] । कर्माणि वर्जयित्वेत्यर्थः । ४ 'नाना' इति। यथा- "नाना नारीर्निष्फला लोकयात्रा"[वोपदेवः] । ५ 'पृथग्' इति । यथा- "त्वत्तः पृथग् नास्ति बन्धुः" []इति । ६ 'विना' इति । यथा- "विना वातं विना 

५०   वर्षम्''[]इति । 'वरजीनइं छांडीनई' इत्यादिभाषायाः षट् ॥ 

साकं सत्रा समं सार्धमा संह 

             (१.२प्रतिपाठः) १ "पुत्रेण साकं याति" [ ] | २ "सत्रा कलत्रैर्गार्हस्थ्यम्''[]। ३ "भ्रात्रा समं युध्यते" [ ]। ४ "सार्धं धनैर्मदात् (महान्)"[ ]। ५ "ज्यो त्स्न्योऽमाऽह्ना-''[व्याश्रयमहाकाव्यम्, सर्गः-३, श्रो-११] । ६ "पुत्रैः सहास्ते''[ ] । एतेऽव्ययाः सहार्थाः ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १-६ 'साथइ' इति भाषा नामानि षट् ॥ 

                                                                                  कृतं त्वलम् ॥१५२७॥ 

६०   भवत्वस्तु च किं तुल्याः 

          (१.२प्रतिपाठः) १ कृतम्, भवतु, अस्तु च त्रयोऽव्ययाः सुप्तिङन्तप्रतिरूपकाः । "गोत्रेण पुष्करावर्त ! किं त्वया गर्जितैः कृतम् । विद्युताऽलं भवत्वद्भिर्हसा ऊचुस्तिवदं (ऊचुर्विदं) घनम्।।" [व्याश्रयमहाकाव्यम्, सर्गः-३, शो-१६] इति व्याश्रये । 

एतेऽव्ययाः परस्परं तुल्यार्थाः ॥ 

१. '-न्तमव्ययम्' इति२॥ २. -न्धरः' इति३॥ ३. ३प्रतौ नास्ति ॥ ४ '-ठ' इति३॥ ५. कोष्ठान्तर्गतपाठः ५प्रतौ नास्ति ॥ ६. "पुलिनानि सह क्षोमैः सरांसि नभसा समम् । ज्योत्स्न्योमाह्रामिषन्मेघाः साकं कैलाससानुभिः ॥१॥" इति व्याश्रये, भा-१, सर्गः-३, श्री-११, पृ.२१६ ॥

           ( ३.४.५प्रतिपाठः) १-५ पञ्च ‘सरिर्ख' इत्यादि भाषानामानि ॥१५२७॥ 

                                                                                   प्रेत्यामत्र भवान्तरे । 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "अन्यो धनं प्रेत्य गतस्य भुङ्क्ते''[]। २ "अमुत्र भविता यत् ते तच्चिन्तय शुभाशुभम्''[] ||

           ( ३.४.५ प्रतिपाठः) १ “अन्यो धनं प्रेत्य गतस्य भुङ्क्ते"[]। २ (अमुष्मिन् अमुत्र) । यथा "अमुत्र भविता यत् ते तत् चिन्तय शुभाशुभम्''[]

१०   इति । भवान्तरेनाम्नी द्वे॥ 

तूष्णीं तूष्णीकां जोषं च मौने 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "मुनिस्तूष्णीमास्ते''[] । मौनमात्रे इदम् । 'अकप्रकरणे (अकच्प्रकरणे) तूष्णीमः कां वक्तव्यः'(वा-५।३ ७१ ॥)इति । अज्ञातार्थादिविशिष्टे मौने । २-३ "तूष्णिकां जोषमास्ते''[]एते मौनार्थाः ॥ 

           ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ तूष्णीमित्यादित्रयोऽपि मकारान्ताः । यथा- "तूष्णीमास्ते मुनिः''[] । २ 'तूष्णीकाम्' इति तु कुत्सितादिविशिष्टेि मौने वर्तते । 

यथा- "मुनिस्तूष्णीकामास्ते''[]। ३ जोषम् इति सुख 

२०   मौनयोः। यथा- “जोषमास्ते जितेन्द्रियः''[स.कं. पृ.५९] । 

"ज्योषम्"[ ]चवर्गतृतीयान्तस्थाद्यत्रयोदशस्वरादिरपीति शाकटायनः । त्रीणि मौनस्य ॥ 

                                                                            दिष्टया तु सम्मदे ॥१५२८॥ 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "दिष्टया पुत्रो जातः''[] | समुपजोषं च । आनन्देऽव्ययः ॥ 

           (३.४.५प्रतिपाठः) १ यथा- "दिष्टया पुत्रो जातः"[]। समुपजोषमपि । उपजोषमित्यन्ये । एकं हर्षस्य ॥१५२८॥ 

परितः सर्वतो विष्वक् समन्ताच्च समन्ततः । 

३०        (१.२प्रतिपाठः) १ "परितः प्रपतन्ति दुष्कृतां विपदः''[]। २ "सर्वतः सम्पदः सताम्''[]। ३ विष्वगञ्चति 'विष्वग्' इति शब्दप्रतिरूपकम् । यथा 

  "विष्वग् व्याप्य स्थितो महीम्''[] । ४ 'समन्ताद्' इति पञ्चम्यन्तप्रतिरूपकम् । “समन्ताद् वाति मारुतः''[] । ५ समन्ताद् भवः सामन्तः (समन्ततः)। "समन्ततो धावन्ति"[]। एते सर्वतो दिग्भागेऽव्ययाः ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ परितः, सर्वतः एतौ द्वौ व्यञ्जनदन्त्यान्तौ । यथा- "परितो ग्रामम्''[], "सर्वतो ग्रामम्''[] । ३ 'विष्वग्' इति व्यञ्जनचवर्गाद्यन्तः । यथा- "विष्वग् व्याप्य स्थितो महीम्'[]इति । ४ 

४०   'समन्ताद्' इति, पञ्चम्यन्तप्रतिरूपकमव्ययम् । यथा "समन्ताद् वाति मारुतः''[]। ५ 'समन्ततः' इति व्यञ्जनदन्त्यान्तः । यथा-"येन चक्रे समन्ततः''[]इति ॥ 

पुरः पुरस्तात् पुरतोऽग्रतः 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "एते पुरस्सराः''[]। २ "पुरस्ताद् गच्छति'[]। ३ "नासीरमूर्ध्नि धवलाः पुरतः प्रयान्ति''[] । ४ "अग्रतो धावति श्री:"[] । एतेऽग्रार्थाः ॥ 

         (३.४.५प्रतिपाठः) १ पूर्वस्यां पूर्वस्याः पूर्वा वा दिक् पुरः, व्यञ्जनदन्त्यान्तः । २-३ पुरस्तात्, पुरतः इति व्यञ्जनदन्त्यान्तः । ४ अग्रतः व्यञ्जनदन्त्या-

५०   न्तः । एते परस्परं पर्यायाः ॥ यथा- पुरस्सरः, पुरस्ताद् गच्छति, पुरतो गच्छति, अग्रतः सरः इत्यादि । 'आगलि' नामानि चत्वारि ॥ 

                                                                             प्रायस्तु भूमनि ॥१५२९॥ 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "सन्तः प्रायो विवेक्तारः" []। भूमनि बाहुल्यार्थेऽव्ययम् ॥ 

           (३.४.५ प्रतिपाठः) १ 'प्रायः' इति व्यञ्जनद त्यान्तः । यथा- "प्रायः प्रत्ययमाधत्ते स्वगुणेषूत्तमादरः" [कुमारसम्भवम् , सर्गः-६, श्री-२०] इति । बहुलपणा नामैकम् ॥१५२९॥ 

६०  साम्प्रतमधुनेदानी सम्प्रत्येतर्हि 

           (१.२प्रतिपाठः) १ सम्प्रत्येव साम्प्रतम्। स्वार्थे ऽण, एतद्विभक्तिप्रतिरूपकम् । यथा- "साम्प्रतं नहि''[] । २-४-५ अधुना, इदानीम्, एतर्हि । ‘इदमो हिल्'५।३। १६॥, 'एतेतौ रथोः'५।३।४। इत्येतादेशः । “अधुना तस्य .

१. '-खां' इति४॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः३।४८॥ ३. '-न्यं' इति५॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः ५प्रतौ नास्ति ॥ ५. '-रि-' इति३॥ ६. '-कामास्ते' इति३॥ ७. '-दिरिति' इति५ ॥ ८ '-न्ति' इति१॥ ९, १प्रतौ नास्ति ॥

विस्तीर्णविभवान्धस्य के वयम्?''[] | "इदानीं सन्धिः" [] । “भवन्तमेतर्हि मनश्वि(स्वि)गर्हिते विवर्तमानं नर देव! वर्त्मनि''[किरातार्जुनीयम् , सर्गः-१, शो-३२]। ४ "सम्प्रत्यसाम्प्रतं वक्तुम्''[शिशुपालवधम् , सर्गः-२, श्री ७०] । इदानीमयोग्यमित्यर्थः । अस्मिन् कालेऽर्थेऽव्ययाः ॥ 

          (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'साम्प्रतम्' इति मान्तं विभक्त्यन्तप्रतिरूपकमव्ययम् । यथा- "भीमामार्जुनव्यति करः साम्प्रतं वर्तते तयोः"[]इति । २ 'अधुना' इति । 

यथा- "अधुना तस्य विस्तीर्णविभवान्धस्य के वयम् ?"

