सातिसारोऽतिसारकी । 

           १ अतिसारोऽतिपुरीषनिसर्गः, सह अतिसारेण वर्तते सातिसारः । २ अतिसारोऽत्यस्य अतिसारकी । एकदेश विकृतस्यानन्यत्वादतिसारशब्दादपि 'वातातीसाराभ्यां कुक् च' ५।२।१२९॥ इतीनिकुकौ। अतीसारक्यपि। द्वे अतिसाररोगिणः॥ 

वातकी वातरोगी स्यात् 

           १ वातोऽस्यास्ति वातकी । 'वातातीसाराभ्यां कुक् च'५।२।१२९॥ इति कुकौ । २ वातरोगोऽस्यास्ति वात रोगी । द्वे वातरोगिणः ॥ 

                                                                      श्रेष्मलः श्रेष्मणः कफी ॥४६०॥  

           १ श्रेष्माऽस्त्यस्य श्रेष्मलः । 'सिध्मादिभ्यश्च'५।२। ९७॥ इति लः । २ पामादित्वान्नप्रत्यये णत्वे च श्रेष्मणः। ३ कफोऽस्यास्ति कफी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ त्रीणि कफरोगिणः ॥४६०॥ 

क्लिन्ननेत्रे चिल्लचुल्लौ पिल्लः 

           १ क्लिन्नं नेत्रं यस्य स क्लिन्ननेत्रः । क्लिन्नं च तन्नेत्रं चेति कर्मधारयो वा, तत्र। २-४ क्लिनं चक्षुः चिल्लम्, चुल्लम्, पिल्लम् । 'क्लिन्नस्य चिल्लचुल्लपिल्लाश्चक्षुषी '(वा 

५।२॥३३॥)वक्तव्यात् साधवः । एते क्लिन्ननेत्रे पुरुषे क्लिन्ने 

२०   नेत्रेऽपि च वर्तन्ते । नेत्रे वर्तमानाः क्लीबलिङ्गाः, पुरुषे वर्तमानाः पुंसि । चत्वारि क्लिन्ननेत्रस्य । 'चीपडी आंखि' इति भाषा ॥ 

                                                                                       अथाऽर्शोयुगसः । 

           १ 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्तेर्गुणः शुट च'(उणा २४५)इति असुन्प्रत्ययः, शुडागमश्च । अर्शसा युज्यते अर्शो युक् । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), विप् । २ अर्शोऽस्यास्ति अर्शसः । 'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७॥ । द्वे अर्शरोगिणः॥ 

मूर्च्छिते मूर्त्तमूर्छालौ 

           १ मूर्छा सञ्जाताऽस्य मूर्च्छितः । तदस्य सञ्जा 

३०   तम्-'५।२।३६॥ इतीतच्, तत्र। २ मूर्च्छति स्म मूर्तः। 'मूर्छा 

मोहसमुच्छ्राययोः'(भ्वा.प.से.), निष्ठा, 'आदितश्च'७।२।१६॥ इतीटप्रतिषेधः, 'राल्लोप:'३।४।२१ ॥ इति छकारलोपः, 'न ध्याख्यापृ(पृ)मूर्छिमदाम्'८।२।५७॥ इति नत्वाभावः । ३ मूर्छाऽस्यास्ति मूर्छाल: । 'प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम्' ५।२।९५॥ इति लच् । “सिध्मादिषु 'क्षुद्रजन्तूपतापाच्च' (गणसू-५।२।९७॥)इति लन् (लच्)"[ ]इति मिश्राः। इन्द्रियमनोवैकल्यं मूर्छा । यदात्रेयः 

    "रुणद्धि नाटिकाद्वारं तेन चित्तं विमूर्च्छति । 

     संज्ञानाशो भवेत् तीव्र निश्चेता जायते नरः ॥१॥ 

     पतेच्च काष्ठवत्तूर्णं मदो मूर्छा निगद्यते ॥" [ ]इति 

४०   "मूर्च्छितं मोहसंप्राप्ते सोच्छ्रयेऽपि दृढेऽपि च"[विश्वलोचन कोशः, तान्तवर्गः, श्रो-१५०]इति श्रीधरः। त्रीणि मूर्छितस्य॥ 

                                                                      सिध्मलस्तु किलासिनि ॥४६१॥ 

           १ सिध्म अस्यास्ति सिध्मलः। 'सिध्मादिभ्यश्च ५।२। ९७॥ इति लच्। २ किलासं सिध्म, तद्योगात् किलासी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥इतीनिः, तत्र । द्वे सिध्मलस्यं ॥४६१॥ 

पित्तं मायुः 

           १ पतति स्रंसते पित्तम् । पृषोदरादिः । अपिददाति रोगानिति पित्तम्। बाहुलकाद् "जतन्तात् सूतरपलितोष्टा :(जर्त तातसूरतपलितलोष्टा:)"(कातन्त्रोणा-२।१३०॥)इति बाहुलकात् 

५०   कर्तरि क्तः, अप्यकारस्य वष्टीत्यादिना लोपः, 'अच उप सर्गात्तः'७।४।४७॥ इति दाजस्तकारादेशः। २ मिनोति प्रक्षिपति मलान् मायुः, पुंसि। 'डुमिञ् प्रक्षेपणे'(स्वा.उ.अ.), 'कृवा पाजि-'(उणा-१)इत्यण। द्वे पित्तस्य। शेषश्चात्र-"पित्ते पलाग्निः पेललज्वरः स्यादग्निरेचकः"[शेषनाममाला३।१०६॥] ॥ 

            कफः श्रेष्मा बलाशः स्नेहभूः खटः । 

          १ केन जलेन स्फीतिर्वृद्धिरस्य कफः । पृषोदरादिः। कं शिरः फणति गच्छति वा। फण गतौ'(भ्वा.प.से.), अन्ये भ्योऽपि'(वा-३।२।१०१॥)इति डः। २ शृिष्यति मांसादिना श्रेष्मा । 'qिष्(शुिष) आलिङ्गने'(दि.प.अ.), '-मनिन् '

६०   (उणा-५८४)इति मनिन् । 'श्रिषु श्रूिषु प्रषु प्लुषु दाहे'(भ्वा. प.से.)अस्माद् वा मनिन् । श्रेष्माणौ, श्रेष्माणः इत्यादि । ३ बलमश्नाति बलाशः । 'अश्(अश) भोजने'(त्र्या.प.से.),

१. तुलनीयोऽमरकोषः २६५९॥ २. '-स्तीति' इति २॥ ३. 'क्लिन्नस्य चिल् पिल् लश्चास्य चक्षुषी' इति, 'चुल् च' इति च वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ४. 'छकारस्य लोपः' इति३॥ ५. '-छेते' इति२॥ ६. 'पित्ते च' इति३॥ ७. १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥ ८. अस्योपरि २प्रतौ 'कोलीया' इति दृश्यते ॥ ९. 'सूतरतपलि-' इति१.२॥ १०. 'वष्टि भागुरिरल्लोपः' इत्यादिकारिकया ॥ ११. '-निति' इति ३ ॥ १२. 'पललः' इति ३॥ १३. 'शृिष्यते' इति ३॥ १४. '-मन्' इति २ ॥

पचाद्यच् । ४ स्नेहाद् भवति स्नेहभूः । विप् । ५ खटति खटः। 'खट काङ्क्षायाम्'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । पञ्च कफ स्य । “सिहानकः खेट:''[शेषनाममाला३।१०७॥] शैषिके ||

रोगो रुंजा रुंगातको मान्द्यं व्याधिरपाटवम् ॥४६२॥ 

आम आमय आँकल्पमुपतापो गंदः समाः । 

           १ रुजति रोगः । 'रुजी रोगे '(तु.प.अ.), 'पदरुजि विशस्पर्शो (पदरुजविशस्पृशो) घञ्'३।३।१६॥ इति कर्तरि घञ् 'चजोः कु घिण्ण्यतोः ७।३१५२॥ इति कुत्वम्। २ रुज्यतेऽनया रुजा। 'रुजी रोगे '(तु.प.अ.), भिदादेराकृतिगणत्वादङ् । ३ 

१०   रुजति देहं रुक्, स्त्रीलिङ्गौ । 'रुजो भङ्गे'(तु.प.अ.), 'क्विप्-'३।२।७६ ॥ इति क्विप्। ४ आतङ्कत्यनेन आतङ्कः। तकि कृच्छ्रजीवने'(भ्वा.प.से.), घञ् । ५ मन्दस्य भावो मान्द्यम् । ६ विविधा आधयो मन:पीडा अस्माद् व्याधिः । “विविधान् यः करोत्याधीन् व्याधिः, स हि निरुच्यते"[]इति वाचस्पतिः। विशेषेणाधीयते स्थाप्यते कुपथ्यैरिति वा । 'डुधाञ् धारणादौ' (जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घो: कि:'३।३।९२॥ । ७ न पाटवम् अपाटवम् ॥४६२॥ ८ आमयति रुजति आमः । 'अम रोगे' (चु.उ.से.), चुरादिः, पचाद्यच्। अमनं वा। भावे'३।३।१८ ॥ घञ् । “अमोऽपि''[ ]इति शब्दप्रभेदः । ९ आ समन्ताद् 

२०   मीनाति हिनस्ति देहम् आमयः । 'मी हिंसायाम्'(त्र्या.उ.अ.), पचाद्यच् । यद्वा आमयति । 'अम्(अम) रोगे'(चु.उ.से.), ण्यन्तात् पचाद्यचि 'क्यस्य विभाषा'६।४।५०॥ इत्यतो विभाषा ग्रहणस्य व्यवस्थितविभाषात्वाद् [न] णिलोपः, संज्ञापूर्वका नित्यवात् []इत्यन्यः । १० अकलस्य भाव आकल्यम् । ११ उपतापयति देहमनसी उपतापः । 'तप सन्तापे'(भ्वा. प.अ.), णिजन्तः, पचाद्यच् । करणे वा घञ् । १२ गदति व्यनक्ति व्यथां गदः। 'गद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । सामान्येन द्वादश रोगस्य ॥ 

           अथ विशेषत आह 

३०   क्षयः शोषो राजयक्ष्मा यक्ष्मा 

           १ क्षीयते शरीरमनेन क्षयः । 'क्षि क्षये'(भ्वा. प.अ.), ‘एरच्'३।३।५६॥ । क्षीयतेऽस्माद्वा । 'पुंसि संज्ञा याम्-'३।३।११८॥ इति घः । २ शोषयति रसादिधातून् शोषः । 'शुष शोषणे'(दि.प.अ.), णिजन्तः, ततोऽच् । ३ यक्ष्यते पूज्यते रोगराजत्वाद् यक्ष्मा। 'यक्ष पूजायाम्'(चु. उ.से.), '-मनिन् '(उणा-५८४) । राजा चासौ यक्ष्मा च राजयक्ष्मा । यक्ष्यते पूज्यते रोगराजत्वाद् यक्ष्मा, पुंसि। 'यक्ष पूजायाम्'(चु.उ.से), '-मनिन् '(उणा-५८४)। "जक्ष भक्षह सनयोः'(अ.प.से.)इत्यतो मनिनि जक्ष्मा"["]इति पुरुषो त्तम: । चत्वारि क्षयनस्य ॥ 

४०                                                                        अथ क्षुत् क्षुतं क्षवः ॥४६३॥  

           १ क्षवणं क्षुत्, स्त्रीलिङ्गः। 'टुक्षु शब्दे'(अ.प.से.), सम्पदादित्वात् क्विप्, 'हुस्वस्य पिति-'६।१७१॥ इति तुक्। २ सूयते स्म क्षुतम् । भावे निष्ठा । ३ सूयते क्षवः। 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ इत्यप् । त्रीणि छिक्कायाः । 'छिक्का'

देश्याम् ॥४६३॥ 

कासस्तु क्षवथुः 

           १ कास्यते कुत्सितशब्दः क्रियतेऽनेन कासः, दन्त्यसः । 'कासृ शब्दकुत्सायाम्'(भ्वा.आ.से.), 'हलश्च' ३।३।१२१ ॥इति घञ् । कासयतीति पचाद्यच् वा । तालव्य-

५०   शकारवानपि । “शालूककाशशल्लक्यः"[ ]इति द्विशकारे ताल व्यभेदात् । “वाराणस्यां भवेत् काशी क्षवथौ ना तृणेऽस्त्रि-याम्"[]इति तालव्यान्तेषु रभसः । २ क्षौत्यनेन क्षवथुः, पुंसि । 'टुक्षु शब्दे'(अ.प.से.), 'ट्वितोऽथुच्'३।३।८९॥ । द्वे 'ऊध्रर्स' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                        पामा खसः कच्छूर्विचर्चिका । 

           १ पान्त्यस्मादात्मानं पामा । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), '-मनिन्'(उणा-५८४) । स्त्रियाम् पामानौ, पामानः इति, ङीषभावे । 'डाबुभ्याम्-'४।१।१३॥ इति डापि पामे, पामाः 

१. शिवानकः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ २. 'रुजो भङ्गे' इति स्वामिमैत्रेयसायणाः ॥ ३. 'ह' इति१.२.४॥ ४. द्र. स्वोपज्ञटीका ३।४६२ ॥, पृ.१०६॥ ५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'व्याधिः' इति दृश्यते ॥ ६. 'आमनं' इति १॥ ७. 'अम आमः प्रकीर्तितः' इति शब्दभेदप्रकाशे, श्रो-२॥ ८. '-द्यच्' इति२.३।। ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३०९, पृ.३८६॥ १०. 'व्यथा' इति२॥ ११. 'यक्षते' इति२ ॥ १२. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वा' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३०९, पृ.३८६॥, तत्र 'भक्ष-' इत्यस्य स्थाने 'भक्षण-' इति दृश्यते ॥ १४. अत्र ४प्रतौ "ऽत्तीति मनिप्रत्यये यक्ष्मोपि" इत्येका टिप्पणी दृश्यते ॥ १५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'शब्दं' इति दृश्यते॥ १६. इतोऽग्रे १प्रतौ 'त्रीणि छिक्कायाः' इति दृश्यते ॥ १७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३१०, पृ.३८७॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३१०, पृ.३८७ ॥, रामाश्रमी २६५२॥, पृ.२८२॥ १९. 'उध्र-' इति३॥ २०. 'पात्य-' इति४॥ २१. 'मनः' ४१११॥ इति स्त्रियां ङीषभावे ॥

इत्यादि गङ्गावत् । क्लीबे पाम, पामनी, पामानि इत्यादि । "कच्छ्वां [तु] पाम पामा विचर्चिका''[अमरकोषः २।६। ५३॥] इत्यमरः । २ खनति त्वचमिति खसः । 'खन खनने' (भ्वा.उ.से.), बाहुलकादसप्रत्यये निपात्यते । ३ कषति हिनस्ति शरीरं कच्छूः, स्त्रीलिङ्गः । 'कष हिंसायाम्'(भ्वा. प.से.), 'कषेश्छ च'(उणा-८४) इत्यूप्रत्ययः, छोऽन्तादेशश्च। ४ विरुद्धं विचर्च्यते शब्दयते विचर्चिका । 'चर्च अध्ययने' (चु.उ.से.), 'रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम्'३।३।१०८॥इति ण्वुल्। 

चत्वारि पाम्नः ॥ 

१०   कण्डूः कण्डूयनं खजूः कण्डूया 

           १ कण्डूयते कण्डूः । 'कण्डूञ् गात्रविघर्षणे' (कण्ड्वादिः), ['कण्ड्वादिभ्यो यक्'३।१।२७॥], भावे विप्, [अतो लोप:'६।४।४८॥ इत्यल्लोपः'], 'लोपो व्योर्वलि' ६।१।६६॥ । २ ल्युटि कण्डूयनम् । ३ खर्जति व्यथते खर्जूः, स्त्रीलिङ्गः । खर्जति मार्टि सुखमिति वा खर्जूः। 'खर्ज व्यथने मार्जने च'(भ्वा.प.से.), 'कृषिचमि-'(उणा ८१)इत्यूः । ४ कण्ड्वादियगन्ताद् ‘अ:(अ) प्रत्ययात्'३।३। १०२॥इत्यप्रत्यये कण्डूया । न्यासः कण्डूतिरपि । चत्वारि 'खाजि' इति ख्यातायाः ॥ 

२०                                                                            अथ क्षतं व्रणः ॥४६४॥ अरुरीम क्षणनुश्च 

           १ क्षण्यते स्म क्षतम् । 'क्षण(क्षणु) हिंसायाम्' (त.उ.से.), निष्ठा, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति ण्लोपः । २ व्रणयति व्रणः, पुंक्ली. । 'व्रण गात्रविचूर्णने'(चु.उ.से.), चौरादिकोऽदन्तः, ततोऽच् ॥४६४॥ ३ इयर्ति व्यथामनेन अरुः, क्लीबे। 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'धनर्तिचक्षिवपि-' ( )इत्युस् । अरुषी, अरूंषि इत्यादि । ४ ईरयत्यङ्गम् ईर्मम् । 'ईर गतिकम्पनयोः'(अ.आ.से.), बाहुलकाद् 'अर्तिस्तुसुहु-'

(उणा-१३७)इत्यादिना मन् । वैजयन्तीकारस्तु-"व्रणोऽ 

३०  पीर्मोऽपि न स्त्रियाम्"[वैजन्तीकोष:३।७।२१७॥]इति पुंस्य प्याह । ५ क्षण्यते क्षणनुः, पुंसि । 'क्षणु हिंसायाम्' (त.उ.से.), अनुप्रत्ययः। पञ्च व्रणस्य। 'चांदी ' इति भाषा॥ 

                                                                                    रूढवणपदं किणः । 

             १ रूढवणानां पदं स्थानं रूढवणपदम् । कणत्यनेन किणः, पुंक्ली.। 'कण आस्विरे'( ), पृषोदरादित्वाद् धातो रस्येत्वम् । 'किण गतौ'( ), सौत्रो वा, तत 'इगुपध-' ३।१।१३५॥ इति कः । एकं रूढव्रणस्थानस्य॑ ॥ 

श्रीपदं पादवल्मीकः 

             १ सृिष्टं पदं येन श्रीपदम्, पृषोदरादिः । २ पादे वल्मीक इव पादवल्मीकः, पुंक्ली. । द्वे 'कीडी नगरुं 

४०   राफु' इति वा ख्यातस्य ॥ 

                                                                      पादस्फोटो विपादिका ॥४६५॥ 

            १ पादस्य स्फोटनं विशरणं पादस्फोटः । 'स्फुट भेदने'(चु.उ.से.), घञ्। पादौ स्फोटयतीति, 'कर्मण्यण्-' ३।२।१॥ वा । २ विरुद्धं पद्यते गम्यतेऽनया विपादिका । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), 'रोगाख्यायां ण्वुल्-'३।३।१०८॥, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४॥ इतीत्वम् । द्वे 'व्याऊ' इति ख्यातायाः ॥४६५॥ 

स्फोटकः पिटको गण्डः 

            १ स्फोट[य]ति स्फोट: । 'स्फुट भेदने'(चु.उ.से.), पचाद्यच्,

५०   ततः कन् [स्फोटकः] । विरुद्धः स्फोटो विशरणमस्मात्, 'स्फुटिर् विशरणे'(भ्वा.प.से.), घनि विस्फोटोऽपि। २ पिटति (पेटति) संहतो भवति पिटकः, त्रिलिङ्गः । 'पिट शब्द सङ्घातयोः (भ्वा.प.से.), कृत्रादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा ७१३), औणादिकत्वाद् गुणाभावः । क्वुनित्येके । स्त्रियां पिटका, क्षिपकादित्वात् 'प्रत्य स्थात्-७३४४॥ इतीत्वाभावः, पवर्गप्रथमादिः । “विस्फोटा विटका स्त्रियाम्"[] इत्यमरमालायां वकारादिरपि । ३ गच्छति विकारं गण्डः । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'जमन्ताड्डः'(उणा-१११) । त्रीणि 'फोडा' इति ख्यातस्य ॥ 

६०   

१. 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ २. १प्रतौ नास्ति, 'स्त्री' इति ४॥ ३. 'कण्डूङ् गात्रविकर्षणे' इति१.२.३॥ ४. 'क्यप्' इति४॥ ५. 'ल्युट्' इति ३, 'ल्युटिः' इति४॥ ६. इतोऽग्रे १.२.४प्रतिषु 'इति' इति दृश्यते ॥ ७. 'इत्यादि' इति २॥ ८. 'णलोपः' इति ३॥ ९. उणादिगणे 'अतिप्रवपियजि-'(उणा-२७४)इति दृश्यते ॥ १०. 'स्त्रियौ' इति वैजयन्तीकोष, ३७।२१७॥, पृ.८८॥ ११. 'अतु-' इति१.२.३॥ १२. 'चांडी' इति३॥ १३. '-व्रणपदस्था-' इति४॥ १४. 'नगरूं' इति २॥ १५. 'व्याख्या-' इति ३॥ १६. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।५२॥ १७. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६।५३॥, पृ.३१२॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३११, पृ.३९० ॥, रामाश्रमी २।६।५३ ।।, पृ.२८३ ॥

 पृष्ठग्रन्थिः पुनर्गडुः । 

            १ पृष्ठे ग्रन्थिः पृष्ठग्रन्थिः । २ गडति वैरूप्यं सिञ्चति गडुः । 'गड सेचने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'मृ(शृ) स्वृस्निहि-'(उणा-१०)इत्युः, पुंसि । द्वे पृष्ठग्रन्थेः ॥ श्वित्रं स्यात् पाण्डुरं कुष्ठम् 

            १ श्वेतते श्वित्रम् । 'श्विताङ् वर्णे'(भ्वा.आ.से.), 'स्फायितञ्चिवञ्चि-'(उणा-१७०)इत्यादिना रक् । २ पाण्डुरम् श्वेतम् । ३ कुष्णात्यङ्ग कुष्ठम्, पुंक्ली. । 'कुष नि:कर्षे' (व्या.प.से.), 'हनिकुषिनीरमिकाशिभ्यः क्थ:(क्थन्) '(उणा 

१०   १५९) । त्रीणि श्वेतकुष्ठस्य ॥ 

                                                                       केशनं त्विन्द्रलुप्तकम् ॥४६६॥ 

           १ केशान् हन्ति केशनम्। 'हन्(हन) हिंसागत्योः' (अ.प.अ.), 'अमनुष्यकर्तृके च'३।२।५३॥ इति कर्मणि टक् । २ इन्द्रेण लुप्यते स्म इन्द्रलुप्तम् । 'लुप्लु छेदने' (तु.उ.अ.), निष्ठा, ततः स्वार्थे कन् । द्वे 'खरजूआ' इति ख्यातस्य ॥४६६॥ 

सिध्म किलासं त्वक्पुष्पं सिध्मम् 

           १ सेधति स्म सिध्म, क्लीबे । “षिधु गत्याम्' (भ्वा.प.से.), पामादित्वान्मनिन्। “बाहुलकान्मन् "[मा. धातु 

२०   वृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३९]इति माधवः । २ किलति श्वेतते किलासम्। 'किल श्वैत्यक्रीडनयोः (तु.प.से.), 'किले: कित्' (हैमोणा-५७५)इत्यासः । ३ त्वचः पुष्पमिव त्वक्पुष्पम्। "पादस्फोटोऽथ त्वक्पुष्पा किलासं सिध्मनीति वा" []इति रभसः । ४ सिध्यति सिध्मम् । बाहुलकान्मः, अदन्तोऽयम्, क्लीबलिङ्गः । “सिध्मं शुष्मं कुट्टिमं युग्मं क्लोमम्'["]इति मकारोपधेष्वरुणात् । चत्वारि 'दभूत' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                कोठस्तु मण्डलम् । 

           १ कोठयति छेदयति अङ्ग कोठः । 'कुठ छेदने' (), सौत्रः, ततोऽच् । कुठ्यते शब्दयते वा । 'कुठ शब्दे' ( ), घञ् । २ मण्डलाकृतित्वाद् मण्डलम्, त्रिलिङ्गः । 

३०   इवार्थे कनि मण्डलकमपि । द्वे मण्डलनाम्नः कुष्ठभेदस्य ॥ 

गलगण्डो गण्डमालः 

           १ गले गण्डो गलगण्डः । २ गण्डान् स्फोटान् मलते गण्डमालः । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । यद्भोजः 

      "महान्तं शोथमन्यं वा हनुमन्यांगलाश्रयम् । 

       लम्बन्तं मुष्कवद् दृष्ट्वा गलगण्डं विनिर्दिशेत् ॥१॥"[]। 

द्वावप्येतौ पुंसि । यच्चरकः-"मेदः कफाच्छोणितसञ्चयो यो, गलस्य मध्ये गलगण्ड एकः । स्याद् गण्डमाला, बहुभिस्तु गण्डै: "[चरकसंहिता, चिकित्सास्थानम्, अध्या-१२, थो-

४०   ७८-७९]इति लक्षणभेदाद् गण्डमाला भिन्ना, स्त्रीलिङ्गेऽयम्। द्वे गलगण्डस्य ॥ 

                                                                      रोहिणी तु गलाङ्करः ॥४६७॥ 

           १ रोहयत्यवश्यं रोहिणी । 'रुह प्ररोहे '(भ्वा. प.अ.), आवश्यके णिनिः । २ गलेऽङ्करो गलाङ्करः । द्वे गलाङ्करस्य ॥४६७॥ 

हिक्का हेक्का च हल्लासः 

           १ हिक्कत्यनया हिक्का । 'हिक्क अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा.उ.से.), अच्, टाप् । २ हेगिति कायति हेक्का । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.) । ३ हृदयं लसत्यनेन हासः । 'हृदयस्य 

५०   हल्लेख:'६।३।५० ॥ इति हृदादेशः । त्रीणि 'हिडकी ' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                                  प्रतिश्यायस्तु पीनसः ।     

           १ प्रतिमुहूर्तं श्यायते स्रवति प्रतिश्यायः । 'श्यैङ् 

१. हैममते ङकारानुबन्धः, पाणिनीयमते त्वनावश्यकः ॥ २. 'वर्गे' इति१॥ ३. 'नि:कोषणे' इति ४प्रतेष्टिप्पणी ॥ ४. 'षिध गत्याम्' इति सायणः॥ ५. वस्तुतस्त्विदं विचारणीयम्, पामादित्वान्मनिन्प्रत्ययाविधानात् ॥ ६. 'मनिन्' इति१.३.४॥ ७. 'शैन्य-' इति ३॥, "किल श्वैत्ये । श्वैत्यक्रीडनयोरिति मैत्रेयः" इति सायणः, मा. धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-६०॥ ८. 'सिध्मतीति' इति१॥ ९. 'च' इति ४॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनु श्रो-३११, पृ.३८९ ॥, रामाश्रमी २१६५३ ॥, पृ.२८२॥ द्वयोष्टीकयोः 'त्वक्पुष्पी' इति 'सिध्मली च' इति च दृश्यते ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३११, पृ.३८९॥ १२. '-मत्यं' इति ३॥ १३. '-मत्या-' इति ३॥ १४. चरकसंहितायां-"शोफः कणाच्छोणितसंचयोत्थः । गलस्य पार्श्वे गलगण्ड एकः स्याद् गण्डमाला बहुभिस्तु गण्डैः ॥" इति दृश्यते, चिकित्सास्थानम्, अध्या-१२, शो-७८-७९, पृ.४८९॥ १५. '-लिङ्गोऽयं' इति३॥ १६. 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ १७. 'हेडकी' इति१, 'हेडिकी' इतिर ।। १८. तुलनीयोऽमरकोषः २१६५१॥

गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'श्याव्यधा-'३।१।१४१ ॥इति णः, 'आदेच उपदेशे-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वम्, 'आतो युक्विण्कृतोः' ७।३।३३॥ । 'आतश्चोपसर्गे'३।३।१०६ ॥ इत्यङि प्रतिश्या च। यद्वोपदेव:

      "दोषार्तेऽल्पास्रशुक्रज्वलनबलरुचौ गुल्ममेहप्रतिश्या । 

       हिक्काकासातिसारक्षयतमकगलोरोग्रहेषु ग्रहण्याम् ॥१॥"

' []इति । २ अपिहिता नासिकाऽनेन, 'उपसर्गाच्च'५।४।११९॥ इत्यनेन नसादेशः, वष्टि भागुरिः'[ ]इत्यकारलोपः, 'अन्येषा मपि-'६।३।१३७॥ इति दीर्घः पीनसः । पीनं स्यति अन्तं 

१०   नयतीति वा । 'षोऽन्तकर्मणि'(दि.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । आपीनसोऽपि। “आपीनसः प्रतिश्या स्यात्" []इति रभसः । द्वे ‘पीनस' इति ख्यातस्य ॥ शोथस्तु श्वयथुः शोफे 

            १ शवति विसर्पति शोथः, पुंसि । क्लीबेऽपि वैजयन्ती, यदाह-"शोथोऽस्त्री श्वयथुः शोफे:"[वैजयन्ती कोषः ४।४।१२२ ॥]इति । 'शु गतौ '(भ्वा.प.अ.), 'उषि कुषि-'(उणा-१६१)इति बाहुलकात् थन् । 'यूथादयश्च' (चान्द्रोणा-२५९॥)इति थन् वा । २ श्वयत्यनेन श्वयथुः, पुंसि । 'टुओश्वि गतिवृद्धयोः'(भ्वा.प.से.), 'ट्वितोऽथुच्'

२०  ३।३।८९॥ । ३ शोषं स्फावयति बहुलीकरोति, शोष्यते तीक्ष्णोपायप्रयोगेणेति वा शोफः । पृषोदरादित्वादुभयत्र साधुः, तत्र । त्रीणि शोफस्य । 'सोझउँ' इति भाषा ॥ 

                                                                    दुर्नामाऽर्शो गुदाङ्कुरः ॥४६८॥ 

           १ पापरोगाद् दुर् निन्दितं नामाऽस्य दुर्नाम, क्लीबे। दुर्नाम्नी दुर्नामनी, दुर्नामानि इत्यादि। २ इयर्ति पीडामनेन अर्शः, क्लीबे । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्ते: व्याधौ शुट् च'(उणा ५३५)इत्यसुन् शुडागमश्च, गुणः । ३ गुदस्याङ्कुरो गुदाङ्करः। गुदकीलोऽपि । त्रीणि 'हरस' इति ख्यातस्य ॥४६८॥ 

छौ प्रच्छर्दिका छर्दिवमथुर्वमनं वमिः । 

३०       १ छर्दनं छर्दिः, स्त्रीक्ली. । 'छर्द वमने'(भ्वा. प.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन्, तत्र। २ प्रच्छर्दनं प्रच्छ र्दिका । 'छर्द वमने'(भ्वा.प.से.), 'रोगाख्यायां ण्वुल्-'

३।३।१०८॥ ३ कृणत्ति, छर्दनं [वा] छर्दिः, स्त्रीलिङ्गः । _ 'दिर् दीप्तिदेवनयोः (रु.उ.से.), रुधादिः, 'अर्चिरुचि शुचि-'(उणा-२६५)इति इस् । छर्दिषौ, छर्दिषः इत्यादि । ४ वमनं वमथुः । 'टुवमु उद्गिरणे'(भ्वा.प.से.), 'ट्वितोऽ थुच्'३।३८९॥ । ५ वम्यते वमनम्। 'टुवमु उद्गिरणे'(भ्वा. प.से.), ल्युट् । ६ वमनं वमिः । 'इक् कृष्यादिभ्यः (वा ३।३।१०८॥)इतीक्, स्त्रीलिङ्गोऽयम् । यदमर:-"प्रच्छर्दिका वमिश्च स्त्री"[अमरकोषः२।६।५५] इति । "वमिर्वान्तौ स्त्रि-

४०   याम्'[ ]इति गौडश्च । वान्तिरपि, वमतिश्च । षड् वान्तेः॥ 

गुल्मः स्यादुदरग्रन्थिः 

           १ गलति शरीरं गुल्मः, पुंक्ली. । 'गल अदने' (भ्वा.प.से.), 'गलेरुच्चोपधाया:'( )इति मक् । २ उदरे ग्रन्थिः उदरग्रन्थिः। द्वे उदरग्रन्थेः ॥ 

                                                                            उदावर्तो गुदग्रहः ॥४६९॥ 

           १ उद् ऊर्ध्वमावर्तते वायुरत्र उदावर्तः । २ गुदे ग्रहणं गुदग्रहः । 

        "वातविण्मूत्रजृम्भाश्रुक्षवोद्गारवमीन्द्रियैः । 

         क्षुत्तृष्णोश्छ्वासनिद्राणां धृत्योदावर्तसम्भवः ॥१॥"

५०  [माधवनिदानम्, उदावर्तानाहनिदानम्-२७, श्री-१]इति माधव निदानम् । द्वे कोष्ठबन्धस्य ॥४६९॥ 

गतिर्नाडीव्रणे 

            १ गच्छत्यनया रुधिरं गतिः, स्त्रीलिङ्गः । "गतिं वहन्तीं न शशाक रोद्धम्''[ ]इति प्रयोगात् । २ नाडीयुक्तं व्रणं नाड्यां वा व्रणं नाडीव्रणः, लिङ्गेषु प्रतिपदपाठात् पुंलिङ्ग एव । "नाडीव्रणः पुमान्'[अमरकोषः२।६।५४॥] इत्यमरः, तत्र । यो व्रणः सदा वहति, तस्य द्वे ॥ 

                                                                       ___ वृद्धिः कुरण्डश्चाण्डवर्धने ।   

           १ वर्धते अण्डोऽस्यां वृद्धिः । 'वृधु वर्धने'(भ्वा.

६० 

१. 'गुणः' इति २ ॥ २. '-बले' इति १॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३०९, पृ.३८७॥, रामाश्रमी २६५१॥, पृ.२८२॥ ४. 'शोफे इति४॥ ५. "शोफोऽस्त्री श्वयथुः शोथः" इति वैजयन्तीकोषे, ४।४।१२२ ॥, पृ.१३५॥ ६. 'शु श्रु गतौ' इति स्वाम्येवाह, सायणः 'अपरे पुनः' 'शु इति तालव्यादिमाद्यं पठन्ति" इत्याह ॥ ७. 'शोष्यति' इति३॥ ८. '-पायेन रोगेणेति' इति३॥ ९. 'सोजउ' इति ४, 'सोजो' इति ३॥ १०. 'अर्चिशुचि-' इत्युणादिगणे ॥ ११. १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥ १२. केषाश्चिन्मतेऽयं धातुरुदित्, स्वाम्यादीनां मतेऽनुदिदेव ॥ १३. १प्रतौ नास्ति ॥ १४. 'प्रतिपाद-' इति३॥

प.आ.), अधिकरणे क्तिन् । २ कुत्सितं रमतेऽनेन कुरण्डः। 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), 'मन्ताड्डुः (उणा-१११) । अण्डस्य वर्धनं वृद्धिः अण्डवर्धनम्, तत्र । 

      "अत ऊर्ध्वमण्डवृद्धिदृश्यते भिषजांवर ! । 

        बाल्यान्मातुः पितुर्दोषाज्जायते वृषणानुगा ॥१॥"

[ ]इत्यात्त्रेयः । द्वे अण्डवृद्धः ॥ 

अश्मरी स्यान्मूत्रकृच्छ्रे 

           १ अश्मानं रात्यादत्ते अश्मरी। ‘रा दाने'(अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥, आतो लोपः, गौरादिः । २ 

१०   मूत्रे कृच्छ्रमस्माद् मूत्रकृच्छ्रम्, तत्र । द्वे मूत्रकृच्छ्रस्य । वैद्यशास्त्रेऽनयोर्भेदः 

      "पितृमातृकदोषेणाऽथवा मूत्रनिरोधनात् । 

       अल्पपथ्याऽभिचारैश्च जायते वाऽश्मरीगदः . ॥१॥"  

[ ]इत्यादिदर्शनादश्मरीशब्देन 'पाणहि' इत्युच्यते । मूत्र कृच्छ्रशब्दस्य 'दोषमूत्रा' इति भाषा । यदात्त्रेयः 

      "पित्तप्रकोपनैर्द्रव्यैः कट्वम्ललवणैस्तथा । 

       गौरीस्त्रीसेवनेनाऽपि रक्तं चापि प्रवर्तते ॥२॥ 

       मद्यपानेन चोष्णेन श्रमव्यायामपीडिते ।। 

       पित्तं पक्वाशये प्राप्तं करोति मूत्रकृच्छ्रकम् ॥३॥ 

२०   तेन मूत्रयते कृच्छ्रादुष्णधारा प्रवर्तते । ..

       मूत्रश्रोत्रं च वहति रक्तं चापि प्रवर्तते ॥४॥''

[ ]इति भेदमनाश्रित्योक्तम्, तथापि भेदद्वयं व्याख्येयम् ॥ 

                                                                              प्रमेहो बहुमूत्रता ॥४७०॥ 

           १ प्रमेहयति मूत्रयति प्रमेहः । 'मिह सेचने'(भ्वा. प.अ.), अच् । प्रमेहनं वा । भावे घञ् । मेहोऽपि, दीप प्रदीपवत् । बहुमूत्रस्य भावो बहुमूत्रता । 'तस्य भावस्त्वतलौ' ५।१।११९॥ इति तत्(तल्) । एकं प्रमेहस्य ॥४७०॥ 

आनाहस्तु विबन्धः स्यात् 

           १ आनहनम् आनाहः। 'नह(णह) बन्धने'(दि.

३०  उ.अ.), आङ्पूर्वः, 'भावे'३।३।१८ ॥ घञ्, 'अत उपधायाः' ७।२।११६ ॥ वृद्धिः । २ विबन्धनं विबन्धः । 'बन्ध बन्धने' (व्या.प.अ.), 'भावे'३।३।१८ ॥ घञ् ।। 

"आमं शकृद् वा निचितं क्रमेण भूयो विबद्धं विगुणानिलेन । प्रवर्तमानेन( - मानं न) यथास्वमेनं विकारमानाहमुदाहरन्ति ॥१॥" [माधवनिदानम्, उदावर्तानाहनिदानम्-२७, श्री-१७, (सुश्रुत संहिता, उत्तरतन्त्रम्, अध्या-५६, शो-२०-२१॥)]इति माधव निदानम् । द्वे आनाहस्य । ‘बंध आफरउ ' इति भाषा ॥ 

                                           ग्रहणी रुक् 

           १ गृह्यतेऽनया ग्रहणी । 'गृह्णा(ह्ला)तेरनि:'(उणा ७४५)इत्यनिः, ततो ङीप् । 'कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३॥ 

४०   इति वा ल्युट् । ग्रहणी जाठरोऽग्निः, तच्छैथिल्याद् रुक् ...रोगः । यन्माधवनिदानम् 

      "एकैकशस्सर्वशश्च दोषैरत्यर्थमूर्च्छितैः । 

       सा दुष्टा बहुशो भुक्तमाममेव विमुञ्चति ॥१॥ 

       पक्वं वा सरुजं पूर्ति मुहुर्बद्धं मुहुर्द्रवम् । 

       ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः ॥२॥"

[माधवनिदानम्, ग्रहणीरोगनिदानम्-४, शूो-२-३ ॥, (सुश्रुत संहिता, उत्तरतन्त्रम्, अध्या-४०, लो-१७१-१७२)]इति । एकं सङ्ग्रहणीरोगस्य ॥ 

प्रवाहिका । 

५०        १ प्रकर्षेण वहति स्रवत्यस्या गुदमिति बहुस्रावे प्रवहणं प्रवाहिका । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'रोगाख्यायां ण्वुल, बहुलम्'३।३।१०८॥ । एकं 'मरोडा' इति ख्यातस्य॥ 

व्याधिप्रभेदा विद्रधिभगन्दरज्वरादयः ॥४७१॥ 

.           विद्रधिश्च भगन्दरश्च ज्वरश्चेति द्वन्द्वे विद्रधिभगन्दर ज्वराः, ते आदिर्येषां ते विद्रधिभगन्दरज्वरादयः । व्याधीनां रोगाणां प्रभेदा व्याधिप्रभेदाः । विद्रधिलक्षणं त्वेवं माधव निदाने 

      "त्वग्रक्तमांसमेदांसि प्रदूष्यास्थिसमाश्रितः । 

       पृथग्दोषशतं घोरं जनयत्युच्छ्रितो भृशम् ॥१॥ 

६०   महामूलं सजीवं तं वृत्तं चाऽप्यथवाऽऽयतम् । 

       स विद्रधिरिति ख्यातो विज्ञेयः षड्विधश्च सः ॥२॥"

१. '-वरे' इति४॥ २. '-मदः' इति४॥ ३. 'पणहि' इति ४॥ ४. 'मूर्त्त-' इति४॥ ५. 'द्वयसं' इति१, 'द्वसं' इति४॥ ६. 'तुलनीयोऽमरकोषः २६५५ ॥ ७. '-दीरयन्ति' इति३ ॥ ८. '-रौ' इति ३ ॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः २६५५ ॥ अत्र ग्रन्थकृन्मते ग्रहणीप्रवाहिकयोरैक्यं दृश्यते, टीका कृन्मते भेदो ज्ञायते ॥ १०. 'गृहा-' इति१.२.४॥ ११. 'ग्रहेरनिः' इत्युणादिसूत्रम् ॥ १२. 'डोष्' इति १.२.४ ॥ १३. 'जठ-' इति ३॥ १४. 'पूतं' इति ३ ॥ १५. - श्रावे' इति३॥ १६. 'विद्रधि-' इति १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥

[माधवनिदानम् , विद्रधिनिदानम्-४०, शो-१-२, (सुश्रुत संहिता, निदानस्थानाम्, अध्या-९, शो-४-५)]इति । चरके तु दाहप्रकर्षात् संज्ञा, यथोक्तम्-"स वै शीघ्रविदाहित्वाद् विद्रधीत्यभिधीयते"[चरकसंहिता, सूत्रस्थानम्, अध्या-१७, श्रो-९५] इति । स्त्रीलिङ्गोऽयम् । पुंस्यपि वैजयन्ती, यदाह "विद्रधिर्न षण्''[वैजयन्तीकोषः ४।४।१३७॥] इति । ङीषि विद्रधी, नदीवत् । भगन्दरलक्षणं चेदम् 

       "गुदस्य व्यङ्गुले क्षेत्रे पार्श्वतः पिटकार्तिकृत् । 

        भिन्ना भगन्दरो ज्ञेयः स च पञ्चविधो मतः ॥३॥"

१०   [माधवनिदानम्, भगन्दरनिदानम्-४६, शो-१]इति माधव निदानम्। “गुदबस्तिभगं दरणाद् भगन्दरः"[सुश्रुतसंहिता, निदानस्थानम्, सू-३]इति शुश्रुतो निरुक्तवान्। तथा भोजोऽपि 

      "भगं परिसमन्ताच्च गुदं बस्तिं तथैव च । 

       भगवद् दारयेद् यस्मात् तस्माद् ज्ञेयो भगन्दरः ॥४॥"

[ ]इति । ज्वरयति ज्वरः । 'ज्वर रोगे'(भ्वा.प.से.), अच् । आदिशब्दादर्बुदादयः ॥ दोषज्ञस्तु भिषग् वैद्य आयुर्वेदी चिकित्सकः । 

रोगहार्यगदङ्कारः 

           १ दोषान् वातपित्तश्रूष्मलक्षणान् जानाति दोषज्ञः। 

२०   'ज्ञा अवबोधने'(त्र्या.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः,

'आतो लोप [इटि]च'६।४।६४॥इत्यालोपः । २ भिषज्यते भिषक्। 'भिषज् चिकित्सायाम्,' कण्ड्वादिः, क्विप् । 'भिष् रुग्जये,' सौत्रो वा, 'ऋधिपृथि-'(हैमोणा-८७४)इति किदच। ३ भिषग्विद्यां वेत्ति वैद्यः। 'तदधीते तद्वेद'४।२१५९॥ इत्यण। ४ आयुर्वेत्तीत्यवंशील आयुर्वेदी । 'विद ज्ञाने'(अ.प.से.), 'सुप्यजातौ-'३।२७८ ॥ इति णिनिः । आयुर्वेदिकोऽपि । ५ चिकित्सति रोगिणं चिकित्सकः। 'किति निवासे रोगापनयने, संशये च'(भ्वा.प.से.) 'गुप्तिज्किद्भ्यः -'३।१।५॥ इति सन् , 'सन्यङोः '६।१।९॥ इति द्वित्वम्, 'कुहोश्च:'७।४।६२॥, 'सन्यतः'७।४।७९ ॥ इति इत्त्वम्, ततो ण्वुल् । ६ रोगं हर-

३०   तीत्येवंशीलो रोगहारी । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'सुप्य जातौ-'३।२१७८॥ इति णिनिः । ८ अगदमरोगं प्राणिनं करोति अगदङ्कारः । 'करे सत्यागदस्य'६।३।७० ॥ इति मुम्। सप्त वैद्यस्य ॥ 

                                                                           भेषजं तन्त्रमौषधम् ॥४७२॥ भैषज्यमगदो जायुः 

           १ भिषज्यत्यनेन भेषजम् । 'भिषज् चिकित्सायाम्' (कण्ड्वादिः), अच्, 'अनन्तावसथ-'५।४।२३ ॥ इति निर्देशाद् गुणः। भिषजो वैद्यस्येदमिति वा। 'तस्येदम् ४।३।१३०॥ इत्यण। "भेषं रोगं जयति"["]इति दुर्गः। २ तनोत्यारोग्यं तन्त्रम् । 

४०   'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'गुधृवीपचिवचियमिमनितनिसदि क्षदिभ्यस्त्रन् '(उणा-६०६)। तन्त्र्यत इति वा । (तत्रि कुटु म्बधारणे'(चु.उ.से.), घञ्) । ३ ओषधिरेव औषधम्, पुंक्ली.। 'ओषधेरजातौ'५।४।३७॥ इत्यण् ॥४७२॥ ४ भेषजमेव भैष ज्यम् । 'अनन्तावसथ- '५।४।२३॥ इति स्वार्थे ज्यः । ५ अविद्यमानो गदोऽत्र अगदः। ६ जयति रोगान् जायुः, पुंसि। 'जि अभिभवे,' '-जये'(भ्वा.प.अ.) वा, 'कृवापाजिमि स्वदि-'(उणा-१)इत्युण, णित्त्वाद् वृद्धिः, 'एचोऽयवायावः' ६।११७८॥ । षडौषधस्य ॥ 

१. माधवनिदाने 

"त्वग्रक्तमांसमेदांसि संदूष्यास्थिसमाश्रिताः । दोषाः शोथं शनैर्घोरं जनयन्त्युच्छ्रिता भृशम् ॥१॥ 

महामूलं रुजावन्तं वृत्तं वाऽप्यथवाऽऽयतम् । स विधिरिति ख्यातो विज्ञेयः षड्विधश्च सः ॥२॥"

इति, (माधवनिदानम्, उत्तरार्धम्, विद्रधिनिदानम्, श्री-१-२, पृ.८०॥) सुश्रुतसंहितायां च 

"त्वग्रक्तमांसमेदांसि प्रदूष्यास्थिसमाश्रिताः । दोषाः शोफ शने(शनै)ोरं जनयन्त्युच्छ्रिता भृशम् ॥१॥ 

__ महामूलं रुजावन्तं वृत्तं चाप्यथवाऽऽयतम् । तमाहुर्विद्रधिं धीरा विज्ञेयः स च षड्विधः ॥२॥" इति दृश्यते (सुश्रुतसंहिता, निदानस्थानम्, अध्या-९, शो-४-५, पृ.३०२) ॥ २. 'स वै' इत्यस्य स्थाने चरकसंहितायां 'ततः' इति दृश्यते ॥, चरक संहिता, सूत्रस्थानम्, अध्या-१७, शो-९५, पृ.१०४॥ ३. "वातपित्तश्रेष्मसत्रिपातागन्तुनिमित्ताः शतपोनकोष्ट्रग्रीवपरिस्राविशम्बूकावर्तोन्मार्गिणो यथासंख्यं पञ्च भगन्दरा भवन्ति । ते तु भगगुदबस्तिप्रदेशदारणाच्च 'भगन्दराः' इत्युच्यन्ते । अभिन्नाः पिटकाः भिन्नास्तु भगन्दराः" इति सुश्रुतसंहिता, निदानस्थानम्, अध्या-४, सू-३, पृ.२८३॥ ४. 'श्रेयो' इति१॥ ५. द्र. माधवनिदानस्य मधुकोशटीका, उत्तरार्द्धम्, भगन्दरनिदानम्, श्री-१, पृ.१३४॥ ६. 'रोगान्' इति २॥ ७. 'कित निवासे रोगापनयने च' इति स्वामिमैत्रेयसायणाः ॥ ८. 'कितेाधिप्रतीकारे निग्रहे अपनयने नाशने संशये च' इति वार्तिकेन सन् भवितुं योग्यम् ॥ ९. 'ह' इति १॥ १०. द्र. अम.क्षीरस्वामिटीका २६५०॥, पृ.१४४॥ ११. 'गुधृवीपचिवचियमिसदिक्षदिभ्यस्त्रः' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १२. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने १प्रतौ 'तस्येदमित्यणे घञ्' इति दृश्यते ॥

                                                                         चिकित्सा रुक्प्रतिक्रिया । उपचर्योपचारौ च 

           १ चिकित्सनं चिकित्सा । किते: 'गुप्तिज्जिय:-' ३।१।५॥ इति सन्नन्ताद् 'अ:(अ) प्रत्ययात्'३।३।१०२ ॥ इत्यकारप्रत्यये टाप् । २ रुजो रोगस्य प्रतिक्रिया निराकरणं रुक्प्रतिक्रिया । ३ उपचरणम् उपचर्या । 'परिचर्यापरि सर्यामृगयाटाट्यादयश्च '(वा-३।३।१०१॥)इति साधुः । ४ उपचरणम् उपचारः । भावे घञ् । चत्वारि चिकित्सायाः। 'पडीगणुं' इति भाषा ॥ 

१०                                                                       लङ्गनं त्वपतर्पणम् ॥४७३॥ 

           १ लठ्यतेऽतिक्रम्यते रोगोऽनेन लडनम् । 'लघि गतौ'(भ्वा.आ.से.), करणे ल्युट् । 'लघिङ् अभोजने' (भ्वा.आ.से.), 'लघि शोषणे'( )इत्यस्य वा ल्युटि । २ अवतृप्यते अवतर्पणम् । 'तृप्(तृप) तृप्तौ'(दि.प.वे.), ल्युट्। द्वे लङ्घनस्य ॥४७३॥ 

जाङ्गुलिको विर्षभिषक् 

           १ जाङ्गली विषविद्यामधीते जाङ्गलिकः । तदधीते तद्वेत्त्यर्थे वा, वसन्तादित्वाट्ठक्, 'ठस्येक:७।३।५०॥, 'किति च७।२।११८ ॥इति वृद्धिः । २ विषस्य भिषक् विषभिषक् । 

२०   एकं विषवैद्यस्य ॥ 

                                                                            स्वास्थ्ये वर्तिमनामयम् । सह्यारोग्ये 

          १ स्वस्थस्य भावः स्वास्थ्यम्, तत्र। २ वृत्तिर्जीवन मत्रास्ति वार्तम्। 'प्रज्ञाश्रद्धा वृत्तिभ्यो णः'५।२।१०१॥। स्त्रियां टापि वार्ता । ३ आमयस्य रोगस्याऽभावः अनामयम्। ४ सह्यत इति सह्यम् । षह मर्षणे'(भ्वा.आ.से.), 'शकिसहोश्च'३।१। ९९॥ इति यत् । ५ अरोगस्य भाव आरोग्यम्। 'गुणवचन ब्राह्मण-'५।१।१२४॥इति ष्यञ्, तत्रं । पञ्च नीरोगत्वस्यं ॥ 

                                                              पटूल्लाघवार्तकल्यास्तु नीजि ॥४७४॥ 

१ पाटयत्यारोग्यं पटुः। 'पट विस्तारे'( ), अस्मा-

३०   ण्णिजन्तात् ‘फलपाटिनमिमनिजनां गुक्पटिनाकिधताश्च उर्निच्च' (उणा-१८)इत्युः। २ उल्लाघते स्म उल्लाघः । 'लाघृ सामर्थ्य' (भ्वा.आ.से.), निष्ठा, 'अनुपसर्गात् फुल्लक्षीबकृशोल्लाघाः' ८।२।५५ ॥ इति साधुः । ३ वृत्तिरस्यास्ति वार्त्तः । 'प्रज्ञा श्रद्धार्चा-५।२।१०१॥ इति णः। ४ कलयत्यारोग्यं कल्यः । 'कले संख्याने (चु.उ.से.), यप्रत्ययः। कलासु साधुर्वा । 'तत्र साधुः'४।४।९८॥ इति यत् । ५ निर्गतो रुजो नीरुक्। 'निरादयो निःक्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या'( वा-२।२।१८॥)इति समासः, तत्र । पञ्च नीरोगस्य । ('रोगी साजो थयो' इति भाषा) ॥४७४॥ 

४०   कुसृत्या विभवाऽन्वेषी पार्श्वकः सन्धिजीवकः । 

१ कुसृत्या मायया, विभवाऽन्वेषी विभवेच्छुरित्यर्थः, पार्श्वमनृजुरुपायो लञ्चादिः, तेनाऽन्वेष्टा पार्श्वकः । पार्श्वना न्विच्छतीत्यनेन पार्श्वशब्दात् तृतीयासमर्थादन्विच्छतीत्यस्मिन्नर्थे कन्प्रत्ययः । स्त्रियां टापि 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४ ॥ इतीत्वे पार्श्विका, गङ्गावत् । २ सन्धिना जीवति सन्धिजीवकः । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । द्वे लञ्चाग्राहकस्य। 'लांचडिया' इति भाषा ॥                             

                                 सत्कृत्याऽलङ्कृतां कन्यां यो ददाति स कूकुर्दैः ॥४७५॥ 

५०       १ ब्राझे विवाहे सत्कृत्याऽलङ्कृतकन्याया दाता, तन्नामैकं कूकुदः । कोकते धर्ममादत्त इति । 'कुक वृक आदाने'(भ्वा.आ.से.), ['इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः], हुस्वादिर्दीर्घादिश्चे, पृषोदरादित्वात् साधुः । “अव्युत्पन्नोऽयम्" [ ]इत्यन्ये । यन्मनु:

१. ४प्रतौ नास्ति ॥ २. 'कितेाधिप्रतीकारे-' इत्यादिना सन् युक्तः ॥ ३. '-टाट्यानामुपसंख्यानम्' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ४. 'पडिगणू' इति ३॥ ५. 'लघि भोजननिवृत्तौ च' इति स्वामी । 'ककिवकि-' इत्यादिदण्डके धातुपाठे सायणेन "लधि भोजननिवृत्तौ चेति स्वाम्यादयः । लघि शोषण इत्यग्रे।" इत्युक्तम्, मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-७७, पृ.८०॥ ६. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुः, धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-९०, पृ.१४॥ ७. 'तद्वेदेत्त्यर्थे' इति ३॥ ८. 'स्वस्थ्यस्य' इति१.२॥ ९. 'यक्' इति १॥ १०. १प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'नीरोगस्य' इति१.२.३॥ १२. 'कल्य' इति२.३॥ १३. चुरादौ 'कल गतौ संख्याने च' इति स्वामिसायणौ, 'कल संख्याने गतौ च' इति मैत्रेयः, भ्वादौ 'कल शब्दसंख्यानयोः' इति स्वामिमैत्रेयसायणाः ॥ १४. 'क्रान्ताद्यर्थे' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ १५. २प्रतौ नास्ति ॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४प्रतिषु न दृश्यते ॥ १७. 'लाचांडिया' इतिर, '-डीया' इति ३॥ १८. तुलनीयोऽमरकोषः ३।११४॥ १९. 'ब्रह्मेति' इति ३॥ २०. '-लङ्कृत्य' इति२.३॥ २१. '-दिदीर्घा-' इति१.२.३॥

      "आच्छाद्य चाहयित्वा च श्रुतशीलवते स्वयम् । 

       आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्या-३, शो-२७] इति । [शेषश्चात्र-"स्यात् कूकुदे तु कूपदः पारिमितः"] ॥४७५॥ 

चपलश्चिकुरः 

           १ चप्यते चपलः । 'चप सान्त्वने'(भ्वा.प.से.), वृषादित्वात् कलच् । २ चिनोति चकते वा चिकुरः । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'चक तृप्तौ प्रतीघाते च'(भ्वा.

आ.से.)इति वा, 'मद्रादयश्च'(उणा-४१)इत्युरचि साधुः । 

१०   द्वौ वाच्यलिङ्गौ । यल्लक्ष्यम्-"तां वीक्ष्य लीलाचिकुरामनङ्गः 

स्वचापसौन्दर्यमदं मुमोच"[कुमारसंभवम्, सर्ग:-१,शो-४७] । यन्महेश्वर:-"चपलं क्षणिके शीघ्र चपलं चिकुरे चले" [विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शो-५५]। चिकुर ईषन्नि मीलिताक्ष इति तट्टीका । "चिकुरश्चञ्चले केशे गृहे बभ्रुभुज ङ्गयोः"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो-१२४] इति महेश्वरः। अत्र भुजङ्ग ईषनिमीलताक्षः । द्वे चपलस्य । 'चिकणिया' इति भाषा ॥ 

                                                                           नीलीरागस्तु स्थिरसौहृदः । 

           १ नील्या इव स्थिरो रागोऽस्य नीलीरागः । स्थिर 

२०  चिरस्थायि सौहृदमस्य स्थिरसौहृदः । “नीलीरागः स विज्ञेयः 

स्थिरप्रेमा च यः पुमान्''[हलायुधकोश:२।३७४ ॥] इति हलायुधः । एकं स्थिरप्रेम्णः ॥ ततो हरिद्रारागोऽन्यः 

           १ तत इति, स्थिरसौहृदादन्यः क्षणमात्रानुरागी हरिद्राया इव क्षणिको रागोऽस्य हरिद्रारागः। “क्षणमात्रानुरागी च हरि द्राराग उच्यते''[हलायुधकोश:२।३७५ ॥] इति हलायुधः । एकमस्थिरस्नेहस्य ॥ 

                                                                        सान्द्रस्निग्धस्तु मेदुरैः ॥४७६॥ 

           १ सान्द्रः पीनः, स चासौ स्निग्धः सान्द्रस्निग्धः । २ 

३०   मेद्यतीत्येवंशीलो मेदुरः । 'जिमिदा स्नेहने'(भ्वा.आ.से.), 'भञ्जभासमिदो घुरच्'३।२।१६१ ।। द्वे निबिडस्नेहस्य ॥४७६॥ 

गेहेनर्दी गेहेशूरः पिण्डिशूरः 

           १ गेहे नर्दतीत्येवंशीलो गेहेनर्दी । 'नर्द शब्दे' (भ्वा.प.से.), 'सुप्यजातौ-'३।२।७८ ॥ इति णिनिः । २ एवं गेहेशूरः । तत्पुरुषे कृति बहुलम्'६४।१४॥ इति सप्तम्यलुक्, 'पात्रेसमितादयश्च'२।१।४८॥ इति तत्पुरुषः । ३ पिण्ड्यां शूरः पिण्डीशूरः । त्रीणि 'घरसूरा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                         अस्तिमान् धनी । 

            १ अस्तीत्यव्ययं धनवाचकम्, अस्ति धनमस्यास्ति अस्तिमान् । तदस्यास्ति- '५।२।९४॥ इति मतुप्। अस्तिमन्तौ,

४०   अस्मिन्तः इत्यादि । “धनवानस्तिमान् मतः"[हलायुधकोशः २३६९ ॥] इति हलायुधः । "द्वावल्पधने ''[ ]इति तट्टीका । २ धनमस्यास्ति धनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । द्वे अल्पधनवर्त: । 'आपवर्ती' इति भाषा ॥ 

स्वस्थानस्थः परद्वेषी गोष्ठश्वः 

           १ यः स्वस्थानस्थः परान् द्वेष्टि, स गोष्ठश्वः । गोष्ठे श्वेव गोष्ठश्वः । 'अचतुरविचतु-'५।४७७॥ इति समासः । ("यः स्वस्थाने स्थितः परान् द्वेष्टि, तस्यैकम्) ॥ 

अथापदि स्थितः ॥४७७॥'

आपन्नः 

५०       १ आपद्यते विपदं गच्छति स्म आपन्नः! आपर्वः 'पद गतौ'(दि.आ.अ.), निष्ठा, ‘रदाभ्याम्-'८।२।४२॥ इति नत्वम् । एकमापदं प्राप्तस्य ॥४७७॥ 

अथाऽऽपद् विपत्तिर्विपत् 

           १ आपदनम् आपत् । ‘पद गतौ'(दि.आ.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । २ विपदनं विपत्तिः । 'स्त्रियां क्तिन्' ३।३।९४॥ । ३ विपदनं विपत् । सम्पदादित्वात् क्विप् । त्रीणि आपदः ॥ 

                                                                                        स्निग्धस्त वत्सलः। 

१. 'चार्चयित्वा' इति मनुस्मृत्याम् ॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः ३।१४६॥ ३. 'दीप्तौ' इति१॥ ४. '-चतुरा-' इति कुमारसम्भवे, १४७॥, पृ.१२ ।। ५. 'चपलश्चिकुरे' इति विश्वप्रकाशकोशे, लान्तवर्गः, शो-५५, पृ.१५३॥ ६. 'बले' इति ३॥ ७. 'गृहबभ्रु-' इति विश्वप्रकाशकोशे, रान्तवर्गः, शो-१२४, पृ.१३५ ।। ८. '-निमि-' इति १॥ ९. '-नीया' इति ३॥ १०. 'नीली' इति ३॥ ११. 'हरिद्रागः' इति १ ॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः ३।१३०॥ १३. 'निव-' इति ३॥ १४. 'पात्रेसमि-' इति१.२ ।। १५. इदं विचारणीयम् ॥ १६. इदमपि विचारणीयम् ॥ १७. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३प्रतिषु न दृश्यते,

४प्रतावपि बहिर्भागे दृश्यते ॥ १८. 'विपदं' इति ॥ १९. तुलनीयोऽमरकोषः ३।१।१४।।

           १ स्निह्यति स्म स्निग्धः। 'ष्णिह प्रीतौ'(दि.प.अ.), निष्ठा, वा द्रुहमुहस्नुहस्निहाम्'८।२।३३॥ इति घत्वम्, जश्त्वम्। २ वत्सोऽस्याऽस्ति वत्सः । "वत्सः पुत्रादिवर्षयोः"[मेदिनी कोशः, सान्तवर्गः, शो-११]इति मेदिनिः । अत्रादिशब्दः प्रका रार्थः, प्रकारश्च सादृश्यम्, तच्च स्नेहपात्रत्वमेव । वत्से पुत्रादि स्नेहपात्रे कामोऽभिलाषोऽस्यास्ति वत्सलः । 'वत्सांसाभ्यां कामबले'५।२९८॥ इति लच् । 'स्निग्धो वात्सल्यसंपन्ने चिक्क णेऽप्यभिधीयते"[विश्वलोचनकोशः, धान्तवर्गः, श्रो-२८]इति 

श्रीधरः। वत्सलः पुत्रादिस्नेहात्मा रतिभेदः, तस्य भावो वात्स 

१०   ल्यम्, तेन संपन्नो वात्सल्यसंपन्न इति । द्वे वत्सलस्य ॥ 

                                              उपाध्यभ्यागारिको तु कुटुम्बव्यापृते नरि ॥४७८॥ 

           १ उपाधीयत इति उपाधिः, पुंसि । 'डुधाञ् धारण पोषणयो: (जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ । "उपाधिं बाधन्ते विविधविधिभिर्बान्धवजनाः"[]इति यथा । २ अभ्यागारमस्यास्ति अभ्यागारिकः । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५॥ इति ठन्, 'ठस्येकः'७।३।५०॥ । ३ कुटुम्बे कलत्रादौ व्यापृतः पोषणोद्युक्तः [कुटुम्बव्यापृतः], तत्र । द्वे कुटुम्बपोषणशक्तस्य ॥४७८॥ 

जैवातकस्तु दीर्घायुः 

२०        १ जीवति जीवयति वा जैवातृकः । 'जीव प्राण धारणे'(भ्वा.प.से.), जीवेरातृकन्, वृद्धिश्च धातोरादेः । २ दीर्घमायुरस्य दीर्घायुः । आयुष्मानपि । द्वे चिरंजीविनः ॥ 

                                                                                   त्रासदायी तु शङ्करः । 

            १ त्रासमुद्वेगं ददाति त्रासदायी । २ शङ्कतेऽस्मा जनः शङ्करः । 'मन्दिवासि(वाशि)-'(उणा-३८)इति बाहु लकादुरच् । शङ्कं हृदि कीलकमिव राति ददातीति वा। द्वे त्रासदायिनः । त्रासोऽत्र 'अउद्रक' इति भाषाप्रसिद्धः ॥ 

अभिपन्नः शरणार्थी 

            १ अभिमुखं पद्यते स्म अभिपनः । ‘पद गतौ'

३०  (भ्वा.आ.अ.), क्तः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२ ॥ इति नत्वम् । २ शरणमर्थयत इत्येवंशीलः शरणार्थी। 'सुप्यजातौ-३।२। ७८॥ इति णिनिः । एकं शरणार्थिनः ॥                           

                                                                        कारणिकः परीक्षकः ॥४७९॥ 

            १ करणेन अधिकारिवर्गेण चरति कारणिकः । 'तेन चरति'४।४।८॥ इति ठक् । करं(करणं) प्रयोजनमस्येति वा। 'तदस्य प्रयोजनम् '५।१।१०९॥ इति ठक् । २ परीक्षते अवधारयते प्रमाणैरर्थमिति परीक्षकः । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयोः (भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । आक्षपटलिकोऽपि । द्वे 'पारखू' इति ख्यातस्य ॥४७९॥ 

समर्धकस्तु वरदः 

४०       १ समृध्नोति संवर्धयति समधुकः । 'ऋधु वृद्धौ' (स्वा.प.से.), उकप्रत्यये निपातितः । समर्धयति समृध्या योजयतीति ण्वुलि निरुकारोऽपि। “समृध्नोति वर्धते समर्धः, स एव समर्धकः"[अम.क्षीर.३।१७॥]इति स्वामी । २ वरम भीष्टं ददाति वरदः । 'डुदाञ् दाने'(जु.उ.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । द्वे वरदातुः । 'वाञ्छितदाता' इति भाषा ॥ 

                                                                                 वातीनाः सङ्घजीविनः । 

           १ नानाजातीया अनियतवृत्तयः शरीरायासजीविनः सङ्घा वाताः, तत्साहचर्यात् तत्कर्माऽपि वातम्, तेन जीवन्ति वातीनाः । 'वातेन जीवति'५।२।२१॥ इति सूत्रेण खत्र,

५०   'आयनेयी-७।१।२ ।। इति खस्य ईनादेशः। २ सङ्केन जीवन्ति सङ्घजीविनः । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), ग्राहादित्वा णिनिः । द्वे 'वहीतरा पोटलिया मजूर' इति ख्यातस्य ॥ 

                                         सभ्याः सदस्याः पार्षद्याः सभास्ताराः सभासदः ॥४८०॥ 

सामाजिकाः 

           १ सभायां साधवः सभ्याः । 'तत्र साधु:४।४।९८॥ इति यत् । २ एवं सदसि साधवः सदस्याः । ३ पर्षदं समवयन्ति पार्षद्याः । 'पर्षदो(परिषदो) ण्य:४।४।४४॥ इति ण्यः । पारिषद्या अपि । ४ सभामास्तृणन्ति सभास्ताराः। 

६०   'स्तृञ् (स्तृञ्) आच्छादने'(त्र्या.उ.से), 'कर्मण्यण्'३।२।१।। 

१. 'धारणादौ' इति१.२.४॥ २. द्र. अनेकार्थकरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, ३३३५ ॥, पृ.१४८॥ ३. 'उद्रक' इति३, 'उप्रउद्रक' इति २॥ ४. '-द्धं' इति३॥ ५. 'परीक्षिकः' इति ३।। ६. 'चरति' इत्येवाष्टाध्यायाम् ॥ ७. 'प्रयोजनम्' इत्येवाध्याय्याम् ॥ ८. '-धार्यते' इति ३ ॥ ९. 'ईक्ष दर्शने' इति स्वामिमैत्रेयसायणाः ॥ १०. 'आक्षा-' इति ३॥ ११. स्वामिकृतामरकोशटीकायां "समृध्नोति संवर्धयति समधुकः" इति दृश्यते, अत्र स्वामिना 'समधुकः' सोकार एवाभीष्टः, ३१७॥, पृ.२३७॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः (प्राणिवर्गः), शो-७, पृ.७॥ १३. 'खन्' इति३.४॥ १४. '-न्तीति' इति ३॥ १५. 'सभाया यः' ४४१०५॥ इति सूत्रविद्यमानत्वादिदं विचारणीयम् ॥

५ सभायां सीदन्ति सभासदः । 'षद्ल विशरणादौ'(भ्वा. प.अ.), 'सत्सूद्विष-'३।२६१॥ इति क्विप् ॥४८०॥६ समाज समवयन्ति सामाजिकाः । 'समवायाः समवेति (समवायान् समवैति) ४।४।४३॥ इति ठक् । षट् सभायोग्यस्य ॥ 

                                                                  सभा संसत् समाजः परिषत् सर्दः ।                              

                                        पर्षत् समज्या गोष्ठ्यास्था ऑस्थानं समितिघंटा ॥४८॥ 

           १ सह भान्त्यस्यां सभा । 'भा दीप्तौ'(अ.प.अ.), क्विबन्तः, आकारान्तोऽयम्, सोमपावत् । सन्यते भज्यत इति । 

१०  वा। 'षन्(षण) संभक्तौ'(भ्वा.प.से.), 'सनेर्डित्'(हैमोणा ३३०)इत्यभः । २ संभूय सीदन्त्यस्यां संसत् । 'षद्ल विश रणादौ '(भ्वा.प.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । ३ समजन्ति मिलन्त्यस्मिन् समाजः । 'अज गतौ क्षेपणे च'(भ्वा.प.से.)। ४ परितः समन्तात् सीदन्त्यस्यां परिषत् । 'सत्सूद्विष-' ३।२६१॥ इति क्विप् । ५ सीदन्त्यति सदः, स्त्रीक्लीबयोः। "स्त्रीनपुंसकयोः सदः"[अमरकोषः२।७।१५॥] इत्यमरः । 'षद्लु विशरणादौ'(भ्वा.प.अ.), '-असुन्'(उणा-६२८) इत्यसुन् । ६ पृणन्त्येनां पर्षत्, स्त्रीलिङ्गः । ७ समजन्त्यस्यां समज्या । 'अज गतौ'(भ्वा.प.से.), 'संज्ञायां समजनिषदनि 

२०   पतमनविदषुशीङ्भृत्रिणः३।३।९९॥ इति क्यप्, 'अजे: क्यपि वीभावो न इति वाच्यम्'(वा-२४॥५६॥)। ८ गावो नानो क्तयस्तिष्ठन्त्यस्यां गोष्ठी। 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), स्था दित्वात् कः, 'अम्बाम्बगोभूमि-'८।३।९७ ॥ इति षत्वम् । ९ आतिष्ठन्त्यस्याम् आस्था । 'आतश्चोपसर्गे-'३।३।१०६॥ अङ् । १० आ स्थीयतेऽस्मिन् आस्थानम् । अधिकरणे ल्युट् । स्त्रियामास्थानी । “आस्थानी क्लीबमास्थानम्"[अमरकोषः २।७।१५॥]इत्यमरः । ११ संयन्त्यस्यां समितिः । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), सम्पूर्वः, 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । १२ घट न्तेऽस्यां घटा। 'घट चेष्टायाम्'(भ्वा.आ.से.), भिदादित्वादङ् । 

३०   द्वादश सभायाः ॥४८१॥ 

सांवत्सरो ज्यौतिषिको मौहूर्तिको निमित्तवित् । 

दैवज्ञगणकादेशिज्ञानिकाान्तिका अपि ॥४८२॥ 

विप्रशिकेक्षणिको च 

           १ संवत्सरः कालोपलक्षणम्, तं वेत्ति सांवत्सरः। 'तदधीते तद्वेद'४।२।५९॥ इत्यण। २ ज्योतिर्ग्रहनक्षत्रादि, तद धिकृत्य कृतो ग्रन्थः, 'अधि[कृत्य] कृते ग्रन्थे ४।३।८७॥, संज्ञापूर्वकत्वाद् वृद्ध्यभावः ज्योतिषम्, तद्वेदेति ज्योतिषिकः । क्रतूक्थादित्वाट्ठक्, 'ठस्येक:७।३।५०॥, 'किति च७।२। ११८॥ इति वृद्धिः। ३ एवं मौहूर्तिकः। मौहूर्तोऽपि सांव त्सरवत् । ४ निमित्तं वेत्ति निमित्तवित् । 'विद ज्ञाने'(अ.-

४०   प.से.), विप्। ५ दैवं प्राक्कृतं शुभाशुभरूपं कर्म जानाति दैवज्ञः। 'ज्ञा अवबोधने'(त्र्या.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः। ६ ग्रहादिसञ्चारं गणयति गणकः। 'गण संख्याने' (चु.उ.से.), ण्वुल् । स्त्रियां 'पुंयोगात्- '४।१४८॥ इति ङीषि गणकी । ७ शुभाशुभमादिशतीत्येवंशील आदेशी । 'दिश अतिसर्जने'(तु.प.अ.), 'सुप्यजातौ-'३।२७८ ॥इति णिनिः । ८ कालादिज्ञानमस्त्यस्य ज्ञानी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः। ९ कृतान्तं दैवं वेत्ति कार्तान्तिकः । तद्वेदेति क्रतू क्थादिना ठक् । “कृतान्तोद्यमसिद्धान्तदैवाकुशलकर्मसु" [अमरकोषः १।३६४॥] इति त्रिकाण्डशेष :(अमरः)॥४८२॥ 

५०   १० विप्रश्रो दैवपृच्छ(प्रच्छ)नमस्त्यस्य विप्रश्रिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ । ११ शुभाशुभयोरीक्षणमस्यास्ति ईक्ष णिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ । एकादश दैवज्ञस्य । 'जोइसि' इति भाषा। दैवज्ञः विप्रश्रिकः ईक्षणिकः, एते त्रयो या स्त्री 'देवाली भोपाली' इति प्रसिद्धा, तन्नामवाचकाः । "विप्रश्रिका त्वीक्षणिका दैवज्ञा''[अमरकोषः२।६।२०॥] इत्यमरः ॥ 

                                                                              सैद्धान्तिकस्तु तान्त्रिकः । 

            १ सिद्धान्तं वेत्ति सैद्धान्तिकः । ठक् । २ तन्यते तन्त्र्यते वा तन्त्रम्, पारमेश्वरज्योतिषवैद्यकादि, तद् वेत्ति ६० तान्त्रिकः। उक्थादित्वाट्ठक् । द्वे सिद्धान्तवेत्तुः । 'सिद्धांति' इति भाषा ॥ 

                                                   लेखकेऽक्षरपूर्वाः स्युश्चणजीवकचञ्चवः ॥४८३॥ वार्णिको लिपिकरश्च 

             १ लिखति लेखकः । 'लिख अक्षरविन्यासे'(तु.प. से.), 'शिल्पिनि ष्टुन्(ष्वुन्)'३।१।१४५ ॥, तत्र । २-४ अक्षर पूर्वाश्चणादयः, अक्षरेण लक्षणया अक्षरलेखनेन वित्तः अक्षर 

१. 'घत्रपोः प्रतिषेधे क्यप उपसंख्यानं कर्तव्यम्' इति काशिका, भा-२, २।४।५६॥, पृ.२९७॥ २. 'देवं' इति१॥ ३. 'त्रिकाण्डः' इति २॥ ४. '-मस्त्यास्ति' इति १॥ ५. 'ईक्षणः' इति ३॥ ६. 'जोसीति' इति ३॥ ७. 'वा' इति ३॥

चणः। तेन वित्तश्चञ्चुचणपौ ५।२।२६।। अक्षरैर्जीवति अक्षर जीवकः। अक्षरलिखनेन वित्तः अक्षरचञ्चः॥४८३॥ ५ वर्णाः शिल्पमस्य वार्णिकः । 'शिल्पम्'४।४।५५॥ (हैमसू-६।४। ५७॥)इति ठक् । ६ लिपिं करोति लिपिकरः । 'दिवाविभा निशाप्रभा-'३।२।२१॥ इति टः । कृजो हेतुताच्छील्य-'३।२।२०॥ इत्यादिना वा । षड् लेखकस्य । “कायस्थः करणः"[शेषनाम माला ३१०७॥]शैषिके ॥ 