१०   []इति । ३ 'इदानीम्' इति मान्तम् । [यथा- "इदानीं त्वं नाथ:''[ ]इति । ४ 'सम्प्रति' इति तृतीयस्वरान्तः । यथा- “सम्प्रत्यसाम्प्रतं वक्तुम्''[ शिशुपालवधम्, सर्गः २, श्रो-७०]। ५ एतर्हि तृतीयस्वरान्तम् । यथा "भवन्तमेतर्हि मनस्विगर्हिते''[किरातार्जुनीयम्, सर्गः-१, यो-३२] इति । पञ्च ‘हिवणां' इति भाषायाः ॥ 

                                                                                             अथाऽञ्जसा ।                  

                                          द्राक् सागरं झटित्याशुं मह्वह्नाय च सत्वरम् ॥१५३०॥                 

       __ (१.२प्रतिपाठः) १ 'अञ्जसा' इति तृतीया 

२०   न्तप्रतिरूपकोऽव्ययः । यथा- "यद्वा(यज्वा)ऽञ्जसा जयति ब्रह्मलोकम्"[] । २ "द्राग विद्रुतं कातरैः"[] । ३ "साक् सरन्त्यभिसारिकाः"[गणरत्न.पृ.३६]। ४ "अरं याति तुरङ्गमः"[]। ५ "आनीय झटिति घटयति विधि रभिमतमभिमुखीभूतः ''[रत्नावलि.१.५]। ६ “आश्वपेहि मम शीधु(सीधु) भाजनात्''[काव्यालं०, सू. वृ. ३।२।८॥] । ७ "मर्दपाति पुरतः (परितः) पटलैरलीनाम्''[शिशु पालवधम्, सर्गः-५, श्रो-३७] । “अह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्"[रघुवंशम्, सर्गः-५, शो-७१] । ९ "सत्वरं गच्छ"[ ]। झगितिसपदितरसादि च । एते 

३०   शीघ्रार्थेऽव्ययाः ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ अञ्जसा द्वितीयस्वरान्तः, तृतीयान्तप्रतिरूपम् । २-२ द्राक् , स्त्राक् , एतौ द्वौ व्यञ्जनकवर्गाद्यान्तौ । यथा- “द्राग् विद्रुतं कातरैः''[]

इति । "साक् सरन्त्यभिसारिका:"[गणरत्न. पृ.३६] । ४ 'अरम्' इति मान्तम् । "अरं याति तुरङ्गमः''[] । ५ 'झटिति' तृतीयस्वरद्वयोऽयम् । “आनीय झटिति घटयति विधिरभिमुखमभिमुखीभूतः"[रत्नावली१.५]। ६ 'आशु' इति । यथा- “आशु एहि (आश्वपेहि) मम शीधु(सीधु) भाजनात्''[काव्यल०, सू. वृ. ३।२।८।] इति । ७ यथा "मङ्ख्दयादि पुरतः(परितः) पटलैरलीनाम्"[शिशुपाल-

४०   वधम् , सर्गः-५, थ्रो-३७] इति । ८ 'अह्नाय' इति चतुर्थ्यन्तप्रतिरूपकम् । यथा- “अह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्''[रघुवंशम् , सर्गः-५, शो-७१] इति। [९ सत्वरम्] 'ऊतावलि' नामान्यष्टौ ॥१५३०॥ 

सदा सनाऽनिशं शश्वत् 

           (१.२प्रतिपाठः) १ सर्वस्मिन् काले सदा । 'सर्वैकान्यकिंयत्तदः काले दा'५।३।१५ ॥, 'सर्वस्य सोऽन्य तरस्यां दि'५।३।६ ॥ इति साधुः । “सदा कुरु''[] । सर्वदाऽपि । २ सनातनः । सनत् सनाच्च । यथा "सनत्कुमारः"[अमरकोषः१।१५१॥, अभि.६९३]। ३ 

५०   "ये नमन्त्यनिशं जिनम् "[]। ४ "शश्वद् याति''[] । "सदम्'[]इति शिलोञ्छः । एते सदार्थाः ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ यथा-"सदा पुरोडाश पवित्रताधरे"[]इति। सर्वदा इत्यपि । २ ‘सना', [यथा "सनातनः''[]। सनदित्यपि । यथा- "सनत्कुमारः" [अमरकोषः१।१५१ ॥, अभि.६९३]। सनादिति द्वितीयस्वर मध्यमपि । ३ 'अनिशम्' इति मान्तम् । यथा- "ये नमन्त्यनिशं जिनेश्वरम्''[]इति । ४ 'शश्वद्' इति चतुर्थ वर्गाद्यान्तः । यथा- "शश्वत् पठति छात्रः''[ ] इति । दिहाडीनामानि चत्वारि ॥ 

६०                                                                         __भूयोऽभीक्ष्णं पुनःपुनः । असकृन्मुहुः 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "जगाद भूयो जगदेक नाथ:"[]। २ "अभीक्ष्णं वक्ति''[]। ३ "पुनःपुन रि पिबेदभूरि''[अष्टाङ्गहृदयम्] । ४ "असकृद् ध्येयो जिन: सद्भिः''[] । ५ “कान्ता (कान्तां) मुहुर्ध्यायति" []। एते पुन:पुनरर्थाः ॥  45

१. 'भाषा' इति३॥ २. 'पुरुतः' इति३॥ ३. 'उ-' इति३॥ ४. १प्रतौ नास्ति ॥ ५, 'सद-' इति१॥ ६ ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ ७ '-न्ति' इति५ ॥ ८ '-तः' इति१॥

      ___ (३.४.५प्रतिपाठः) १ भूयः सकारान्तः । २ 'पुनःपुनः' इति चतुरक्षरोऽखण्डः । ३ 'असकृद्' इति व्यञ्जनचतुर्थवर्गाद्यान्तः । 'मुहुः' सकारान्तः । वलीवली नामानि पञ्च ॥ 

            सायं तु दिनान्ते 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "सायंतनो वायुः''[] । सन्ध्यार्थोऽयम् ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ ‘सायम्' इति मान्तम् । दिनान्ते दिवसावसाने । उसूरनामैकम् ॥ 

१०                                                                              दिवसे दिवा ॥१५३१॥      

             (१.२प्रतिपाठः) १ दिनार्थोऽयम् । 

              (३.४.५प्रतिपाठः) १ एकं दिनस्य, दिवा द्वि तीयस्वरान्तः ॥१५३१॥ सहसैकपदे सद्योऽकस्मात् सपदि तत्क्षणे । 

             (१.२प्रतिपाठः) १ [ सहसा ] तृतीयान्तप्रति रूपकम् । “सहसा विदधीत न क्रियाम्''[किरातार्जु नीयम्, सर्ग:-२, शो-३०]। २ 'एकपदे' इतीदं विभ क्त्यन्तप्रतिरूपकम्। "अयमेकपदे तया वियोग:"[विक्रमो र्वशीयम् , अङ्कः-४, श्री-१०]। ३ समानेऽहनि सद्यः । 

२०   यथा- "सद्यः पतति मांसेन''[]। ४ 'अकस्माद्' इति विभक्त्यन्तप्रतिरूपकम् । यथा- "अकस्मादायातः"[]। ५ 

"सपदिप्रवहत्युपेक्षितोऽग्निः''[] । एते तत्क्षणार्थाः ॥ 

          (३.४.५प्रतिपाठः) १ सहसा द्वितीयस्वरान्तः, विभक्त्यन्तप्रतिरूपको वा । यथा- "सहसा विदधीत न क्रिया (क्रियाम्)"[किरातार्जुनीयम्, सर्गः-२, शो-३०] इति। २ 'एकपदे' इति विभक्त्यन्तप्रतिरूपकमेकादश स्वरादिः । यथा- "अयमेकपदे तया वियोगः''[विक्रमो र्वशीयम्, अङ्कः-४, शो-१०]इति । ३ 'सद्यः' सका रान्तः । ४ 'अकस्माद्' इति विभक्त्यन्तप्रतिरूपकम् । ५ 

३०   'सपदि' इति तृतीयस्वरान्तः । तत्कालनामानि पञ्च । 'तिवारेंहीज' इति भाषा ॥                            

                                           चिराय चिररात्राय चिरस्य च चिराच्चिरम् ॥१५३२॥ 

चिरेण दीर्घकालार्थे 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "चिराय निर्धनो भूत्वा भवत्यना(-द्धा) महाधनः"[स.कं.पृ.३८] । २ "हविर्य च्चिररात्राय प्रत्यपद्यत"[]। ३ "चिरस्य यत् पुनः" [] । ४ "चिराद् दृष्टोऽसि"[]। ५ "चिरं जीवी" [] ॥१५३२॥ ६ "चिरेण सञ्चितं पापं प्रणश्यति जिनार्चनात्"[] | एते दीर्घकालार्थाः ॥ 

४०          (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'चिराय' इति । यथा "नैषधेन समशायि चिराय''[]। [२ "चिररात्राय यजते"]। ३ 'चिरस्य' इति । यथा- "निर्जितस्मर ! चिरस्य निरस्य"[]इति । [४ "चिराद् दृष्टोऽसि"[] | ५ चिरन्तनमिदं वृत्तं बलीषु तस्याः स्खलिताः''[]] ॥१५३२॥ ६ चिरेण । यथा- "चिरेण तन्मध्यम मुञ्चताऽस्य"[]इति । एते षडपि विभक्त्यन्तप्रतिरूपकाः । चिरकालनामानि षट् ॥ 

                                                                           कदाचिजातु कहिचित् । (१.२प्रतिपाठः) १ "कदाचिच्छूरतां याति मरणे 

५०   कृतनिश्चयः''[]। २ “न जातु कामः कामानामुप भोगेन शाम्यति"[मनुस्मृतिः, अध्या-२, श्री-९४]। ३ "कर्हिचिद् भवति''[]। एते कदाचिदर्थाः ॥ 

           (३.४.५प्रतिपाठः) १ यथा- "कदाचिदस्यायु वधेर्यलोपिनम् ''[]इति । कदाचिन्नामानि त्रीणि ॥ 

दोषा नक्तमुषा रात्रौ 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "दोषामन्यमहः"[]। २ "नक्तञ्चरः"[]। ३ "उषातनो वायुः"[] । एते रात्र्याः ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ उषा, मूर्धन्यमध्यः । त्रीणि रात्रेः ॥ 

६०                                                                         प्रगे प्रातरहर्मुखे ॥१५३३॥           

             (१.२प्रतिपाठः) १ 'प्रगे' इति विभक्त्यन्तप्रति रूपकम् । यथा- "प्रगेतनो वायुः"[]। २ "प्रातरेव समुत्थाय''[]। एतौ प्रभातार्थों ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'प्रगे' इति सप्तम्यन्त प्रतिरूपकम् । द्वे प्रभातस्य ॥१५३३॥ .

1. '-स्ति' इति१॥२. 'तिवारइजइ' इति३, 'तिवारैंज' इति५॥ ३ 'त्यस्य' इति३॥ ४ -पनम्' इति४॥

तिर्यगर्थे तिरः साचि 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "तिरः काष्ठं कुरु''[सं. कं. पृ.५९] । परिभूतेऽन्तर्युपचारात् । यथा- "तिरस्कृतो ऽरिः"[]। २ "साचि लोचनयुगं नमयन्ती''[किराता 

र्जुनीयम्, सर्गः-९, शो-४४] । एतौ तियगर्थे ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ तिरस् दन्त्यान्तः । तिर छानाम्नी द्वे ॥ 

                                                                                निष्फले तु वृथा मुधा । 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "वृथा दुग्धोऽनड्वान्''[] |

१०   २ "मुग्धे! (तृष्णे!) मुधा ताम्यसि"[मुद्राराक्षसम् , अङ्क:-. ३, शूो-१] । एतौ निष्फलार्थे ॥ 

           (३.४.५ प्रतिपाठः) १ "वृथा दुग्धोऽनड्वान्' []। २ यथा-"मुग्धे! (तृष्णे!) मुधा ताम्यसि''[मुद्रा राक्षसम्, अङ्कः-३, शो-१]। द्वे निष्फलस्य । 'फोक' इति भाषा ॥ 

मृषा मिथ्याऽनृते 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "मृषा वदति''[] | "मृषो द्यम्"[उत्तररामचरितम्, अङ्क:-४, श्रो-१७ अधः, पृ.११४] । २ "मिथ्यावादी''[] । एतौ मृषार्थे ॥ 

२०       (३.४.५प्रतिपाठः) १ कूडनाम्नी द्वे ॥ 

                                                        अभ्यर्णे समया निकषा हिरुक् ॥१५३४॥ 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "मित्रं समयाऽऽस्ते''[] । २ “विलय लङ्क निकषा हनिष्यति''[शिशुपालवधम्, सर्गः-१, श्री-६८]। ३ "मह्या हिरुक् ''[] । एते समीपार्थे ॥ 

          (३.४.५प्रतिपाठः) १-३ 'हिरुग्' इति कव र्गाद्यान्तः । त्रीणि अभ्यर्णस्य समीपस्य ॥१५३४॥ 

शं सुखे 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "शम्भुः"[] ॥ 

३०       ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ जोषमपि। एकं सुखस्य ॥ 

                                                           बलवत् सुष्ठु किमुतातीव निर्भरे ।     

           (१.२प्रतिपाठः) १ "बलवत् पिपासितोऽस्मि"

[]। २ "सुष्ठु खल्विदमुच्यते''[]। ३ "किमुत ब्रह्म वित्तमः(-निमिः)''[] । अव्ययसमुदायो वा । ४ "अतीव क्षुत्पिपासितः"[] | स्वती च । यथा- "सुसिक्त आम्रः फलति''[], अतिसिक्तः । एते निर्भरार्थे ॥ 

          (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'बलवद्' इति तकारा न्तः। २ सुष्ठु मूर्धन्यतृतीयवर्गद्वितीयः पञ्चमस्वरान्तः । ३-४ अतीव, किमुत । स्वती अपि । यथा- "सुसिक्त आम्रः फलति''[], अतिसिक्त इति । निर्भरेऽत्यर्थे । 

४०   अत्यर्थनामानि चत्वारि ॥ 

प्राक् पुरा प्रथमे 

            (१.२प्रतिपाठः) १ [प्राक् कृतम्], प्रथम कृतमित्यर्थः । २ "पुरा कृतम्''[]। एतौ प्रथमार्थे ॥ 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'प्राग्' इति व्यञ्जन चवर्गाद्यान्तः । २ पुरा द्वितीयस्वरान्तः । प्रथमे आदौ । पहिलानाम्नी द्वे ॥ 

                    संवद् वर्षे 

             (१.२प्रतिपाठः)१ "संवत् तृतीये"[] । इदं वर्षे ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ ['संवत्' इति] तका-

५०   रान्तः । वर्षनामैकम् ॥ 

                                                                           परस्परे मिथः ॥१५३५॥ 

             (१.२प्रतिपाठः) १ "मिथः प्रहरतः"[] । 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'मिथः' इति सकारान्तः । माहोमाहिनामैकम् ॥१५३५॥ उषा निशान्ते 

             (१.२प्रतिपाठः) १ "उषातनो वायुः''[] । रात्र्यन्ते इदम् ॥ 

             ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ मूर्धन्यद्वितीयस्वरान्त उषा शब्दः। एकं निशान्तस्य । 'पाछिली राति' इति भाषा ॥ 

६०          __ अल्पे किञ्चिन्मनागीषच्च किञ्चन ।  

            (१.२प्रतिपाठः) १ "किञ्चित् कुञ्चिमूर्धजः" . []। २ "ब्रूते मनाग् मार्दवम्''[]। ३ "ईषद् गौरः" - []। ४ "प्राचीमङ्कस्यति किञ्चन रुचो राजीवजीवातवः" - []। एतेऽल्पार्थाः ॥ 

१. द्र. अमरकोषः३।३।२५१॥ २. '-य-' इति३॥ ३ 

-चित्' इति१

          __ (३.४.५प्रतिपाठः) १ अल्पे स्तोके 'मनाक्' इति व्यञ्जनकवर्गाद्यान्तः । ४ 'किञ्चन' इति अखण्ड स्त्र्यक्षरः । चत्वारि स्तोकस्य ॥ 

                                           आहो उताहो किमुत वितर्के किं कित च ॥१५३६॥ 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "अयं स्थाणुराहो पुरुषः" [स.कं. पृ.३५, गणरत्न.पृ.१०] । २ "उताहोस्विद् भवेद् राजा नलः परपुरञ्जयः"[म.भा.नलो.]। ३ 'किमुत'

इत्यव्ययसमुदायम् । यथा- "किमुत रज्जुः, किमुत सर्पः"

१०   []। ४ "किं रज्जुः, किं सर्पः"[]। ५६ 'किमूत' इत्यव्ययसमुदायो वा। "खेदयेत् किमु मारयेत् (मान येत्)"[]। "एकमेव वरं पुंसामुत राज्यमुताश्रमः''[] । "किमूत सर्पः"[] | एते वितर्को विकल्पः पक्षान्तरम् , तत्राऽव्ययाः ॥ 