                                                                              अक्षरन्यासे लिपिलिविः । 

            १ अक्षराणां न्यसनं स्थापनम् अक्षरन्यासः। निपूर्वाद् 

१०   'असु क्षेपेणे'(दि.प.से.) अस्माद्भावे घञ्। लिप्यतेऽनया पत्त्रं लिपिः । लिप उपदेहे '(तु.उ.अ.), 'इगुपधात् किच '(उणा ५५९)इतीन् । २ " "दिवाविभाप्रभा-' इत्यादिसूत्रे ‘लिवि (लिबि)' इति निर्देशात् पक्षे वकार:(बकार:) इति, तेन 'लिवि: (लिबिः)"[मा.धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसंख्या-१४१]इति माधवः । “लिविः सौत्रो धातुरत 'इगुपधात् [कि]च'(उणा ५५९)इतीनिर्वा । एतौ पृषोदरादी वा। "इदुपधात् किः'[] इति व्याख्यामृतम् । “लिखिताक्षरविन्यासे लिपिर्लिवि (लिबि)रुभे स्त्रियौ"[अमरकोषः२।८।१६॥] इत्यमरः । लेखा ऽपि । "लेखा राज्यां लिपावपि"[अनेकार्थसङ्ग्रहः २।२५॥]

२०   इत्यनेकार्थः । द्वे लेखनस्य ॥ 

मषिधानं मषिकूपी 

           १ मषिर्धीयतेऽस्मिन् मषिधानम् । 'डुधाञ् धारणादौ' (जु.उ.अ.), अधिकरणे ल्युट् । २ मषेः कूपीव मषिकूपी । मेलानन्दो(मेलानन्दो) मसिमणिश्चैतावपि । यद् हारावली "मेलानन्दो(मेलानन्दो) मसिमणिः"[हारावली, पादावधिः, यो-२१२(१२)]इति । द्वे मषीभाजनस्य ॥ 

                                                                         मलिनाम्बु मषी मंसी ॥४८४॥ 

           १ मलिनं च तदम्बु च मलिनाम्बु, अञ्जनाक्तत्वात्। २-३ मषति हिनस्ति औज्ज्वल्यं मषिः, 'मष हिंसायाम्'

३०   (भ्वा.प.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन्, मस्यति परिणमति मसिः, पुंस्त्रीलिङ्गौ । 'मसी परिणामे'(दि.प.से.), '-इन्' (उणा-५५७)इतीन्, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥)इति ङीषि मषी, मसी च । मषिर्मसिरिति तृतीयस्वरान्तोऽपि । मेला पत्त्राञ्जनं चैतावपि । यल्लक्ष्यम् ___

       "यदि पत्रायते व्योम मेला नन्दायतेर्णवः । 

        बह्मायते लिपिकरस्तथाप्यन्तः कुतो गिराम् ॥१॥"

["]इत्यत्र मेला मषी, तस्या नन्दा भाजनमिति व्याख्या । "मेला पत्त्राञ्जनं मसिः''[हारावली, पादावधिः, शो-२१२ (१२)]इति हारावली । त्रीणि मष्याः ॥ 

           इह प्रस्तावादनुक्तान्यपि लेखनीनामानि, तद्यथा लेखनी,

४०   ललन्तिका, कलमश्च । यद् हारावली-“लेखनीवल्ललन्तिका" [हालावली, पादावधिः, श्रो-२१२(१२)]इति । "कलमो लेखनीचौरशालिलाक्षारसेषु च"[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, यो-४३]इति महेश्वरः ॥४८४॥ 

कुलिकस्तु कुलश्रेष्ठी 

           १ कुलमस्त्यस्य कुलिकः। 'अत इनिठनौ'५।२। ११५॥ । कुलं कायति 'कुलके:'[अमरकोषः२।१०।५॥] इत्यमरः । २ कुले वणिग्वृन्दे श्रेष्ठत्वमस्य कुलश्रेष्ठी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ । द्वे कुले श्रेष्ठस्य ॥ 

                                                                              सभिको द्यूतकारकः । 

५०       १ सभा द्यूतशालास्त्यस्य सभिकः । 'नौ व्यचष्ठन्' ४।४।७॥ । “सभाछूतं सभागृहम्'[ ]इति रुद्रः । २ द्यूतं कारयति द्यूतकारः । पचाद्यच्, ततः कन् । द्यूतं करोति द्यूतकारक इति ण्वुल् वा । द्वे 'सहिआ' इति ख्यातस्य । 'कर्ट' इति भाषान्तरम् । 'सहिक :'[ ]इति हलायुधटीका ॥ 

                                              कितवो द्यूतकृद् धूर्तोऽक्षधूर्तश्चाक्षदेविनि ॥४८५॥ 

           १ किं तवाऽस्तीति पणते ब्रूते कितवः । पृषो दरादिः । केतति निवसति यत्र तत्रेति वा । 'कित निवासे' (भ्वा.प.से.), बाहुलकादवः, स च कित् । २ द्यूतं करोति द्यूतकृत् । 'क्विप्-'३।२।७६ ॥, 'हस्वस्य-'६।१।७१ ॥ इति 

६० 

१. 'तेन वित्ते चचुचणौ' इति ३॥ २. "कित्' इत्युणादिगणे ॥ ३. मा. धातुवृत्तौ-" "दिवाविभा-' इत्यादौ 'लिपिलिबि' इति निर्देशात् पकारस्य पक्षे बकारः" इति दृश्यते, मा. धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-१४१, पृ.४९२॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४७०, पृ.५५४॥ ५. '-नान्दा' इति ३॥ ६. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २।४९५ ॥, पृ.२८२ ।। ७. 'लला-' इति ३॥ ८. हारावल्यां "लेखनी वर्णतूलिका" इति दृश्यते, पादावधिः, श्रो-२१२ (१२), पृ.४०६ ॥ ९. विश्वप्रकाशकोशे "-शालिकाक्षरकेषु च" इति दृश्यते ॥ १०. 'कुलिकः' इति ४॥ ११. 'द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, शूद्रवर्गः, श्री-७२७, पृ.८१७॥ १२. 'सहिया' इति३॥ १३. 'कटि' इति४॥ १४. 'सहितः' इति३॥ १५. 'किंतवः' इति१.२.४॥ १६. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'कितवः' इति दृश्यते ॥

तुक् । ३ धूर्वति हिनस्ति धूर्तः । उर्वी तुर्वी धुर्वी हिंसार्थों दण्डकधातुः, ‘हसिमृग्रिण्वाऽमि-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन्, 'राल्लोपः'६।४।२१॥ इति वलोपः । धावन्ती अर्तिः धूर्तिः, तद्योगाद् धूर्त इति वा । 'प्रज्ञादिभ्यश्च'५।४।३८॥ इति अण, 'अच्चौ' इति दीर्घः । ४ अक्षेषु धूर्तः अक्षधूर्तः । 'सप्तमी शौण्डैः'२।१।४०॥ इति समासः । ५ अक्षैर्दीव्यति विजिगीषते अक्षदेवी । 'दिवु क्रीडादौ'(दि.प.से.), ग्रहादित्वाणिनिः, तत्र। पञ्च धूर्तस्य । 'जूआरी' इति भाषा ॥४८५॥ 

दुरोदरं कैतवं च द्यूतमक्षवती पणः । 

१०        १ दुष्टमासमन्तादुदरमस्य दुरोदरम्, पुंक्ली. । २ कितवस्य कर्म कैतवम् । युवादित्वादण् । ३ दीव्यते स्म द्यूतम्, पुंक्ली. । 'दिवु क्रीडादौ '(दि.प.से.), निष्ठा, 'यस्य विभाषा'७।२।१५॥इति नेट्, ‘च्छ्वोः शूडनुनासिके-'६।४। १९॥ इति वकारस्य ऊठ्, ‘इको यणचि'६।१।७७॥ इति यणादेशः । ४ अक्षाः पाशका उपायत्वेनाऽत्र सन्तीति अक्ष वती । 'तदस्यास्ति-'५।२।९४॥ इति मतुपि शब्दशक्तिस्वा भाव्यात् स्त्रीत्वम् । ५ द्यूते यदुत्सृज्यते, स पणः, तद्योगादर्श आद्यचि पणः । पञ्च द्यूतस्य ॥ 

पाशकः प्रासकोऽक्षश्च देवनः 

२०       १ पाश्यते बध्यतेऽनेन पाशकः । पाशेः सौत्रात् तालव्यान्ताद् ण्वुल् । 'पश बन्धने'(चु.उ.से.) णिजन्ताद्वा । २ प्रास्यन्ते क्षिप्यन्तेऽनेन प्रासकः । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), दिवादिः, ण्वुल्। ३ अक्षति व्याप्नोति अक्षः । 'अक्ष(अक्षू) व्याप्तौ'(भ्वा.प.वे.), पचाद्यच् । यद्वा 'अशूङ् व्याप्तौ '(स्वा. आ.वे.), 'अशेर्देवेन'(उणा-३४५) इति सप्रत्ययः, 'व्रश्च-' ८।२।३६ ॥ आदिना षत्वम्, 'षढोः कः सि'८।२।४१ ॥ इति कत्वम् । ४ दीव्यन्त्यनेन देवनः । ल्युट् । चत्वारि 'पासा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                  तत्पणो ग्लहः ॥४८६॥ 

३०       १ तेषु अक्षेषु पणो बन्धो जय्यत्वे स्थापितमित्यर्थः, तत्पणः । “पणोऽक्षेषु ग्लह:"[अमरकोषः२।१०।४५ ॥] इत्य मरः । पण्यते पणः बन्ध इति तट्टीका । "पणो द्यूतादिषूत्सृष्टे भृतौ मूल्ये धनेऽपि च"[अमरकोषः३।३।४६॥] इत्यमर सिंहानेकार्थः । "द्यूतादावुत्सृष्टं जय्यत्वे स्थापितम्'[अम. क्षीर.३।३।४६ ॥]इति क्षीरस्वामी। पणोऽप्यस्यार्थे । यच्छाश्वतः 

    "ग्लहे माने श्वेतकानां मूल्ये कार्षापणे धने । 

     द्यूतादौ कल्पिते चैव बद्धमुष्टौ भृतौ पणः ॥१॥"

[शाश्वतकोशः, शो-६८]इति । गृह्यते ग्लहः । ‘ग्रह उपादाने' (व्या.उ.से.), ग्रहेरप् लत्वं च, 'अक्षेषु ग्लहः'३।३७०॥ इति निपातनात् साधुः। एकं द्यूतादौ जय्यत्वे स्थापितस्य ॥४८६॥ 

४०   अष्टापदः शारिफलम् 

           १ अष्टौ पदानि स्थानान्यत्र अष्टापदः । 'अष्टनः संज्ञायाम्'६।३।१२५ ॥ इति दीर्घः । “अष्टापदोऽस्त्री कनके शारीणां फलकेऽपि चे"[मेदिनीकोशः, दान्तवर्गः, श्रो-४४] इति मेदिनिः। २ शारीणां फलं फलकं शारिफलम् । शारयः फैलन्त्यत्रेति वा। पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । "फलं हेतुसमुत्थे स्यात् फलके व्युष्टिलाभयोः"[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, लो २]इति विश्वः । द्वे खेलनाधारचतुरङ्गफलकादेः ॥ 

                                                                                  शारः शारिश्च खेलनी । 

           १ शार्यते मार्यते शारः, पुंस्त्री. । 'शु हिंसायाम्'

५०   (व्या.प.से.), कर्मणि घञ् । २ शृणन्त्येनां शारिः, स्त्रीलिङ्गः। 'शू हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), इञ् । शाब्दिकास्तु परिणायेन शारीन् हन्तीति पुंस्यप्युदाहरन्ति । ३ खेल्यतेऽनया खेलनी। 'खिलूँ क्रीडने '(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट्, गौरादिः । त्रीणि 

शारस्य । 'सारि' इति भाषा ॥ 

                                           परिणायस्तु शारीणां नयनं स्यात् समन्ततः ॥४८७॥ 

           १ वामदक्षिणयोः शारीणां परितः समन्तात्रयनं परि णायः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'परिण्यो(परिन्यो) wणो:-'३।३।३७॥ द्यूते घञ् । एकं 'शारिनुं चलाविवउं"। इति भाषायाः ॥४८७॥ 

६० 

१. 'उर्वी तुर्वी दुर्वी धुर्वी हिंसाः ' इति स्वामी, भ्वादिः, धातुसं-३७८, पृ.८८ ॥, 'उर्वी तुर्वी थुर्वी दुर्वी धुर्वी हिंसाः ' इति सायणः, भ्वादिः, धातुसं-१५५॥ २. 'वल्लोपः' इति२.३ ॥ ३. '-णच्' इति ३॥ ४. 'क्रीडने' इति ३॥ ५. 'नेटा' इति४॥ ६. 'मतुप्' इति ४॥ ७. 'अच्' इति२.४॥ ८. स्वामिसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ । अत्र उकारानुबन्धोऽनावश्यकः ॥ ९. ३प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'जय्यते' इति१.२.४ ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः २।१०॥४६॥ १२. 'फलके च' इति २ ॥ १३. 'फलत्य-' इति२॥ १४. 'विनिश्वः' इति१.२, "श्विश्वः' इति ३॥ १५. 'शर्यते' इति१, 'शीर्यते' इति२॥ १६. "खिल' इति ३.४॥ १७. क्रीडनेऽर्थे खिलधातुर्न दृश्यते, परं तु क्षीरतरङ्गिण्यादौ चलनेऽर्थे दण्डात्मको 'खेल' धातुदृश्यते ॥ १८. '-विवु' इति३ ।।

समाह्वयः प्राणिद्यूतम् 

           १ सं सम्यग् हर्षेणाऽऽहूयन्ते जना अत्र समाह्वयः। 'ह्वेञ् आह्वाने'(भ्वा.उ.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११८॥ इति घः । प्राणिभिर्मेषकुक्कुटादिभिर्दूतं प्राणिद्यूतम्, तस्यैकम् । "समाह्वयः स्यात् सङ्ग्रामे धुते पशुपक्षिणो:"[विश्वप्रकाश कोशः, यान्तवर्गः, शो-११०] इति महेश्वरः ॥ 

                                                                            __व्यालग्राह्याहितुण्डिकः । 

           १ व्यालान् सर्पान् गृह्णातीत्येवंशीलो व्यालग्राही । 'ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), नन्दिग्रहिपचा-'३।१।१३४॥ इत्या 

१०  दिना णिनिः । २ अहितुण्डेन दीव्यति आहितुण्डिकः । तेन दीव्यतिखनति-'४।४।२॥ इति ठक् । अहितुण्डिको हुस्वा दिरपीति शब्दप्रभेदः । "व्यालग्राहोऽहितुण्डिकः''[]इत्य मरमाला । अहेस्तुण्डमस्यायत्तत्वेनास्तीति । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५॥ इति ठन्, 'ठस्येकः७।३।५०॥ । द्वे 'गारुडी' इति ख्यातस्य ॥ स्यान्मनोजवसस्ताततुल्यः 

           १ मनो जवति प्रविशति मनोजवसः । 'जुः' सौत्रो गतौ,अत्रौणादिकोऽसच्प्रत्ययो बाहुलकात् । मनोजेऽभिलाषे वसतीति वा । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), अच् । मनो 

२०  जवतेऽस्मिन् पिताऽयमिति धावति मनोजव इत्यपि । "जनः पितृसधर्मा यः स ताता) मनोजवः"[]इति व्याडिः । तातेन पित्रा तुल्यः ताततुल्यः । एकं तातसदृशस्य ॥ 

                                                                            शास्ता तु देशकः ॥४८८॥ 

           १ शास्ति शास्ता । 'शासु अनुशिष्टौ'(अ.प.से.), 'तृन्'३।२।१३५॥, तृच् वा । २ दिशति देशकः । 'दिश अतिसर्जने'(तु.प.अ.), ण्वुल् । शासकः शिक्षकश्च । द्वे शास्तुः । 'सीखावणहार' इति भाषा ॥४८८॥ 

सुकृती पुण्यवान् धन्यः 

           १ सुकृतमस्याऽस्ति सुकृती । अत इनिठनौ' ५।२। 

३०   ११५॥इतीनिः। २ पुण्यमस्यास्ति पुण्यवान् । 'तदस्यास्ति-' ५।१।९४॥ इति मतुप् ‘[मादुपधायाश्च] मतोर्वोऽयवादिभ्यः' ८।२।९॥ इति वत्वम् । ३ धनं लब्ध्वा धन्यः । 'धनगणं लब्ध्वा'४।४।८४॥ इति यत् । त्रीणि पुण्यवतः ॥ 

                                                                                       मित्रयुर्मित्रवत्सलः । 

           १ मित्रं स्नेहाद् याति मित्रयुः । 'या प्रापणे'(अ. प.अ.), मृगय्वादित्वात् कुः, 'आतो लोप:-'६४६४॥ । मित्रेषु वत्सलो मित्रवत्सलः । एकं मित्रवत्सलस्य ॥ 

                                                 क्षेमकरो रिष्टतातिः शिवतातिः शिवङ्करः ॥४८९॥ 

           १ क्षेमं करोति क्षेमकरः। 'क्षेमप्रियमद्रेऽण्च'३।२। ४४॥ इति खच्, खित्त्वाद् मुम् । अणि क्षेमकरोऽपि । (२ 

४०   "रिष्टे क्षेमता भूयादस्य रिष्टतातिः)। ३ शिवस्य करः शिव तातिः । 'शिवशमरिष्टस्य करे'४।४।१४३॥ तातिल् । ४ शिवं करोति शिवङ्करः । खच् । चत्वारि शुभकारिणः ॥४८९॥ 

श्रद्धालुरास्तिकः श्राद्धः 

           १ श्रद्धानशीलः श्रद्धालुः । 'स्पृहिगृहि-'३।२। १५८॥ इत्यालुच् । २ अस्ति परलोकः, पुण्यं पापं चेति पर लोके मतिरस्य आस्तिकः । 'अस्तिनास्तिदिष्टं मतिः४।४।। ६०॥ इति ठक् । ३ श्रद्धाऽस्त्यस्य श्राद्धः । 'प्रज्ञाश्रद्धार्चा वृत्तिभ्यो ण:५।२।१०१॥ । "श्राद्धं निवापे श्राद्धस्तु त्रिषु श्रद्धासमन्विते"[विश्वलोचनकोशः, धान्तवर्गः, श्री-२२] इति 

५०   श्रीधरः। स्त्रियां टापि श्राद्धा, गङ्गावत् । त्रीणि श्रद्धावतः ॥ 

                                                                                    नास्तिकस्तद्विपर्यये । 

           १ नास्ति परलोके मतिरस्य नास्तिकः । 'अस्ति नास्तिदिष्टं मतिः'४।४।६०॥ इति ठक् । तस्य आस्तिकस्य, विपर्ययो वैपरीत्यम्, तत्र । एकं श्रद्धारहितस्य ॥ 

वैरङ्गिको विरागार्हः 

           १ नित्यं विरङ्गमर्हति वैरङ्गिकः। 'छेदादिभ्यो नित्यम्' ५।१।६४॥ इति तदर्हतीति विषये विरङ्गाह्रक् । २ विरागमर्हति विरागार्हः । 'अर्ह अर्हणे '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच् । द्वे _ 'विरागी' इति ख्यातस्य ॥ 

६० 

१. '-पक्षिभिः' इति विश्वप्रकाशकोशे, यान्तवर्गः, श्रो-११०, पृ.१२३॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १८॥११॥, पृ.१७२॥, पदचन्द्रिका, भा १, भोगिवर्गः, श्रो-२२५, पृ.२६६॥, रामाश्रमी १८।११॥, पृ.११६॥ ३. '-मरनाममाला' इति ४॥ ४. 'मनोजवः' इति१.२.३॥ ५. 'अ-णा-' इति१, 'अत्रोणा-' इतिर, 'उणा-' इति ३॥ ६. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१४८८॥, पृ.११२॥ ७. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ ८. 'शास' इति३॥ ९. '-करोऽपि' इति१॥ १०. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४प्रतिषु न दृश्यते ॥ ११. अनावश्यकोऽयं प्रतिभाति ॥ १२. 'अर्ह पूजायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥

                                                                         वीतदम्भस्त्वकल्कनः ॥४९०॥  

           १ विशेषेण इतो गतो दम्भः कपटमस्माद् वीत दम्भः । २ नास्ति कल्कनं शाठ्यमस्य अकल्कनः । द्वे नि:कपटस्य ॥४९०॥ 

प्रणाय्योऽसम्मतः 

           १ प्रणीयते प्रणाय्यः । 'णीज् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'प्रणाय्योऽसम्मतौ'३।१।१२८॥ इति साधुः । २ न सम्मतः असम्मतः। द्वे सामान्येन अनभीष्टस्य । 'चोरादि असोहामणा' इति भाषा ॥ 

१०                    अन्वेष्टाऽनुपदी 

           १ अनु पश्चाद् एषति (इष्यति) गच्छति अन्वेष्टा । अनुपूर्वः 'इष गतौ'(दि.प.से.), तृच्, 'पुगन्तलघूप-'७।३। ८६॥ इति गुणः । २ अनुपदमन्वेष्टा अनुपदी । 'अनुपद्य न्वेष्टा'५।२।९० ॥(हैमसू-७।१।१७० ॥)इति सूत्रेण अनुपदीति निपात्यते, अन्वेष्टा चेद् भवति । अनुपदिनौ, अनुपदिनः इत्यादि । द्वे ‘पागी' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                      अथ सहः क्षमः । शक्तः प्रभूष्णुः 

           १ सहते सहः । षह मर्षणे'(भ्वा.आ.से.), अच् । 

२०   २ क्षमते क्षमः । 'क्षमूष् सहने'(भ्वा.आ.से.), अच् । ३ शक्नोति शक्तः। 'शक्ल शक्तौ (स्वा.प.अ.), निष्ठा। ४ प्रभव तीत्येवंशीलः प्रभूष्णुः । 'ग्लाजिस्थश्च रस्तुः'३।२।१३९॥ अत्र सूत्रे 'चाद् भुवश्च' इति वचनाद् ग्स्नुः, ',युकः किति:७।४। ११॥ इत्यत्र गकारप्रवेषान्नेट् । प्रभविष्णुरपि। चत्वारि समर्थस्य। "समर्थः अलम्भूष्णुः"[शैषनाममाला ३।१०८॥] शैषिके ॥ 

                     भूतात्तस्त्वाविष्टः 

           १ भूतेन आत्तो गृहीतो भूतात्तः । २ आविशति संरभते स्म आविष्टः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), निष्ठा । "प्रेतादिभिर्गृहीतो यः स आविष्टो भ्रमन् बहि:"[हारावली,

३०   अर्धोकावधिः, श्रो-६६] इति पुरुषोत्तमः। द्वे भूतपीडितस्य॥ 

                                                                                 शिथिलः श्लथः ॥४९१॥ 

           १ श्रन्थते शिथिलः। श्रथि शैथिल्ये'(भ्वा.आ.से.),

'अजिरशिशिरशिथिलस्थिरस्फिरस्थविरखदिराः'(उणा-५३)इति सूत्रे किरजन्तः साधुः, रलयोरभेदः । २ शूथयति श्लथः । 'शूथ शैथिल्ये '( ), अच् । द्वे शिथिलस्य ॥४९१॥ संवाहकोऽङ्गमर्दः स्यात् 

           १ संवाहयत्यङ्गानि संवाहकः । 'वह प्रपाणे' _(भ्वा.उ.अ.), णिजन्तः, ण्वुल् । २ अङ्गानि मर्दयति अङ्ग मर्दः । 'मृद मर्दने'(भ्वा.आ.से), पचाद्यच् । द्वे 'मर्दनीया' इति ख्यातस्य ॥ 

४०                                                                             नष्टबीजस्तु निष्कलः । 

           १ नष्टं विलीनं बीजं रेतोऽस्य नष्टबीजः । २ निर्गतं कलं रेतोऽस्य निःकलः । द्वे गतवीर्यस्य ॥ 

आसीन उपविष्टः स्यात् 

          १ आस्ते आसीनः । 'आस् (आस) उपवेशने' (अ.आ.से.), 'लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे'३।२। १२४॥ इति शानच्, 'ईदासः'७।२८३॥ इत्याकारस्येकारः। २ उपविशति स्म उपविष्टः । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), क्तः। द्वे उपविष्टस्य । 'बइठा' इति भाषा ॥ 

                                                                   ऊर्ध्व ऊर्ध्वन्दमः स्थितः ॥४९२॥ 

५०   १ ऊर्दते परिमाति क्रीडति वा ऊर्ध्वः । 'ऊर्दङ् (उर्द) माने क्रीडायां च'(भ्वा.आ.से.) 'उर्देध च'(हैमाणा ५०७)इति वः । २ ऊर्ध्वं दाम्यति ऊर्ध्वन्दमः। 'दम (दमु) उपशमे'(दि.प.से.), अच् । 'ऊर्ध्वम्' इति मान्तमव्ययम् । ३ तिष्ठति स्म कार्याय स्थितः । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा. प.अ.), निष्ठा, 'स्थाध्वोरिच्च'१।२।१७॥ । त्रीणि 'ऊभा' इति ख्यातस्य ॥४९२॥ 

अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिकदेशिकौ । 

प्रवासी 

           १ अध्वानमलं गच्छति अध्वनीनः । 'अध्वनो 

६०   यत्खौ'५।२।१६॥ इति खः, 'आयनेयी-'७।१।२।।इति खस्येना देशः, 'ये चाभावकर्मणोः'६।४।१६८॥ इति प्रकृतिभावान टिलोपः । २ अध्वानं गच्छति अध्वगः । 'अन्तात्यन्ताध्वदूर पारसर्वानन्तेषु डः'३।२।४८॥ । ३ अध्वानमलं गच्छति 

१. 'प्राणा-' इति ४॥ २. 'चौरादि' इति१.२॥ ३. 'पगी' इति१.२॥ ४. 'क्षमन्ते' इति १॥ ५. 'संरंभते' इति ३॥ ६. 'श्रथ शूथ क्लथ क्रथ हिंसार्थाः' इत्यत्र अथधातुमैत्रेयेणैवोक्तत्वाद् हिंसार्थकः ॥ ७. 'बेठा' इति ३॥ ८. 'ऊ-' इति१.४॥

अध्वन्यः । 'अध्वनो यत्खौ'५।२।१६॥ इति यत् । ४ पन्थानं नित्यं गच्छति पान्थः । पथोऽण(पन्थो ण) नित्यम्' ५।१७६ ॥ इत्यण पन्थादेशश्च। स्त्रियां पान्था । ५ पन्थानं याति पथिकः। 'पथष्टन्(पथः कन्) ५।११७५ ॥ । स्त्रियां पथकी । अदूर विप्रकर्षादनयोः पर्यायत्वम् ।६ देशो देशान्तरमस्त्यस्य देशिकः। ७ प्रवसनशीलः प्रवासी । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'सुप्य जातौ-'३।२।७८ ॥ इति णिनिः । प्रवसति वा प्रवासी । 'प्रे लप-'३।२।१४५ ॥ इति घिनुण वा । सप्त पान्थस्य । 'वटाऊ' इति भाषा ॥ 

१०        तद्गणो हारिः 

           १ तेषां पथिकानां गणः तद्गणः । हार्यन्ते प्राप्यन्ते ऽनया हारिः, स्त्रीलिङ्गः । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), 'इन् सर्वधातुभ्यः (उणा-५५७) । एकं पथिकौघस्य ॥ 

                                                                           पाथेयं शम्बलं समे ॥४९३॥ 

           १ पथि मार्गे साधु पाथेयम् । 'पथ्यतिथि-'४।४। १०४॥ इत्यादिना ढक् । २ शाम्यति क्षुदनेन शम्बलम्, पुंक्ली. । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), कम्बलादित्वात् कलचि साधु । द्वे शम्बलस्य ॥४९३॥ 

जङ्घालोऽतिजव:

२०       १ जो स्तोऽस्य जङ्घालः । सिध्मादित्वाल्लच्, 'प्राणिस्थातो लजन्यतरस्याम्'५।२।९६॥ वा। २ अतिशायी जवोऽस्त्यस्य अतिजवः । द्वे 'उतावलु चालई' इत्यस्य ॥ 

                         जङ्घाकरिको जाविकः 

           १ जङ्घा एव करो राजदेयभागोऽस्य जङ्घाकरिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥, जबॅव करी हस्ती यस्येति केचित् । २ जङ्घाभ्यां जीवति जानिकः । वेतनादिभ्यो जीवति'४।४। १२॥इति ठक्, 'ठस्येकः'७।३।५०॥, "किति च'७।२। ११८॥ इति वृद्धिः । द्वे 'कासीद' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                                       जवी । 

जवनस्त्वरिते 

३०       १ जवोऽस्त्यस्य जवी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । २ जवति गच्छति जवनः । जुः सौत्रः, 'जुचङ् क्रम्य-'३।२।१५०॥ इति युच् । ३ त्वरते त्वरितः । 'जित्वरा संभ्रमे'(भ्वा.आ.से.), 'जीतः क्तः'३।२।१९७॥ इति वर्तमाने क्तः, तत्र । त्रीणि वेगवतः ॥ 

                                                                    वैगे रयो रहस्तरः स्यदः ॥४९४॥ जवो वाजः प्रसरश्च 

           १ अजति गच्छत्यनेनेति वेगः । 'अज गतौ क्षेपणे च'(भ्वा.प.से.), 'गन्गम्याद्यौ :(उणा-१२०)इति गन्, 'अजे घञपोः'३।४।५६॥ इत्यजे: वीभावः, 'सार्वधातुकार्ध-

४०   धातुकयो:'७।३ ८४॥ इति गुणः। विजतेऽनेनेति वा। 'ओविजी भयचलनयो:'(तु.आ.से.), 'पुंसि संज्ञायां घ:-'३।३।११८॥ तत्र । २ रीयते गच्छत्यनेन रयः । 'री गतौ'(व्या.प.अ.), अच् । रीणात्यनेनेति वा । 'री गतिरेषणयोः'(त्र्या.प.अ.), 'एरच'३।३।५६॥ । ३ रहते (रंहति) गच्छत्यनेनेति रहः, क्लीबे । 'रहि गतौ'(भ्वा.प.से.), '-असुन्'(उणा-६२८)। रमतेऽनेनेति वा । 'रमेढेक् चे '(उणा-६५३)इत्यसुन्, हुक् चागम इति वा । ४ तरत्यनेन तरः, क्लीबे । 'तृ प्लवन तरणयोः'(भ्वा.प.से.), '-असुन्'(उणा-६२८) । ५ स्यन्दनं स्यदः । 'स्यदि किञ्चिच्चलने '( ), 'स्यदो जवे'६।४।२८॥ 

५०   निपातोऽयं वेगे, दन्त्यान्तस्थाद्यादिः ॥४९४॥ ६ जवनं जवः। 'जुङ् गतौ (भ्वा.आ.अ.), 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ इत्यप् । ७ वजन्त्यनेन वाजः। 'वज गतौ'(भ्वा.प.से.), घञ्। ८ प्रसरणं प्रसरः। 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकादप् । अष्टौ वेगस्य॥ 

                                                                                  मन्दगामी तु मन्थरः । 

           १ मन्दं गच्छति इत्येवंशीलो मन्दगामी । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सुष्यजातौ-'३।२।७८ ॥ इति णिनिः । २ मध्नाति पादौ मन्थरः। 'मन्थ विलोडने'(व्या.प.से), बाहुल काद् 'अर्तिकमिभ्रमि-'(उणा-४१२)इत्यरन् । द्वे मन्दगामिनः। 'हलूइ चालई' इति भाषा ॥ 

६०

१. सूत्रस्य णप्रत्ययविधायकत्वादत्र णप्रत्ययो युक्तः ॥ २. 'देशि-' इति१.२ ।। ३. 'वटाउ' इति ३॥ ४. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणे ॥ ५. 'शम्बल:' इति१॥ ६. 'शमिकमि-'(हैमोणा-४९९)इति बलः" इति १प्रतौ बहिर्भागे टिप्पणी ॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः २०७३ ।। ८. '-वलो' इति३, '-वलौ' इति ४॥ ९. 'चलाइ' इति ३॥ १०. 'तस्य' इति १.२॥ ११. -कारिकः' इति २.३ ॥ १२. '-म्यद्योः' इत्युणादिगणे ॥ १३. 'विजी' इति१.२.३॥ १४. इतोऽग्रे १प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ १५. 'रीणो-' इति१.२॥ १६. 'रमेश्च' इत्येवोणादिगणे ॥ १७. 'स्यन्दः' इति१.२, 'स्यन्दनः' इति ३॥ १८. 'स्यन्दू स्रवणे' इति स्वामिमैत्रेयौ, -प्रस्रवणे' इति सायणः ॥ १९. नन्दीसम्मतोऽयम्, द्र. क्षीरतरङ्गिणी, धातुसं-६८२, पृ.१५३॥ २०. तुलनीयोऽमरकोषः २०७२॥ २१. 'हलूयइ चाले' इति ३, 'हलूवइ चालै' इति ४॥

कामंगाम्यनुकामीनः 

           १ कामं यथेष्टं गच्छतीत्येवंशीलः कामंगामी 'सुष्यजातौ-'३।२७८ ॥ इति णिनिः । २ काममिति मान्त मव्ययम्, काममज्ञानम्, कामसदृशम् अनुकामम् । यथार्थेऽ व्ययीभावः, ततः 'अवारपारात्यन्तानुकामं गमी'५।२।११॥ इति खः, खस्य ईनः [अनुकामीनः] ! द्वे स्वेच्छाचारिणः ॥ 

                                                                  अत्यन्तीनोऽत्यन्तगामिनि ॥४९५॥  

           १ अत्यतिगामिसमुच्चये, अन्तस्यात्ययो विक्रमोऽ व्ययीभावसमासः । अन्तमतिक्रान्तं वेति प्रादिसमासः । २ 

१०   अत्यन्तं भृशं गामी अत्यन्तीनः । 'अवारपारात्यन्तानुकामं गमी'५।२।११॥ इति खः। द्वे अत्यन्तगामिनः । 'घणुं चालई' इति भाषा ॥४९५॥ 

सहायोऽभिचरोऽनोश्च जीविगामिचरप्लवाः । 

सेवकः 

           १ सह अयते सहायः । 'अय गतौ'(भ्वा.आ.से.), अच् । २ अभीत्याभिमुख्यार्थेऽव्ययम् । आभिमुख्येन चरति अभिचरः । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ३-६ अनूप सर्गात् पुरो जीविगामिचरप्लवा योज्यन्ते । अनु पश्चाजीवति 

अनुजीवी । 'जीव प्राणधारणे'(भ्वा.प.से.), ग्रहादित्वाणिनिः । 

२०   अनुगच्छतीति अनुगामी । ग्रहादित्वाणिनिः । अनुचरः । अनुप्लवः । ['चर गतौ'(भ्वा.प.से.)], 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा. आ.अ.), अच्। ७ सेवति (सेवते) सेवकः। 'षिवं सेवा याम्'(भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । सप्त सेवकस्य ॥ 

                                                    अथ सेवा भक्ति : परिचर्या प्रसादना ॥४९६॥ 

शुश्रूषाराधनोपास्तिवरिवस्यापरीष्टयः । 

उपचारः 

           १ सेवनं सेवा । 'षिवु सेवायाम् ' (भ्वा.आ.से.), भावे घञ् । २ भजनं भक्तिः । 'भज सेवायाम्'(भ्वा.उ.अ.), "स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । ३ परिचरणं परिचर्या। 'चर गतौ'

३०   (भ्वा.प.से.), 'परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्या-'(वा-३।३। १०१॥)इति साधुः, परिपूर्वश्चरिः सेवार्थः। ४ प्रसाद्यते प्रसा दना । 'षद्लु विशरणादौ'(तु.प.अ.), णिजन्तः, करणे ल्युट् ॥४९६॥ ५ शुश्रूषणं शुश्रूषा । 'अ:(अ) प्रत्ययात्'३।३। १०२॥ इत्यकारप्रत्ययः । ६ आराधनम् आराधना । 'राधे साध संसिद्धौ '(स्वा.प.अ.), ल्युट्। ७ उपासनम् उपास्तिः । उपपूर्वः 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥। उपासनाऽपि। ८ वरिवःकरणं वरिवस्या। वरिवस्शब्दात् पूजा र्थाद् 'नमोवरिवश्चित्रङ: क्यच्'३।१।१९॥ इति क्यच्, टाप् । ९ पर्येषणं परीष्टिः । 'इषु इच्छायाम् '(तु.प.से.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । पर्येषणाऽपि । अमरस्तु-"पर्येषणा परी-

४०   ष्टिश्च"[अमरकोषः २७॥३२॥] इति भेदमाह। श्राद्धे द्विज शुश्रूषणमिति तट्टीका । १० उपचरणम् उपचारः। 'चर गतौ' (भ्वा.प.से.), भावे घञ् । दश सेवायाः ॥ 

                                                         पदातिस्तु पत्तिः पद्गः पदांतिकः ॥४९७॥ पादौतिकः पादचारी पदाजिपदिकांवपि । 

           १ पादाभ्यामतति गच्छति पदातिः । अत सातत्य गमने'(भ्वा.प.अ.), ‘इबजादिभ्यः (वा-३।३।१०८॥)इतीज्, जित्त्वाद् 'अत उपधायाः'७।२।११६॥ वृद्धिः, 'पादस्य पदा ज्यतिगेपहतेषु (पदाज्यातिगोपहतेषु)'६।३१५२॥ इति वा पदा देशः । २ पद्यते गच्छति, पतति वा पत्तिः। ‘पद गतौ'(दि.-

५०   आ.अ.), 'पत्लु पतने'(भ्वा.प.से.)अतो वा, ‘क्तिच्तौ च संज्ञायाम्'३।३।१७४॥ इति क्तिच्, बाहुलकाद् 'दृवशिभ्यां क्तिन् वा'(चान्द्रोणा-१८४॥)इति क्तिन् वा । ३ पदाभ्यां गच्छति पद्गः। गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२। १०१॥) इति डः, 'पादस्य पदाज्यति(पदाज्याति)-'६।३। ५२॥ इति पदादेशः। ४-५ पादाभ्यामतति पदातिकः ॥४९७॥ पदातिरेव पादातिकः । 'विनयादिभ्यष्ठक् '५।४।३४॥ इति ठक्। पादातेः स्वार्थे कन् वा । [६ पादाभ्यां चरति पादचारी]। ७ पादाभ्यामजति गच्छति पदाजिः । 'अज गतौ क्षेपणे च' (भ्वा.प.से.), 'इबजादिभ्यः (वा-३।३।१०८॥)इती , पादस्य 

६०   पदाज्य(पदाज्या)तिगोप-'६।३।५२॥इति पदादेशः, अस्मादेव निपातनान्न वीभावः । ८ पादाभ्यां चरति पदिकः । 'पर्पा दिभ्यष्टर्न '४।४।१०॥ इति ठन् (ष्टन्), पर्पादिभ्यष्टन्'४।४।१०॥ 

१. तुलनीयोऽमरकोषः २८७६ ।। २. 'घणौ चालै' इति४, 'चाले' इति३ ॥ ३. 'सिवु इति१.२.३, अत्र 'षे सेवने' इति युक्तः ॥ ४. 'षे सेवने' इति युक्तः ॥ ५. ३प्रतौ नास्ति ॥ ६. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'राध षाध-' इति स्वामी ॥ ७. '-त्रङ्' इति३.४॥ ८. 'इणजादिभ्यः' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ९. १प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'पदा-' इति१.३॥ ११. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'पादचारी' इति दृश्यते ॥ १२. 'इतीन्' इति३॥ १३. 'पदादिभ्यष्टन्' इति३, ‘-भ्यः ष्टन्' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥

इत्यत्र ‘पादः पद् च्छ चं'(गणसू-४।४।१०॥)इति पादाट्ठनि पद्भावः । पादाविकोऽपि । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), 'इण्भीकापाशल्यतिमर्चिभ्यः कन्'(उणा-३२३)इक् चागमः पादाविकः । अवनमाव: रक्षणम् । पादेनावः पादावः, ततः 'तत्र नियुक्तः४।४।६९॥ इति ठन् । मूलविभुजादित्वात् के पादातोऽपि । “पदातिपत्ति[ पादात ] पादाविक पदातयः(-जयः)" []इत्यमरमाला । पादसमानार्थः पच्छब्दोऽप्यत्रास्ति । अष्टौ 'पालिहार' इति ख्यातस्य । [शेषश्चात्र-"पादातपदगौ समौ"

[शेषनाममाला ३।१०॥] ] ||

१०                                          सर: पुरोऽग्रतोऽग्रेभ्यः पुरस्तो गमगामिगाः ॥४९८॥ 

प्रष्ठः 

           १-३ पुर:प्रभृतिभ्यस्त्रिभ्यः पुरः सर: शब्दो योज्यते, तेन पुरोऽग्रे सरति पुरस्सरः। एवं अग्रतःसरः, अग्रेसरः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), त्रिष्वपि अच् । अग्रेसर इत्यत्र 'तत्पुरुषे कृति-'६।३।१४॥ इति सप्तम्या अलुक् । अत्र न्यासे आत्रेये च "अग्रे इत्येकारान्तत्वं निपातनात्''[ ]इत्युक्तम् । "अग्रे सरति अग्रेण वा सरति इत्यादावपि एकारान्तत्वं फलम" इति च । एवं च "सवरुणावरुणाग्रसरं रुचा'

[ ] । “आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर याते"[ ] इत्यादयः 

२०   प्रयोगाश्चिन्त्याः स्युः। ४-६ पुरस्तः पुर:शब्दाद् गमादयः त्रयो योज्यन्ते, पुरो गच्छति पुरोगमः। 'गमश्च'३।२।४७॥ इति खच् । पुरो गच्छति पुरोगामी । ग्रहादित्वाणिनिः । पुरो गच्छति परोगः । 'गम्ल गतौ'(भ्वा.प.अ.), डप्रत्ययः ॥४९८॥७ प्रतिष्ठते प्रष्ठः। 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ '(भ्वा.प.अ.), 'सुपि स्थः' ३।२।४॥ इति कः, 'आतो लोप:-'६।४।६४ ॥,. 'प्रष्ठोऽग्रग्रामि ' ८।३।९२ ॥ इति षत्वम् । सप्त अग्रेसरस्य ॥ 

अथावेशिकागन्तू प्राघुणोऽभ्यागतोऽतिथिः । 

प्राघूर्णके 

           १ आवेशनमावेशोऽन्तःप्रापणम्, तदर्हति आवे-शिकः 

३०   । 'अ(आ) दिगोपुच्छ - '५।१।१९ ॥ इति ठक् । विश्रमाद्यर्थमाविश्यते स्थीयतेऽत्रेति आवेशः । 'विश प्रवेशने' (तु.प.अ.), अधिकरणे घः, 'तदस्य प्रयोजनम्'५।११०९ ॥ इति ठक् वा । आवेशे(अवेशे) अप्रतिवेशे भव आवेशिक 

इति वा । "नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं साङ्गतिकं तथा''[मनु स्मृतिः, अध्या-३, शो-१०३]इति स्मृतेः । अध्यात्मादित्वा ट्ठक् । २ आगच्छतीति आगन्तुः । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'सितनिगमि-'(उणा-६९)इति तुन् । ३ प्राघुणति भ्रमति प्राघुण: । 'घुण भ्रमणे'(तु.प.से.), तौदादिकः, 'इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः, 'अन्येषामपि दृश्यते'६।३।१३७॥ इति दीर्घत्वम् । ४ अभ्यागच्छति अभ्यागम्यते स्म वा अभ्या-

४०   गतः। अभ्यापर्वो 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), निष्ठा, 'अनु दात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति म्लोपः। ५ अतति सततं गच्छति अतिथिः, पुंसि । यदमर:-"अतिथि "[अमरकोषः २७। ३४॥] । 'अत सातत्यगमने'(भ्वा.प.से.), 'ऋतनि- '(उणा ४४२)इति अतेरिथिन्, पृषोदरादिर्वा । "प्राघुणस्त्वतिथि ईयोः''[त्रिकाण्डशेषः २७।९ ॥] इति त्रिकाण्डशेषात् स्त्रियाम तिथिरतिथी च । क्लीबे तु अतिर्थि । 

     "तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना । 

      अतिथिं तं विजानीयाच्छेषमभ्यागतं विदुः ॥१॥"

["]इति भेदोऽत्र नाश्रितः । आतिथ्योऽपि । ६ प्राघूर्णते 

५०   प्राघूर्णकः। 'घूर्ण घूर्णने '(भ्वा.आ.से.), ण्वुल, तत्र । षडतिथेः । ‘पाहुणा' इति भाषा |

                                                          अथावेशिकमातिथ्यं चातिथेय्यपि ॥४९९॥ 

             १ अवेशेऽप्रतिवेशे भवम् आवेशिकम् । अध्या त्मादित्वाट्ठक् । २ अतिथ्यर्थे वस्तुनि भवम्, अतिथये इदं वा आतिथ्यम्। 'अतिथेw: '५।४।२६।।३ अतिथौ साधुः आति थेयी, स्त्रीक्लीबयोः, 'पथ्यतिथिवसतिस्वपते(ढ) '४।४।-१०४|| ढञि, 'आयनेयी-'७।१।२॥ इत्येयादेशः, 'ट्ठिाणञ्-' ४।१।१५॥ इति ङीष्( ङीप्) । त्रीण्यतिथिसत्कारस्य ॥४९९॥ 

सूर्योढस्तु स संप्राप्तो यः सूर्येऽस्तंगतेऽतिथिः । 

६०         १ सूर्यप्रकाशव्याप्तः कालोऽपि सूर्यः, तमूढवान् सूर्योढः । 'वह प्रपणे'(भ्वा.उ.अ.), निष्ठा, 'हो ढः'८।२। ३१॥, 'झषस्तथो:-'८।२।४० ॥ इति धत्वम्, ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोपः'८।३।१३ ॥ । योऽतिथिः प्राघूर्णकः सूर्येऽस्तंगते सङ्गते संप्राप्तः, तस्यैकम् ॥ 

१. 'पादः पच्च' इति गणसूत्रस्वरूपं दृश्यते ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-५२०, पृ.६०६ ।।, रामाश्रमी २।८६७॥, पृ.३७६ ॥ ३. '-यार' इति २॥ ४. 'न' इति३॥ ५. द्र माधवीयधातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६५६, पृ.२५६ ॥ ६. 'प्राघूर्णो-' इति ३, 'प्राघुणो-' इति१.२.४ ॥ ७. '-शक' इति ३ ॥ ८. 'प्राधुर्णति' इति३ ॥ ९. 'प्राघुर्णः' इति ३॥ १०. अत्र दीर्घत्वं विचारणीयम् ॥ ११. 'अथि-' इति ३॥ १२. '-थिः' इति३ ॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका ३४९९ ॥, पृ.११४ ॥, अम. क्षीरस्वामिटीका २७ ॥३४॥, पृ.१७० १, अम. क्षीरस्वामिटीकायां "अतिथिः स हि विज्ञेयः शेष: प्राघूर्णिकः स्मृतः' इत्युत्तरार्धो दृश्यते ॥ १४. क्षीरतरङ्गिण्यादौ भ्रमणेऽर्थे दृश्यते ॥

पादार्थं पाद्यम् 

            १ वारीति पदमुरत्तरतः सम्बध्यते, पादार्थं जलं पाद्यम् । 'पादार्घाभ्यां च'५।४।२५ ।। इति यत्, 'यस्येति च' ६४।१४८॥ । पादार्थं पादाय चरणाय वारीत्यन्वयः । एकं पादार्थजलस्य ॥ 

                     अर्घार्थमन॑ वारि 

            १ अर्घार्थं पूजाविधये वारि जलम् अर्घ्यम् । 'पादार्घाभ्यां च'५।४।२५ ॥ इति यत् । “अर्घः पूजाविधौ मूल्येऽघं दुःखे व्यसनैनसोः''[अनेकार्थसङ्ग्रहः २।५१॥]

१०   इत्येनकार्थः । एकं पूजार्घजलस्य ॥ 

                                                                          ___ अथ गौरवम् ॥५००॥ अभ्युत्थानम् 

           १ गुरोर्भावो गौरवम् । 'इगन्ताच्च लघुपूर्वात्'५।१। १३१॥ इत्यण ॥५००॥ २ अभिमुखमुत्थीयते अभ्युत्थानम् । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), उद्पूर्वः, ल्युट्, 'उदःस्था स्तम्भोः पूर्वस्य'८४६१॥ इति पूर्वसवर्णः । द्वेऽभ्युत्थानस्य । 'साहमुं ऊठिवू ' इति भाषा ॥ 

                                                                    व्यथकस्तु स्यान्मर्मस्पृगरुन्तुदः । 

           १ व्यथयति व्यथकः । 'व्यथ दुःखसञ्चलनयोः'

२०   (भ्वा.आ.से.), क्वुन् । २ मर्माणि स्पृशति मर्मस्पृक् । 'स्पृश संस्पर्शने'(तु .प.अ.), 'स्पृशोऽनुदके क्विन्'३।२।५८॥ 'क्वि न्प्रत्ययस्य कुः'। ३ 'ऋ गतौ'(तु.प.अ.), 'अर्ति[पृ]वपि [यजितनिधनि]तपि-'(उणा-२७४)इत्यादिना उसिप्रत्यये अरुः। अरुस्तुदति अरुन्तुदः। 'तुद व्यथने '(तु.उ.अ.), 'विध्वरुषोस्तुदः'३।२।३५ ॥ इति खश्, 'अरुर्द्विषदजन्तस्य' ६।३।६७॥ इति मुम्, 'संयोगान्तस्य लोप:'८।२।२३।। इत्यरुष सकारलोपः । “अरुन्तुदः स्याद् व्यथकः"[हलायुधकोशः २३७१॥]इति हलायुधः। "मर्मपीडके द्वौ"[ ]इति तट्टीका। त्रीणि मर्मकथकस्य ॥ 

३०   ग्रामेयके तु ग्रामीणग्राम्यौ 

            १ ग्रामे भवो ग्रामेयकः । 'का(का)दिभ्यो ढकञ्'४।२१५॥, ढस्यैयादेशः, 'तद्धितेष्वचामादेः'७।२।११७॥ इति वृद्धिः, तत्र । २-३ ग्रामे भवः, ग्रामे जातो ग्रामादागतो वा ग्रामीणः । एवं ग्राम्यः । 'ग्रामाद्यखजौ शेषे'४।२।१४॥ इति खग्यौ। ग्रामीन इति तुर्यवर्गपञ्चमान्तोऽपि । यन्महेश्वरो नान्तवर्गे-"ग्रामीनो ग्रामसम्भूते ग्रामीनो मुनिवायसः''[विश्व प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-९७]इति । त्रीणि ग्रामीणस्य॥ 

                                                                                लोको जनः प्रजा ॥५०॥ 

           १ लोकते पश्यति व्यवहारमिति लोकः । 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.), अच् । लोक्यते वा । घञ् । २ जाय-

४०   तेऽसौ जनः। 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), भावे कर्मणि घज्, 'जनिवध्योश्च'७।३।३५॥ इति वृद्धिनिषेधः, अच् वा । ३ प्रजायते प्रजा । 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२।१०१॥)इति डः। त्रीणि लोकस्य ॥५०१॥ 

स्यादामुष्यायणोऽमुष्यपुत्रः प्रख्यातवप्तृकः । 

           १ अमुष्यापत्यम् आमुष्यायणः। 'नडादिभ्यः फक्' ४।१।९९ ॥, फस्याऽऽयनादेशः, 'षष्ठ्या अलुक् वाच्यः'( )। २ अमुष्यपुत्रः । ३ प्रख्यातो वप्ता पिताऽस्य प्रख्यातवातृकः । 'नवृतश्च ५।४।१५३॥ इति कप्। “प्रख्यातपितुरुत्पन्न आमु ष्यायण इष्यते''[हलायुधकोश:२।३९५॥]इति हलायुधः । 

५०   "तपोविद्यादिना प्रसिद्धात् पितुर्जाते आमुष्यायणः"[ ]इति तट्टीका । त्रीणि प्रसिद्धपितुः सुतस्य ॥ 

                                          कुल्यः कुलीनोऽभिजातः कौंलेयकमहाकुलौ ॥५०२॥ 

जात्यः 

           १-४ कुलस्यापत्यं कुल्यः, कौलेयकः । 'अपूर्व पदादन्यतरस्यां यड्डकजौ'४।१।१४० ॥ इति यत्-ढकजौ । २ कुलस्यापत्यं कुलीनः । 'कुलात् खः'४।१।१३९॥, 'आय नेयी-'७।१।२॥ इति खस्येनादेशः । ३ अभिजायते स्म अभि जातः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), निष्ठा, 'अनुनासिक-

६०   स्य- '६।४।१५॥इति दीर्घः । अभिजोऽपि । ५ महत् कुलमस्य महाकुलः । 'महाकुलादखौ'४।१।१४१॥ इत्यबि माहाकुलीनो दीर्घादिरपि ॥५०२॥ (६ जातौ साधुः जात्यः) । षट् कुलीनस्य ॥ 

१. 'ऊठिवू' इति४॥ २. 'भयचलनयोः' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'भयसञ्चलनयोः' इति सायणः, 'दुःखचलनयोरिति दुर्गः' इति क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-५११, पृ.११०॥ ३. 'उस्प्र-' इति३॥ ४. 'ग्रामादागतो वा' २प्रतौ नास्ति ॥ ५. 'शेषे' इत्यष्टाध्याय्यां नास्ति ॥ ६. 'शुनिवायसे' इति विश्वप्रकाशकोशे ॥ ७. 'घञ् कर्मणि' इति१॥ ८. इदं विचारणीयम्, 'आमुष्यायणाऽऽमुष्यपुत्रिकाकुलिकेति च' इति वार्तिकस्य सत्त्वात् ॥ ९.

कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४प्रतिषु नास्ति ॥

           गोत्रं तु सन्तानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम् । 

अन्वयो जननं वंशः 

           १ गवते शब्दायति पूर्वपुरुषान्, गूयते शब्दयते वा गोत्रम्। 'गुङ् शब्दे'(भ्वा.आ.अ.), 'गृधृवी-'(उणा-६०६)इति वन् । २ संतन्यतेऽनेन सन्तानः । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), करणे घञ् । सन्ततिश्च, कर्मणि क्तिनि । ३ अनु अवेति अन्ववायः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), अच्, 'सार्वधातुकार्ध धातुकयोः'७।३८४॥ इति गुणः, 'अकः सवर्णे दीर्घः'६।१। १०१॥ । ४ अभिजायन्तेऽत्र अभिजनः । 'जनी प्रादुर्भावे'

१०  (दि.आ.से.), 'हलच'३।३।१२१ ॥ इति घञ्, 'जनिवध्योश्च' ७।३।३५॥ इति वृद्ध्यभावः । ५ कोलति संस्त्यायति संहती भवति कुलम् । 'कुल संस्त्याने बन्धुषु च'(भ्वा.प.से.), "संस्त्यानं संघातः"[क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-५७९]इति स्वामी । क्वचित्तु सन्ताने इति पठ्यते । सन्तानो विजातीयैर नवच्छिन्नप्रवाहः । बन्धुशब्देन तद्व्यापारः सम्बन्धोऽभिधीयते। 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः। ६ अनुयन्तिं परस्परं सम्बन्धं गच्छन्त्यत्रेति अन्वयः । अनुपूर्वः ‘इण् गतौ'(अ.प.अ.), अधिकरणे 'एरच्'३।३५६॥ । ७ जायन्ते उत्पद्यन्तेऽत्रेति जननम् । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), अधिकरणे ल्युट्। ८ 

२०   वमति उद्गिरति पूर्वपुरुषानिति वंशः। 'टुवमे उद्गिरणे'(भ्वा. प.से.), 'भृवमिकुभ्यः शक्'(चान्द्रोणा-३५५ ॥), तालव्यः, 'देशवंशमशकेशपाशकाः'[ ]इति शभेदात् । अष्टौ कुलस्य ॥ 

                                                                    स्त्री नारी वनिता वधूः ॥५०३॥ वंशा सीमन्तिनी वामा वर्णिनी महिलाऽबला। 

योषा योषित् 

           १ स्त्यायति पिण्डीभवति पुंसा सह, संहतः कठिनों भवति गर्भोऽस्यां वा स्त्री । 'स्त्यै ष्ट्यै शब्दसङ्घातयोः' (भ्वा.प.अ.), 'स्त्यायते: स्त्रीत्वें ड्रट'(उणा-६०५)टिलोपः,

'लोपोव्योर्वलि'६।१।६६॥ इति यलोपः, टित्त्वात् 'टिड्डाणञ्-' ३० ४।१।१५॥ इति ङीष्(डीप्) । २ नुः नरस्य वा धर्म आचारो ऽस्यां नारी। 'नृनरयोवृद्धिश्च'(गणसू-४।१।७३ ॥)इति शार्ङ्ग रवादिपाठाद् ङीप(ङीन्)। 'नृनराभ्यां च'(वा-४४४९॥) इत्यञ् वा, 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इति ङीप् । नुः नरस्य वेयम्, 'तस्येदम्-'४।३।१२० ॥ इत्यणि नारीति वा। ३ वनति सम्यग् भजते, वन्यते वा वनिता। 'वन षण संभक्तौ' , (भ्वा.प.से.), 'रुहेश्च लो वा'( )इति इतच्। ४ बध्नात्यावे _ष्टयति स्नेहपाशेनेति वधूः । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), 'चमितनिबधिभ्य ऊ: (चान्द्रोणा-१।४३॥)। वहति गृहभारम्, उह्यते भ; वा । 'वहो धश्च'(उणा-८३)इति ऊः, धश्चान्ता देशः ॥५०३॥ ५ वष्टि कामयते वशा । 'वश कान्तौ'

४०   (अ.प.से), अच् । ६ सीम्नोऽन्तः सीमन्तः केशवेशः, शकन्ध्वादिः । सीमन्तोऽस्त्यस्याः सीमन्तिनी । 'अत इनि ठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीष्(ङीप्) '४।१५।। ७ वमत्युद्गिरति प्रातिकूल्यम्, स्नेहं वा वामा। 'टुवर्म उद्गिरणे' (भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः, टाप् । वाति गच्छति नरमिति वा वामा । 'वा गतिगन्धनयोः'(अ.प.अ.), बहुलकान्मः । ८ वर्णोऽस्त्यस्य वर्णिनी। 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१५॥ । ९ मह्यते पूज्यते भूषणादिभिः महिला । 'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'सलिकल्यनि-' (उणा-५४)इत्यादिनेलच् । "महेलाऽपि"[शब्दभेदप्रकाशः,

५०   यो-४०] इति शब्दप्रभेदः । यल्लक्ष्यम् 

    "अजयद् द्विषतः प्राज्यनयः परमहेलया । 

     स्वप्नेऽपि मनसि स्पृष्टो न यः परमहेलया ॥१॥''["]। 

महस्योत्सवस्य इला भूमिरिव महेलेति । "प्रसभमिवाङ्गदवि हला महेला''[ ]इति कप्पिणाभ्युदयादेः। १० अल्पं बलम स्त्यस्या अबला । 'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७ ।।, ततष्टाप्, अल्पार्थोऽत्र नञ् । ११ यौति मिश्रीभवति पुंसा सह योषा। 'यु मिश्रणे'(उ.प.से.), 'ऋतन्यञ्जि-'(उणा-४४२)इति षः" [ ]इति क्षीरस्वामी । उणादिवृत्तौ तु अत्र सूत्रे आसप्रत्ययो दृश्यते, न षः । तेन तु 'यवास' इति सिद्धयेत्। 'युमाभ्यां 

६०   स:'(सरस्वतीकण्ठाभरणम् २।३।१४९ ॥) इति सूत्रेण सो वा।। जोषयति परितर्कयति गृहकार्यमिति जोषा । "चवर्गतृतीयादि 

१. 'गूहयते' इति१.२॥ २. '-यते' इति१.३॥ ३. '-यन्ते' इति३॥ ४. 'सम्बम्धन्त्यत्रेति' इति१॥ ५. 'टुवमु' इति१.४॥ ६. द्र.पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्गः, शो-३९८, पृ.४८७॥, तत्र "दंश-वंश-मशक-केश-पाशकाः" इति दृश्यते ॥ ७. 'कठिनौ' इति२.३॥ ८. उणादिगणे सूत्रे नास्ति ॥ ९. 'डोष्' इति३.४॥ १०. 'कुः' इति४॥ ११. 'टुवमु' इति ॥ १२. द्र. अम.क्षीरस्वामिकृतटीका २६।२॥, पृ.१३४ ॥, तत्र 'प्राज्यनयः' इत्यस्य स्थाने 'प्राप्तनयः' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, थो-२६०, पृ.३३५ ॥, अमरपदपारिजातटीकायां "महेलापि । 'अविरलरववारिवाहिनीयं प्रसभमिवाह्वयदाकुलं महेला ।' इति कर्पिणाभ्युदये (१०-१६) ।" इति व्युत्पादितः, भा-१, २।६।२॥, पृ.२६३॥ १४. अम. क्षीरस्वामिटीकायां "युष्य(योष)त्यन्यं यौति वा योषा" इति दृश्यते, २६२॥, पृ.१३४॥

रपीति वर्णदेशना''[]इति सुभूतिः । 'जुष परितर्कणे'(चु. उ.से.) । जुषति(जुषते) प्रीणाति वा। 'जुष प्रीतौ '(तु. आ.से.), तुदादिः, ततोऽच्, टाप् । १२ योषति गच्छति पुरुषं योषित् । 'युष भजने' सौत्रः, [हृ] सृरुहियुषिभ्यः इत्' (उणा-९७)इति इत् । “योषिताऽपि"[शब्दभेदप्रकाशः, श्रो ३४]इति शब्दप्रभेदः । तत्राजादिपाठाद् भागुरिमते टाप् । "स्त्री वधूर्योषिता वामा(रामा)"[त्रिकाण्डशेष:२।६।१॥] इति त्रिकाण्डशेषः । सामान्येन द्वादश स्त्रियाः॥ 

अथ स्त्रीविशेषानाह 

१०                                                  विशेषास्तु कान्ता भीरुनितम्बिनी ॥५०४॥ प्रमदा सुन्दरी रामा रमणी ललनाऽङ्गना । 

           १ काम्यते कान्ता । कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'कमेर्णिङ् '३।१।१०॥, 'मतिबुद्धि-'३।२।१८८ ॥ इति वर्तमाने क्तः, 'अनुनासिकस्य क्विझलो:-'६।४।१५॥ इति दीर्घः, टाप्। यद्वा कान्तिः सर्वाङ्गसौन्दर्यमस्त्यस्याः कान्ता । 'अर्शआदि भ्योऽच्'५।२।१२७॥, टाप् । २ बिभेत्येवंशीला भीरुः । 'बिभी भये (जु.प.अ.), "भियः क्रुक्लुकनौ'३।२।१७४।। "भीरुः स्यात् कातरे नार्याम्''[]इत्यजयः । “भीरुरार्ये 

(भीरुरार्ते) जने स्त्रियाम्''[]इति रभसः। भीरुशब्दस्य सुरा 

२०   सुरकिन्नरादिस्त्रीष्वपि वृत्तिरिति 'ऊत:'४।१।६६ ॥ इति मनु ष्यजातिविहित ऊङ् नास्ति, भीरुशब्दस्ताच्छिलिकः, "[संज्ञा प्रकाराश्च ताच्छीलिकाः]" इति भाष्योक्तेः । मनुष्यजाति विवक्षया ऊङि भीरूरित्यपि स्त्रियां भवतीति, 'ऊडुतः४।१। ६६॥ इत्यत्र "भीरु (भीरू)"[भाषावृत्ति:४।१।६६ ॥] इति भाषावृत्तावुदाहृतम् । कुतस्त्वं भीरु यत्तेभ्य इत्युपपद्यते, भीरु इति सम्बुद्धावुपपद्यते । “भीरुरित्यत्र मनुष्यजातिविवक्षा वा, विवक्षा च (मनुष्यजातेर्विवक्षाऽविक्षा च) लक्ष्यानुसारात्" []इति काव्यादर्श वामनः । ३ पृथुत्वात् प्रशस्तनितम्बयुक्ता नितम्बिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥, 'ऋन्नेभ्यो ङीष् 

३०   (ङीप्)४।१५॥ ॥५०४॥ ४ रूपसौभाग्यजनितः प्रकृष्टो मदो 

गर्वोऽस्याः प्रमदा । 'अर्शआदिभ्योऽच्५ ।२।१२७॥। ५ सुष्ठ उनत्ति आर्द्रयति जनमन इति सुन्दरी । सुपूर्वः 'उन्दी क्लेदने'(रु.प.से.), वासरवद् बाहुलकादरन्, शकन्ध्वादित्वाद् द्वयोरुकारयोरैक्यम् । रूपलावण्यादिसम्पन्ना सुन्दरी, गौरादिः। सुन्दति वा । सुन्दः शोभार्थो हिंसार्थश्च, ततोऽरन् । सुष्टु आद्रियते वेति पृषोदरादि । ६ या गीतकलाभी रमते, रम यति वा रामा । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), ज्वलादि त्वाण्णः । ७ या चातुर्यगुणोपेता रमणं कान्तं रमयति रमणी। नन्द्यादित्वाल्ल्युः, गौरादिः । ८ ललति विलसति ललना। 'लड विलासे'(भ्वा.प.से.), 'लल वाञ्छायाम्'(भ्वा.प.से.)

४०   वा, डलयोरैक्यस्मरणाद् नन्द्यादित्वाल्ल्युः । 'लल ईप्सा याम्'(चु.आ.से.), ण्यन्ताधुचि वा ललना । प्रशस्तेप्सा तद्योगाद् ‘अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७॥ वो। ९ प्रशस्तलक्ष णानि अङ्गान्यस्या अङ्गना । 'अङ्गात् कल्याणे'(गणसू ५।२।१०० ॥)इति पामादौ पाठान्नः, टाप् । नव स्त्रीणां विशेषनामानि ॥ 

स्वगुणेनोपमानेन मनोज्ञादिपदेन च ॥५०५॥ 

विशेषिताङ्गकर्मा स्त्री यथा तरललोचना । 

अलसेक्षणा मृगाक्षी मत्तेभगमनाऽपि च ॥५०६॥ 

माक्षी सुस्मिता 

५०        १ अङ्गस्य कर्मणो वेत्त्यर्थाद् ज्ञायते स्वः स्वकीय श्चासौ गुणश्च स्वगुणस्तेनं स्वगुणेन, तद्वाचिना शब्देनेत्यर्थः। अत्र स्वशब्दोपादानात् तरलत्वादीनां गुणानामसाधारणतामाह, तेन मनोज्ञत्वादीनां गुणत्वेऽपि साधारणत्वान्मनोज्ञादिपदेन चेति पृथग् निर्देशः । उपमीयतेऽनेन उपमानं मृगलोचनादिः, करणे ल्युट् । मनोज्ञ आदिर्यस्य तन्मनोज्ञादि, तच्च तत्पदं च मनोज्ञादिपदम्, तेन ॥५०५॥ एभिस्त्रिभिर्विशेषितमङ्गमवयवो लोचनादिः, कर्म च क्रिया गमनादिर्यस्याः सा तथा स्त्री । यथाशब्दः स्वगुणादिक्रमेणाङ्गकर्मोदाहरणोपन्यासार्थः । तरले लोचने यस्याः सा तरललोचना । अत्र तरलत्वं लोचन-

६०   स्याऽसाधारणः स्वकीयो गुणः । २ अलसमीक्षणमालोक नमस्या अलसेक्षणा । अत्र ईक्षणलक्षणायाः क्रियाया अल सत्वमसाधारणः स्वगुणः । ३ मृगस्याक्षिणीव अक्षिणी अस्या मृगाक्षी । उष्ट्रमुखादित्वादुपमानवाच्यक्षिशब्दस्य बहुव्रीहौं लोपः । अत्र मृगाक्षिलक्षणेनोपमानेनाऽक्षिलक्षणमङ्गं विशेषि 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६०, पृ.३३४॥ २. 'तर्कणे' इति ॥ ३. 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' इति क्षीतरङ्गिण्यादौ ॥ ४. शब्दभेदप्रकाशे "योषा स्यात् योषिता सह" इति दृश्यते ॥ ५. '-लुकजौ' इति४॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२६१, पृ.३३५ ॥, रामाश्रमी २६३॥, पृ.२६२॥ ७. 'लक्षानु-' इति १.२.४॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२६१, पृ.३३६॥ ९. 'वसति' इति ॥ १०. 'ईच्छा-' इति२॥ ११. १प्रतौ नास्ति ॥ १२. 'पामादिपाठा-' इति४॥ १३. '-श्चासौ गुणस्तेन' इति१॥ १४. ३प्रतौ नास्ति ॥ १५. १प्रतौ नास्ति ॥

तम् । ४ मत्तेभस्य गमनमिव गमनमस्या मत्तेभगमना । अत्रोपमानभूतेन गमनेन स्त्रियां गमनलक्षणा क्रिया विशेषिता ॥५०६॥ ५ वामे मनोज्ञेऽक्षिणी अस्या वामाक्षी । बहुव्रीहौ सक्थ्यक्षणोः षच्, 'षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१।४१॥ इति ङीष् । अत्र वामत्वेनाक्ष्यङ्गं विशेषितम् । ६ शोभनं स्मितम् अदृष्ट दन्तहास्यमस्याः सुस्मिता । अत्र शोभनत्वेन स्मितक्रिया विशेषिता । एवं वरारोहा, वरवर्णिनी, मत्तगामिनी, प्रतीपद र्शिनीत्येवमादयोप्यूह्याः । षट् स्वगुणोपमानमनोज्ञादिपदैर्विशे षिताङ्गकर्मवनितायाः ॥ 

१०                                                                   अस्याः स्वं मानलीलास्मरादयः ।                                         

                                    लीला विलासो विच्छित्तिर्विब्बोकः किलिकिञ्चितम् ॥५०७॥ मोटायितं कुट्टमितं ललितं विहृतं तथा । 

                                            विभ्रमश्चेत्यलङ्काराः स्त्रीणां स्वाभाविका दश ॥५०८॥

            अस्याः स्त्रियाः मानश्चाभिमानः, लीला शृङ्गारचेष्टा विशेषः, स्मरश्च काम इति द्वन्द्वे मानलीलास्मराः, ते आदिर्येषां ते मानलीलास्मरादयः, आदेर्मनोविलासादयः, स्वं धनमुच्यत इत्यन्वयः । १ अलब्धप्रियसमागया स्वचित्तविनोदार्थं प्रियस्य 

२०   या वेशगतिदृष्टिहसितभणित्यादेरनुक्ति :(-रनुकृतिः) क्रियते, सा . लीला । लीयते लीला । 'लीङ् श्रेषणे'(दि.आ.अ.), पृषो दरादिः । २ प्रियसमीपगमने यः स्थानासनगमनविलोकितेषु विकारोऽकस्माच्च क्रोधस्मितं चमत्कारमुखविलसनं विलासः। विपूर्वः 'लस श्रेषणक्रीडनयोः'(भ्वा.प.से.), भावे घञ्। ३ आभरणविलेपनादीनां कुतश्चित् प्रियापराधादीर्घ्ययाऽनादरेण त्यक्तानां सखीनां प्रयत्नाद् धारणं विच्छितिः । प्रियेण दत्तं प्रीतिनिबन्धनं स्वल्पमपि भूषणं विच्छित्तिरित्यन्ये । विच्छेदनं विच्छित्तिः, विशिष्टा छित्तिर्भङ्गिरित्यर्थः । 'छिदिर् द्वैधीकरणे' (रु.उ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । ४ विवानं विवुः गतिविशेषः । ‘वा गतिगन्धनयो:'(अ.प.अ.), 'अपष्ट्वादयः'

३०   ( )इति कुः। विवोरोक: स्थानं विब्बोकः । पृषोदरादिः। विपरीतं बुक्कणं भाषणं वा । 'बुक्क भाषणे'(भ्वा.प.से.), पृषोदरादिः । अभिमतवस्तुप्राप्तावपि गर्वादनादरः सापराधस्य, स्रक्चन्दनादिना संयमनं ताडनं च विब्वोकः । ५ इष्टजन दर्शनहर्षवशात् शुष्करुदितहसितत्रसितक्रोधश्रमाभिलापानां सङ्क रणं किलिकिञ्चितम् । किलेति व्याजेन किं नाम नास ञ्जितममतेति (-सञ्जितमत्रेति) 'किलिकिञ्चितम्, पृषोदरादिः, चतुस्तृतीयस्वरोऽयमकारान्तः । त्रितृतीयस्वरोऽपि किलकिञ्चित मिति । "क्रोधाश्रुहर्षभीत्यादेः सङ्करः किलिकिञ्चितम्, पृषो दरादि:"[ ]इति श्रीशेषरामाचार्याः ॥५०७॥६ "मोटायितं 

४०   प्रियं स्मृत्वा साङ्गभङ्गविजृम्भणम्"["] 'मुट प्रमर्दने' (भ्वा.प.से.), भौवादिक :, 'मुट आक्षेपमर्दनयोः'(तु.प. से.), तौदादिकः, 'पुट मुट सञ्चूर्णने '(चु.उ.से.), चुरादिः, एषां भावे घजि मोटः । मोट इवाचरति मोटायते । मोटायत इति मोटायितम् , एकटकारवानयम्, द्विटकारस्त्वपपाठः । ___ प्रियकथासुसङ्गे भंङ्गजृम्भणं कर्णकण्डूयनं च मोटायितमित्यन्ये। 

१. 'स्त्रिया' इति१.३॥ २. '-रनुक्रियते' इति१, '-रनुच्छितिः क्रियते' इति४॥ ३. "अङ्गैर्वेषैरलङ्कारैः प्रेमभिर्वचनैरपि । प्रीतिप्रयोजितैर्लीलां प्रियस्यान कृति विदुः ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४२॥, "प्रियवाग्भिरलङ्कारैर्मधुरैः प्रीतियोजितैः । प्रियस्यानुकृतिः स्त्रीणां लीला स्यात् तु यथोच्यते॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७३२॥, प.१६०॥ ४. 'वमन्कोर-' इति १.२.४॥ ५. "यानस्थानासानादीनां मखनेत्रादिकर्मणाम । विशेषस्त विलासः स्यादिष्टसंदर्शनादिना ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४३॥, "स्थानासनगमनानां नेत्रभ्रूकर्मणां चैव । उत्पद्यते विशेषे योऽक्लिष्टः स तु विलासः स्यात् ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३१॥, पृ.१५९॥ ६. "स्तोकाऽप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत् ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४४॥, "माल्याच्छादनभूषणविलेपनानामनादरन्यासः । स्वल्पोऽपि परां शोभां जनयति यः सा तु विच्छित्तिः ॥ मुक्तारत्नादिकमुत्सृत्य बिसकिसलयाद्यनुरागो विच्छित्तिरिति केचित्" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३२॥, पृ.१६०॥ ७. "बिब्बोकस्त्वतिगर्वेण वस्तुनीष्टेऽप्यनादरः" इति साहित्यदर्पणः, ३१४५ ।।, "इष्टानां भावानां प्राप्तावभिमानगर्वसम्भूतः । स्त्रीणामनादरकृतो बिब्बोको नाम स ज्ञेयः" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७।३१ ॥, पृ.१५९ ।। ८. '-दिर्वा' इति १॥ ९. "स्मितशुष्करुदितहसितत्रासक्रोधश्रमादीनाम् । साङ्कय किलकिञ्चितमभीष्टतमसङ्गमादिजाद्धर्षात् ॥" इति साहित्यदर्पण:३१४६॥, "स्मितह-सितरुदितभयरोषदुःखगर्वश्रमाभिलाषाणाम् । सङ्करकरणं हर्षादसकृत् किलिकिञ्चितं ज्ञेयम् ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७३२॥, पृ.१६० ॥ १०. 'क' इति३॥ ११. 'किल-' इति ३॥ १२. 'किलि-' इति ३॥ १३. ३.४नास्ति ॥ १४. द्र. रामाश्रमी २१७३२ ॥, पृ.१०७॥ १५. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुः, धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-२११, पृ.२६ ॥, 'मुडि प्रमर्दने' इत्यत्र स्वाम्याह "मुट इति दुर्गः" इति, क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-२२१, पृ.५७॥ १६. 'मुट सञ्चूर्णने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १७. "तद्भावभाविते चित्ते वल्लभस्य कथाऽऽदिषु । मोट्टायितमिति प्राहुः कर्णकण्डूयनादिकम्॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४७॥, "इष्टजनस्य कथायां लीलाहेलादिदर्शने वापि । तद्भावभावनाकृतमुक्तं मोट्टायितं नाम ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३२॥, पृ१६०॥ १८. 'भृङ्ग-' इति ३ ॥