           (३.४.५प्रतिपाठः) १ वितर्के विकल्पः पक्षान्त रम्, तत्र । आटे द्वितीयस्वरादिः । २ उताहो पञ्चम स्वरादिः । द्वावपि त्रयोदशस्वरान्तौ । यथा- "अयं स्थाणुराहो पुरुषः"[स.कं. पृ.३५, गणरत्नः, पृ.१०], "गौरयमुताहो गवयः"[]इति । ३ किमुत त्र्यक्षरो 

२०   ऽखण्डः । यथा- "किमुत रजुः, किमुत सर्पः"[] । 

४ 'किम्' इति मान्तम्। ५ "किमु' इति पञ्चमस्वरान्तम् । [६ उत पञ्चमस्वरादिः]। षट् पक्षान्तरस्य ॥१५३६॥ 

इतिह स्यात् सम्प्रदाये 

           (१.२प्रतिपाठः) १ यथा-"इतिह स्माऽऽहुरा चार्या:''[] ||

           (३.४.५ प्रतिपाठः) १ सम्प्रदायो गुरुशिष्यप्रशि ष्यादिकुलम्, उपदेशश्च, तत्र । एकं गुरुपरम्परावचनस्य । इतिह अखण्डस्त्र्यक्षरः । यथा- "इतिह स्माऽऽहुराचार्याः" [] इति ॥ 

३०                                                                          हैतौ यत् तद् यतस्ततः । 

            (१.२प्रतिपाठः) १-२ “यत् सभासु प्रग ल्भस्तत् पूज्योऽसि"[]। ३-४ 'यतः, ततः' इत्येतौ विभक्त्यन्तप्रतिरूपकौ । “यतो विद्वांस्ततः सभ्यः"[]। येनतेनावपि, "येन दाता तेन शूाध्यः"[]। एते हेतौ ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १-२ हेतौ कारणे यद् तद् एतौ दकारान्तौ । ३-४ यतः ततः एतौ विभक्त्यन्त प्रतिरूपकौ । येन तेन एतौ तृतीयाविभक्त्यन्तप्रतिरूपका वपि । चत्वारि कारणस्य ॥ 

                                 सम्बोधनेऽङ्ग भोः प्याट् पाट् है हैं हंहो अरेऽयि रे ॥१५३७॥ 

४०        (१.२प्रतिपाठः) १ "अङ्गानङ्ग !"[]] २ “भो ! भार्गव !"[]। ३ "प्याट् ! पाठक !"[]। ४ "पाट् ! पान्थ !"[]। ५ "हे ! महावीर !"[]। ६ "हैं ! वातूल !"[]। ७ "हंहो ! कौमार !"[]। ८ "अरे ! चौर !"[]। ९ “अयि ! प्रिये !"[]। १० "रे ! शूद्र !'[]। अंहो (अहो) अरेरे इत्यादयश्च । एते सम्बोधनार्थाः ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'अङ्ग' इत्यकारान्तः । २ 'भोस्' इति सकारान्तः । ३ 'प्याट्' इति पवर्गाद्यान्त स्थाद्यद्वितीयस्वरादिः । ४ पाट् द्वितीयस्वरादिः । अहो 

५०   अरेरै इत्यादयोऽपि । दश सम्बोधनस्य ॥१५३७॥ 

श्रौषड् वौषड् वषट् स्वाहा स्वधा देवहविर्तुतौ। 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "अस्तु श्रौषट्"[तै.सं. १.६. ११]। २ "व्रीही वौषट्"[ऐ.ब्रा.३.५] । ३ "वषडिन्द्राय" [तै.सं.३.५.४.६] । ४ "स्वाहा देवेभ्यः"[]। ५ "स्वधा पितृभ्यः"[वाज.सं.२-७] । एते देवहविर्दाने ॥ 

             (३.४.५ प्रतिपाठः) १ देवेभ्यो हविषो दाने इत्यर्थः । देवहोतव्यद्रव्यसम्प्रदाननामानि पञ्च ॥ रहस्युपांशु 

           . (१.२प्रतिपाठः) १ "कथमुपांशु वधः"[]। 

६०   अप्रकाशोच्चारणेऽपि । यथा- "जपतः सदा जपमपांशु"[] इदमेकान्ते ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ यथा- "तेषामुपांशु वधं कुर्वीत''[]इति । एकमेकान्तस्य ॥ 

                                                           मध्येऽन्तरन्तरेणाऽन्तरेऽन्तरा ॥१५३८ ॥ 

१. "अहो धिगर्थ आश्चर्ये विषादकरुणार्थयोः" इति नानार्थमाला(२६-२०)वचनाद् 'अहो' ह्रस्वादिरपि ॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः३।४।५॥ ३. '-मुत' इति१॥ ४ '-ल्पाः' इति१॥ ५, '-रुताहो' इति३॥ ६ इतः पूर्वे १प्रतौ 'अव्ययसमुदायो वा' इति दृश्यते ॥ ७ -नाऽपि च' इति१॥ ८. 'हे' इति१॥ ९, 'अयि रे' इति४.५॥ १०. 'माधवः' इति१॥

            (१.२प्रतिपाठः) १ "अन्तर्बाष्पः"[मेघदूतम् , पूर्वमेघः, शो-३]। २ 'अन्तरेण' इति तृतीयाप्रति रूपकम् । “भवन्तमन्तरेणाऽन्यथाभूपतिर्दाहितः"[], भव न्मध्य इत्यर्थः । ३ 'अन्तरे' सप्तम्यन्तप्रतिरूपकम् । "आवयोरन्तरे पर्वतः (पर्वताः) सरितो द्रुमाः''[महा नाटक.५.२५] । ४ "अन्तरा त्वां च मां च भगवान्" [सर.कण्ठा. पृ.५८] । एते मध्यार्थाः ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) २ 'अन्तरेण' इति तृतीया न्तप्रतिरूपकम् । ३ 'अन्तरे' इति सप्तम्यन्तप्रतिरूपकम् । 

१०   मध्यनामानि चत्वारि ॥१५३८॥ 

प्रादुरावि: प्रकाशे स्यात् 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "प्रादुरासीत् ''[रघुवंशम्, सर्ग:-१५, शो-८३]। २ "आविर्भूत-"[मेघदूतम्, पूर्व मेघः, शो-२१] । एतौ प्रकाशे ॥ 

           (३.४.५प्रतिपाठः) १ प्रादुस् उसन्तः । २ आविस् इसन्तः । प्रकाशे प्रकटे । द्वे प्रकटस्य ॥ 

                                                                              अभावे त्व न नो नहि । 

          (१.२प्रतिपाठः) १ "अविप्र इव भाषसे''[], विप्रवन्न ब्रूष इत्यर्थः । २ "नैक: सुप्तेषु जागृयात्"

२०   []। ३ "नो जानीमः"[] । ४ "नहि प्रेम प्रयोजना पेक्षम्"[] । अव्ययसमुदायो वा । एतेऽभावेऽव्ययाः ॥ 

          (३.४.५ प्रतिपाठः) १ अभावेऽसत्तायाम् , अ आद्यस्वरः । यथा- "अविप्र इव भाषसे"[]। विप्रवन्न भाषस इत्यर्थः । ३ नो त्रयोदशस्वरान्तः । यथा- "नो जानीमः किमत्र विधास्यति"[]। ४ नहि इत्यखण्ड व्यक्षरम् । 'नहीं' इति भाषायाश्चत्वारि ॥ 

हठे प्रसह्य 

        ___(१.२प्रतिपाठः) १ "प्रसह्य वित्तानि हरन्ति चौराः''[नी.श. २-५४]। 

३०     __ (३.४.५प्रतिपाठः) १ एकं हठस्य ॥ 

              मा मास्म वारणे 

              (१.२प्रतिपाठः) १ "मा कार्षीत् कोऽपि पापानि"[]। २ 'मास्म' इत्यव्ययसमुदायः । "मास्म करोत्''[] | अलं च । “अलं बाले ! रोदनेन"[] । एते (एतौ) वारणार्थे । 

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ द्वे वारणस्य । २ 'मास्म' इत्यखण्डव्यक्षरम् ॥ 

                                                                             अस्तमदर्शने ॥१५३९॥               

             (१.२प्रतिपाठः) १ "अस्तंगतः"[] ||

             (३.४.५प्रतिपाठः) १ एकमदर्शनस्य ॥१५३९॥ 

४०   अकामानुमतौ कामम् 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "कामं करोमि'[] । आदावनिच्छायाम् ,पश्चादङ्गीकारेऽव्ययम् ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ आदावनिच्छायां पश्चाद ङ्गीकार इत्यर्थः । 'कामम्' इति मकारान्तम्। एकम निच्छाङ्गीकारस्य ॥ 

                                                                              स्यादों आं परमं मते । 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "ओं कुरु"[]। २ "आं कुर्मः"[]। ३ परमं विभक्त्यन्तप्रतिरूपकम्। "परमं तत्रा ऽवसन्'[] । एवं च । “एवं कुरु"[]।मतमङ्गीकारः,

५०   तत्रैतेऽव्ययाः ॥ 

        ___ (३.४.५प्रतिपाठः) १ ओम् त्रयोदशस्वरादिः, मान्तम् । २ आम् द्वितीयस्वरादि, मकारान्तम् । ३ 'परमम्' इति विभक्त्यन्तप्रतिरूपकम् । मतमभ्युपगमः,

तत्र। त्रीणि अङ्गीकारस्य ॥ 

कच्चिदिष्टपरिप्रश्ने 

            (१.२ प्रतिपाठः) १ "कच्चिद् जीवति ते पिता"[] ||

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ एकम् ॥ 

             अवश्यं नूनं च निश्चये ॥१५४०॥ 

६०        (१.२प्रतिपाठः) १ "अवश्यं धर्मतः सौख्यम्" []। २ "नूनं पापात् सुदुःखं स्यात्''[] । एतौ निश्चयार्थौ ॥ 

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ उभावपि मान्तौ । द्वे निश्चयस्य ॥१५४०॥ 

बहिर्बहिर्भवे 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "बहिर्भूतः''[] ॥ 

           (३.४.५प्रतिपाठः) १ बहिः इसन्तः । बाहिर नामैकम् ॥ .

            ___ ह्यः स्यादतीतेऽह्नि 

1. 'इरान्तः' इति४.५॥२. -ण्डः' इति४॥ ३ '-हीं' इति४॥ ४ '-ण्डं' इति३॥ ५, '-दिः' इति४॥

           __ (१.२प्रतिपाठः) १ "ह्यस्तनः''[]। अनन्तरा तीतदिने ॥ 

               (३.४.५प्रतिपाठः) १ ह्यस् सकारान्तः । अतीते गतेऽह्नि दिवसे । एकम् ॥ 

                                                                                             श्व एष्यति । 

               (१.२प्रतिपाठः) १ अह्नीत्येव । "श्वो गन्ता" [], श्वस्तनः । अनन्तरागामिदिने ॥ 

               (३.४.५ प्रतिपाठः) १ एष्यति, 'अह्नि' इति पूर्वस्थमत्राऽपि योज्यम् । एकम् ॥ 

१०  नीचैरल्पे 

               (१.२प्रतिपाठः) १ "नीचैर्मरुतो वाति''[]। 

               (३.४.५ प्रतिपाठः) १ नीचैस् सकारान्तः । अल्पे स्तोके 

               महत्युच्चैः 

              (१.२प्रतिपाठः) १ "उच्चैरुच्चरतु चिरम्''[] | एते चत्वारः सान्ता अन्तोदात्ताः ॥ 

              (३.४.५प्रतिपाठः) १ उच्चैस् सकारान्तः । नीचा उच्चा एतौ द्वितीयस्वरान्तावेतावपि । 'न्युट्यामञ्चेः ककाकैसष्टावर्च'(हैमोणा-१००३) इति सूत्रेण न्युभ्यां 

२०   पराद् 'अञ्चू गतौ'( )अस्माद्धातोः अ आ ऐस् एते त्रयः कितः प्रत्यया भवन्ति, ते च टावत् टायामिवैतेषु कार्यं भवतीत्यर्थः । यथा तृतीयैकवचने 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च'(हैमसू-२।१।१०४॥) इति सूत्रेणाऽच्, चकारमात्रं भवति, तथाऽत्राऽपि अचश्चकारसद्भावे पूर्वस्वरस्य दीर्घत्वे नीचम, उच्चम्, नीचा, उच्चा, नीचैः, उच्चैः एवमेते साधवः । उच्चम्, उच्चा, उच्चैः एते व्यञ्जनान्तत्वाद् दीर्घाभावे पञ्चमस्वराद्या एव ॥ 

                             सत्त्वेऽस्ति 

              (१.२प्रतिपाठः)१ 'अस्ति' इत्यव्ययस्तिङन्त 

३०   प्रतिरूपकम्। यथा- "अस्तिक्षीरा स्त्री"[] । सत्त्वे सत्तायाम् ॥ 

        ___ (३.४.५प्रतिपाठः) १ सत्त्वे सत्तायाम् , 'अस्ति' इति तिङन्तप्रतिरूपकम् । 'छतो' इति भाषा ॥ 

                                                                                 दुष्ठु निन्दने ॥१५४१॥     

            (१.२प्रतिपाठः) १ "दुष्ठुवादी खलः"[] |

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'दुष्ठु' इति मूर्धन्यतृतीय वर्गद्वितीयान्तः पञ्चमस्वरद्वयः । निन्दने निन्दायाम् ॥१५४१॥ 

ननुच स्याद् विरोधोक्तौ 

            (१.२प्रतिपाठः) १ 'ननुच' इत्यव्ययसमुदायः । __ "ननुच कः शब्दः"[] |

            (३.४.५प्रतिपाठः) १ 'ननुच' इत्यखण्ड: त्र्यक्ष-

४०  रात्मकः । एकं विरोधवचनस्य ॥ 

                                                                                  पक्षान्तरे तु चेद् यदि । 

         (१.२प्रतिपाठः)१"लोभश्चेदगुणेन किम् । २ पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः"[नीतिशतकम्, लो-५५ ] ॥ 

         (३.४.५प्रतिपाठः) १ द्वे पक्षान्तरस्य । 'जउ' इति भाषा ॥ 

शनैर्मन्दे 

         (१.२प्रतिपाठः) १ "शनैर्याति पिपीलकः"[सु. भा.२५४] । अन्तोदात्तोऽयमशीघ्रार्थे । 

         (३.४.५प्रतिपाठः) १ शनैः सान्तः ॥ 

५०   अवरे त्वाक 

        (१.२प्रतिपाठः) १ "वर्षात् षोडशादर्वाक्'[] । ___ अर्वाक्कालीनः । अवरः परादन्यस्तत्र, अव्ययोऽयम् ॥ 

        (३.४.५प्रतिपाठः) १ अर्वाक् चकारान्तः । 'उरहा' इति भाषाया एकम् ॥ 

                                 रोषोक्तावम् 

            (१.२प्रतिपाठः) १ "उं सैवाऽस्मि तव प्रिया" []। कोपोक्तौ ॥ 

           ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ 'उम्' इति मान्तम्, पञ्चम स्वरादिः ॥ 

६०                                                                             नतौ नमः ॥१५४२॥ 

           (१.२प्रतिपाठः) १ "नमः श्रीशान्तिनाथाय" []। नमःशब्दश्चायं ग्रन्थान्ते मङ्गलार्थ: । यतो-"मङ्ग लादीनि मङ्गलमध्यानि मङ्गलान्तानि च शास्त्राणि प्रथन्ते" [महाभाष्यम् १।३।१॥] इति ॥ 

१. तुलनीयोऽमरकोषः३।४।१७ ॥ २. '-शब्दाच्च' इति३॥ ३.-ञ्चु' इति३॥ ४ "न्युभ्यां परादञ्चु गतौ, इत्यस्मात् कित: अ आ ऐस् इत्येते प्रत्यया भवन्ति, ते च टावत्, टायामिव एषु कार्यं भवतीत्यर्थः । तेन 'अच्च् प्राग्दीर्घश्च' इति भवति । नीचम, उच्चम् । नीचा, उच्चा । नीचैः, उच्चैः प्रसिद्धार्था एते । लाघवार्थं सन्ताधिकारेऽप्यकारआकारप्रत्ययविधानम्"(हैमोणा-१००३)इति स्वोपज्ञोणादिगणसूत्रविवरणम् , भा २, पृ.४७८॥ ५. '-ताई' इति३॥ ६ -ष्ठ' इति१॥ ७ ३.४प्रत्योर्नास्ति ॥ ८. '-न्तम्' इति३॥ ९ 'ग्रन्थावशा(सा)नमङ्गलार्थः' इति३॥

            ( ३.४.५प्रतिपाठः) १ नमः शब्दोऽत्र मङ्गलार्थः ॥ 

            (१.२प्रतिपाठः) “आनुकूल्यार्थकं प्राध्वम्" [अमरकोषः३।४।४॥, शेषनाममाला ६।१९९ ॥ ॥ 

      ___ यथा- "प्राध्वं कुरुध्वं बुधाः"[स.कं.पृ.५४] । 'प्राध्वं बन्धने'१।४।७८ ॥ इति गतिसंज्ञकः । प्राध्वंकृत्य ॥ 

       __"असाकल्ये तु चित् चन"[अमरकोषः३।४।३ ॥, शेषनाममाला ६।१९९॥] ॥ 

           यथा- "किञ्चिद् रूयन्ते''[] | "पद्भ्यते यति (पद्भ्यां याति) कुतश्चन"[] । 

१०          "तु हि च स्मै (स्म) ह वै पादपूरणे"[अमरकोषः ३।४।३ ॥, शेषनाममाला ६।२०० ॥] ॥ 