७ "दुःखोपचारः सौख्येऽपि हर्षात् कुट्टमितं मतम्''[]इति। 'कुट्टण् कुत्सनादौं '(चु.उ.से), चुरादिः, कुट्टेन मितं कुट्टमितम्, पृषोदरादित्वादुत्वम्, द्विपञ्चमस्वरोऽयम् । “कुट्टनं कुट्टः, भावे घञ्, तेन निवृत्तम्(निर्वृत्तम्), भावप्रत्ययान्तादिमन्, ततो ण्यन्ताद् भावे क्तः, कुट्टमितम्, एकपञ्चमस्वरादिरपि । “सुरतेषु गाढपीडने केशस्तनादिग्रहणे च हर्षात् सुखेऽपि दुःखाविष्क्रिया दुःखेऽपि सुखाविष्क्रिया कुट्टमितम्"[ ]इति मिश्राः । ८ 'लल ईप्सायाम्'(चु.आ.से.), 'लल(लड) विलासे'(भ्वा.प.से.) वा,भावे क्तः, डलयोरेकत्वे ललितम् । सुकुमारविधानेन भ्रूनेत्रादि 

१०   क्रियासविरकरचरणाङ्गन्यासो ललितम् । तथा चरणनिपातरण 

ज्झणनूपुरमसृणसञ्चरणं रेखाविशेषस्थितत्रिवलिभङ्गिसंस्थानं समुल्लसितभुजमुर:स्थलप्रसारणाद् द्विगुणपृथुकृतं स्तनस्तबकं स्कन्धासक्तैककुण्डलमुल्लसितभ्रूसाचीकृतविलोकितमिति । “प्रियं प्रति भावाविष्कृतं ललितम्"[]इत्यन्ये । ९ "वक्तव्याभाषणं व्याजाद् "विहृतं दर्शितेङ्गितम्''["] । विपूर्वः 'हृञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), क्तः। १० विभान्तिः 'विभ्रम: । 'भ्रम चलने' (भ्वा.प.से.), '-अनस्थाने '(दि.प.से.) वा, भावे घञ्, 'नोदात्तोपदेश-'७।३।३४॥ इति वृद्ध्यभावः । मदरागहर्षजनितो विपर्यासो विभ्रमः । यथाऽनिमित्तमासनादुत्थाय यदन्यत्र गमनं 

२०   प्रियारब्धकथामाक्षिप्य सख्या सहालापनम्, मुधैवे हसितक्रोधौ, पुष्पादीनां याञ्चा, सहसैव तत्परित्यागः, वस्त्राभरणमाल्यानाम कारणतः खण्डनं मननं चेति । “योषितां यौवनजो विकारो विभ्रमः"[ ]इत्येके । अलङ्क्रियत एभिरित्यलङ्काराः, स्त्रीणा मिति, न तु पुंसाम् । स्वस्माद् रतिभावाद् हृदयगोचरीभूताद् भवन्ति स्वाभाविकाः, ते च दशसंख्याः स्युरिति ॥५०८॥ 

- प्रागल्भ्यौार्यमाधुर्यंशोभाधीरत्वकान्तयः । 

दीप्तिश्चाऽयलजाः 

           १ प्रगल्भस्य भावः प्रागल्भ्यम्, मैथुने निर्भयत्व मित्यर्थः । २ औदार्यम् अमर्षेाद्यवस्थास्वपि प्रश्रयः । ३ माधुर्यम् क्रोधादिष्वपि चेष्टामसृणत्वम् । ४ शोभा रूपाद्यैः 

३०   पुंभोगोपबृंहितैः किञ्चिच्छायान्तरश्रयणम् । ५ धीरत्वम् अचा पलत्वमविकत्थनं च । ६ कान्तिः रूपाद्यैः पुंभोगोपबृंहि तैर्मध्याङ्गच्छाया । ७ सैव तीव्रा कान्तिः दीप्तिः। यत्नाज्जाता यत्नजाः क्रियात्मान:, "इच्छातो यत्नस्ततो देहक्रिया"["] इति हि पदार्थविदः, ततोऽन्येऽयत्नजाः गुणात्मानः । सप्ता ऽलङ्कारास्तन्नामानि ॥ 

                                                                 भावहावहेलस्त्रियोऽङ्गजाः ॥५०९॥ 

           १ अन्तर्गतवासनात्मतया वर्तमानं रत्याख्यं भावं भाव यन्तीति भावाः । ण्यन्ताद् भवतेः पचाद्यच् । भूयन्ते रागिभि रत्रेति अधिकरणे घञ् वा । अङ्गस्याल्पो विकार इत्यर्थः। २ 

४०   स्वचित्तवृत्तिं परत्र जुह्वती ददती हावयति हावः । 'हु दाना दनयोः (जु.प.अ.), ण्यन्तादच् । भ्रूतारकादीनां भूयान् विकार इत्यर्थः । ३ हेलनं हेला । हिल हावकरणे '(तु.प.से.), भावे घञ् । अङ्गस्य भूयान् विकार इत्यर्थः । प्राग्जन्माभ्यस्तरतिमात्रेण सत्त्वोबुधेर्ने अङ्गाद् देहाद् जायन्ते भवन्ति अङ्गजाः त्रयोऽलङ्कारा इति । यद्भरत:

१. "केशस्तनाधरादीनां ग्रहे हर्षेऽपि सम्भ्रमात् । आहुः कुट्टमितं नाम शिर:करविधूननम् ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४९ ॥, "केशस्तनादि हरणग्रहणेष्वतिहर्षसम्भ्रमोत्पन्नम् । कुट्टमितं विज्ञेयं सुखमपि दुःखोपरागेण ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३२॥, पृ.१६०॥ २. द्र. रामाश्रमी १७।३२॥, पृ.१०७ ॥ ३. हैममते णकारानुबन्धः, 'कुट्ट छेदनकुत्सनयोः' इति स्वामी, 'कुट्ट छेदनभर्त्सनयोः' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ४. 'कुट्ट-' इति४, 'कुट्टि-' इति १.२॥ ५. 'कुट्टि-' इति१, 'कुट्ट-' इति २॥ ६. इतोऽग्रे २प्रतौ 'लल्यते इति ललितम्' इति दृश्यते ॥ "सुकुमारतयाऽङ्गानां विन्यासो ललितं भवेत्' इति साहित्यदर्पण:३।१५१॥, "करचरणाङ्गन्यासः सभ्रूनेत्रोष्ठसम्प्रयुक्तस्तु । सुकुमारविधानेन स्त्रीभिः परिकीर्तितं ललितम्॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७।३१।।, पृ.१५९॥ ७. '- भङ्गसंस्थानं' इति३॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, शो-२०७, पृ.१४५ ॥ १०. 'विकृतं' इति३॥ ११. "वक्तव्यकालेऽप्यवचो व्रीडया विकृ(ह)तं मतम्" इति साहित्यदर्पण:३।१५२॥, "प्राप्तानामपि वचसां क्रियया यद् भाषणं हिया स्त्रीभिः । व्याजात्मभावतो वाप्येवं समुदाहृतं विकृतम् ॥” इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७।३२ ॥, पृ.१६०॥ १२. इतोऽग्रे रप्रतौ 'विहयते इति विहतं' इति दृश्यते ॥ १३. "त्वरया हर्षरागादेर्दयितागमनादिषु । अस्थाने भूषणादीनां विन्यासो विभ्रमो मतः ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१५०॥, "विविधानामर्थानां वागङ्गाहार्यसत्त्वयुक्तानाम् । मदरागहर्षजनितो व्यत्यासो विभ्रमः प्रोक्तः" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७।३१॥, पृ.१५९ ॥ १४. इतोऽग्रे २प्रतौ 'विभ्रमणं विभ्रमः" इति दृश्यते ॥ १५. 'मुधेव' इति १.२.४ ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, शो-२०७, पृ.२४५॥ १७. -श्रवणम्' इति २ ॥ १८. 'क्रियात्मनः' इति३॥ १९. द्र. स्वोपज्ञटीका ३५०९॥, पृ.११६॥ २०. अत्र बहुत्वं विचारणीयम् ॥ २१. 'जुहूती' इति३.४ ।। २२. '-तीति' इति४॥ २३. 'हिव भावकरणे' इति४, '-भावकरणे' इति सायणः ॥ २४. -बुद्धेन' इति१॥

    "अलङ्काराश्च नाट्यज्ञैर्जेया भावरसाश्रयाः । 

     यौवनेऽभ्यधिकाः स्त्रीणां विकारा वक्त्रगात्रजाः ॥१॥ 

     [नाट्यशास्त्रम्, सामान्याभिनयोऽध्यायः-२२, शो-४]

     देहात्मकं भवेत् सत्त्वं सत्त्वाद् भावः समुत्थितः । 

     भावात् समुत्थितो हावो हावाद्धेला समुत्थिता ॥२॥"

[नाट्यशास्त्रम्, सामान्याभिनयोऽध्यायः-२२, शो-७] इति॥५०९॥ 

सा कोपना भामिनी स्यात् 

           १ सा स्त्री कोपना कोपशीला । 'कुप कोपे'(दि.

१०   प.से.), 'क्रुधमण्डार्थेभ्यश्च'३।२।१५१॥ इति युच् । भामतेऽ वश्यं भामिनी । 'भाम क्रोधे'(भ्वा.आ.से.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१५॥ । "कोपना सैव भामिनी" [अमरकोषः २।६।५ ॥] इत्यमरः । एकं कोपनायाः ॥ 

                                                                                छेका मत्ता च वाणिनी ।   

           १ छेका अवसरज्ञा, दाक्ष्यातिशययुक्ता वा, मत्ता चोन्मत्ता या स्त्री, तन्नामैकम् । वणत्यवश्यं वाणिनी । 'वण शब्दे'(भ्वा.प.से.), आवश्यके णिनिः, तृतीयवर्गपञ्चमतृतीय स्वरमध्यः । यन्महेश्वर:-"वाणिनी नर्तकीमत्तविदग्धवनितासु 

च"[विश्वप्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, श्रो-१२६] इति । चतुर्थ 

२०   वर्गपञ्चमतृतीयस्वरमध्यो “वानिनी "[अमरकोषः३।३।११२॥]

इत्यमरः ॥ 

कन्या कनी कुमारी च 

           १ कन्यते काम्यते कन्या । 'कनी दीप्तिकान्ति गतिषु'(भ्वा.प.से.), अध्यादित्वाद् यत् । 'कमु कान्तौ' (भ्वा.आ.से.) इत्यतः 'अघ्न्यादयश्च'(उणा-५५१)इति यति मकारस्य नकारे वा कन्या । 'कन्यायाः कनीन च'४।१। ११६॥ इति निपातनान्न ‘वयसि प्रथमे'४।१।२०॥ इति ङीप्। २ कनति दीप्यते कनी। पचाद्यचि 'वयसि प्रथमे'४।१।२०॥ इति ङीप् । ३ कुमारयति क्रीडयति कुमारी । चुरादौ 'कुमार क्रीडायाम्'(चु.उ.से.), अचि ‘वयसि प्रथमे'४।१।२०॥ इति 

३०   ङीप् । कुत्सितो मारोऽस्या वा । काम्यते कुमारी । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'कमेरुच्चोपधाया:'(उणा-४१८)इत्यार न्प्रत्यये उपधाया उत्वम्, ङीप । "पुंयोगे न कन्यात्वं निव तते "[ ]इत्यन्ये । सामान्यतः त्रीणि कन्यायाः ॥ 

                                                                       गौरी तु नग्निकाऽरजाः ॥५१०॥ 

           १ गूहयते उपादेयतया शब्दयते गौरी । 'गुङ् शब्दे' (भ्वा.आ.अ.), 'खुरक्षुर-'(हैमोणा-३९६)इति साधुः । 'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६)इत्यादिना वा । लज्जते नग्निका । 'ओलस्जी व्रीडे '(तु.आ.से.), क्तः, 'ओदितश्च'८।२।४५ ॥ इति निष्ठानत्वम् , कुत्वम्, पृषोदरादित्वादादेर्नत्वम्, ततः स्वार्थे कनि 

४०   इत्वे च नग्निका । केचित्तु ओलञ्जीति तवर्गपञ्चमादि पठन्ति । २ नास्ति रजोऽस्या अरजाः, सकारन्तः, अप्राप्ततुरित्यर्थः। "अष्टवर्षा भवैद् गौरी दशमे नग्निका भवेत्''["]इति स्मार्तो भेदोऽत्र नाश्रितः । द्वे अष्टवर्षकन्यायाः ॥५१०॥ 

मध्यमा तु दृष्टरजास्तरुणी युवतिश्चरी । 

तलुनी दिक्करी 

           १ बाल्ययौवनयोर्मध्ये भवा वर्तमाना मध्यमा । 'मध्यान्म:'४।३।८॥इति मः । बाल्ययौवनयोर्मध्ये मा लक्ष्मी र्यस्या वा । २ दृष्टमनुभूतं रजो यया, यस्या वा दृष्टरजाः, प्रथमप्राप्तरजा इत्यर्थः । ३-६ तरति प्लवते युवानमिति 

५०   तरुणी, तलुनी च । 'तृ प्लवनतरणयोः'(भ्वा.प.से.), कृ वृदारिभ्य उनन्'(उणा-३३३)इत्यनुवर्तमाने 'त्रो रश्च लो वा' (उणा-३३४)इति सूत्रेण तरतेरुरन् रश्च वा लत्वम्, 'कपिलि कादीनां संज्ञाच्छन्दसोर्वा [रो] लत्वमापद्यते'( )इति वा लत्वम्, 'वयसि प्रथमे'४।१।२०॥ इति ङीएँ । ४ यौति देहेन 

१. "अलंकाराश्च सत्त्वस्था ज्ञेया भावसमाश्रयाः ।" इति नाट्यशास्त्रे, अध्या-२२, श्रो-४, पृ.२४१॥ २. 'भामयते' इति ३, 'भायते' इति ४॥ ३. 'दाक्षिण्याति-' इति ३॥ ४. केषाञ्चिदमरकोषटीकाकृतां मतेऽयं सम्मतः, अत एवामरपदविवृतिटीकायां "केचिदत्र द्वितीयाक्षरं दन्त्यवर्गपञ्चमं पठन्ति" इत्युक्तम्, भा-२, ३।३।११२ ॥, पृ.३७९ ॥ ५. 'आघ्रादि-' इति४॥ ६. 'ङीष्' इति१.३॥ ७. 'ङीष्' इति३॥ ८. १प्रतौ नास्ति ॥ ९. 'कमेः किदुच्चोपधायाः' इत्युणादिगणसूत्रस्वरूपम् ॥ १०. "या तु विवाहसंस्कारेण विना पुरुषेण सम्प्रयुज्यते सा कन्यात्वं न जहाति" इति पदमञ्जरी, काशिकावृत्तिः, भा-३, ४१११६॥, पृ.४५९॥ ११. 'श्वोदितो निष्ठायाम्'७।२।१४॥ इतीडभावः ॥ १२. 'निष्ठायां नत्वम्' इति४, 'निष्ठायां न' इति३॥ १३. 'वर्ग-' इति१॥ १४. "अष्टवर्षा भवेद् गौरी दशवर्षा तु कन्यका । संप्राप्ते द्वादशे वर्षे कुमारीत्यभिधीयते ॥" इति शोकः ॥ १५. 'कृव-' इति१.२.४॥ १६. '-वर्तने' इति३, '-वर्तमानो' इति४॥ १७. 'तलो' इति४॥ १८. 'डोष्' इति१.३॥ अत्र 'वयसि प्रथमे' इत्यस्य प्रवृत्तिर्विचारणीया, पदमञ्जयाँ 'नस्तयीकक्तरुणतलुनानामुपसंख्यानम्' इत्यत्र "एतयोरवयोऽथ ग्रहणम्-इत्येव सिद्धम् ? न सिध्यति, गौरापाठान्डीए प्राप्नोति । तस्माद् वयस्यवयसि च ङीब्डीषोर्विकल्पः । क्वचिद् गौरादिपाठात् सिद्धमिति पठ्यते, तद् रूपमात्रसिद्ध्यभिप्रायं द्रष्टव्यम्, स्वरार्थं तूपसंख्यानं कर्तव्यमेव" इत्युक्तत्वात्, भा-३, ४।१।१५॥, पृ.२९९ ॥

मिश्रीभवति एकीभवति युवतिः । 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), 'कनिन्युवृषि-'(उणा-१५४)इति कनिन्, 'युनस्तिः '४।१।७७।। स्त्रीसामान्यवाची च युवतिशब्दः । "प्रमदा चेति विज्ञेया युवतिस्तु तथा स्मृता"[]इति भागुरिः। "प्राग्यौवना युवतिः" []इति वात्स्यायनः । ‘यौतेः कति:'( )इति कतिप्रत्य यान्तात् पाक्षिके ङीषि युवती च । ५ चरति चरी । 'चर गतिभक्षणयोः (भ्वा.प.से.), अच्, गौरादिः । ७ दिशमाश्रयं करोति दिक्करी । यल्लक्ष्यम्-“परिणतदिक्करिकास्तटीर्बिभर्ति" []इति । अमरस्तु-"स्यान्मध्यमा दृष्टरजाः"[अमरकोषः 

१०   २६८ ॥]इति दृष्टरजसं स्त्रियं पार्थिक्येनाह। तथा च लक्ष्यम् "मध्यमा न विवाह्या स्यात् कुलदोषकरी हि सा"[ ]इति । 

     "मध्यमः स्यात् स्वरे मध्ये मध्यदेशे च मध्यजे । 

      वाच्यवन् मध्यमा प्रोक्ता राकादृष्टरज:स्त्रियोः ॥१॥"

[विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, शो-३५-३६] इति महेश्वरः । सप्त युवतेः । 'युवान स्त्री' इति भाषा ॥ 

                                                                       वर्या पतिंवरा स्वयंवरा ॥५११॥ 

           १ पतिवरणेऽनिरुद्धा वर्या । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'अवधपण्यवर्या गर्बपणितव्यानिरोधेषु'३।१।१०१ ॥इति साधुः। वरमर्हति वा । दण्डादित्वाद् यो वा । २ पतिं वृणीते पति 

२०   वरा । वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'संज्ञायां भृतृवृजि-' ३।२।४६ ॥ इत्यादिना खच्, खित्त्वान्मुम् । ३ एवं स्वयंवरा । त्रीणि स्वेच्छाकृतपतिवरणायाः ॥५११॥ 

सुवासिनी बंधूटी स्याच्चिरिण्टी 

           १ सुष्ट वसति सुवासिनी। 'वस निवासे'(भ्वा. प.अ.), ग्रहादित्वाणिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । स्वा ज्ञातयस्तेषु वस्तुं शीलमस्याः स्ववासिनीति द्रविडाः । "स्व वासिन्यां चिरिण्टी स्याद् द्वितीये वयसि स्त्रियाम्'[]इति रुद्रः । २ बध्नाति कटाक्षैः बधूटी । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या. प.अ.), 'बन्धेः'(हैमाणा-१५७) इति किदूटः, 'वयसि प्रथमे'

___४।१।२०॥इति ङीप। वधूशब्दाद् ग्रामटीवत् टप्रत्यये 'वयस्य-

३०   चरमे-'(वा-४।१।२०॥)इति ङीषि(ङीपि) वा । वध्वटीत्य पीति व्याडिः । ३ पितृकुलस्नेहात् चिरमिटति गच्छति चिरिण्टी । चिरमित्युपपदे ‘इट गतौ'(भ्वा.प.से.)इत्यत इगुपधात् के पृषोदरादित्वात् चिराकारवाशे(-नाशे) इकारस्य विपर्यये मकारस्य परसवर्णत्वे 'वयसि प्रथमे'४।१।२०॥इति ङीषि(ङीपि) चिरिण्टी । "ऊढाऽनूढा वा पितृगृहस्थिता प्राप्ताऽल्पयौवना चिरण्टी चरिण्टी "[ ]इत्येके । हलायुधस्तु "वधूटी च चिरिण्टी च द्वितीयवयसौ स्त्रियाम्"[हलायुध कोशः २।४८४॥]इति भिनत्ति । त्रीणि 'सोहामणी' इति ख्यातायाः ॥ 

 ४०                                                                                    अथ सधर्मिणी । पत्नी सहचरी पाणिगृहीती गृहिणी गृहाः ॥५१२॥ 

दाराः क्षेत्रं वधूर्भार्या जनी जाया परिग्रहः । 

द्वितीयोढा कलत्रं च 

            १ सह धर्मोऽस्त्यस्याः सधर्मिणी, पत्या सह यज्ञादि धर्माचरणाधिकारात् । धर्मशीलवर्णादिनिः, ऋन्नेभ्य:-'४।१।५॥ इति ङीप् । सहधर्मिणी, सधर्मचारिण्यपि । २ पत्युरुद्वाहविहित यज्ञयोगात् पत्नी । 'पत्यु! यज्ञसंयोगे'४।१।३३॥ इतीकारस्य नत्वम्, 'ऋन्नेभ्यः-४१।५॥ इति ङीप् । ३ सह धर्मं चरति सहचरी । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), अच, गौरादिः । ४ 

५०   गृहीतः पाणिरस्याः पाणिगृहीती । वाऽऽहिताग्न्यादित्वात् पर निपातः, 'बहुव्रीहेश्चान्तोदात्तात् ४।१।५२ ॥ इत्यत्र 'पाणिगृहीती भार्यायाम् '(वा-४।१५२॥)इति ङीष् । ५ गृहमस्त्यस्याः गृहिणी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः । गेहिनीत्यपि। ६ गृहवासहेतुभूतत्वाद् गृहाः, पुंक्लीबलिङ्गः, पुंस्ययं बहु वचनान्त एव ॥५१२॥७ दारयन्ति भातृभ्यः पतिं पृथक्कारयन्ति दाराः । 'दृ(द) विदारणे'(त्र्या.प.से.), णिजन्तः, 'दारजारौ कर्तरि णिलुक् च'(वा-३।३।२० ॥)इति घञ्, अयं पुंलिङ्गो बहुवचनान्तश्च । एकवचनान्तोऽपि दृश्यते, यल्लक्ष्यम्-"धर्मप्रजा 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्ो-२६६, पृ.३४३॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका ३५११ ॥, पृ.११६॥ ३. 'तूक्ता' इति विश्वप्रकाशकोशे ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२६७, पृ.३४४ ॥, रामाश्रमी २६९॥, पृ.२६५॥, तत्र 'द्वितीयवयसि' इति दृश्यते ॥ ५. 'ङीष्' इति३॥ ६. 'इटस्येकारस्य रकारे गमने' इत्यर्थः प्रतिभाति ॥ ७. 'चिरिण्टी' इति ३॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६७, पृ.३४३ ॥, तत्र "चिरिण्टी चिरण्टी' इत्येके" इति दृश्यते ॥ ९. 'पाणिगृहीत्यादीनामर्थविशेषे' इति काशिका, भा-३, ४।१५२॥, पृ.३५४॥ १०. 'डोष्' इति १.२.४.॥ ११. 'पुंक्ली ' इति ३॥

सम्पन्ने दारे नान्यं कुर्वीत"[]इति । "दारा टाबन्ताऽपि"[] इति हट्टचन्द्रः । 

    "क्रोडा हावा तथा दारा त्रय एते यथाक्रमम् । 

     क्रोडे हारे च दारेषु शब्दः प्रोक्तो मनीषिभिः ॥१॥"

[]इति व्याडिशुभाङ्कौ । पत्न्यादीनामुपचाराद् वृत्तिः । ८ क्षियन्ति निवसन्त्यत्र क्षेत्रम् । 'क्षि निवासगत्योः'(तु.प.अ.), ष्ट्रन् । ९ उह्यते भत्रेति वधूः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'वहो धश्च'(उणा-८३)इत्यूः । १० भरणाऱ्या भार्या । 'भृञ् भरणे'(भ्वा.उ.अ.), अर्हे कृत्यतृचश्च'३।३।१६९ ॥ इति ण्यत्। 

१०   ११ जायतेऽस्यां पतिरिति जनिः । ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ. से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७)इतीन् । 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि जनी । १२ जायते पति रस्यामिति जाया । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'जनेर्यक्' (उणा-५५०)इति यक्, 'जनसन- '६।४।४२॥ इत्यात्वम् । "आत्मा वै जायते पुत्रः"[ ]इति स्मृतेः । "जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुमान् "[मनुस्मृतिः, अध्या-९, श्री ८]इति मनुः । १३ परिगृह्यते परिग्रहः । ‘ग्रह उपादाने' (व्या.उ.से.), अप् । १४ द्वयोः पूरणी द्वितीया । 'द्वेस्तीयः' ५।२।५४॥ इति तीयः । १५ उह्यते स्म ऊढा । 'वह प्रापणे'

२०  (भ्वा.उ.अ.), निष्ठा, 'हो ढः'८।२३१॥, 'झषस्तथो:-'८।२। ४०॥ इति धत्वम्, ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोप:'८।३।१३॥, 'ठूलोपे पूर्वस्य-'६।३।१११॥इति दीर्घः। १६ कडति माद्यति कडत्रम्, [लत्वे कलत्रम्] । 'कड मदे'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादत्रन् । गडयति वा । गडिधातोः 'गडेरादेश्च कः'(उणा-३८६)इत्यत्रन् । षोडश परिणीतस्त्रियाः ॥ 

                                                                           पुरन्ध्री तु कुटुम्बिनी ॥५१३॥ 

           १ पुरं गृहं धरति, हलन्ताद् ‘इगुपधात् किः (कित्)' (उणा-५५९), पृषोदरादित्वाद् नुमि पुरन्ध्रिः। 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि पुरन्ध्री । पुरन्ध्रिरिति ह्रस्वा 

३०   न्तोऽपि। "तौ स्नातकैर्बन्धुमता च राज्ञा पुरन्ध्रिभिश्च क्रमशः प्रयुक्तम्"[रघुवंशम्, सर्गः-७, श्री-२८]इति रघुः। "पुरं नपुंसकं गेहे''[मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, शो-५८]इति मेदिनिः । २ कुटुम्बं पोष्यवर्गः, तद्योगादिनिः कुटुम्बिनी, पञ्चमस्वरमध्या। "कुटुम्बं पोष्यवर्गं च"[ ]इत्यमरमाला । द्वे पुत्रदुहित्रादिमत्याः पतिमन्नार्याः ॥५१३॥ 

प्रजावती भातुर्जाया 

           १ प्रजाऽस्त्यस्याः प्रजावती । तदस्यास्त्यन्निति मतुप्' ५।२।९४॥, 'मादुपधायाश्च-'८।२९॥ इति वत्वम् । २ भ्रातु र्जाया इत्यत्र 'ऋतो विद्यायोनिसम्बन्धेभ्यः'६।३।२३॥इति षष्ठ्यलुक् । “द्रक्ष्यसि भ्रातृजायाम्"[मेघदूतम्, पूर्वमेघः, शो-

४०   १०]इत्यत्र तु सप्तमीसमासः । द्वे भातृजायायाः ॥ 

                                                                                  सूनो स्नुषा जनी वधूः। 

           १ सूनोः पुत्रस्य भार्या, स्नौति अपत्यं वात्सल्यादिति स्नुषा । 'स्नु(ष्णु) प्रसवे'(अ.प.से.), 'ऋषिमृषिवृषिस्नुभ्यः सक् '(चान्द्रोणा-३६४॥)इति सक्, षत्वम् । यद्वा स्नुस्यति स्नुषा। 'स्नुस(ष्णुसु) अदने'(दि.प.से.)। आदान इत्येके । अर्दशन इत्यपरे । इगुपधलक्षणे के टाप्, 'सुषामादिषु च' ८।३।९८॥ इति षत्वम् । “औणादिकं षत्वम्"[ ]इत्यात्रेयः। २ जायते लजा सन्ततिर्वाऽस्यां जनी । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'जनिघसिभ्याम्-'(उणा-५६९)इतीण, जनि-

५०   वध्योश्च'७।३।३५ ॥ इति वृद्ध्यभावः जनिः, 'कृदिकारात्-' (गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि जनी । भार्यामात्रेऽपि जनी। "जनी सीमन्तिनीवध्वोः"[मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, शो-६] इति मेदिनिः । ३ उह्यते भर॑ति वधूः । 'वहेर्धश्च (उणा ८३)इत्यूः । वधूटीत्यपि । त्रीणि पुत्रभार्यायाः ॥ 

भ्रातृवर्गस्य या जाया यांतरस्ताः परस्परम् ॥५१४॥ 

             १ बन्धुवर्गस्य या जायाः पल्यः, ताः परस्परं मिथः यातरः, प्रोच्यन्त इत्यन्वयः । यतन्ते स्पर्धया कर्मस्विति यातरः। 'यती प्रयत्ने'(भ्वा.आ.से.), 'यतेर्वृद्धिश्च'(उणा २५४)इति ऋन् स्वस्रादित्वान्न ङीप्, मातृशब्दवत् । 'जेठाणी 

६०   देवराणी ' इति भाषा ॥५१४॥ 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका ३।५१३ ॥, पृ.११७॥ २. '-न्तोऽपि' इति३.४॥ ३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६६॥, पृ.२६१ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६४, पृ.३३९ ।।, रामाश्रमी २६६॥, पृ.२६३॥ तासु "क्रोडा हारा तथा दारा त्रय एते यथाक्रमम् । क्रोडे हारे च दारेषु शब्दाः । प्रोक्ता मनीषिभिः ॥" इति दृश्यते ॥ ४. 'क्षियन्ते' इति१॥ ५. 'सुतोऽस्या-' इति२॥ ६. 'पुनः' इति मनुस्मृतौ, ९८॥, पृ.३४१॥ ७. 'परिणत-' इति२।। ८. चिन्त्यमिदम्, धरतेहलन्तत्वेगुपधत्वयोरभावात् ॥ ९. द्र. रामाश्रमी २६६॥, पृ.२६३॥, तत्र 'पोष्यवर्गे' इति दृश्यते॥ १०. 'स्नुव्रश्चिकृत्यृषिभ्यः कित्'(उणा-३४६)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ११. 'जायन्ते' इति१॥ १२. 'जननी' इति३॥ १३. 'इत्यण' इति२.३.४॥ १४. 'वहो धश्च' इत्युणादिगण 

सूत्रम् ॥ १५. 'क्रन्' इति४॥ १६. ४प्रतौ नास्ति ॥

वीरपत्नी वीरभार्या 

           १ वीरः पतिरस्या वीरपत्नी । 'नित्यं सपन्यादिषु' ४।१।३५॥ इति नोन्तादेशः, 'ऋन्नेभ्यो ङीष्(ङीप्) '४।१।५।। वीरस्य भार्या वीरभार्या । एकं सुभटपत्न्याः ॥ 

                                                                               कुलस्त्री कुलबालिका । 

           १ कुलस्य स्त्री कुलस्त्री । २ कुलस्य बालिका कुल बालिका । "कुलपालिका''[अमरकोषः२।६।७॥] इत्यमरः । द्वे 'कुलवधू' इति ख्यातायाः ॥ 

प्रेयसी दयिता कान्ता प्राणेशा वल्लभा प्रिया॥५१५॥ 

१०   हृदयेशा प्राणसमा प्रेष्ठा प्रणयिनी च सा । 

           १ अतिशयेन प्रिया प्रेयसी । 'प्रियस्थिरस्फिरोरु बहुल-'६।४।१५७॥ इत्यादिना प्रियस्य प्रादेशः, 'उगितश्च' ४।१।५॥ इति ङीएँ । २ नरस्य दयते ईष्टे दयिता । 'दय दानादौ'(भ्वा.आ.से.), तृच्, 'आर्धधातुकस्य- '७।२।३५ ॥ इतीट्। ३ काम्यते कान्ता । 'कमु कान्तौ '(भ्वा.आ.से.), क्तः, 'अनुनासिकस्य क्विझलो:-'६।४।१५॥ इति दीर्घः । ४ प्राणान् ईष्टे प्राणेशा । 'ईश ऐश्वर्ये '(अ.आ.से.), अच्, टाप् । ५ वल्लते संवृणोत्यन्यत्र भ्रमन् मन इति वल्लभा । 'वल्ल संवरणे' (भ्वा.आ.से.), 'रासिवल्लिभ्यां च'(उणा-४०५)इत्यभप्रत्ययः। 

२०   ६ प्रीणाति मनः प्रिया । 'प्रीब् तर्पणे कान्तौ च'(त्र्या.उ.अ.), 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'३।१।१३५ ॥, 'अचि श्नुधातु-'६।४। ७७॥ इतीयङ् ॥४१५॥७ हृदयस्येष्टे हृदयेशा । 'ईश ऐश्वर्ये' (अ.आ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः । ८ प्राणानां समा तुल्या प्राणसमा । ९ अतिशयेन प्रिया प्रेष्ठा । 'अति शायि(य)ने तमबिष्ठनौ'५।३।५५ ॥इतीष्ठन्, 'प्रियस्थिर-'६४। १५७॥ इति प्रियस्य प्रादेशः । १० प्रणयः प्रेम, सोऽस्त्यस्याः प्रणयिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥, 'ऋनेभ्यो ङीप्' ४।१।५।। प्रेमवतीत्यपि । दश कान्तायाः । 'वाहली स्त्री' इति भाषा ॥ 

३०   प्रेयस्याद्याः पुंसि पत्यौभर्ती सेक्ता पतिर्वरः॥५१६॥ 

विवोढा रमणो भोक्ता रुच्यो वरयिता धवः । 

           १ प्रेयस्याद्याः प्रेयसीप्रमुखाः शब्दाः पुंसि पुंलिङ्गे वर्तमानाः सन्तः पत्यौ भर्तरि वर्तन्ते, तद्यथा-प्रेयान्, प्रेयांसौ, प्रेयांसः इत्यादि। २ दयितः । ३ कान्तः । ४ प्राणेशः। ५ वल्लभः । ६ प्रियः । ७ हृदयेशः । ८ प्राणसमः । ९ प्रेष्ठ पते ऽष्टावकारान्ताः । १० प्रणयी इन्नन्तः । ११ बिभर्ति प्रियां भर्ता । 'डुभृञ् धारणपोषणयोः (जु.उ.अ.), तृच । १२ सिञ्चति सेक्ता । 'षिचिर् क्षरणे'(तु.उ.अ.), तृच्, 'धात्वादेः षः सः'६।१।६४॥ इति षत्वम् (सत्वम्) । १३ पाति रक्षति पतिः। 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'पातेर्डतिः'(उणा-४९७)। १४ 

४०   वृणीते वरयति वा वरः । 'वृञ् (वृञ्) वरणे'(त्र्या.उ.से.), अच् ॥५१६॥ १५ विशेषेण वहति विवोढा । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), तृच्, 'सहिवहोरोदवर्णस्य'६।३।११२॥ इत्योत्वम्, 'हो ढः'८।२।३१॥, 'झषस्तथो:-'७।२४०॥इति धत्वम्, ष्टुत्वम्, 'ढो ढे लोप:'८।३।१३॥ । यौगिकत्वात् परिणेता, पाणिग्राहः, उपयन्तेत्यादि । १६ रमते चित्तम्, रमयति वा रमणः । 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः। १७ भुङ्क्ते कान्तां भोक्ता । 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुप.अ.), तृच् । १८ रोचते रुच्यः । 'रुच दीप्तौ'(भ्वा. आ.से.), 'राजसूयसूर्य-'३।१।११४॥ इत्यादिना साधुः । १९ 

५०   वरयति वरयिता । णिजन्ताद् 'वृञ्(वृञ्) वरणे' (त्र्या.उ.से.), अत[:] तृच्, 'आर्धधातुकस्य-७।२।३५॥ इतीट् । २० धुनाति रतावसरे शरीरमिति धवः। 'धूब् कम्पने'(त्र्या.उ.वे.), अच् । विंशतिर्भर्तुः ॥ 

जन्यास्तु तस्य सुहृदः 

           १ जनीं वहन्ति जन्याः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि. आ.से.), 'जनिघसिभ्यामिण'(उणा-५६९)इतीण, 'कृदि कारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि जनी, तां वहन्ति जन्याः मातुर्वयस्याः। 'संज्ञायां जन्या ४।४।८२ ॥ इति द्वितीया न्ताद् जनीशब्दाद् वहत्यर्थे यत्प्रत्ययः संज्ञायाम्। तस्य वरस्य 

६०   सुहृदो वयस्याः, 'जानीया' इति भाषा । यथा-"प्रत्या सन्नस्त्वरतितरां जन्ययात्राप्रवेशः"["]इति ॥ 

१. 'तुलनीयोऽमरकोषः २०६।१६॥ २. १प्रतौ नास्ति ॥ ३. 'डोष्' इति ३॥ ४. 'डोष्' इति३.४॥ ५. 'वाल्ही' इति३॥ ६. "एतावष्टा-' इति१.२.३।। ७. 'षिच' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ८. अत्रेदृशी रूपसिद्धिर्युक्ता, तथा हि 'वह प्रापणे', तृच्, 'हो ढः' इति हस्य ढत्वे, 'झषस्तथोर्थोऽधः' इति तृचः तकारस्य धकारे 'ष्टना ष्टः' इति ष्टुत्वेन धस्य ढत्वे 'ढो ढे लोपः' इति ढलोपे, 'सहिवहोरोदवर्णस्य' इति वकारोत्तरस्थिताकारस्य ओकारे "विवोढा' इति॥ ९. 'आत' इति३, १प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'जानी' इति१.४॥ ११. 'जानी' इति१.४॥ १२. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१,

२॥३५२॥, पृ.२०४॥

                                                                   विवाहः पाणिपीडनम् ॥५१७॥ पाणिग्रहणमुद्वाह उपाद् यामयमावपि । 

दारकर्म परिणयः 

           १ विवहनं विवाहः । विशिष्टोऽग्निसाक्षिको वाहो वहनं स्वीकार इति वा । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), घञ्। २ पाणिः पीड्यतेऽस्मिन् पाणिपीडनम् । 'पीड पीडने' (चु.उ.से.), ल्युट् अधिकरणे ॥५१७॥ ३ पाणिर्गृह्यतेऽत्र पाणिग्रहणम् । 'ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), अधिकरणे ल्युट् । ४ उद्वहनम् उद्वाहः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), घञ् । 

१०   ५-६ उपात् परतो यामयमौ शब्दौ योज्यौ । उपपूर्वो यमिः स्वीकारार्थः, उपयमनम् उपयामः, उपयमः। 'यमु नियमने' (भ्वा.प.अ.), आधे घञ् । पक्षे 'यमः समुपनिविषु च' ३।३।६३॥ इत्यप् । ७ दाराणां कर्म दारकर्म । ८ परिणयनं परिणयः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), ‘एरच्'३।३।५६॥ इत्यच् । अष्टौ विवाहस्य ॥ शेषश्चात्र 