             “आख्यास्यामि तु तत्त्वं ते "[]। "न हि भुवि महिमानं प्राप्य तृप्यन्ति भूपा:"[] | "भीमः पार्थस्तथैव च"[]] ["इति ह स्माऽऽहुराचार्याः"[स.कं.पृ.३७]] । “यो वै युवाऽप्यधीयानः''[मनुस्मृतिः, अध्या-२, शो १५६]। खल्वादयोऽपि । “अहो नु खलु भोः"[स. कं. पृ.३३] । एते पादपूर्ती ॥ 

            "पूजने स्वती''[अमरकोषः३।४।५ ॥, शेष नाममाला ६।२०० ॥] ||

२०       "सुस्तुतम्''[] । “अतिस्तुतम्'[] ||

          "वद् वा यथा तथैवैवं साम्ये''[अमरकोषः३। ४।९॥, शेषनाममाला ६।२०० ॥] ॥ 

    ____ यथा-"युवतिवत्''[] । "पद्मिनी वाऽन्यरूपाम्" [मेघदूतम् , उत्तरमेघः, यो-२०] । यथा- "चैत्रस्तथा मैत्रः''[] | "शारदाभ्रमिव पेलवमायुः"[] । "यथाऽर्क एवं वर्ण: (कर्णः)"[] | एते साम्ये ॥ 

           "अहो हीति च विस्मये"[अमरकोषः३।४।९ ॥, शेषनाममाला ६।२००॥] ॥ 

      ___ "अहो आश्चर्यम्''[] | "हतविधिललितानां (-लसि 

३०   तानां) ही विचित्रो विपाकः''[शिशुपालवधम्, सर्गः-११, शू-६४] ॥ 

           "स्युरेवं तु पुनर् वै वेत्यवधारणवाचकाः"[अमर कोष:३।४।१५ ॥, शेषनाममाला ६।२०१॥] ॥ 

          यथा- "एवमेतत्''[] | "आत्मा सर्वं तु पश्यति" []। "यतिः पुनः पूज्यः''[]। "गुरुर्वा वक्ति भीष्मो वा'[] । “त्वमेव देव! जानासि'[]। एतेऽवधारणे ॥ 

          "ऊ(ऊ) पृच्छायाम्''[शेषनाममाला ६।२०१॥] । । [यथा-"ऊं न जानासि स्वार्थम्''[]] ॥ 

         "अतीते प्राक्'[शेषनाममाला ६।२०१॥] ॥ 

         "प्राक् कृतम्''[] ॥ 

४०     "निश्चयेऽद्धाऽञ्जसा द्वयम्''[अमरकोषः३।४।१२॥, शेषनाममाला ६।२०१॥] ॥ 

          यथा-"अरे अद्धा पुरुषः"[] | "अञ्जसा वक्ति साधुः''[स.कं. पृ.५२] । 

         "अतो हेतौ"[शेषनाममाला ६।२०२॥] । 

         "महः प्रत्यारम्भे"[शेषनाममाला ६।२०२॥] ॥ 

         "स्वयमात्मनि"[शेषनाममाला ६।२०२॥] ॥ 

         "स्वयम्भूः''[] ॥ 

         "प्रशंसने तु सुष्ठु स्यात्"[शेषनाममाला ६।२०२॥] ॥ 

         "सुष्ठूक्तम्"[] ॥ 

५०     "परश्वस्तु(श्व:)परेऽहनि"[शेषनाममाला ६।२०२॥ ॥ 

श्वो दिनात् परमहः परश्वः । पारस्करादित्वात् पर:सहस्रादिवत् सुट् ॥ 

        "अद्याऽत्राऽह्नि''[अमरकोषः३।४।२० ॥, शेष नाममाला ६।२०३॥] ॥ 

     __ अस्मिन् अहनि अद्य, वर्तमानमात्रेऽप्याहुः । "नरो लोकेऽद्य दुर्लभः (दुर्बल:)"[] ॥ 

        "अथ पूर्वेऽहीत्यादौ पूर्वेधुरादयः"[शेषनाममाला ६।२०३॥] ॥ 

        पूर्वेऽह्नि पूर्वेधुः । आदिशब्दाद् उत्तरेयुः, अपरेयुः,

६०   अधरेयुः, अन्येयुः, अन्यतरेयुः, इतरेयुः । “धुर्दिनम्"[] इति भोजः । यथा- “धुश्चन्द्रो द्योतते कथम्''[] ॥ 

          "समानेऽहनि सद्यः स्यात् ''[शेषनाममाला ६। २०३ ॥] । []॥ 

          "परे त्वह्नि परे द्यवि"[अमरकोषः३।४।२१ ॥, शेषनाममाला ६।२०३ ॥] । 

यथा- "तं हन्ताऽस्मि परेद्यवि''[] ||

          "उभयधुश्चोभयेयुः"[अमरकोषः३।४।२१॥, शेष नाममाला ६।२०४॥] ॥ 

उभयेऽह्नीत्यर्थः ॥ 

७०     "समें युगपदेकदा''[शेषनाममाला ६।२०४॥] । यथा- "युगपत् प्राप्ताः"[]। एकस्मिन् काले- "एकदा मिलन्ति"[] । एतौ तुल्यकालार्थौ ॥ 

१. र्थाः' इति२॥ २. प्रतौ नास्ति ॥ ३ '-ज्ञः' इति१॥ ४ १प्रतौ नास्ति॥ ५. '-ति' इत्यमरकोषे ॥ ६, '-र्णा' इति१॥ ७ 'हि' इतिर ॥ ८ समये' इति२॥ .

          "स्यात् तदानीं तदा तर्हि "[शेषनाममाला ६।२०४॥ ॥ 

           तस्मिन् काले तदा । 'तदो दा च'५।३।१९ ॥ इति दानी च ॥ 

          "यदा यहि "[शेषनाममाला ६।२०४॥] । 

           यस्मिन् कालेऽर्थे । “अन्यदैकदा''[] । 'सर्वै कान्य- '५।३।१५ ॥ इति दा ॥ 

           "परुत् परायैषमोऽब्दे पूर्वे पूर्वतरेऽत्र च''[अमर कोष:३।४।२० ॥, शेषनाममाला ६।२०५ ।।] ॥ .

            पूर्ववर्षे परुत् । पूर्वतरे वर्षे परारि । अत्र वर्तमाने 

१०   वर्षे ऐषमः । 'सद्य:परुत्परारि-'५।३।२२॥ इति साधवः ॥ 

            "प्रकारेऽन्यथेतरथा कथमित्थं यथा तथा''[शेष नाममाला ६।२०५॥] ॥ 

           _ 'प्रकारवचने थाल्'५ ।३।२३॥, 'इदमस्थमुः'५।३। २४ ॥ इति साधवः ॥ 

             "द्विधा द्वेधा त्रिधा त्रेधा चतुर्धा द्वैधमादि च" [शेषनाममाला ६।२०६॥] ॥ 

             'सङ्ख्याया विधार्थे धा'५।३।४२ ।।, 'द्वित्र्योश्च धमुञ्'५।३।४५ ॥, 'एधाच्च'५।३।४६॥ इति साधवः ॥ 

             "द्विस्त्रिश्चतुःपञ्चकृत्व इत्याद्यावर्तने कृते । 

२०        दिग्देशकाले पूर्वादौ प्रागुदक्प्रत्यगादयः ॥" [शेषनाममाला ६।२०६-७॥ (अमरकोषः३।४।२३॥)] ॥ 

           प्राच्यां दिशि प्राचि देशे काले वा- [प्रार]वसति । प्राच्यां दिशि प्राचो देशात् कालाद् वा- प्रागागतः । प्राची दिक् प्राक् (प्राङ्) देशः कालो वा प्राग्रम्यम्। 'दिक्शब्दे भ्य: सप्तमीप्रथमान्तेभ्यो (सप्तमीपञ्चमीप्रथमाभ्यो) दिग्देश कालेष्वस्ताति:'५ ।३।२७॥, 'अञ्चेर्लुक्'५।३।३०॥ । आदि शब्दादवागादि । एवं पूर्वादिभ्यः पुरस्तादधस्तादादि । 

          (इतः सर्वप्रतिषु समानपाठः) (शैषिका अन्ये ऽप्यव्ययाः) प्रयोगवशाद् ज्ञेयाः । अव्ययानामनन्ततत्वाद् दिङ्मात्रमत्र दर्शितम् । यतः 

३०  "इयन्त इति सङ्ख्यानं निपातानां न विद्यते । 

      प्रयोजनवशादेते निपात्यन्ते पदे पदे ॥१॥''[] । 

      अर्थकथनं चैषामुपलक्षणं ज्ञेयम् । तथा चोक्तम् 

      "निपाताश्चोपसर्गाश्च धातवश्चेति ते त्रयः । 

      अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥२॥"[]इति । 

                                         ॥ इत्यव्ययानि ॥ 

                                   ॥ इति व्युत्पत्तिरत्नाकरः॥ 

      ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामभिधानचिन्तामणौ 

                                                 नाममालायां सामान्यकाण्डः षष्ठः ॥ सर्वाङ्गीणकलाविलासनिलयः कल्पद्रुमाभः कलौ, .