           "जम्बूलमालिकोद्वाहे वरयात्रा तु दौन्दुभी । 

            गोपाली वर्णके शान्तियात्रा वरनिमन्त्रणे ॥१॥ 

            स्यादिन्द्राणीमहे हेलिरुलूलुर्मङ्गलध्वनिः । । 

            स्यात्तु स्वस्त्ययनं पूर्णकलसे(-शे) मङ्गलाह्निकम् ॥२॥ 

२०        शान्तिके मङ्गलस्नानं वारि पल्लववारिणा । 

            हस्तलेपे तु करणं हस्तबन्धे तु पीडनम् ॥३॥ 

            तच्छेदे समयभ्रंशो धूलिभक्ते तु वार्तिकम् ॥"[ ]इति। 

                                                                        जामाता दुहितुःपतिः ॥५१८॥ 

           १ जायां मिनोति सुवेश्मनि प्रक्षिपति जामाता । 'डुमिञ् प्रक्षेपणे '(स्वा.उ.अ.), 'नप्तनेष्टुत्वष्ट-'(उणा २५२)इत्यादिना साधुः । दुहितुः पुत्र्याः पतिः भर्ता दुहितुः पतिः । 'विभाषा स्वसृपत्योः'६।३।२४॥ वा षष्ठ्यलुक् । एकं जामातुः ॥५१८॥ 

उपपतिस्तु जारः स्यात् 

           १ उपजातः पतिः उपपतिः। २ जीर्यतेऽनेन, जार-

३०   यति वा जारः । 'जू[ष्] वयोहानौ'(भ्वा.प.से.), 'दारजारौ कर्तरि णिलुक् च'(वा-३।३।२०॥)इति साधुः । द्वे जारस्य॥ 

                                                                                 भुजङ्गो गणिकापतिः । 

           १ भुजाभ्यां नृत्यद्भयामिव गच्छति भुजङ्गः । 'गमेः सुपि'(वा-३।२।३८॥)इति खच्, 'खच्च डिद् वाच्यः'(वा ३।२।३८॥)। गणिका वेश्या, तस्याः पतिः गणिकापतिः, तस्यैकम् ॥ 

                                           जम्पती दम्पती जायांपती भार्यापती समाः॥५१९॥ 

           १-३ जाया च पतिश्च दम्पती । एवं जम्पती । जायाया जम्भावदम्भावौ वा निपात्यौ, राजदन्तादित्वात्, पक्षे 

४०   जायापती । ४ भार्या च पतिश्च भार्यापती । चत्वारोऽप्येते पुंसि द्विवचनान्त एव । 'जम्पतीभ्यां' इति तृतीयाचतुर्थी पञ्चमीरूपम् । 'जम्पत्योः' इति षष्ठीसप्तम्यो रूपम् । चत्वारि . यौगपद्येन स्त्रीपुंसयोः ॥५१९॥ 

यौतकं युतयोर्देयं सुयो हरणं च तत् । 

           १ यौति युतकं योनिसम्बन्धः । तत्रामर्ष:, (तत्र भवम्)। ['तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण्], । युतयोर्वधूवरयोरिदं वाऽण् यौतकम् । युतकमपि । "युतकं युगले युक्ते यौतके संशयेऽपि च''["]इति रभसः । युतयोर्वधूवरयोर्देयं दानं परिधापनवस्त्राभरणादि यौतुकमुकारमध्यमपि, “यौतुकं यौतकं 

५०   च तत् "["]इति वाचस्पतेः । २ सुष्ठ दीयते सुदायः। अकर्तरि च-'३।३।१९॥ इति कर्मणि घञ् । दायोऽपि । यच्छाश्वतः "यौतकादिधनं दायो दायो दानमुदाहृतम्'[शाश्वतकोशः-४५] इति । ३ हियत इति हरणम् । 'हृञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), कर्मणि ल्युट् । "हरणं यौतकद्रव्ये भुजेऽपि हरणं हतौ''[विश्व प्रकाशकोशः, णान्तवर्गः, शो-४७] इति महेश्वरः । त्रीणि कन्या दानकाले जामात्रादिभ्यो दीयमानद्रव्यस्य ॥ 

१. 'पीड गहने' इति स्वामी, 'पीड अवगाहने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २. '-नियमे' इति३, 'यम उपरमे' इति स्वामिसायणौ, 'यमु उपरमे' इति मैत्रेयः ॥ ३. 'जाम्बूल-' इति ३, तथा शेषनाममालास्वोपज्ञटीकायोः ॥ ४. 'दोन्दुभी' इति३.४॥ ५. 'हस्ते लेपे' इति १॥ ६. 'समवभ्रंशो' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः २१६।३२॥ ८. 'स्ववेश्मनि' इति३॥ ९. 'प्रेक्षणे' इति१॥ १०. 'तत्र मर्ष' इतिर॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, शो-४८२, पृ.५६८॥, रामाश्रमी २८२८॥, पृ.३५८ ॥ १२. 'च तत्' इति प्रतौ नारि ॥ १३. 'यौतुक-' इति विश्वप्रकाशकोशे, णान्तवर्गः, शो-४७, पृ.५१ ॥

कृताभिषेका महिषीं 

           १ श्रीमहादेवीत्वे कृतोऽभिषेकोऽस्याः कृताभिषेका, यथा वासवदत्ता उदायनराजस्य । मह्यते पूज्यतेऽसाविति महिषी। 'मह पूजायाम्'(भ्वा.प.से.), 'अविमह्योष्टिषच्' (उणा ५४)इति टिषच्, षित्त्वात् 'षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१।४५ ॥ इति 

ङीष्। एकं पट्टराश्याः ॥ 

                                                                     भोगिन्योऽन्या नृपस्त्रियः ॥५२०॥ 

           १ अन्या अकृताभिषेकाः पद्मावत्याद्याः भोगातिशय युक्तत्वाद् भोगिन्यः प्रोच्यन्ते नृपस्त्रिय एव ॥५२०॥ 

१०   सैरन्ध्री याऽन्यवेश्मस्था स्वतन्त्रा शिल्पजीविनी । 

           १ या स्त्री अन्यवेश्मस्थाऽपरगृहस्थिता, स्वतन्त्रा स्वायत्ता एकायत्ता न भवतीत्यर्थः । शिल्पं प्रसाधनादिकला कौशलम्, तेन जीवति या सा सैरन्ध्री । ( सहचरणमीरणं (सह ईरमीरणं) धरते सैरन्ध्री), पृषोदरादिः, प्रथमस्वरमध्यः। मिश्रास्तु-"स्वैरं स्वाच्छन्द्यं धरति, मूलविभुजादित्वात् के, पृषोदरादित्वाद् वलोपे इकारनकारौ गौरादिङीषि सैरिन्ध्री, सानुस्वारतृतीयस्वरमध्या, दन्त्यादिः''[ ]इत्याहुः । “सैरिन्ध्री परवेश्मस्थाशिल्पकृत्स्ववशस्त्रियाम्"[ ]इति दन्त्यादौ रभसः। ___

       "चतुःषष्टिकलाभिज्ञा शीलरूपादिसेविनी । 

२०    प्रसाधनोपचारज्ञा सैरन्ध्री [परिकीर्तिता] ॥१॥'[ ]इति कात्यः । एकं [विशेषणत्रयवत्याः] ॥ 

असिक्न्यन्तःपुरप्रेष्या(-प्रेष्या)

           १ 'षिञ् बन्धने '(स्वा.त्र्या.उ.अ.), 'युसिदृङ्भ्यः (घृसिदूभ्यः ) क्त:'(कातन्त्रोणा-२।१२९ ॥), सिता शुक्ल केशादिमती, नबि, टापि, ततोऽन्या असिता कृष्णकेशादिमती 'असितपलितयोः प्रतिषेधः'(वा-४।१।३९॥)इति ङीप्नकार प्रतिषेधात्, ‘क्न इत्येके '(वा-४।१।३९॥)इति ङीप् निश्चान्ता देशः । अन्तःपुरे प्रैष्या अन्त:पुरप्रैष्या, 'प्रादूहोढोढ्येषैष्येषु'(वा ६१८९॥) इति वृद्धिः । एकमन्त:पुरगमनयोग्यस्त्रियाः ॥  

                                                                           दूतीसञ्चारिके समें ॥५२१॥ 

३०        १ दूयते मौखर्यात्, दुनोति वा कार्याकरणाद् दूती। 'दुञ् उपतापे (स्वा.प.अ.), 'दुतनिभ्यां दीर्घश्च'(उणा-३७०) इति क्तः, गौरादिः । २ सञ्चारयति सन्देशं प्रापयति सञ्चा रिका । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), णिजन्तादस्माद् ण्वुल्, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वम् । द्वे दूत्याः ॥५२१॥ 

प्रज्ञा प्राज्ञी प्रजानत्याम् 

            १-२ प्रकर्षेण जानाति प्रज्ञा । 'ज्ञा अवबोधने' (व्या.प.अ.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥इति कः, टाप् । ततः 'प्रज्ञादिभ्यश्च'५।४।३८॥ इति स्वार्थेऽणि, 'टिड्डाणब्-'४।१। १५॥ इति ङीपि प्राज्ञी । प्रकर्षेण जानाति प्रजानती । 'ज्ञा 

४०   अवबोधने'(त्र्या.प.अ.), 'लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधि करणे'३।२।१२४॥, शित्त्वाद् ‘ज्ञाजनोर्जा'७।३ १७९ ॥, तस्याम् । द्वे प्रज्ञावत्याः । 'सुजाण स्त्री' इति भाषा ॥ 

                                                                                 प्रज्ञा तु प्रज्ञयाऽन्विता । 

           १ प्रज्ञाऽस्त्यस्याः प्राज्ञा । 'प्रज्ञाश्रद्धा वृत्तिभ्यो णः५।२।१०१॥ । प्रज्ञया प्रशस्तबुद्ध्या, अन्विता युक्ता । एकं सुबुद्धिस्त्रियाः ॥ 

स्यादाभीरी महाशूद्री जातिपुंयोगयोः समे ॥५२२॥ 

           १ आभीरजातीया, आभीरस्य स्त्री वा आभीरी । __अत्रोभयत्र जातिलक्षणः, पुंयोगलक्षणो वा ङीष् । एवं महा-

५०   शूद्री । अत्राऽपि जातिलक्षणः, पुंयोगलक्षणो वा ङीप्(ङीष्) । वैश्यभेद एव आभीरो गवाद्युपजीवी, अन्यत्र महती चासौ शूद्रा च महाशूद्रेत्येव भवति। जातिपुंयोगयोः जातौ पुंयोगे च, समे तुल्ये । द्वे आभीरस्त्रियाः ॥५२२॥ पुंयुज्याचार्याचार्यानी 

           १ पुंसा योगः पुंयुक्, तत्र । स्वतो मन्त्रव्याख्याकृद् __ आचार्या। आचर्यत उपास्यत आचार्या । 'चर गतिभक्षणयोः'

(भ्वा.प.से.), 'ऋहलोयेत्'३।१।१२४॥ । २ आचार्यस्य स्त्री 

१. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।५॥ २. 'उच्यन्ते' इति३॥ ३. कोष्ठान्तर्गतपाठः ३प्रतौ न दृश्यते ॥ ४. 'इकार-' इति१.२॥ ५. 'सैरन्ध्री' इति१.३.४॥ ६. 'सैरन्ध्री' इति१.३॥ ७. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१८॥, पृ.२७४ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२७६, पृ.३५१॥, रामाश्रमी २६।१८॥, प्र.२६८॥ ८. '-चाराज्ञा' इति ३॥ ९. द्र. अम.क्षीरस्वामिटीका २६।१८॥, पृ.१३७॥, स्वोपज्ञटीका ३५२१॥ १०. 'क्न इति' इस इति१.२.३ ॥ १२. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।१७॥ १३. 'कार्य-' इति१॥ १४. 'टुदु उपतापे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ १५. 'सञ्च-' इति२॥ १६. इतोऽग्रे ३.४प्रत्योः 'णित्' इति दृश्यते ॥ १७. 'डीषि' इति१.२.४ ॥ १८. '-शूद्री' इति अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकयोः ॥ १९. 'ङीष्' इति १.२.४॥ २०. '-शूद्री' इति१॥ २१. इतोऽग्रे १प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥

आचार्यानी। 'इन्द्रवरुण-४।१।४९॥इति ङीषानुकौ, आचार्या दणत्वं च'(वा-४।१४९॥)इति णत्वनिषेधः । "आचार्टीति नैच्छन्त्यन्ये, अन्ये त्वाचार्येत्याबन्तं मन्यन्ते, तदर्थं ङीरपि विकल्पनीयः"[सिद्धहेमबृहवृत्तिः २।४।६३॥] इति बृहद्वृत्तिः। 

द्वे आचार्यस्त्रियाः ॥ 

                                                                                    मातुलानी तु मातुली । 

           १-२ मातुलस्य स्त्री मातुलानी। 'मातुलोपाध्याययोर्वा' (वा-४।१।४९॥)इति ङीषानुकौ । तदभावपक्षे पुंयोगलक्षणे ङीषि मातुली । द्वे 'मामी' इति ख्यातायाः ॥ 

१०   उपाध्यायान्युपाध्यायी 

           १-२ उपाध्यायस्य स्त्री उपाध्यायानी । 'मातुलो पाध्याययोर्वा (वा-४।१।४९॥)इति ङीषानुकौ। तदभावे पुंयोग लक्षणे ङीषि उपाध्यायी । मिश्रास्तु-"स्वयं या विद्योपदेशिनी उपेत्याधीयतेऽस्या वा, 'इङश्च'(३।३।२१॥) इत्यत्रापादाने स्त्रियामुपसंख्यानं तदन्ताच्च वा ङीष्'( )इति कात्यायनवचनाद् अपादाने घबन्तात् स्त्रियां वा ङीष् सा उपाध्यायानी उपा ध्यायी"[ ]इति च व्याचक्षते । केचित्तु उपाध्यायेत्याबन्तम पीच्छन्ति । विप्रैरुपाध्यायो नाम वेदपाठकः, उपनयकर्ता वोच्यते, तस्य स्त्रीनाम्नी द्वे ॥ 

२०                                                                    क्षत्रिय्यर्थी च शुद्रयपि ॥५२३॥ 

           १ क्षत्रियस्य भार्या क्षत्रियी । पुंयोगलक्षणो ङीष् । एकं क्षत्रियस्त्रियाः । १ अर्यस्य वैश्यस्य स्त्री अर्थी, आद्य स्वरादिरयम् । “अर्यः स्वामिनि वेश्ये च"[विश्वप्रकाश कोशः, यान्तवर्गः, शो-१७] इति महेश्वरः । एकं वैश्यस्त्रियाः। १ शूद्रस्य स्त्री शूद्री, तालव्यादिः । उभयत्र पुंयोगलक्षणो ङीष् । एकं शूद्रस्त्रियाः ॥५२३॥ 

स्वत आचार्या शूद्रा च 

           १ स्वतो मन्त्रव्याख्याकृद् आचार्या । आचर्यते उपास्यते । 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । एकं स्वयं वेद पाठिकायाः स्त्रियाः । १ शूद्रजातिः स्त्री शूद्रा । 'शूद्राच्चा-

३०   महत्पूर्वाजाति:(शूद्रा चामहत्पूर्वा जातिः) (वा-४।१४॥) इति टाप् । एकं शूद्रजातिस्त्रियाः ॥ 

                                                                                  क्षत्रिया क्षत्रियाण्यपि । 

           १-२ क्षत्रियजातिः स्त्री क्षत्रिया, क्षत्रियाणी। 'आर्य क्षत्रियाभ्यां वा स्वार्थे '(वा-४।१।४९॥) इति विकल्पेन ङीषा नुकौ, तदभावे टाप् । स्वत एवेत्यत्राप्यनुवर्त्यम्, पुंयोगं विना स्त्रीत्यर्थः । "पुंयोगेऽप्ययं विधिरिति कश्चित् , तन्मते क्षत्रियस्य भार्या क्षत्रियाणी, क्षत्रिया''[सिद्धहेमबृहद्वृतिः २।४।६६ ॥] __इत्यपि बृहद्वृत्तिः । द्वे क्षत्रियजातिस्त्रियाः ॥ 

उपाध्याय्युपाध्याया स्यात् 

४०        १-२ स्वयं या विद्योपदेशिनी उपेत्याधीयतेऽस्या वा । 'इङश्च'३।३।२१ ॥ इत्यत्र ‘अपादाने स्त्रियामुपसंख्यानं तदन्ताच्च वा ङीष्'( )इति कात्यायनवचनादपादाने घबन्तात् स्त्रियां वा ङीष्, सा उपाध्यायी, उपाध्याया च । द्वे उपाध्यायजातिस्त्रियाः ॥ 

                                                                     अर्याऽाण्यौ पुनः समे ॥५२४॥ 

           १-२ अत्रापि स्वत एव, पुंयोगं विना अर्यजातिः स्त्री अर्या, अर्याणी । 'अर्यक्षत्रियाभ्यां वा'(वा-४।१।४९ ॥) इति ङीषानुक, तदभावः, उभावप्याद्यस्वरादी । 'पुंयोगेऽपि विधिरयम्'( )इति कश्चित्, तन्मते अर्यस्य वैश्यस्य भार्या 

५०   अर्या, अर्याणी, एतावप्याद्यस्वरादी । यत्कृष्णपण्डित: ("अर्याणीति, अर्यो वैश्यः, तजातिः स्त्री 'अर्यः) स्वामि वैश्ययोः'३।१।१०॥" [ ]इति निपातितः । क्षत्रिया बाहुज जातिः । केचिद् दीर्घमार्यशब्दं पठन्ति, तदयुक्तम्, यतः "अर्याणी स्वयमर्या स्यात्''[अमरकोषः २।६।१४॥] इति हुस्वमेवाऽमरसिंहः पपाठ । अतः क्षीरस्वाम्यपि 'अर्याणी' [अम.क्षीर. २६।१४॥]इति प्रतीकमादाय-"अर्यक्षत्रियाभ्यां च 

१. 'ङीषि' इति१॥ २. सि. बृहद्वृत्तौ "आचार्योति नेच्छन्त्यन्ये, उपाध्यायानी, उपाध्यायी, अन्ये तु-मातुला, आचार्या, उपाध्यायेत्यपीच्छन्ति, तदर्थं ङीरपि विकल्पनीयः" इति दृश्यते, सिद्धहेमशब्दानुशासनम्, भा-१, २४६३॥, पृ.३९० ॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः २६।३० ॥ ४. 'उपो-' इति १॥ ५. 'डीषि' इति१.३॥ ६. ३प्रतौ न दृश्यते ॥ ७. '-कर्ता' इति४॥ ८. 'क्षत्रियस्त्रियाः' इति१.२नास्ति ॥ ९. 'आर इति२.३॥ ११. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'आचार्या' इति दृश्यते ॥ १२. 'वेदपाठ-' इति ३॥ १३. सि.बृहद्वृत्तौ "धवयोग एवायं विधिरिति कश्चित्, तन्मते आर्यस्य भार्या-आर्याणी, आर्या, एवं-क्षत्रियाणी, क्षत्रिया" इति दृश्यते, सिद्धहेमशब्दानुशासनम्, भा-१, २४॥६६॥, पृ.३९१॥ १४. अनावश्यकोऽयं प्रतिभाति ॥ १५. 'डीप्' इति १.२.४॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ३प्रतौ "अर्या वैश्यजातिः स्त्री आर्यः" इति दृश्यते ।। १७. 'निपातः' इति३ ॥ १८. 'यदुक्तम्' इति३॥

(वा) (वा-४।१४९॥)इति ङीषानुकौ, पक्षे टाप्"[अम.क्षीर. २।६।१४॥] इत्युक्त्वा "योपधाज्जातिलक्षणो ङीष् नास्ति" [अम.क्षीर.२।६।१४॥] इत्याह । दीर्घपाठे तु आर्यशब्दस्य अजातिवाचित्वादेव ङीषोऽप्राप्तेर्योपधत्वादिपरिहाराभिधानमनर्थक स्यात्, अर्यशब्दस्य तु जातिवचनत्वादस्त्युपयोग इति इस्वपाठमेव रोचयामहे इति । तथा च व्याश्रयटीकाकृत् "अर्याणी क्षत्रियाण्यभीः किं शुभचातुर्यात् क्षत्रिया किमर्या । इत्यूहाञ्चक्र आत्मसैन्ये धृतवत्सी(वात्सी)वात्स्यायनीपतिः सः ॥१॥" [(सटीकम्)व्याश्रयमहाकाव्यम्, सर्गः-४, शो-७७] । 

१०   अत्र अर्याणी प्रेक्षापूर्वकारिणी वणिगादिजाति: स्त्री किं क्षत्रि याणी क्षत्रियजातिः स्त्री वर्तते, अभीकत्वादेवमाशङ्का । क्षत्रि याणी ह्यभीः स्यात् । तथा क्षत्रियजातिः स्त्री शुभचातुर्यात् शुभं परिणामहितं यच्चातुर्यं पर्यालोचितकारित्वं तस्माद्धेतोः किमर्या वणिगादिजातिरित्यादि:"[(सटीकम्) व्याश्रयमहा काव्यम्, सर्ग:-४, शो-७७]इति । वणिगादीनां वैश्यजाता वन्तर्भावाद् वैश्यवाची हस्वादिरेव अर्यशब्दो, न दीर्घादिः । ये तु दीर्घादिमार्यशब्दं पठन्ति, स आर्य शब्दो वैश्यवाची व्याख्येयः, न सजनसौविदयोः पर्यायवाची, जातेरभावादिति । वैश्यजातिस्त्रीनाम्नी द्वे ॥५२४॥ 

२०   दिधिषूस्तु पुनर्भूढेिरूढा 

           १ दधाति पापं दिधिषूः । 'अन्दूदृम्भू-'(उणा-९३) इत्यादिना दधातेरुप्रत्यये, सुटि, धात्वन्तस्येत्वे, द्वित्वे, षत्वे च दिधिषूः । षष(धिष) शब्दे'(जु.प.से.), षज्यते(धिष्यते) निन्दिततया शब्दयते वा, पूर्ववदूप्रत्यये द्वित्वे च वा दिधिषः। "दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः'(अ.आ.से.), दीध्यनं दीधी: दीप्तिः, क्विप्, दीधी शोभां स्यति नाशयति, पूर्ववदूप्रत्यये, ईकारयो ईस्वत्वे च दिधिषूः''["]इत्यन्ये । धृष्णोति वा । 'धृषेर्दि धिषदिधीषौ च'(हैमोणा-८४२)इत्यूः । “दिधिं धैर्यमिन्द्रिय दौर्बल्यात् स्यतीति दिधिषः"[ ]इत्युज्ज्वलदत्तः । दिधिष्वौ,

३०   दिधिष्वः इत्यादि । दीधीषूरिति द्विचतुर्थस्वरोऽपि । २ पुन 

र्भवति पुनर्भूः, क्विबन्तः। अन्यस्य भूत्वाऽन्यस्य भवतीत्यर्थः। पुनभ्वौ, पुनवः इत्यादि । द्वौ वारावस्या द्विः ऊढा (द्विरूढा) संस्कृता, “अक्षता च क्षता चैव पुनर्भूः संस्कृता पुनः" [याज्ञवल्क्यस्मृतिः, आचाराध्यायः, शो-६७] इति । मनु स्त्वन्यथा प्राह 

     "ज्येष्ठायां यद्यनूढायां कन्यायामुह्यतेऽनुजा । ___

      सा चाग्रेदिधिषर्जेया पूर्वा तु दिधिषूर्मता ॥१॥"["]इति । 

तदा ज्येष्ठायां कन्यायामपरिणीतायां लघीयसी कन्या परिणीता, तन्नामैकम् । अग्रेदिधिषः, पञ्चाक्षरः, षष्ठस्वरान्तोऽपरिणीतज्येष्ठ कन्याया नाम वारद्वयपरिणीतस्त्रियाः । 'घरघरणुउं'' इति भाषा॥ 

४०                                                                         ___अस्या दिधिषूः पतिः ।  

           १ अस्याः पुनर्वाः पतिस्तन्नामैकं दिधिषूः इति । आत्मानो दिधिषूमिच्छति दिधिषूः । 'सुप आत्मनः क्यच्' ३।१८॥, ततः क्विपि, लोपो व्योवलि '६।१६६॥ इति यलोपः॥ 

स तु द्विजोऽग्रेदिधिषूर्यस्य स्यात् सैव गेहिनी॥५२५॥ 

           १ यस्य द्विजस्य विप्रस्य पुनर्भूरेव गेहिनी गृहिणी, स द्विजः अग्रेऽनन्यभार्यत्वात् प्रधानं दिधिषूर्यस्य सः अग्रेदि धिषूः उच्यते, पञ्चाक्षरमखण्डम् । यस्य प्रथमतः स्त्री नास्ति परिणीतस्त्रियं च परिणीतस्तन्नामेत्यर्थः । द्विजस्यैव प्राधान्याद् 'द्विज' इत्युक्तम्, अधिवेदने सामान्येनोक्तेः । "वर्णेषु सामान्ये-

५०   नासौ क्षत्रियादिष्वप्ययं वर्तते, "दिधिषूः परपूर्वाग्रेदिधिषूस्तत्पुर पुरन्ध्रकः"[]इति सामान्येन नाममालादर्शनात् ॥५२५॥ 

ज्येष्ठेऽनूढे परिवेत्ताऽनुजो दारपरिग्रही । 

           १ ज्येष्ठे भ्रातरि अकृतविवाहे सति कनिष्ठो विवाहा द्धेतोः परिवेत्ता उच्यते । परिवर्ण्य विन्दति परिवेत्ता। परिपूर्वः 'विद्लु लाभे'(तु.उ.अ.) अस्मात् तृच् । 

यत्स्मृति:

    "येऽग्रजेष्वकलत्रेषु कुर्वते दारसङ्ग्रहम् ।। 

     ज्ञेयास्ते परिवेत्तारः परिवित्तिस्तु पूर्वजः ॥१॥"["] । 

उपलक्षणं चैतत् यथाऽग्निहोत्रादावपि परिवेदनव्यवहारोऽस्ति । 

६०   एकं [ज्येष्ठेऽकृतविवाहे कृतदारपरिग्रहस्य कनिष्ठस्य] ॥ 

१. '-र्थकः' इति३॥ २. 'आर्याणी' इति व्याश्रये ॥ ३. 'किमार्या' इति व्याश्रये ॥ ४. 'आभि-' इति३, 'भीरु-' इति व्याश्रयटीका ।। ५. इतोऽग्रे व्याश्रयटीकायां 'क्षत्रिया' इति दृश्यते ॥ ६. 'शुभ-' इति१॥ ७. 'परिणामे' इति व्याश्रयटीका ॥ ८. 'इत्यादिः' इत्यस्य स्थाने व्याश्रयटीकायां 'स्त्रीति' इति दृश्यते ॥ ९. 'दीधनं' इति३॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२८१, पृ.३५७॥ ११. अयं शोको मनुस्मृत्यां न दृश्यते ॥, द्र. अम. क्षीरस्वामिटीका २६।२३॥, पृ.१३९ ॥, स्वोपज्ञटीका ३१५२५ ॥, पृ.११८॥ १२. '-रण' इति३, '-रणौ' इति४। १४. 'लोपेलि' इति३॥ १५. '-वेदेने' इति४॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।२३॥, पृ.२७९ ॥, तत्र "परपूर्वा स्त्री दिधिषूरग्रेदिधिषु(स्त ! स्तु तोत्पुरन्ध्रीकः" इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-२८१, पृ.३५८॥, रामाश्रमी २६॥२३॥, पृ.२७१ ॥ १७. द्र. अम.क्षीरस्वामिटीका २७५६॥, पृ.१७५ ॥, स्वोपज्ञटीका ३५२६॥, पृ.११९।।

तस्य ज्येष्ठः परिवित्तिः 

           १ तस्य परिवेत्तुः ज्येष्ठोऽग्रजः परिवर्ण्य यं विन्दति, स परिवित्तिः । ‘क्तिच्तौ च संज्ञायाम्'३।३।१७४॥ । एकं [परिवेत्तुर्येष्ठभ्रातुः] ॥ 

                                                                          जाया तु परिवेदिनी ॥५२६॥    

           १ तस्य परिवेत्तुः जाया, जायते सुखकारणतां जाया। ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'जनेर्यक्'(उणा-५५०)इति यक्, 'ये विभाषा'६४।४३ ।। इत्यस्य व्यवस्थितविभाषात्वान्नित्यमा त्वम् । परिवर्ण्य विन्दति परिवेदिनी । 'विद्लु लाभे'(तु.

१०   उ.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः , 'युवोरनाको ७।१।१॥, गौरादिः । एकं [परिवेत्तुर्जाया] ॥५२६॥ 

वृषस्यन्ती कामुकी स्यात् 

           १ "वृषो नरो वृषः कामः''[]इत्यनेकार्थमञ्जरी । वृषं नरं पुमांसं रत्यर्थमिच्छतीति । "अश्ववृषयोमैथुनेच्छाया मिष्यते"(वा-७।१५१॥)इति क्यचसुक्, लट: शत्रन्ताद् ङीषि (ङीपि) वृषस्यन्ती । २ कमनशीला कामुकी । कामुकशब्दाद् 'जानपद-'४।१।४२ ॥इत्यादिना ङीष्। द्वे मैथुनाभिलाषिण्याः॥ 

                                                                                इच्छायुक्ता तु कामुका। 

          १ धनगीतनृत्यादाविच्छायुक्ता इच्छावती । कामयते 

२०   ऽभिलषति कामुका । 'कमु कान्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'लष पतपद-'३।२।१५४॥ इत्यादिना उकञ्, 'नोदात्तोपदेशस्य-' ७।३।३४॥ इत्यादौ 'अनाचमेः' इति 'आचमि(अनाचमि) कमिवमीनाम्'(वा-७।३।३४॥)इति निषेधाद् वृद्धौ कामुका (कामुक), टाप् । एकमिच्छावत्याः ॥ 

कृतसापल्यिकोऽध्यूढाऽधिविन्ना 

           १ सपल्या भावः सापत्न्यम् । कृतं सापत्न्यं सपत्नी भावोऽस्याः कृतसापल्यिका, तकारनकारान्तःस्थाद्यसंयोगमध्यः। 'उर:प्रभृतिभ्यः कप'५।४।१५१॥, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४ ॥ इतीत्वम् । मिश्रास्तु-"सपत्न्या भावः सापत्न्यम्। स्त्रियां ष्य,

३०   षित्त्वाद् ङीष्, 'हलस्तद्धितस्य'६।४।१५०॥इति यलोपः, सापत्नी, ततः कनि हुस्वत्वे च सापलिका । कृता उत्पादिता सापलिका यस्याः सा कृतसापत्निका । [तथा] "सपन्या आगतं द्वन्द्वं सापत्नम् । 'तत आगतः'४।३।७४॥ इत्यण, ततः स्वार्थे कन्, कृतं सापत्नक मस्याः कृतसापत्निका''[ ] इति तु हट्टचन्द्रः"[]इति निर्यकारं पेठुः । २ अधि प्रथममूढा अध्यूढा ।"अध्यूढ ईश्वरेऽध्यूढा कृतसापल्ययोषिति"[विश्व-लोचनकोशः, ढान्तवर्गः, श्री-६]इति श्रीधरः । ३ अधिविन्द-त्यस्याम् अधिविना । "प्रागूढा अधिशब्दस्य प्रागर्थत्वात्" []इति सुभूतिः । अधिपूर्वः 'विद्लु लाभे'(तु.उ.अ.), 'निष्ठा' ३।२।१०२॥ इति क्तः, 'रदाभ्याम्-'८।२।४२॥ इति क्तस्य नत्वम्,

४०   पूर्वदकारस्यापि नत्वम्, टाप् । केचित्तु-"अधिपूर्वो विन्द तिरापेक्षिकप्राग्विवहने वर्तते"[ ]इत्याहुः । तन्मते "अवि (अधि)विदुरमात्यैराहृतास्तस्य यूनः प्रथमपरिगृहीते श्रीभुवौ राजकन्याः"[रघुवंशम्, सर्गः-१८, श्रो-५३]इति रघुः । त्रीणि सपन्याः ॥ 

                                                                              अथ पतिव्रता ॥५२७॥ एकपत्नी सुचरित्रा साध्वी सती 

           १ पतिव्रतमिव सदैवोपास्योऽस्याः पतिव्रता । यस्मृति:-"नास्ति स्त्रीणां पृथग् यज्ञो न व्रतम्''[मनुस्मृतिः, अध्या-५, श्रो-१५५] इति ॥५२७॥ २ एकः पतिर्यस्याः सा 

५०   एकपत्नी । 'नित्यं सपन्यादिषु'४।१।३५॥ इति नोन्तादेशः, नान्तत्वाद् ‘ऋन्नेभ्यः-'४।१।५॥ इति ङीप्। ३ शोभनं चरित्र मस्याः सुचरित्रा । ४ नियतैकपतित्वात् प्रशस्ताऽत एव साध्वी । 'वोतो गुणवचनात् '४।१।४४ ॥ इति ङीष् । ङीब (ङीष) भावे साधुरपि । ५ अस्ति नित्यं भर्तृभक्तेति सती । 'अस भुवि'(अ.प.से.), 'लटः शतृशानचौ-'३।२।१२४॥ इति शत्रादेशः, 'ऋन्नेभ्य :-'४।१।५॥ इति ङीप्, 'अस्तिश्नसोर ल्लोप:'६।४।१११॥इत्यस्तेरकारलोपः। पञ्च सतीति ख्यातायाः॥ 

                                                                                               असतीत्वरी। पुंश्चली चर्षणी बन्धक्यविनीता च पांसुली ॥५२८॥ 

६० 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६७, पृ.३४४ ॥, रामाश्रमी २६९॥, पृ.२६५॥, तयोः 'कामः' इत्यस्य स्थाने 'कालः' इति दृश्यते ॥ २. 'काम-' इति३.४॥ ३. '-सापलिका' इति१.२.३॥ अभिधानचिन्तामणिस्वोपज्ञटीकयोः ‘कृतसापलिका' इति दृश्यते ॥ ४. 'सापलिका' इति३.४॥ ५. 'क्यप्' इति२.३.४॥ ६. 'सापल्यम्' इतिर ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६५, पृ.३४०॥ ८. '-पल्यायोषिति' इति४॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२६५, पृ.३४०॥ १०. 'सपल्यः ' इति ३॥ ११. 'डीप्' इति१.४॥ १२. 'असु' इति१.२.४॥ १३. 'उगितश्च'४।१६॥ इत्येव युक्तः ॥ १४. 'श्नसोरल्लोपः' इति सूत्रस्वरूपम् ॥ १५. 'पांशुला' इति३.४॥

स्वैरिणी कुलटा 

          १ न सती असती । २ स्वेच्छया सर्वत्र एति भ्रमति इत्वरी । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'इनश्जिसर्तिभ्यः क्वरप्' ३।२।१६३॥, 'इस्वस्य पिति- '६।१७१।। इति तुक्, 'टिड्डा णञ्-'४।१।१५॥ इति ङीप् । ३ पत्युरन्यं पुमांसं वृत्ताच्चलयति च्यावयति पुंश्चली । चलेय॑न्तात् 'कर्मण्यण'३।२।१॥, 'टिड्डा णञ्-'४।१।१५॥ इति डीप् । ४ कर्षति यूनां मनः चर्षणी। 'कृष विलेखने'(भ्वा.प.अ.), 'कृषरादेश्च च:'(उणा-२६१) इत्यनिः, “कृदिकारात्- '(गणसू-४।१४५॥)इति ङीष्,

१०   चवर्गप्रथमादिरयम् । "कर्षति यूनां मन इति धर्षणी । ('कृषेरादेश्च धे:'(उणा-२६१)इत्यनिः धातोरादेश्च ध इति । धर्षणीति बहुसम्मतः पाठः"[]इति मिश्राः । यन्महेश्वरः "धर्षणं स्यात् परिभवे रतेऽसत्यां तु धर्षणी'[विश्वप्रकाश कोशः, णान्तवर्गः, शो-४६]इति)। "आवश्यके णिनौ धर्षिणी" []इत्येके । ५ पुरुषान्तरे मनो बध्नाति बन्धकी । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), ण्वुल, गौरादिः । क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः' (उणा-१९०)इति क्वुन् वा । ६ न विनीता अविनीता । ७ मालिन्यहेतुत्वात् पांसुरत्र पापम्, तद्योगात् ‘खनखमुख कुञ्जनगपाण्डुपांसुभ्यश्च (वा-५।२।१०७॥)इति रः, कपिरि 

२०   (ल) कादित्वाद् लत्वम् । सिध्मादित्वाद् वा लच् पांसुला, दन्त्यान्ता तालव्यान्ता च ॥५२८॥ ८ स्वेन, लक्षणया स्वेच्छया ईरितुं गन्तुं शीलमस्या: स्वैरिणी । 'ईर गतौ'(अ.आ.से.), 'सुप्यजातौ णिनिः-३।२७८॥ इति णिनिः, 'स्वादीरेरिणो:'(वा ६।१८९॥)इति वृद्धिः । यत्स्मृतिः 

    "पतिं त्यक्त्वा तु या नारी गृहादन्यत्र गच्छति । _

     विटैस्तु रमते नित्यं स्वैरिणी सा प्रकीर्त्यते ॥१॥"

[ ]इति। ९ कुलानि गृहाण्यटति शीलं भेत्तुं कुलटा । 'अट गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्, टाप् । कुत्सितं लटतीत्येके । 'लट बाल्ये '(भ्वा.प.से.), अच् । कोलति वा । 'कुल बन्धु 

३०   संस्त्यानयो:'(भ्वा.प.से.), 'शकादिभ्योऽटन्'(उणा-५२१), कुटादित्वान्न गुणः । नव असत्याः ॥ शेषश्चात्र 

     "कुलटायां तु दुःशृङ्गी बन्धुदा कलकुणिको । 

      धर्षणी लाञ्छनी खण्डशीला मदननालिका ॥१॥"

त्रिलोचना मनोहारी ॥"[शेषनाममाला ३।११२-११३] ॥ 

                                                                      याति या प्रियं साऽभिसारिका । 

           १ या स्त्री मदनेन मदेन वा शृिष्टा सती कान्तमभिसर त्यभिसारयति वा, सा अभिसारिका । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), ण्वुल्, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ इतीत्वम् । “कान्तार्थिनी तु या याति सङ्केतं साऽभिसारिका"[अमरकोषः २।६।१०॥] इत्यमरः । भरतस्तु 

४०   "हित्वा लजाभये श्रिष्टा मदनेन मदेन च । 

        अभिसारयते कान्तं सा भवेदभिसारिका ॥१॥"

[नाट्यशास्त्रम्, अध्यायः-२२, शो-२०६]इत्याह । कान्ताऽ भिलाषीणी या सङ्केतस्थलं व्रजति, तस्या एकम् ॥ 

वयस्यालिः सखी सधीची 

           १ वयसा तुल्या वयस्या । 'नौवयोधर्म- '४।४।९१ ॥ इत्यादिना यत्। २ अली (अल अलाँ) भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), आयूर्वः, आलयति भूषयति । बाहुलकाद् ‘जनिघसिभ्या मिण'(उणा-५६९) । आलीयते विश्वासोऽस्याः [आलि:] । 

आङ्पृर्वाद 'लीथ्रेषणे'(दि.आ.अ.)इत्यतो 'लीडो(वेजो) डि:'

५०   (चान्द्रोणा-१५८॥)इति बाहुलकाद् डिः, टिलोपे च, आलिर्वा। 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥)इति ङीर्षि आली । “निवा र्यतामालि ! किमप्ययं बटुः"[कुमारसम्भवम्, सर्गः-५, श्री ८३]इति कुमारः । ३ समानाख्यायते जनैरिति सखी । समाने ख्यः- '(उणा-५७६)इति सूत्रेण 'ख्या प्रकथने'(अ.प.अ.) अतो डित्, डित्त्वाट्टिलोपः, 'सख्यशिश्वी-'४।१।६२ ॥ इति ङीष् । ४ सहाञ्चतीति सधीची । 'अञ्चु गतौ'(भ्वा.प.से.), सहपूर्वः, _ 'ऋत्विग्दधृक्-'३।२।५९॥ इति क्विन् , 'सहस्य सध्रिः'६।३। 

९५॥ । चत्वारि सख्याः । 'सहेली' इति भाषा ॥ 

                                                                       अशिश्वी तु शिशुं विना ॥५२९॥ 

६०   १ नास्ति शिशुरस्या अशिश्वी । 'सखशिश्वी[ति] भाषायाम्'४।१।६२ ॥ इति साधुः । शिशुं पुत्रदुहितृरूपापत्यं विना रहिता । एकं सन्ततिरहितायाः ॥५२९॥ 

१. २.४ न दृश्यते ॥ २. कोष्ठान्तर्गतपाठः रप्रतौ न दृश्यते ॥ ३. १.४प्रत्योर्न दृश्यते ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६८, पृ.३४५ ॥ ५. 'पांशु-' इति३.४॥ ६. '-पांशुभ्यश्च' इति३.४॥ सिद्धान्तकौमुद्यां 'रप्रकरणे खमुखमुञ्जभ्य उपसंख्यानम्,' तथा 'नगपांसुपाण्डुभ्यश्च' इति पृथक् पृथग् वार्त्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ७. 'पांशुला' इति३.४॥ ८. 'प्रकीर्तिता' इति३॥ ९. 'कुल संस्त्याने बन्धुषु च'इति स्वामिसायणौ, 'कुल सन्ताने बन्धुषु च' इति मैत्रेयः ॥ १०. 'कुलटायां तु' इति १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥ ११. 'बन्धुदा कलकुणिका' इत्यस्य स्थाने १.२.४प्रतिषु 'बन्धुदारिका' इति दृश्यते ॥ १२. "हित्वा लज्जां समाकृष्टा मदेन मदनेन वा" इति नाट्यशास्त्रे, अध्या-२२, श्रो-२०६, पृ.२५७॥ १३. 'डीपि' इति३॥ १४. 'डीन्' इति१.३॥ १५. 'डीप्' इति १.४॥ १६. 'क्विप्' इति१॥

पतिवली जीवत्पतिः 

           १ पतिरस्या अस्ति पतिवली। 'तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्'५।२।९४ ॥, 'अन्तर्वत्पतिवतो:-'४।१।३२॥ इति ङीष् नुक् च, अस्मादेव निपातनाद् वत्वम् । २ जीवन् पतिरस्या जीवत्पतिः । जीवत्पत्नी अपि । द्वे जीवद्भर्तृकायाः ॥ 

                                                                                  विश्वस्ता विधवा समें । 

           १ श्वस प्राणने'(अ.प.से.), तालव्यादिः, भावे क्तः, 'आदितश्च ७।२।१६॥ इति चकारादिडभावः । श्वस्तं जीवनम्, तद्विफलं विरुद्धं वाऽस्या विश्वस्ता । २ विगतो धवो भर्ता 

१०   ऽस्या विधवा । रण्डाऽपि। ('रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.),

रमते स्वेच्छयेति रण्डा) । द्वे मृतभर्तृकायाः ॥ 

निर्वीरा निष्पतिसुता 

           १ निर्गतौ वीरौ पतिपुत्रावस्या निर्वीरा । अवी राऽपि । निर्गतौ पतिसुतौ भर्तृपुत्रावस्या निष्पतिसुता । "रहिता पतिपुत्राभ्यां निर्वीरेत्यभिधीयते''[हलायुधकोश:२।४८६] इति हलायुधः ॥ 

                                                                        जीवत्तोका तु जीवसूः ॥५३०॥    

           १ जीवत्तोकमपत्यमस्याः जीवत्तोका । २ जीवा जीवन्ती सूः प्रसूतिरस्या जीवसूः । 'षूङ् प्राणिप्रसवे'(दि.

२०   आ.वे.), 'सत्सूद्विष- '३।२।६१॥ इति क्विप् । जीवस्वौ, जीवस्वः इत्यादि । द्वे जीवत्पुत्रायाः ॥५३०॥ 

नश्यत्प्रसूतिका निन्दुः 

           १ नश्यन्ती म्रियमाणा प्रसूतिरस्या नश्यत्प्रसूतिका । निन्दत्यामानं निन्दुः । 'णिदि कुत्सायाम् '(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'भृमृशी-'(उणा-७)इत्यादिना उ: । निन्दू, निन्दवः इत्यादि धेनुवत् । “नश्यत्प्रसूतिः कथिता च निन्दुः"[हला युधकोश:२।४८८॥] इति हलायुधः । एकं मृतवत्सायाः ॥ 

                                                                                    सश्मश्रुर्नरमालिनी । 

           १ सह श्मश्रुणा वर्तते सश्मश्रुः । 'मल धारणे' (भ्वा.आ.से.), नरत्वं मलते धारयति नरमालिनी । ग्रहादि-

३०   त्वाणिनिः । “पालिः समुत्थितश्मश्रुः सुतुण्डा नरमालिका" [हारावली, पादशोकावधिः, श्री-१३०(३०)]इति पुरुषोत्तमः। एकं सश्मश्वाः । “पालिः''[शेषनाममाला ३।११३ ॥] शैषिकम् । 'मुखे मूंछि' इति भाषा ॥ 

कात्यायनी त्वर्धवृद्धा काषायवसनाऽधवा ॥५३१॥ 

           १ कत्य(कत)स्यापत्यमिव कात्यायनी । यद्वा कात्यायनीव कात्यायनी। तस्यास्तपस्यावस्थायामृषिपत्न्याकार त्वात् त्रिलक्षणेयम् । धर्मप्राधान्यादर्धं वृद्धत्वं यस्याः सा अर्धवृद्धा । कषायेण रक्तं काषायम्, काषायं वसनं यस्याः सा कषायवसना। नास्ति धवो भर्ताऽस्या अधवा, रण्डेत्यर्थः। 

४०   "कात्यायन्यर्धवृद्धा [या] काषायवसनाऽधवा"[अमरकोषः २।६।१७॥] इत्यमरः । श्रीधरोऽपि "गौर्यां कात्यायनीस्त्रियां काषायवस्त्रार्धवृद्धविधवायामपि स्मृता"[विश्वलोचनकोशः नान्तवर्गः, श्री-१७१-१७२] । हलायुधस्तु-“अर्धवृद्धा तु या नारी सा कात्यायनिका स्मृता''[हलायुधकोश:२।४८५॥]इत्येकलक्षणात्वादर्द्धयुवतीस्त्रियमाह । कापडिणि नामैकम्। काषायवस्त्रपरिधायिकाया वा ॥५३१॥ 

श्रवणा भिक्षुकी मुण्डा 

           १ शृणोति श्रवणा । 'श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.अ.), नन्द्यादित्वाल्ल्युः । श्रमणाऽपि । 'श्रमु तपसि खेदे च'(दि.-

५०   प.से.), 'कुमार श्रमणा-'२।१७० ॥ इति शब्दनिर्देशाल्ल्युः । २ भिक्षणशीला भिक्षुः, स्वार्थे कनि ङीषि च भिक्षुकी । ३ मुण्ड्यते मुण्डा । कर्मणि घञ् । “भिक्षुणी''[शेषनाममाला ३।११३]इति शैषिकम् । त्रीणि संयतिन्याः । 'सेवडी' इति भाषा ॥ 

                                                                                 पोटा तु स्त्रीनृलक्षणा । 

           १ पुट्यते श्रुिष्यते क्लिबत्वेन पोटा । 'पुट संशू षणे ' (तु.प.से.), कर्मणि घञ् । स्त्रीनृलक्षणेत्युभयव्यञ्जना नपुंसकाख्या । स्त्री च ना च स्त्रीनरौ, तयोर्लक्षणं यस्यां सा स्त्रीनृलक्षणा । "पोटा स्त्रीपुंसलक्षणा"[हारावली, पाद-

६० शोकावधिः, शो-१३०(३०)]इति पुरुषोत्तमः । “पुरुषवेष 

१. 'ङीप्' इति३॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।११॥ ३. 'स्वस्तं' इति २.४॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४प्रतिषु न दृश्यते ॥ ५. 'भिन्दुः' इति हलायुधकोशे २४८८॥, पृ.५६॥ ६. "पालिः समुत्थितश्मश्रुमरुण्डोच्चललाटिका" इति हारावल्याम, कोषपञ्चकसमेत: 'अमरकोषः,' पृ.४०२॥ 

७. 'मुंछि' इतिर, 'मुंछइ' इति३॥ ८. 'कात्य-' इति३॥ ९. '-कारयत्वात्' इति३॥ १०. 'कषाय-' इति २॥ ११. 'कापणि' इति१ ॥ १२. 'भिक्षणाशीलो' __ इति१ ॥ १३. 'झूिष्यति' इति१, श्रेष्यते' इतिर ॥ १४. 'श्रूषणे' इतिर ॥

धारिणी गर्भ एव दास्यं प्राप्ता वा "[सिद्धहेमबृहद्वृतिः ३।१। १११॥]इति बृहद्वृत्तिः। विहन्दलाऽपि । नपुंसकस्त्रीनामैकम् । 'पावई' इति भाषा ॥ 

                                         साधारणस्त्री गणिका वेश्या पण्यपणाङ्गना ॥५३२॥ 

भुजिष्या लञ्जिका रूपाऽऽजीवा 

           १ साधरणा चासौ स्त्री च साधारणस्त्री । २ गणयति ईश्वरानीश्वरौ गणिका । 'गण संख्याने'(चु.उ.से.), ‘कृत्रादिभ्यो वुन् '(चान्द्रोणा-२।२०॥) । गणः कामुक 

१०   समूहः, तद्योगाद् ‘अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इति ठन्, 'ठस्येक:७।३।५०॥ इति वा । ३ वेशो नेपथ्यम्, तेन शोभते वेश्या । 'कर्मवेशाद् यत्' ५।१।१००॥ इति यत् । ताल व्यान्ता । कामिमनसि वेशो निवेशोऽस्त्यस्या वेशा, निर्य काराऽपि । वेवेष्टि आत्मानमनेनेति वेषो नेपथ्यम्, तेन शोभत इति पूर्ववद् यति वेष्या, मूर्धन्यमध्याऽपि । ४-५ पण्य पणाभ्यामग्रेऽङ्गना योज्यते । पण्येन मूल्येन अङ्गना पण्या ङ्गना । एवं पणाङ्गना ॥५३२॥ ६ भुज्यते कामिभिः भुजिष्या । 'भुज पालनाभ्यवहारयोः (रुप.अ.), 'रुचि भुजिभ्यां किष्यन्'(उणा-६१८)इति किष्यन् । ७ लञ्जति 

२०   भर्त्सयते लञ्जिका । 'लजि भर्त्सने (भ्वा.प.से.), ण्वुल, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ इतीत्वम् । ८ रूपं सौन्दर्यमाजीवो जीविकाऽस्याः रूपाऽऽजीवा । अष्टौ वेश्यायाः । शेषश्चात्र "वेश्यायां तु खगालिका वारवाणिः कामलेखा क्षुद्रा"[शेष नाममाला ३।११३-११४॥] ॥ 

                                                                                         वारवधूः पुनः । सा वारमुख्या 

           १ वियते संभज्यते वेश्याजनोऽनेनेति बाहुल्याद् 'अकर्तरि च-'३।३।१९॥ इत्यादिना घजि वारो वेश्याध्यक्षः, तत्प्रतिबद्धा वधूः वारवधूः। साधारणस्त्रीत्वाद् वारस्य, वृन्दस्य वा वधूः वारवधूः । वारयति वृणीते, 'वृञ् वरणे'

३०   (स्वा.उ.से.), चुरादिण्यन्तादचि वारा, वारा चासौ वधूश्चेति वा । "वारस्त्रीगणिकावेश्या वारो वेश्यागणः स्मृतः"["]इति नैगमाभिधानम्" ["]इति सुभूतिः । वारे सेवाक्रमे नियुक्ता स्त्री वारवधूरिति वा । वारे सेवाक्रमे मुख्या वारमुख्यो । "राजकुलप्रतिबद्धा वारस्त्री वारमुख्या च" [हलायुध कोश:२।४९० ॥] इति हलायुधः। एकं वारवध्वाः । 'ओलगाणी राजपात्र' इति भाषा ॥ 

                                                        अथ चुन्दी कुट्टनी शम्भली समाः ॥५३३॥ 

           १ चुडुति चुन्दी । 'चुड्डु हावकरणे (भ्वा.प.से.), भौवादिकः, पृषोदरादित्वाद् धात्वादेः सानुनासिकत्वम्, 'टवर्ग-

४०   तृतीयस्य चतुर्थवर्गतृतीयत्वं च । देश्योऽयमित्यन्ये । २ कुट्ट यति छिनत्ति स्त्रीपुंसवैमत्यं कुट्टनी । 'कुट्ट छेदने'(चु.प.से.), 'कृत्यल्युटो बहुलम्'३।३।११३॥इति कर्तरि ल्युट् । ३ शं श्रेयो भलयति (भालयते) आभण्डयति प्रबन्धेन वक्ति शम्भली । 'भल आभण्डने '(चु.उ.से.), चुरादिः, ततः पचाद्यचि, गौरादित्वाद् ङीष् । शं रतसुखं भलति (भलते) परिभाषत इति वा। सम्भली दन्त्यादिरित्यन्ये। त्रीणि कुंट्टन्याः। 'कुट्टणी' इति भाषा ॥५३३॥ 

पोटा वोटा च चेटी च दासी कुटहारिका । 

           १ पुटति संश्रुिष्यत्यधमेनेति पोटा । 'पुट संशूषणे'

५० __ (तु.प.से.), अच् । २ जपादित्वात् पकारस्य वत्वे वोटा। ३ चेटति चेटी। 'चिट [पर]प्रेष्ये '(भ्वा.प.से.), 'इगुपध 

.. १. सि. बृहद्वृत्तौ-"पुरुषवेषधारिणी स्त्री पोटा गर्भ एव दास्यं प्राप्ता वा" इति दृश्यते, भा-१, ३।१।१११॥, पृ.४९६ ॥ २. 'विहण्ड-' इति३॥ 

३. 'वुज्' इति ३॥ ४. 'कृजादिभ्यः संज्ञायां वुन्'(उणा-७१३)इत्यत्रोणादिगणे॥ ५. 'इति वा' इति ३प्रतौ न दृश्यते ॥ ६. '-वेश्याद्' इति ३.४, '-वेषाद्' इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ७. 'तन्' इति३॥ ८. '-कारोऽपि' इति१॥ ९. 'मूलेन' इति३॥ १०. ३प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'लज लजि भर्त्सने' इति स्वामी, 'लज लजि भर्जने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १२. 'चुरादिः' इति४॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२७७, पृ.३५२ ।।, तत्र "वारो गणिका वेश्यागणः स्मृतः" इति नैगमाभिधानम्" इति दृश्यते ॥ "स्त्रीवारः स्त्रीगणो वेश्यावारो वेश्यागणः स्मृतः । वेश्या वारस्य मुख्या स्याद् वारमुख्येति शब्दिता ॥' इति निगमाभिधानम्" इति टीकासर्वस्वे, भा-२, २६।१९॥, पृ.२७५ ॥ १४. 'वार' इति३॥ १५. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'वारमुख्या' इत्यधिकं दृश्यते॥ १६. '-गिणी' इति३॥ १७. स्वामिसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'भावकरणे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १८. 'टवर्गस्य' इति३॥ १९. 'पुंस्त्री-' इति३॥ २०. 'लभ-' इति२॥ २१. 'आभण्डति' इति३॥ २२. 'वक्तिः ' इति४॥ २३. 'कुट्टि-' इति१.४॥ २४. 'कुट्टणी इति भाषा' इति ३प्रतौ न दृश्यते ॥ २५. 'श्रेषणे' इति ॥ २६. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वत्वे' इति दृश्यते ॥ २७. ३प्रतौ नास्ति ॥ २८. '-प्रेष्ये' इति३, 'परप्रैष्ये' इति स्वामी, 'परप्रेष्ये' इति मैत्रेयसायणौ ॥

३।१।१३५ ॥ इति कः, गौरादिः । ४ दासते' दस्यते वा दासी। 'दासृ दाने'(स्वा.प.से.), 'दसु उपक्षये '(दि.प.से.), अच्, घञ् वा । ५ कुटं घटं हरति कुटहारिका । 'हृञ् हरणे' (भ्वा.उ.अ.), ण्वुल्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४॥ इतीत्वम् । पञ्च दास्याः । “गणेरुका वडवा कुम्भदासी''[शेषनाममाला ३।११४॥] शैषिकाणि ॥ 

नग्ना तु कोटवी 

           १ नग्ना । “विवस्त्रा योषित् मुक्तकेशीत्यागमः" [अम.क्षीर.२।६।१७॥] इति क्षीरस्वामी । 'कुट कौटिल्ये'

१०  (तु.प.से.) । कुटनं कोटः, कोटेन कुटिलतया, मुखादिनमनेन लज्जावशाद् वेति याति कोटवी । 'वी गति[व्याप्ति] प्रजन कान्त्यसनखादनेषु'(अ.प.अ.), क्विप् । कौटिल्ययोगाद् 'अन्येभ्योऽपि-'(वा-३।२।१०१॥)इति वप्रत्यये, गौरादित्वाद् ङीष् वा । "कुट्टनं कोट्टः । 'कुट्ट छेदने'(चु.प.अ.), घजि बाहुलकाद् गुणः । लज्जाभावात् कोठें छेदं वेति कामयते, क्विपि, गौरादिङीषि कोट्टवी"[ ]इति रूपरत्नाकरः । द्वे वस्त्ररहितायाः ॥ 

                ___वृद्धा पलिक्नी 

           १ वृद्धा पलिता पलिक्नी । 'क्नमेके'(वा-४।१। 

२०   ३९॥)इति साधुः । एकं वृद्धायाः। 'डोकरी' इति भाषा ॥ 

                                                                                 अथ रजस्वला ॥५३४॥ पुष्पवत्यधिरात्रेयी स्त्रीधर्मिणी मलिन्यवीः । 

उदक्या ऋतुमती च 

           १ रजोऽस्याऽस्ति रजस्वला । 'रजःकृष्यासुति परिषदो वलच्'५।२।११२॥, 'तसौ मत्वर्थे '१।४।१९॥ इति भत्वात् 'ससजुषो:-'८।२।६६॥ इत्युत्वं न ॥५३४॥२ पुष्पं रजस्तद्योगान्मतुपि पुष्पवती । 'तदस्यास्ति-'५।२।९४॥इति २ मतुप्, 'उगितश्च'४।१।६॥ इति ङीप्। 'पुष्पिता'[]इति माला। ३ न धीयते मनोऽस्यां अधिः । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु. उ.अ.), 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति किः। ४ अत्रे 

३०  रपत्यं स्त्री आत्रेयी । 'इतश्चानिजः'४।१।१२२ ॥ इति ढक् । आत्रेयी प्रजापतिदुहितृत्वात्, यथा अत्रिदुहिताऽगम्या तथा ऋत्व वस्थायामियमपीत्यर्थः । अत्रायते (आत्रायते) इति वा। 'त्रैङ् पालने'(भ्वा.आ.अ.), 'अचो यत्'७।१।९७॥, 'आदेच:-' ६।१।४५ ॥ इत्यात्वम्, 'ईद्यति'६।४।६५॥ इतीत्वं वा। "अव्युत्पन्नोऽयम्'[ ]इति शाब्दिकाः । ५ रजः स्त्रीधर्मोऽ स्त्यस्याः स्त्रीधर्मिणी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । ६ मलमस्पृश्यत्वजनकं पापमस्यां मलिनी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इतीनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । मलाऽपि । ७ अवति रक्षति लज्जया गोपाद् 

४०   रज इति अवीः । 'अव रक्षणादौ'(भ्वा.प.से.), 'अवितृ (त)स्तृतन्त्रिभ्य ई:'(उणा-४३८)इति ईः । लक्ष्मीशब्दवत् । "अविं स्त्रीधर्मिणी विद्यात्''["]इति कात्यदर्शनात् । हूस्वे कारन्ताऽपि । “अविर्भूपुष्पवत्योः स्त्री वायुप्राकारभास्सु ना" [वैजयन्तीकोष:६।५।४॥] इति वैजयन्ती च । ८ चतुर्थेऽहनि स्नानार्थमुजकमर्हति उदक्या । उदकात् संज्ञायां यत् । "ऋतुः स्त्रीकुसुमेऽपि च"[अमरकोषः३।३६१॥]इति वचनात् , तद्यो गान्मतुपि ङीषि(ङीपि) च ऋतुमती । नव रजस्वलायाः ॥ 

                                                                       पुष्पहीना तु निष्कलो ॥५३५॥ 

           १ पुष्पं स्त्रीधर्मस्तेन हीना, निर्गता कलाऽस्या निःकला 

५०   (निष्कला)। नि:क्रान्ता (निष्क्रान्ता) कलाभ्योऽशुद्धिभ्यो वा। "निकला(निष्कला) विगतार्तवा''[अमरकोषः२।६।२१॥] इत्यमरः । यस्या रजो नास्ति, तस्या एकम् ॥५३५॥ 

राका तु सरजाः कन्या 

           १ गुरूणां लजां राति ददाति राका । 'रा ला 

१. 'दास्यते दासते' इति३.४॥ २. स्वामिसायणसम्मतोऽयं धात्वर्थः, 'तसु प्रक्षेपे, दसु च' इति मैत्रेयः ॥ ३. 'ओलजी व्रीडे'(तु.आ.से.), क्तः, 'ओदितश्च'८।२४५॥ इति निष्ठानत्वम्, कुत्वम्, पृषोदरादित्वादादेर्नत्वम् ॥ ४. २प्रतौ नास्ति ॥ ५. 'ङीषि' इति१, 'डीप्' इति३॥ ६. "कुट्ट छेदने । कुट्टनं कोट्टः(पा.३।३।१८॥) बाहुलकाद् गुणः । लज्जाभयात् कोठें छेदं वेति कामयते। विच् (पा.३।२७५॥), गौरादित्वात् ङीष् (पा.४।१।४१॥) 'कोट्टवी'-इति रूपरत्नाकरः" इति पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२७५, पृ.३५०॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।१२॥ ८. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'मत्वर्थ इति' इति दृश्यते ॥ ९. द्र. अम.क्षीर. २।६।२१॥, पृ.१३८॥, स्वोपज्ञटीका ३५३५ ॥, पृ.१२१ ॥ १०. 'वेङ्' इति१.२.३॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा २, मनुष्यवर्गः, श्री-२७८, पृ.३५४॥ १२. 'अवी' इति३.४॥ १३. अम.क्षीर. २।६।२॥, पृ.१३८॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२७८, पृ.३५४ ॥, रामाश्रमी २।६।२०॥, पृ.२६९॥ १४. '-रान्तोऽपि' इति१॥ १५. 'नि:कला' इति१.४॥ १६. 'लज्जा' इति३॥

दाने '(अ.प.अ.), 'कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः'(उणा-३२०) इति कः, टाप् । सह रजसा वर्तते सरजाः । “राका भवे जातरजास्तु कन्या'[हलायुधकोश:२१४८८॥] इति हलायुधः । यस्याः कन्याया ऋतुरायाति, तस्या एकम् ॥ 

                                                                           ___ स्त्रीधर्मः पुष्पमार्तवम् । रजः 

            १ स्त्रीणां धर्मः स्त्रीधर्मः । २ पुष्पत्यनेन वराङ्गं पुष्पम् । पुष्पमिव पुष्पं वा, सुतफलहेतुत्वाद्वा । कुसुम मपि। ३ ऋतुः प्राप्तोऽस्या आर्तवम् । पुष्पं ऋतोरणीति तस्य 

१०   प्राप्तमित्यस्मिन् विषयेऽण्प्रत्ययः । ऋतुः स्त्रीरजोऽत्रेति वा। 

ऋतौ गर्भग्रहणकाले भवं वा । 'तत्र भवः'४।२५३ ॥ इत्यण, 'तद्धितेष्वचामदे:७।२।११७॥ इति वृद्धिः, 'उरण रपरः'१।१। ५१॥ । ४ रज्यत्यनेन रजः। 'रज रागे'(दि.उ.अ.), '-असुन्' (उणा-६२८)इत्यसुन् । असि अके अने घिनुणि चे, 'रञ्जे न्र्लोपो वाच्यः( ) । रजसी, रजांसि इत्यादि क्लीबे । चत्वारि रजसः । 'फूल' इति भाषा ॥ 

              तत्कालस्तु ऋतुः 

           १ तस्य रजसः कालः समयः तत्कालः । इयर्ति ऋतुः, पुंसि । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्तेश्च'(उणा-७१)इति 

२०   तुन्, किदिति तत्रानुवृत्तेर्न गुणः । एकं पुष्पागमनकालस्य ॥ 

                                                                            सुरतं मोहनं रतम् ॥५३६॥ संवेशनं संप्रयोगः संभोगश्च रहो रतिः । 

ग्राम्यधर्मो निधुवनं कामकेलि: पैंशुक्रिया ॥५३७॥ 

व्यवायो मैथुनम् 

           १ रम्यते स्म रतम्, शोभनं रतं सुरतम् । २ मुह्यन्ति इन्द्रियाण्यत्रेति मोहनम् । 'मुह वैचित्ये'(दि.प.से.), 'कर णाधिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इति ल्युट् । ३ रमणं रतम् । 'रम क्रीडायाम'(भ्वा.आ.अ.), क्तः, 'अनुदात्तोपदेश-'६४। ३७॥ इति लोपः ॥५३६॥ ४ संविशन्त्यङ्गान्यत्रेति संवेश नम् । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), अधिकरणे ल्युट। संप्रयोजनं 

३०   संप्रयोगः । 'युजिर् योगे'(रु.उ.अ.), घनि, 'चजोः-७।३। ५२॥ इति कुत्वम् । ६ संभुज्यते सुखमत्रेति संभोगः। 'भुज पालनाभ्यवहारयोः'(रु.प.अ.), अधिकरणे घञ्, 'चजो:-' ७।३।५२॥इति कुत्वम् । ७ रहसि जायमानत्वाद् रहः, सकारान्तः । ८ रमणं रतिः। 'रमु क्रीडायाम्'(भ्वा.आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥, 'अनुदात्तोपदेश-६४।३७॥ इत्या दिनाऽनुनासिकलोपः । ९ ग्राम्याणामविवेकिनां धर्मो ग्राम्य धर्मः । १० निधूयन्तेऽङ्गान्यत्र निधुवनम् । 'धूञ् कम्पने' ( ), अधिकरणे ल्युट्, 'अचि अनुधातु-'६४७७॥ इत्युवङ् । ११ कामस्य केलिः कामकेलिः । १२ पशूनां क्रिया पशु-

४०   क्रिया, क्रिया चेष्टा । पशुधर्मोऽपि । १३ व्यवायनं व्यवायः। विअवपूर्वः 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), भावे घञ् । १४ मिथुनस्य स्त्रीपुंसयोः कर्म मैथुनम् । चतुर्दश मैथुनस्य ॥ 

                                                                         स्त्रीपुंसौ द्वन्द्व मिथुनं च तत् । 

           १ स्त्री च पुमांश्च स्त्रीपुंसौ । 'अचतुरविचतुर-' ५।४७७ ॥ इत्यादिना निपातितः । २ द्वौ द्वाविति द्वन्द्वम् । '[द्वन्द्वं] रहस्यमर्यादा-'८।१।१५॥ इति साधुः । “द्वन्द्वो रहस्ये कलहे द्वन्द्वं मिथुनयुग्मयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, वान्तवर्गः, श्रो-२१] इति महेश्वरः । ३ मेथते सङ्गच्छते मिथुनम् । 'मिथुङ् मेधाहिंसनयोः सङ्गे चं'(भ्वा.उ.से.), बाहुलका-

५०   दुनन् । त्रीणि द्वन्द्वस्य। 'स्त्रीपुंसयोः युगपन्नाम' इति भाषा ॥ 

                                              अन्तर्वली गुर्विणी स्याद् गर्भवत्युदरिण्यपि ॥५३८॥ आपन्नसत्त्वा गुर्वी च 

           १ लक्षणयाऽन्तरन्तर्वर्ती गर्भोऽस्या अन्तर्वली । 'अन्तर्वत्पतिवतो ङीष् (ङीप्) '४।१।३२॥इति ङीप्नुको । २ 'गरत उच्च'(उणा-२१२)इति किनिः,अत उत्वं च गुर्विणी" [इत्यणादिवत्तौ परुषोत्तमः । गुरुं गर्भस्थसत्वमिन्वति 

१. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ‘रा दाने', 'ला आदने' इति पृथग् धातुदृश्यते ॥ २. अनिदितामित्यत्र 'रञ्जो मृगरमण उपसंख्यानं कर्त्तव्यम्' इति, 'घिनुणि च रञ्जरुपसंख्यानं कर्तव्यम्' इति, 'रजक-रजन-रज:सूपसंख्यानं कर्त्तव्यम्' इति च वार्तिकस्वरूपाणि, काशिकावृत्तिः, भा-५, ६।४।२४॥, पृ.३७८ ॥, 'भूरञ्जिभ्यां कित्'(उणा-६५६)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ३. 'मेशृङ् इति ३॥ ४. 'मि, मे, मेधाहिंसनयोः' इति क्षीरतरङ्गिणी, 'मिह मेह मेधा हिंसनयोः' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ५. 'क्षधिपिशिमिथिभ्यः कित'(उणा-३३५) इत्यणादिगणसत्रविद्यमानत्वादिदं वि इति३॥ ७. 'अन्तर्वत्पतिवतोर्नुक'४१।३२॥ इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ ८. 'ङीष्-' इति१.२.३॥ ९. 'गर्वेरत उच्च '(उणा-२१२) इत्यनेन इनन्प्रत्ययो विधीयते, न तु किनिः ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२८०, पृ.३५५ ॥, तत्र 'किनिः' इत्यस्य स्थाने 'इनन्' इत्येव दृश्यते ॥ ११. '-णादौ वृत्तौ' इति १॥

प्रीणयति वा गुर्विणी । 'इर्वि प्रीणने'(भ्वा.प.से.), विच्, छान्दसो वलोपः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥, 'पूर्वपदात् संज्ञा याम्-'८।४।३॥ इति इति णः, गौरादिः । ३ गर्भोऽस्त्यस्याः गर्भवती । 'तदस्यास्त्यस्मिन्निपि मतुप्'५।२।९४॥ ४ उदर मस्त्यस्या उदरिणी । 'अत इनिठनौ'५ ।२।११५॥ इतीनिः, 'ऋनेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ ॥५३८॥५ आपन्नः प्राप्तो गर्भरूपः सत्त्वो जन्तुरनया आपन्नसत्त्वा । ६ गुर्वी । 'वोतो गुणवचनात् ' ४।१।४४॥ इति ङीष् । षड् गर्भवत्याः ॥ 

                                                                                 श्रद्धालुर्दोहदोऽन्विता ।   

१०        १ श्रद्धा स्पृहा, तच्छीला श्रद्धालुः। 'स्पृहिगृहि-' ३।२।१५८॥ इत्यादिना आलुच् । २ दोहदो गर्भिण्यभिलाषः, तेनान्विता दोहदान्विता ।  द्वेऽऽम्लपानादिद्रव्यविशेषाभिलाषवत्या गर्भिण्याः ॥ 

                                         विजाता च प्रजाता च जाताऽपत्या प्रसूतिका॥५३९॥ 

           १-२ विजायते स्म विजाता । प्रजायते स्म प्रजाता । विप्रपूर्वो जनिः गर्भमोचने वर्तते, गर्भस्य कर्मणो धात्वर्थे एव प्रवेशादकर्मकत्वे 'गत्यकर्मकाच्च-'३।४।७२ ॥ 

इत्यादिना कर्तरि क्तः। ३ जातमपत्यमस्या जाताऽपत्या। ४ 

२०   प्रसूते स्मेति प्रसूता, स्वार्थे कनि प्रसूतिका । 'सूतकादीनां वो'(वा-७।३।४५ ॥)इति विकल्पात् प्रसूतकेत्यपि भवति । चत्वारि जाताऽपत्यायाः । 'वियाई' इति भाषा ॥५३९॥ 

गर्भस्तु गरभो भ्रूणो दोहदलक्षणं च सः । 

           १ गीर्यतेऽसौ गर्भः। 'ग निगरणे'(तु.प.से.), 'अर्ति गृभ्यां भन्'(उणा-४३२) । २ 'कृस्तृ(-)- (हैमोणा-३२९) इत्यभचि गरभः । ३ भ्रियते कुक्षौ भ्रूणः । ४ दोहदो लक्षणं चिह्नमस्य दोहदलक्षणम्, क्लीबे, षडक्षरमखण्डम् । "दोहद लक्षणं गर्भे स्यात् सन्धौ यौवनस्य च''[अनेकार्थसङ्ग्रहः ६३॥]इत्यनेकार्थः । "वयःसन्धौ च गर्भे च भवेद् दोहद 

३०   लक्षणम्''[विश्वलोचनकोशः, णान्तवर्गः, श्री-११७] इति 

श्रीधरश्च । चत्वारि गर्भस्य ॥ 

गर्भाशयो जरायूल्बे 

           १ गर्भ आशेतेऽत्र गर्भाशयः । 'शीङ् स्वप्ने'(अ. आ.से.), इत्यधिकरणे घः । २ जरामेति जरायुः, पुंसि । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'किञ्जरयोः श्रिण:'(उणा-४)इत्युण् । ३ उल्लीयते उल्बम्, पुंक्ली. । अलत्यावृणोति वा । 'उल्वा दयश्च'(उणा-५३५)इति वनि साधुः । त्रीणि गर्भवेष्टनस्य । 'जर' इति भाषा ॥ 

                                                                          कललोल्बे पुनः समे ॥५४०॥   

           १ कलयति कललम्, पुंक्ली. शुक्रशोणितसमवायः। 

४०   'कल संख्यानगत्योः (चु.उ.से.), वृषादित्वात् कलच् । २ उच्यति उल्बम्, पुंक्ली.। 'उच समवाये'(दि.प.से.), 'उल्वा दिभ्यश्च'(उणा-५३५)इति वप्रत्यये चकाररस्य च लकारो गुणाभावश्च निपात्यते । "उल्बं गर्भप्रथमावस्था"[ ] इत्यु णादिः । यदात्रेयः 

    "प्रथमेऽहनि रेतश्च संयोगात् कललं च यत् । 

     जायते बुद्बुदाकारं शोणितं च दशाहनि ॥१॥"[ ]

    "सप्ताहं कललं विन्द्यात् ततः सप्ताहबुबुदम् । 

     बुबुदाज्जायते पेशी पेशीतोऽपि घनं भवेत् ॥२॥"[ ]

इत्याचाराङ्गवृत्तिः । द्वे शुक्रशोणितसमवायस्य ॥५४०॥ 

५०   दोहदं दौ«दं श्रद्धा लालसा 

           १ द्वे हृदयेऽत्र दोहदम् । पृषोदरादित्वात् साधुः । दोहमिच्छापूरणं ददातीति वा । २ अभिलाषान्तरेण दुष्टं हृत् हृदयं दुर्हत्, तस्य भावः कर्म वा दौर्हदम्, क्लीबे । युवा दित्वादण, बाहुलकात् 'हृद्भगसिन्धु-७।३।१७॥ इत्यदिनोत्तर पदस्य न वृद्धिः । ३ श्रद्धानं श्रद्धा । ४ भृशं लसनं लालसा, पुंस्त्रीलिङ्गः । यदमर:-"सा(सो)ऽत्यर्थं लालसा द्वयोः''[अमर कोषः१।७।२८॥] इति । 'लल ईप्सायाम्' (चु.आ.से.), औणादिकोऽसण, दन्त्यसः । अमरस्तु दोहद मिच्छा, इच्छाधिक्यं तु लालसामाह । चत्वारि 'डोहला' इति 

६० 

ख्यातस्य ॥ 

                                                                                   सूतिमासि तु वैजननः 

१. 'इवी' इति २॥ २. 'छ-' इति ३ ॥ ३. 'प्रकर्षेण जायते' इति ३॥ ४. 'प्रपूर्वो' इति ३.४॥ ५. 'गत्यर्थाकर्मकश्रुिष-' इत्यष्टाध्याय्याम्॥ ६. 'सूतकापुत्रिकावन्दारकाणां वेति वक्तव्यम्' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥ ७. 'यौवनेऽपि' इति ३ ॥ ८. 'दौहृदं' इति १.२.३ ॥ ९. 'विजननं' इति ४॥

           १ सूतेः प्रसवस्य मासः सूतिमासः, तत्र । “दशमे मासि सूयते"[]इति श्रुतेः ।। 

    "नवमे दशमे मासि प्रबलैः सूतिमारुतैः । 

     निःसार्यते बाण इव यन्त्रच्छिद्रेण सज्वरः ॥१॥"

[याज्ञवल्क्यस्मृतिः, प्रायश्चित्ताध्यायः, शो-८३]इति स्मृतेश्च । नवमो दशमो वा मासः विजननः, तत्र भवो वैजननः । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ इत्यण् । “सूति मासौ वैजननः''[हला युधकोश:२।४९९॥] इति हलायुधः । एकं नवमस्य दशमस्य 

वा मासस्य ॥ 

१०   विजननं प्रसवः 

           १ विजन्यते विजननम् । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि. आ.से.), ल्युट् । २ प्रसवनं प्रसवः । 'षूङ् प्राणिगर्भ विमोचने' (अ.आ.वे.), 'ऋदोरप्'३ ।३।५७॥ इत्यप्, घञोऽ 

पवादः, 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः'७।३।८४॥ इति गुणः । द्वे प्रसवस्य । 'जणवउं' इति भाषा ॥ 

                                                                               __ नन्दनः पुनः ॥५४१॥ उद्वहोऽङ्गात्मजः सूनुस्तनयो दारकः सुतः । 

पुत्रः 

           १ नन्दयति नन्दनः। 'टुणदि(टुनदि) समृद्धौ'(भ्वा.