४०  जाग्रत्सर्वजनीनम महिमो मित्रप्रतापोदयः । 

श्रीमच्छ्रीविधिपक्षगच्छगणभृद् भूभृन्नातांहिद्वयः 

श्रीकल्याणसमुद्रसूरिसुगुरुः सूरीन्द्रचूडामणिः ॥१॥ तन्निर्देशविधायिवाचकवरश्रेणीकिरीटोपमा । भास्वत्साधुगुणौघशालिविनयाच्चन्द्राभिधावाचकाः । 

तच्छिष्या 'रविचन्द्र' इत्यभिधातेषां विनेयो व्यधा 

देनं वाचकदेवसागरगणियुत्पत्तिरत्नाकरम् ॥२॥ 

१. इतो ग्रन्थश्चलितः प्रतिभाति, यथायोग्यं स्थापितोऽस्माभिः ॥ २. 'ए-' इति१॥ ३. '-ग्' इति१॥ ४. 'कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने १.२प्रत्योः 'एते शैषिका अव्यया अन्येऽपि' इति दृश्यते ॥ ५. 'अत्र' इति १.२प्रत्योर्न दृश्यते ॥ ६. 'प्रद-' इति१.२ ॥ ७. '-नः' इति४.५ ॥ ८. द्र. स्वोपज्ञ टीका३।१५४२ ॥, पृ.३४६ ॥ ९. ४प्रतौ नास्ति ।। १०. १.२प्रत्योर्नास्ति ॥ ११. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'समाप्तः' इति दृश्यते ॥ १२. '-ष्यो' इति२ ॥ १३. '-धियास्ते-' इति४, '-धयास्ते-' इति५ ॥ १४. इतोऽग्रे १प्रतौ-"इति श्रीव्युत्पत्तिरत्नाकरस्सम्पूर्णतामबीभजत् , संवति १८०२ वर्षे कार्तिकवदि ८ अष्टम्यां बुधे ॥ भट्टारकेन्द्रः श्री ७ श्रीकनककुशलानां शिष्यैलिखितं पुस्तकमदः स्ववाचनार्थम् ॥ ॥श्रीः ॥श्रीः ॥श्रीः ॥श्रीः ॥श्रीः ॥श्री: छः ॥छः ॥छः ।। ॥ छः ॥ छः ॥ अदृश्यभावान्मतिविभ्रमाद् वा, पदादिहीनं लिखितं मया यत्। तत्सर्वमार्यैः परिशोधनीयं, कोपो न कार्यः खलु लेखकस्य ॥१॥ स ब्रह्मा चतुराननः स भगवानीशोऽपि पञ्चाननः, स स्कन्दश्च षडाननः स फणिनामीशः सहस्राननः । यत्पद्यार्थविशेषवर्णनविधौ नेशा वयं तत्र के ?, यद् व्याख्यायि तथाऽपि किञ्चिदखिलं तच्चापलं केवलम् ॥२॥ ॥ श्रीः ॥ श्रीः ॥श्रीः ॥ श्रीः" इति दृश्यते ॥ ३प्रतौ-"श्रीहेमचन्द्रैर्गुणवृन्दधुर्वरा कृताऽसावभिधानमाला । तस्यां समाप्तौ वरषष्ठकाण्डः, प्रकाण्डशब्दैर्निचितोऽतिरम्यः ॥१॥ इति रहस्यम् । अदृष्टिदोषात् प्रतिविभ्रमाच्च, यदर्थहीनं लिखितं मयाऽत्र । तत्साधुमुख्यैः परिशोधनीयं कोपो न कार्यः खलु लेखकाय ॥१॥ यावद् गङ्गातटे भाति पुरं श्रीपट्टनायकम् । यावद् जैनकथा लोके तावत् तिष्ठति पुस्तकम् ॥२॥ यावद् धराधरो मेरुावच्चन्द्रदिवाकरौ । यावदेषां फलं दद्यात् पाठकेभ्यः सुधामिव ॥३॥ यादृशं पुस्तकं दृष्ट्या (दृष्टं) तादृशं लिखितं मया । यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥४॥ इति वचनाद् वाच्यमानं चिरं जीयात् । मास २ दिने ९ मध्ये लिपि कृतम् । श्रीमन्महावीरजीप्रसादात् । भट्टारकपुरन्दरभट्टारकश्री १०००९१५ श्रीविजयक्षमासूरीश्वरजीविजयराज्ये संवत् १७८० वर्षे मिति पोसवदि २ दिने पूर्णं कृतम् ॥ श्री... ॥ साहजीकुंभजी सेठ भेवानीदाजीसहाज्येन पुस्तकं लिपिकृतम् । महाराजाश्रीसवाईजैसिंघजीराज्यै ॥१७०८० ॥ श्रीरस्तु ॥ विद्या न विद्या विदुषा न हे या, निरक्षरं वीक्ष्य धनाधिकत्वम् । रत्नावतंसां कुलटां समीक्ष्य, किमार्यनार्यः कुलटा भवन्ति ॥१॥ सकलपण्डित शिरोमणिपण्डितश्री१०८श्री...सागरजी तच्छिष्यपण्डितशिरोमणि पं. श्री१०८श्री...सागरजी तच्छिष्यपण्डितशिरोमणि पं. श्री१०८श्री...सागरजी तच्छिष्यपण्डितप्रधानपण्डितश्री१०८श्री...सागरजी तच्छिष्यपण्डितप्रधानपण्डितश्री१०८श्री...सागरजी तच्छिष्यपण्डितप्रवर...सागरजी तच्छिष्यपं...लेखि । भग्नपृष्टिकटिग्रीवास्तप्तवर्णरधो(?)मुखं कष्टेन लिखितं शास्त्रं यत्नेन परिपालयेत् ॥१॥" इति दृश्यते ॥

             आसीद् वीरविभोवि(वि) भोद्भरभृतः, स्थानेऽवदानस्थिरः,

             स्थाने लब्ध्युपलब्धिमान् गणधरः, स्वामी सुधर्मोदयी । 

             तद्वंशे वशिनोऽग्र्यमौक्तिकसमा, मान्या मुनिश्रेयसां,

             जाताः सूरय ‘आर्यरक्षित' इति ख्याताः क्षितावक्षताः ॥ १ ॥ (शार्दूल०)

            ये क्षेत्रेऽत्र कलौ निरस्तकुहना[:] स्वात्मार्थिनो नाग्रहाः,

            सिद्धान्तादवबुद्धय शुद्धपरमार्थं ख्यापयन्तोऽक्षरम् । 

            कुर्वन्तश्च तपो वपुष्यपि निरापेक्षा विपक्षक्षय 

            क्षेपिष्टा विधिपक्षमुख्यबिरुदं, प्रापुः प्रतापोत्कटाः ॥ २ ॥ (शार्दूल०)

            तत्पट्टानुक्रमेऽभूत् सुविहितमहितः शासनौन्नत्यकारी,

            विद्यासिद्धः प्रसिद्धोऽवनिधवनिवहैर्वन्दितांहि महौजाः ।       

            तत्तच्चञ्चच्चरित्रौर्धवलितभुवनो वर्ण्य लावण्यपूर्णः,

            सूरिः श्रीमेरुतुङ्गः प्रवरपरिकरोद्भासिताभ्यासदेवाः(-व:) ॥ ३ ॥ (स्रग्धरा)

तदन्तवनिविश्रुताः श्रुतसरस्वदन्तस्पृशः, प्रशान्तमनसः सदा सदवधानधन्ययः । सुशिष्टजनसेविताः प्रकटदेवताधिष्ठता, बभूवुरतिविन्दवो गुणनिधानसूरीन्दवः ॥४॥(पृथ्वी)

            तत्पट्टाम्भोजभास्वद्रविरचितप्रवाक् सत्क्रियोद्धारकर्ता,            

            प्रेष्टव्युत्पन्नपर्षत्धृतधृतिद्रढिमा दानशौण्डः प्रकाण्डः ।           

           व्योदव्युग्राहिमेधामुषिमुखरमुखम्लानिकृत् साधुसन्धों,

           ध्याप्तोक्तिव्यक्तभक्तिः समजनि शमवान् सूरिराट् धर्ममूर्तिः ॥ ५ ॥ (स्रग्धरा)

           तैः स्वस्थानाभिषिक्ताः क्षितितलतिलकोः ग्रन्थगूढार्थसार्थो 

           द्गातारस्तारवाचा प्रसरकरधुतध्वान्तधाराप्रचाराः.                   

           प्राज्यप्रौढप्रतिष्ठाप्रभृतिसुकृतसंसाक्षिणः क्षान्तिमन्तः,    

           श्रीकल्याणाब्धिसूरीश्वरवरगुरवो ज्योग् युगाम्याः जयन्ति ॥ ६ ॥ (स्रग्धरा)

१. '-माः' इति५ ॥ २. -दै-' इति५॥ ३ साध्वी सन्धा यस्य सः ॥ ४ धी-धीग्राह्या आप्तोक्तिः, तत्र व्यक्ता भक्तिः यस्य सः ॥ ५ -लिका' इति४॥ ६ -रि-' इति५। ७ '-क-' इति५ ॥

            इतश्च 

           शिष्यां श्रीगुणसेवधेर्गणपते:, ये गच्छधूर्धारणे,

           दध्रुः सर्वधुरीणतां धुरि सतां, स्तुत्याः स्थितिस्थापकाः । 

           स वक्तुर्गणनायका अपि वचो, येषां सतीर्थ्यत्वतो,

           भास्वन्तो भुवि वाचकास्समभवन, श्रीपुण्यचन्द्राह्वयाः ॥७॥ (शार्दूल०)

           तच्छिष्याः क्षमवाचकाग्रिमतमा, माणिक्यचन्द्रास्ततो,

           गीतार्था गणिसम्मतायतिततेस्तथ्यक्रियाकारकाः 

           धीराः स्वध्वनिवाचकाः विनयतश्चन्द्राभिधास्सन्ति तत्,

           तच्छिष्या रविचन्द्रपण्डितवरो जज्ञे गुणग्रामणीः ॥ ८॥ (शार्दूल०)

           तद्दीक्षितो वाचकदेवसागरोऽहं लब्धवान् ज्ञानलवं गुरोस्तथों । 

           श्रीनाममालां प्रभुहेमनिर्मितां, प्रतीय तालीं समवाङ्मयौकस : ॥९॥ (इन्द्रवंशा)

           वर्षे षड्वसुतर्कनिक्पतिमिते( १६८६), हाल्लारदेशे नृपे,

           लाखाख्ये सति भव्यनव्यनगरे, चैत्यावलीशालिनि । 

           लक्ष्मीचन्द्रबुधस्य मद्गुरुगुरुभ्रातुर्जयाब्धेर्मुनेः             

           शिष्यस्योत्तमचन्द्रशिष्यसहजस्यात्यन्तनिर्बन्धतः ॥ १०॥ (शार्दूल०)

           सूत्रैः पाणिनिसूत्रितैर्बहुविधग्रन्थांश्च सङ्ख्यावतः,

           साक्षीकृत्य यथामति व्यरचयं, व्युत्पत्तिरत्नाकरम् । 

           छाद्मस्थ्याल्लिखितं यदत्र वितथं स्यात् सूरिभिस्सूरतैः .

           संशोध्यं करुणां विधाय मयि तन्मात्सर्यमुत्सार्य च ॥ ११॥ (शार्दूल०)

                                                                          त्रिभिर्विशेषिकम् ॥ 

              असौ सूर्येन्द्वक्षोभंगणखरसारीन् परिणयन्,

              दिशा सार्धं कालेऽम्बरमरकताष्टापदपदे 

              न यावत् प्रक्रीडन्नुपरमति तावद् बुधजनै 

              रधीयाना वृत्तिर्जगति गतदोषा विजयताम् ॥१२॥ (शिखरिणी)

             ॥ इति श्रीव्युत्पत्तिरत्नाकरग्रन्थः समाप्तः ॥ 

                   ॥ ग्रन्थाग्रम्-१८००० प्रमाणम् ॥ 

                             ॥ शुभं भवतु ॥ 

१. शासितुं योग्याम् ॥ २. सेवधिः निधिः निधानम् , श्रीगुणनिधानसूरेः ॥ ३ स्वनामध्वनिवाचकाः विनयवन्तः ॥ ४ '-ष्याभृत्' इति५॥ ५ '-त:' इति५ ॥ ६ ताली 'कूची' इति भाषान्तरम् ॥ ७ सर्ववाङ्मयगृहस्य ॥ ८. '-नी' इति५॥ ९. अनेकान् ॥ १०. दयालुभिः ॥ ११. 'सूर्यो-' इति४॥ १२. इतोऽग्रे ५प्रतौ- "संवत् १८०९ वर्षे मिती माह सुदि १३ इदं पुस्तिका पण्डित मयाचंद लिखतम्, श्रीवीकानेरमध्ये ॥ श्रीः॥" इति दृश्यते ॥

                                  ॥ अथाऽस्य प्रशस्तिः ॥ 

                                           (२ प्रतिपाठः)

                       श्रीवीरक्रम आर्यरक्षितगुरुः सन्मार्गसंस्थापक 

                       स्तत्पट्टे जयसिंहसूरिरभवच्छ्रीधर्मघोषस्ततः । 

                       तत्पट्टेऽथ महेन्द्रसिंहसुगुरुः सुरीन्द्रसिंहप्रभ         

                      स्तत्पट्टेऽजितसिंहसूरिरभवद् देवेन्द्रसिंहस्ततः ॥ १॥ (शार्दूल०)     

                      श्रीधर्मप्रभसूरिसिंहतिलक श्रीमन्महेन्द्रप्रभा 

                      स्तेभ्यः साधुपमेरुतुङ्ग सुगुरुहँ सोपमस्तत्पदे 

                      श्रीमच्छ्रीजयकीर्तिसूरिरभवत् तस्माज्जयात् केसरी,                

                      श्रीसिद्धान्तसमुद्रसूरिरमुतः श्रीभावसिन्धुर्गुरुः ॥ २ ॥ (शार्दूल०)

                      सूरिः श्रीगुणसेवधिः समभवत् प्राज्यप्रतापोदय                    

                      स्तत्पट्टाम्बुजराजहंससदृशः सूरीश्वरानुत्तरः 

                      संसाराम्बुधिपारलम्भनमहाबेडोपमः सद्गुणः,

                      शास्ता - सूरिशिरोवतंसकनिभः श्रीधर्ममूर्तिर्गुरुः ॥ ३॥ (शार्दूल०)

                             तत्पट्टपूर्वगिरिराजशिरःपतङ्गाः,

                             श्रीजैनशासनमहोन्नतिकारतन्त्राः 

                             निःशेषसाधुगुणसूरिशिरोवतंसाः,

                             श्रीक्षेमसागरजगद्गुरवो जयन्ति ॥ ४ ॥ (वसन्त०)        

                    भास्वद्गुणनिधानानां, प्रस्तुतानां मनीषिणाम् 

                    शिष्या हि पुण्यचन्द्राह्वा, वाचकाः शोभिरे शुभाः ॥ ५ ॥ (अनुष्टुप्)

                    तेषां माणिक्यचन्द्राख्यः, शिष्योऽभूद् वाचकाग्रणी:            

                    श्रीमद्विनयचन्द्राह्वस्तिच्छिष्यो रविचन्द्रकः ॥ ६ ॥ (अनुष्टुप्)

                    तत्पादपङ्कजासक्तद्विरेफो देवसागरः 

                    एनां वृत्तिं शुभां चक्रे, शिष्यवर्गप्रसत्तये ॥ ७ ॥ (अनुष्टुप्)              

                    संवद्रसाष्टषट्चन्द्रै१६८६र्मिते वर्षे स(श)रदृतौ 

                    आश्विनार्जुनसप्तम्यां, स्तम्भतीर्थाभिधे पुरि ॥ ८॥ (अनुष्टुप्) युग्मम् ॥              

                    विलोक्य विविधान् ग्रन्थान् , पाणिनिप्रवरोक्तिभिः । 

                   निर्मितेयं मया टीका, लक्ष्मीचन्द्रवराग्रहात् ॥ ९ ॥ (अनुष्टुप्)

                   असूयारहितैः सद्भिः, परोपकृतिनिष्ठितैः 

                   शोधनीया प्रयत्नेन, बुद्धिव(म)द्भिः कृपापरैः ॥ १०॥ (अनुष्टुप्)

                   अनाभोगात् तथा भ्रान्त्या. लिखितं मयकाऽनृतम् ।। 

                   न्यूनाधिकं च यत्किञ्चित् , क्षन्तव्यं विबुधैश्च तत् ॥ ११॥ (अनुष्टुप्)

                                      ॥ इति प्रशस्तिः ॥ 

१. इतोऽग्रे २प्रतौ-"श्रीश्रेयश्चाऽस्तु, सं-१८७९ना वर्षे, शाके १७४५ प्रवर्तमान्यै प्रथमचैत्रविद १० शनौ रात्रगत घटी ४ समे सम्पूर्णम् ॥ श्रीभुजनगरे चतुर्माशकृतं लिंखतं मुनि मोहनसुंदर श्रीचिंतामणपार्श्वनाथप्रशादात् ॥ श्रीरस्तु ॥ कल्याणमस्तु ॥श्री ॥श्री ॥ श्री ॥ श्री ॥ छ ॥” इति दृश्यते ॥