२०   प.से.), नन्दादित्वाद् ल्युः ॥५४१॥ २ उद्वहति उद्वहः । 'वह प्रापणे '(भ्वा.उ.अ.), अच् । ३-४ अङ्गाद् आत्मनश्च जायते अङ्गजः, आत्मजः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), उभयत्र 'पञ्चम्यामजातौ'३।२९८॥ इति डः । ५ सूयते सूनुः । 'षूङ् [प्राणि] प्रसवे'(दि.आ.से.), 'सुवः किच्च'(उणा-३१५) इति नुप्रत्ययः । सूते वा । 'षूङ् प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ. वे.) । सूयते मात्रेति वा । 'षूङ् प्राणिप्रसवे'(दि.आ.से.), सर्वत्र ‘सुवः किच्च'(उणा-३१५)इति नुः । ६ तनोति मुदं कुलं वा तनयः । 'तनु विस्तारे'(तु.उ.से.), 'वलिमलित निभ्यः कयन्'(उणा-५३९)इति कयन् । " 'अघ्न्यादयश्च'

(उणा-५५१)इति यत्प्रययोऽडागमश्च निपात्यते तनयः"[ ]

३०   इत्यन्ये । ७ दृणाति दारयति वा पित्रोरसातमिति दारकः। _ 'ह(दृ) विदारणे'(त्र्या.प.से.), ण्वुल् । ७ सूयते स्मेति सुतः। 

सुनोति, सुवति वा । 'षुञ् अभिषवे'(स्वा.उ.अ.)। ९ पुनाति मातापितराविति पुत्रः । 'पूज् पवने'(त्र्या.उ.से.), 'पुत्रो (पुवो) हुस्वश्च'(उणा-६०४)इति त्रक्, एकतकारोऽयम् । पुतो नरकभेदात् त्रायत इति वा । द्वितकारोऽयम् ॥ 

     "पुनाम्नो नरकाद्यस्मात् पितरं त्रायते सुतः । 

      तस्मात् पुत्र इति ख्यातः स्वयमेव स्वयम्भुवा ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्यायः-९, शो-१३८]इति स्मृतेः । नव पुत्रस्य । शेषश्चात्र-"पुत्रे तु कुलधारकः स दायादो द्वितीयश्च ॥"

४०   [शेषनाममाला३।११४-११५॥] ॥ 

           दुहतरि स्त्रीत्वे 

           १ एते नन्दनादयो दशशब्दाः स्त्रीत्वे वर्तमाना दुह तरि वर्तन्ते, पुत्रीनामानि स्युरित्यर्थः । दोग्धि पितराविति दुहिता । 'दुह प्रपूरणे'(अ.उ.अ.), 'नप्तृनेष्ट-'(उणा-२५२) इत्यादिना साधुः, तत्र । तेन नन्दनादिभ्यष्टापि नन्दना । सूनु वर्जं सर्वेऽप्याबन्ताः । पुत्राद् गौरादित्वाद् ङीषि पुत्री । यद्वा पुत्रशब्दात् शार्ङ्गरवाद्यो ङीषि(ङीनि) पुत्री । "सुता तु दुहिता पुत्री''[]इति त्रिकाण्डशेषोऽमरमाला च । ततः कप्रत्यये 'केऽण:७।४।१३॥ इति इस्वत्वे स्त्रियां पुत्रिका । " 'पुत्र-

५०   वृन्दारकाणां वोपसंख्यानम् ( )इति पक्षे इकारस्यात्वं पुत्रका, पुत्रिका''[७।३।४५ ॥ प्रदीपः]इति कैयटः । सूनोस्तु लक्षणा भावात् स्त्रियामपि सूनुरेव [शेषश्चात्र-"पुत्र्यां धीदा समधुका देहसंचारिणी"[शेषनाममाला ३।११५ ॥] ] ॥ 

                                                                          तोकापत्यप्रसूतयः ॥५४२॥ तुक् प्रजोभयोः 

           १ उभयोः पुत्रे दुहितरि चेत्यर्थः । ( तौति हिनस्ति 

१. द्र. अम.क्षीर. २७।३९॥, पृ.१४२॥, तत्र 'सूयते' इत्यस्य स्थाने 'सूतवे' इति दृश्यते, स्वोपज्ञटीका ३५४१ ॥, पृ.१२३ ॥, तत्र 'सूते वै' इति दृश्यते ॥ २. 'श्रुतिः' इति३॥ ३. 'वापि' इति याज्ञवल्क्यस्मृत्याम्, तत्रैव पाठान्तरेण 'मासि' इति दृश्यते, याज्ञवल्क्यस्मृतिः, पृ.४५५ ॥ ४. 'सुवः कित्' इत्युणादिगणे ॥५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२८५, पृ.२६०॥ ६. १प्रतौ नास्ति ॥ ७. 'पूङ् इति ३।। ८. 'त्रायते पितरं' इति मनुस्मृत्याम्, पृ.३६४॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२८५, पृ.३६१ ॥, रामाश्रमी २६।२७ ॥, पृ.२७२ ॥ १०. त्रिकाण्डशेषे "समदुर्दुहिता पुत्रो द्वितीयः कुलधारकः" इति दृश्यते, २६७, पृ.२९० ॥११.'-लायां' इति ३.४॥ १२. काशिकायां 'वा सूतकापुत्रकावन्दारकाणामुपसंख्यानम्' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते, भा-६, ७।३।४५॥, पृ.५४॥ १३. कैयटकृतप्रदीपटीकायां " 'पुत्रशब्दाच्छाङ्गरवादित्वात् डोन्प्रत्ययस्ततः स्वार्थे कन् । 'केऽण' इति इस्वः । तस्य पक्षेऽकारो विधीयते ।" इति दृश्यते, तत्रैव पुत्रशब्दादिति प्रतीकमादाय नागेशः "वार्तिके पुत्रकेति अकारमध्यपाठोऽपपाठः, कैयटविरोधात्" इत्याह, व्याकरणमहाभाष्यम्, सप्तमोऽध्यायः, ७।३।४५ ॥, पृ.२०३ ॥ १४. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतावेव दृश्यते ॥

दु:खमिति तोकम्) । 'तुद व्यथने'(तु.उ.अ.), 'पुंसि संज्ञायां घः-३।३।११८॥, पृषोदरादित्वाद् दकारस्य कत्वम् । तुद्यतेऽनेन मातागर्भकाले । तुद्यते व्याध्यादिभिरिति वा । यद्वा 'ष्टुञ् स्तुतौ '(अ.उ.अ.), 'कृदाधारार्चिकलिभ्यः कः'(उणा-३२०) इति बाहुलकात् कप्रत्ययः, सकारलोपश्च । स्तूयते आनृण्या दिहेतोर्लोकैः। तथा च हरिश्चन्द्रोपाख्याने-"ऋणमस्मिन्न सति" [ ]इति। यद्वा 'तु' इति सौत्रो धातुर्वृद्ध्यर्थः कप्रत्ययः पूर्ववत्। तूयते वद्धयते पितृभ्यामिति । २ अपतनमपत् नरकापतनम् । 

अपति साधु अपत्यम् । 'तत्र साधुः'४।४।९८॥ इति यत् । 

१०   "अपपूर्वात् तनोतेर्नपूर्वात् पततेर्वा । 'अघ्न्यादयश्च'(उणा ५५१)इति यत्प्रत्ययान्तो निपात्यते, तनोतेष्टिलोपः"[ ]इति भाष्यम् । द्वावप्यजहल्लिङ्गौ । ३ प्रसूयतेऽसौ प्रसूतिः । कर्मणि क्तिन् ॥५४२॥ ४ तौति हिनस्ति दुःखमिति तुक्, । 'तु हिंसायाम्'( ), 'तोः किक् '(हैमोणा-८६९)इति किक् । तुकौ, तुकः इत्यादिव्यञ्जनककारान्तः । तोजति हिनस्ति माता पितरौ गर्भवासादिनेति तुक् । 'तुज हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), क्विप् । तुजौ, तुजः इत्यादिजकारान्तः । चकारान्तोऽप्यस्ति, तुचिर्गत्यर्थ प्रेरणार्थश्च"[ ]इति माधवः । क्विप् । गच्छत्यनेना नृण्यं पितृभ्य इति वा । प्रेर्यते प्रसवकाले वायुना पित्रा वीर्येण 

२०   कृत्वा । यद्वा 'ष्टुच प्रसादे'(भ्वा.आ.से.), क्विप्, पृषोदरा दित्वात् सकारलोपः । प्रसाद्यन्तेऽनेन पितरः पिता वा । तुचौ, तुचः इत्यादि"[ ]इति भाष्यम् । ५ प्रजायते प्रजा । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.अ.), 'उपसर्गे च संज्ञायाम्'३२९९॥ पञ्चा ऽपत्यस्य । शेषश्चात्र-"अपत्ये सन्तानसन्तती"[शेषनाममाला ३।११५॥] ॥ 

                                                                       भात्रीयो भ्रातृव्यो भ्रातुरात्मजे ।   

           १ भ्रातुरपत्यं भात्रीयः, भ्रातृव्यः । 'भ्रातुळच्च' ४।१।१४४॥ इति छव्यतौ । भ्रातुरात्मजे भ्रातुः पुत्रे । द्वे 'भत्रीजा' इति ख्यातस्य ॥ 

३०   स्वस्त्रीयो भांगिनेयश्च जामेयः कुतपश्च सः ॥५४३॥ 

           १ स्वसुर्भगिन्या अपत्यं स्वस्त्रीयः, द्विदन्त्यसः। 'श्वसुश्छ:४।१।१४३॥ इति छः, छस्य ईयादेशः । स्त्र्यपत्ये स्वस्त्रीया । २ भगिन्याः पुमपत्यं भागिनेयः । 'स्त्रीभ्यो ढक्' ४।१।१२०॥ । स्त्र्यपत्ये भागिनेयी । 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५॥ इत्यादिना ङीप् । ३ या(जा)मेरपत्यं या(जा )मेयः, अन्त स्थाद्यादिः । 'इतश्चानिबः४।१।१२२॥ इति ढक् । ४ कोतति कुतपः । कुतिः सौत्रः, 'भुजिकुति-'(हैमोणा-३०५)इति किदपः । चत्वारि 'भाणेजाई' इति ख्यातस्य ॥५४३॥ 

नप्ता पौत्रः पुत्रपुत्रः 

           १ नमति पूर्वजेभ्यो, न पतन्ति नरके पूर्वजा अनेन 

४०   वा नप्ता । 'नप्तनेष्टत्वष्टहोतृपोतृमातृभ्रातृजामातृदुहितृ'(उणा २५२) इति सूत्रेण साधुः । २ पुत्रस्य साक्षादपत्यं पौत्रः । 'अनृष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽञ्'४।१।१०४॥ । ३ पुत्रस्य पुत्रः पुत्रपुत्रः । द्वे पुत्रात्मजस्य । 'पोतरा' इति भाषा ॥ 

                                                                                  दौहित्रो दुहितुः सुतः । 

           १ दुहितुः साक्षादपत्यं दौहित्रः । 'अनुष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽञ्'४।१।१०४॥ इत्यञ् । एकं पुत्रीसुतस्य । 'दोहीतरा' इति भाषा । शेषश्चात्र-"नप्ता तु दुहितुः पुत्रे" [शेषनाममाला ३।११६॥] । अत एव "नप्ता नत्री च पौत्रिका''[ ]इति रभसः ॥ 

५०   प्रतिनप्ता प्रपौत्रः स्यात् 

           १ प्रतिजातो नप्तृतः प्रतिनप्ता । २ प्रजातः पौत्रात् प्रपौत्रः। आदिपुरुषाच्चतुर्थः । द्वे 'पडपोता' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                           तत्पुत्रस्तु परम्परः ॥५४४॥ 

           १ तस्य प्रपौत्रस्य पुत्रस्तत्पुत्रः । परात् परतरः परम्परः, पृषोदरादित्वात् । पराम्पराऽऽस्यास्तीति, 'अर्शआदि भ्योऽच्'५।२।१२७॥ वा । पुंस्ययम् । यन्महेश्वरः 

    "परम्परः प्रपौत्रादौ मृगभेदे परम्परः । 

     परम्परा परीपाट्यां सन्तानेऽपि वधे क्वचित् ॥१॥"

[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्रो-२४७]इति । एकं प्रपौत्र-

६०   पुत्रस्य । 'पडपोतरानुपुत्र' इति भाषा ॥५४४॥ 

पैतृष्वसेयः स्यात् पैतृष्वस्त्रीयस्तुक् पितृष्वसुः । 

१. 'कुक्' इति ४॥ २. 'तुज तुजि हिंसायाम्' इति स्वामिमैत्रेयौ ॥ ३. 'यामेयः' इति ३ ॥ ४. इदं विचारणीयम्, 'जामेयः' इति मूलस्य तत्स्वोपज्ञटीकायाश्च विरुद्धत्वात्, अथवा 'वाचकजस' 'वाचकयश' इत्यादिनेवात्रापि समाधेयम् ॥ ५. 'भाणेजा' इति ४॥ ६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।२९॥, पृ.२८५॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२८७, पृ.३६३॥, रामाश्रमी २।६।२९॥, पृ.२७३ ।। ७. '-जातौ' इति४॥ ८. -नौपुत्र' इति ३॥

           १ पितृष्वसुरपत्यं पैतृष्वसेयः । 'ढकि लोपः'४।१। १३३॥, (पितृष्वसुरन्त्यलोपो ढकि), अत एव ढक् । २ पितृष्वसुरपत्यं पैतृष्वस्त्रीयः। 'पितृष्वसुश्छण् ४।१।१३२॥ इति छण्, 'आयनेयी-७।१।२॥ इति छस्य ईयादेशः । पितुः स्वसा भगिनी पितृष्वसा, तस्याः तुक् अपत्यम् । द्वे 'फूफीआई भाई' इति ख्यातस्य ॥ 

                                      मातृष्वस्त्रीयस्तुग् मातृष्वसुर्मातध्वसेयवत् ॥५४५॥ 

           १ मातृष्वसुरपत्यं मातृष्वस्त्रीयः । 'मातृष्वसुश्च' ४।१।१३४॥ इति छण् । २ ढकि मातृष्वसेयः । 'मातृ 

१०   पितृभ्यां स्वसा'८।३।८४॥ इति षत्वम् । द्वे 'मासीयाई' इति ख्यातस्य भ्रातुः ॥५४५॥ 

विमातृजो वैमात्रेयः 

           १ विरुद्धा माता विमाता, मातुः सपत्नी। प्रादिसमासः। विमातुर्जातो विमातृजः । विमातुरपत्यं वैमात्रेयः। शुभ्रादित्वाद् ढक् । एकं विमातृजस्य । 'सपत्नीसुत' इति भाषा ॥ 

                                                                                    द्वैमातुरो द्विमातृजः । 

           १ द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः, पञ्चमस्वरमध्यः । 'मातु रुत्संख्यासंभद्रपूर्वायाः४।१।११५॥ इत्यण, उकारश्चान्तादेशः, 'उरण 

रपरः'१।१५१॥ । द्वाभ्यां मातृभ्यां जातो द्विमातृजः । ('बे 

२०   माता बिचे १ पुत्र नाम, एकं १द्वैमातुरः'। 

सत्यास्तु तनये सांमातुरवद् भाद्रमातुरः ॥५४६॥ 

           १ सत्याः साध्व्यास्तनये पुत्रे, सङ्गताया मातुरपत्यं सांमातुरः। २ एवं भाद्रमातुरः । 'मातुरुत्संख्यासंभद्रपूर्वायाः' ४।१।११५॥ इत्युभयत्राऽण्, उकारश्चान्तादेशः, रपरत्वम् । द्वे ॥५४६॥ 

सौभागिनेयकांनीनौ सुभगाकन्ययोः सुतौ । 

           १ सुभगायाः पुमपत्यं सौभागिनेयः । 'कल्याण्या दीनामिनङ्'४।१।१२६॥इति ढक्, इनङन्तादेशश्च, 'हृद्भग . सिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च'७।३।१९॥ इत्युभयपदवृद्धिः। १ कन्याया 

३०  अनूढाया अपत्यं कानीन: । 'कन्यायाः कनीन च'४।१।११६॥ इत्यण, कनीनादेशश्च । "कन्यापुत्रस्तु कानीनः"[हलायुधकोशः २।५०१॥ इति हलायुधः । सुभगाकन्ययोः सुताविति सुभगा सुतः कन्यासुतश्चेत्यनुक्रमेण योज्यम् ॥ 

                                                      पौनर्भवपारस्त्रैणेयौ पुनर्भूपरस्त्रियोः ॥५४७॥ 

            १ पुनर्वा अपत्यं पौनर्भवः । 'तस्यापत्यम्'४।१। ९२॥ इत्यण् । 

"पुनरक्षतयोनित्वाद् वाह्यते या यथाविधि । सा पुनर्भवः सुतस्तस्याः पौनर्भव उदाहृतः ॥१॥" [ ]इति स्मृतिः । १ परस्त्रिया अपत्यं पारस्त्रैणेयः। 'कल्या ण्यादीनामिनङ्'४।१।१२६॥ इति ढक्, इनङन्तादेशश्च, अनु-

४०   शतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । “पुनर्भूपरस्त्रियोः" इत्यत्र पूर्व स्थं सुताविति पदं ग्राह्यम्, तेन पुनर्भूसुतनामैकम् । 'द्वितीय वारौढस्त्रीसुत' इति भाषा । एकं परस्त्रीसुतस्य ॥५४७॥ 

दास्या दासेरदासेयौ 

           १ दास्या अपत्यं दासेरः । 'क्षुद्रादिभ्यो वा'४।१। १३१॥ इति दक्, ढस्यैयादेशः, 'लोपो व्योर्वलि'६।१६६॥ इति यलोपः । २ पक्षे स्त्रीभ्यो ढकि दासेयः । द्वे दासीपुत्रस्य ॥ 

                                                                                     नाटेरस्तु नटीसुतः । 

          १ नट्या अपत्यं नाटेरः । 'क्षुद्रादिभ्यो वा'४।१। १३१ ॥ इति दक् । नाटेयोऽपि । नट्याः सुतो नटीसुतः । 

५०   एकं नटीसुतस्य ॥ 

                                               बन्धुलो बान्धकिनेयः कौलटेरोऽसतीसुतः ॥५४॥ 

          १ बन्धून् लाति बन्धुलः । २ बन्धक्या अपत्यं बान्धकिनेयः । 'कल्याण्यादीनामिनङ्'४।१।१२६॥ इति ढक्, इनङन्तादेशश्च। ३ कुलटाया अपत्यं कौलटेरः । 'कुलटाया वा'४।१।१२७॥ इति ढ़क्, ढस्यैयादेशः, 'लोपो व्योर्वलि' ६।१।६६॥ इति यलोपः । असत्याः सतोऽसतीसुतः। त्रीण्य सतीपुत्रस्य ॥५४८॥ 

स त कौलटिनेयः स्याद यो भिक्षकसतीसतः । 

१. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतौ नास्ति ॥ २. 'फूईयाई' इति १, 'फूईयाईभाई' इतिर, 'पुंफियाईभाई' इति ३॥ ३. '-याईभाई' इति ४॥ ४. 'भातुः' इति ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. अत्र 'सौकरो बेटौ' इति ४प्रतेष्टिप्पणी ॥ ६. कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतावेव बहिर्भागे दृश्यते ॥ ७. '-विधिः' इति४॥ ८. '-भयवृद्धिः' इति १ ॥ ९. 'क्षुद्राभ्यो वा'४।१।१३१॥ इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ १०. 'कुलटाया वा'४।१।१२७॥ इत्यनेन इनङ् विकल्प्यते, न तु ढक ॥ ११. '-सुतस्य' इति३॥

           १ या भिक्षार्थं कुलानि गृहाण्यटति, न तु जारार्थं सती भिक्षुकी कुलटा, तस्याः पुत्रः कौलटिनेयः । 'कल्या ण्यादीनामिनङ्'४।१।१२६॥ इति ढक्, इनङन्तादेशश्च । "कुलं जनपदे गृहे "[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, श्रो-१०] इति विश्वः । भिक्षुकी चासौ सती च भिक्षुकसती, तस्याः सुतः, 'पुंवत्कर्मधारये'६।३।४२॥ इति पुंवद्भावः ॥ द्वावप्येतौ कौलटेयौ 

           १ एतावसत्या भिक्षुकसत्याश्च सुतौ द्वावपि कौल टेयौ, उच्यते इत्यन्वयः । स्त्रीभ्यो ढकि कौलटेयः ॥ 

१०                                                                         क्षेत्रजो देवरादिजः ॥५४९॥ 

           १ क्षेत्रे जातः क्षेत्रजः । 'सप्तम्यां जनेर्डः'३।२। ९७॥ । क्षेत्रशब्दोऽत्र कलत्रवाची । यन्महेश्वर:-"क्षेत्रं शरीरे केदारे सिद्धस्थानकलत्रयोः"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, शो ४४]इति । देवरादिभ्यो जातो देवरादिजः । यन्मनुः 

    "यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा । 

     स्वधर्मेण नियुक्तानां(-यां) स पुत्रः क्षेत्रजः स्मृतः ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्यायः-९, शूो-१६७] । तल्पे कलत्रे जात स्तल्पजः । यन्महेश्वर:-"तल्पं च शयनीये स्यात् तल्प मट्टकलत्रयोः"[विश्वप्रकाशकोशः, पान्तवर्गः, शो-८]इति । 

२०   एकं देवरादिसुतस्य ॥ 

स्वजाते त्वौरसोरेस्यौ 

           १-२ स्वस्माज्जातः स्वजातः, तत्र । 'स्वजात' इत्यनेन कुण्डगोलकादिनिरासः । “उरो वक्षसि च श्रेष्ठे"[मेदिनी कोशः, सान्तवर्गः, शो-१९]इति मेदिनिः । उरसा श्रेष्ठेन धर्म प्रधानत्वाद् दशपुत्रेभ्यः श्रेष्ठतया निर्मितो जनितो निर्मितार्थे ' 'उरसोऽण् च'४४।१४॥ इत्यण, चकाराद् यत् औरसः, उरस्यः। 

यन्मनु:

    "स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वमुत्पादयेद्धि यम् । 

     तमौरसं विजानीयात् पुत्रं प्राथमकल्पिकम् ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्यायः-९, श्री-१६६]इति । द्वे सुजातसुतस्य। 

३०   'प्रथमजणिओं' इति भाषा ॥ 

                                                                                 मृते भर्तरि जारजः । गोलकः 

           १ जाराजातो जारजः । गुड्यते लज्जावशाद् गोप्यते गोलकः । 'गुड रक्षणे'(तु.प.से.), कर्मणि घनि, लत्वे च, ततः स्वार्थे कन् । एकं जारजस्य॑ ॥ 

अथाऽमृते कुण्डः 

           १ अमृते जीवति भर्तरि जारजातस्यैकम् । कु[५] ड्यते दह्यते कुलमनेन कुण्डः । 'कुडि दाहे'(भ्वा.आ.से.), घञ् । यत्स्मृति:

४०   "परनार्यां प्रजायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ । 

       पत्यौ जीवति कुण्डस्तु मृते भर्तरि गोलकः ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्यायः-३, शो-१७४] ॥ 

                                                                      भ्राता तु स्यात् सहोदरः ॥५५०॥ समानोदर्यसोदर्य सगर्भसहजा अपि । 

सोदरश्च 

            १ भजति भ्राजतेऽनेन वा भ्राता । 'भज सेवायाम्' (भ्वा.उ.अ.), 'भ्रातृ दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.) वा । 'नप्तृनेष्ट्र त्वष्टहोतृपोतृमातृभ्रातृजामातृपितृदुहितृ'(उणा-२५२)इति साधुः । २ सह तुल्यमुदरमस्य सहोदरः ॥५५०॥ ३ समाने उदरे 

५०   शयितः समानोदर्यः । 'समानोदरे शयित ओच्चो(चो) दात्त:४।४।१०८॥ इति यत् । ४ 'सोदराद् यः४।४।१०९॥ "विभाषोदरे'६।३।८८॥ इति वा सभावः सोदर्यः । ५ समानो गर्भः सगर्भः । 'सगर्भ-४।४।११४॥ इति निर्देशात् 'समान स्य'६३८४॥ इति योगविभागाद्वा सगर्भः । “सगर्यः"[अमर कोषः २६॥३४॥] इत्यमरः । तत्र 'सगर्भसयूथ- '४।४/ ११४॥ इत्यादिना यत् । छन्दसि सगर्भ: । छान्दसोऽप्ययं संज्ञाशब्दत्वाद् विभाषायामपि निबद्धः । ६ सह तुल्ये उदरे 

१. 'राजा)' इति १॥ २. 'तु' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१०४॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।२८॥ ४. 'प्राथि-' इति४, 'प्रथम-' इति मनु स्मृत्याम, पृ.३६९॥ ५. '-जणिउ' इतिर, '-जणियो' इति३, '-जणियौ' इति४॥ ६. 'जारकस्य' इति २, 'जारजातस्य' इति ३॥ ७. 'जारस्यैकम्'

॥ ९. 'प्रजायते' इति २.३॥ १०. द्र. अम.क्षीर.२६॥३६॥, पृ.१४१॥, स्वोपज्ञटीका३५५०॥, पृ.१२५ ॥, मनुस्मृत्याम् "परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलको । पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्तरि गोलकः ॥" इति दृश्यते, मनुस्मृतिः, अध्यायः-३, श्री-१७४, पृ.१११॥ ११. '-सौदर्य-' इति१.३॥ १२. '-पोतृभातृ-' इति ३॥ १३. '-मातृ-' इत्युणादिगणे नास्ति ॥ १४. 'सौ-' इति१.४॥ १५. 'सगर्थ्यः' इति३.४॥

जातः सहजः । 'अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डः । सह शब्दस्तुल्यार्थे ऽप्यस्ति । “सह साकल्यसादृश्ययौगपद्यसमृद्धिषु" [विश्वप्रकाशकोशः, द्वितीयपरिच्छेदः, हान्तवर्गः श्रो-७२] इति विश्वः । ७ ‘सहस्य सोऽन्यतरस्याम्'( )इति पाक्षिके सभावे सोदरः । “अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोऽपि विमुञ्चति''[अन घराघवम्, प्रस्तावना, श्री-४], "तं तु देशं न पश्यामि यत्र भ्राता सहोदरः"[वाल्मीकिकृत 'रामायणम्,' युद्धकाण्डम्, सर्गः १०१, शो-१४]इति प्रयोगात् । सप्त एकोदरसमुत्पन्नस्य भ्रातुः ॥ 

                                                    स तु ज्येष्ठः स्यात् पित्र्य: पूर्वजोऽग्रंजः ॥५५१॥ 

१०     - १ स तु भ्राता प्रकृष्टो वृद्धो वा ज्येष्ठः । २ पितुरागतः पित्र्यः । 'वाय्वृतुपितृषसो यत्'४।२।३१॥ । ३ पूर्वं जातः पूर्वजः । अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति डः । ४ एवमग्रे जातः अग्रजः । यौगिकत्वादग्रिमोऽपि । चत्वारि वृद्धभ्रातुः ॥५५१॥ 

जघन्यजे यविष्ठः स्यात् कनिष्ठोऽवरजोऽनुजः । 

स यवीयान् कनीयांश्च 

           १ जघन्यजः पश्चाज्जातः, तत्र । २ अतिशयेन युवा यविष्ठः । अतिशयेऽर्थे इष्ठन्, 'स्थूलदूरयुवहस्वक्षिप्रक्षुद्राणां यणादिपरं पूर्वस्य [च] गुणः '६।४।१५६॥ । ३ अतिशयेन 

युवाऽल्पो वा कनिष्ठः । 'युवाऽल्पयोः कनन्यतरस्याम्'५।३। 

२०   ६४॥ इति कनादेशः । ४ अवरे जातः अवरजः । 'सप्तम्यां जनेर्ड: '३।२।९७॥ । ५ अनुजात: अनुजः । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'उपसर्गे च संज्ञायाम् '३।२।९९ ।। इति डः । ६ अतिशयेन युवा यवीयान् । 'द्विवचनविभज्योपपदे तरबीय सुनौ'५।३ ५७॥, 'स्थूलदूर-'६।४।१५६ ॥ इत्यादिना यणादिपर लोपः, पूर्वस्य च गुणः । ७ 'युवाऽल्पयोः कनन्यतरस्याम्' ५।३।६४ ।। इति युवशब्दस्य कनादेशे कनीयान्, कनीयांसौ इत्यादि । सप्त लघुभ्रातुः । “कन्यसः''[शेषनाममाला ३।११६ ॥] शैषिकम् ॥ 

                                                                       पितृव्यश्यालमातुलाः ॥५५२॥ 

पितुः पल्याश्च मातुश्च भ्रातरः 

३०         १ पितुर्धाता पितृव्यः । 'पितृव्यमातुलमातामह-' ४।२।३६ ॥ इति साधुः । १ पत्न्या भ्राता श्यालः । उच्छिष्टम धुपर्कवाची श्याशब्दः । श्यां लाति । 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३।२।३ ॥, तालव्यादिः । दन्त्यादिरपि, स्यालयति नर्मवादे वित 

यति, 'स्याल वितर्के'( ), दन्त्यादिः, "स्यालाल(स्याल साल)समसूरसूरयः"[]इति सभेदात् । “ततो ण्यन्तात् पचा द्यच्''[न्यासः ४।४।१३३॥] इति 'नाचार्यनाव(राज-)-'६।२। १३३॥ इत्यादि स्वरसूत्रे न्यासः । १ मातुर्भ्राता मातुलः । "पितृव्यमातुलमातामह-'४।२।३६॥ इति साधुः । एकैकं पितृ 

पत्नीमातृभ्रातुः ॥५५२॥ 

४०                                                                                          देवृदेवरौ । देवा चावरजे पत्युः 

           १ पत्युर्भर्तुरवरजे लघुभ्रातरि। दीव्यति देवा । 'दिवु क्रीडादौ'(दि.प.से.), 'दिवेर्ऋन्'(चान्द्रोणा-२५६)इति ऋन्। देवरौ, देवर: इत्यादि पितृवत् । “देवे वरे देवरि माधवे च" []इति श्रीहर्षः । २ देवयति देवरः । 'देव देवने'(भ्वा.आ. से.), बाहुलकाद् ‘[अर्ति] कमिभ्रमि[चमिदेवि]वासिभ्योऽरन् । (उणा-४१२), अदन्तोऽयं रामवत्।३ बाहुलकादनि देवा, देवानौ, देवानः इत्यादि राजन्वत् । “देवृदेवरदेवानः"[ ]इति शब्दा र्णवः । त्रीणि भर्तृकनिष्ठभ्रातुः । “ज्येष्ठस्तु श्वशुर एव"["]

५०   इति सुभूत्यादयः ॥ 

                                                                     जामिस्तु भगिनी स्वसा ॥५५३॥ 

           १ जमति अत्तीव जामिः । 'जमु अदने'(भ्वा. प.से.), 'कमिवमि-'(हैमोणा-६१८)इति णिदिः, चवर्गतृतीया दिरयम् । अन्तस्थाद्यादिरपि । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), बाहु लकादतोऽपि मिः । "यामिः स्वसृकुलस्त्रियोः''"]इत्यु ज्ज्वलदत्तः । २ भगः कल्याणमस्त्यस्या भगिनी । यद्वा भगः 

१. '-ल्यार्थोऽ-' इति१.२.४ ।। २. 'अपथानं' इति१.२.४ ॥ ३. इतोऽग्रे २प्रतौ 'न' इति दृश्यते ॥ ४. 'घः' इति१ ॥ ५. '-देशः' इति ३॥ ६. क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुर्न दृश्यते ॥ ७. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६ ॥३२॥, पृ.२८७॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२८९, पृ.३६५ ॥, रामाश्रमी २६॥३२॥, पृ.२७३ ।। ८. " 'स्यल वितर्के'-अस्माच्चुरादिणिजन्तात् पचाद्यचि स्यालशब्दोऽन्तोदात्तः" इति न्यासे दृश्यते, काशिका (न्यासः), भा-५, ४।४।१३३ ।।, पृ.१२१ ।। ९. भ्वादित्वादात्मनेपदित्वाच्चेदं विचारणीयम् ॥ १०. '-वासिभ्यश्चित्' इत्युणादिगणे ॥ ११. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा २, २६३२॥, पृ.२८७ ॥, तत्र '-देवानः' इत्यस्य स्थाने '-देवनाः' इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२९०, पृ.३६६ ॥, रामाश्रमी २६ ॥३२॥, पृ.२७३ ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२९०, पृ.३६६॥, रामाश्रमी २६॥३॥, पृ.२७३ ।। १३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा ४, ३।३।१४० ॥, पृ.१२० ॥, पदचन्द्रिका, भा-३, नानार्थवर्गः, श्री-२९६, पृ.२६१ ॥, रामाश्रमी ३।३।१४२ ॥, पृ.५८८ ।।

प्रयत्नः पित्रादितो द्रव्यग्रहणेऽस्त्यस्याः । 'अत इनिठनौ' ५।२।११५॥, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । "भग्नी "[शब्दप्रभेदः, श्रो-३०]इति शब्दप्रभेदः । ३ सुष्ठु विवाहानन्तरं पितृगोकुला दिकमस्यति त्यजति स्वसा । सुपूर्वः 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'सावसे:'(उणा-६२०) ऋन्, 'न षट्स्वस्रादिभ्यः'४।१।१०॥ इति ङीपो निषेधः । स्वसारौ, स्वसारः इत्यादिः । त्रीणि भगिन्याः। "ज्येष्ठभगिन्यां वीरभवन्ती"[शेषनाममाला ३। ११६ ॥] शैषिकम् ॥५५३॥ 

ननान्दा तु स्वसा पत्युननन्दा नन्दिनीत्यपि । 

१०         १ न नन्दति तुष्यति, न नन्दयति भ्रातृजायामिति वा ननान्दा । 'टुणदि(टुनदि) समृद्धौ'(भ्वा.प.से.), 'नबि च नन्देर्दीर्घश्च'(उणा-२५५)इति ऋन्, अकारस्य च दीर्घत्वम्, स्वस्रादिनिपातनानलोपाभावः, स्वस्रादित्वादेव न ङीप्। ननान्दरौ, ननान्दरः इत्यादि । 'नभ्राण्नपात्-'६।३।७५ ॥ इति नअकृत्या । २ बाहुलकात् कैश्चिद् दीर्घत्वं नेष्यते तदा ननन्दा । ३ नन्दति नन्दयति वाऽवश्यं नन्दिनी । 'टुणदि(टुनदि) समृद्धौ'(भ्वा. प.से.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५।। "ननान्दा तु स्वसा पत्युननन्दा नन्दिनी च सा"[ ]इति रभसः । त्रीणि ननान्दुः ॥ 

२०                                    पल्यास्तु भगिनी ज्येष्ठा ज्येष्ठश्वश्रूः कुली च सा ॥५५४॥ 

           १ पत्न्याः स्त्रियाः ज्येष्ठा भगिनी । ज्येष्ठा चासौ श्वश्रूश्च ज्येष्ठश्वश्रूः । २ कोलति कुली । 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः, गौरादिः । द्वे 'वृद्धसाली' इति ख्यातायाः ॥५५४॥ 

कनिष्ठा श्यालिका हाली यन्त्रणी केलिंकुञ्चिका। 

           १ पत्न्याः कनिष्ठा भगिनी । श्यालेव(शाल्येव) श्यालिका । स्वार्थे कन्, 'केऽणः ७।४।१३॥इति हुस्वः । २ हलति हाली । 'हल विलेखने'(भ्वा.प.से.), ज्वलादित्वाण्णः,

__'णेऽपि क्वचित्'( )इति ङीप् । २ यन्त्रयति यन्त्रणी । 'यत्रि 

३० __ सङ्कोचे'(चु.उ.से.), चुरादिः, नन्द्यादित्वाल्ल्युः । ३ केल्यां कुञ्चति कुटिलीभवति केलिकुञ्चिका । 'कुचि कौटिल्याल्पी भावयो:'(भ्वा.प.से.), ण्वुल्, 'प्रत्यस्थात्-७।३।४४॥ इतीत्वम् । चत्वारि पत्नीलघुभगिन्याः । 'साली' इति भाषा ॥ 

                                            केलिदैवः परीहाँसः क्रीडा लीला च नर्म च ॥५५५॥ देवनं कूर्दनं खेला ललनं वर्करोऽपि च । 

           १ केलनं केलिः, पुंस्त्री । 'किल शैत्य( श्वैत्य) क्रीडनयों :'(तु.प.से.), -इन्'(उणा-५५७)इतीन् । २ द्रवति हृदयमनेन द्रवः। 'द्रु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'ऋदोरप्'३।३५७।। ३ परिहसनं परीहासः । परिपूर्वः 'हस(हसे) हसने'(भ्वा.-

४०   प.से.), भावे घबि 'उपसर्गस्य घजि-'६।३।१२२ ।। इति दीर्घः। ४ क्रीडनं क्रीडा । 'क्रीड(क्रीड) विहारे'(भ्वा.प.से.), भावे घञ् । ५ ललनं लीला । 'लल विलासे '(भ्वा.प.से.), भिदादित्वादङि निपात्यते । ६ नृणोति(नृणाति) विनयति नर्म, क्लीबे । 'नृ नये'(त्र्या.प.से.), '-मन्'(उणा-५८४)इति मन् ॥५५५॥ ७ दीव्यति देवनम् । 'दिवु क्रीडादौ'(दि.प.से.), ल्युट् । ८ कूर्घते कूर्दनम् । 'कूर्द क्रीडायाम् (भ्वा.आ.से.),

ल्युट् । "कुर्दधातोर्युटि ‘र्वोरुपधायाः-'८।२७६ ॥ इति दीर्घः, __'स्फुर्ज' इति दीर्घानुच्चारणाद्धातोः 'ज्' इति विधेरनित्यत्वम्"

[]इति पूर्णचन्द्रः । “अपरे तु दीर्घत्वमिच्छन्ति'[ ]इति 

५०   सुभूतिः । कुर्दनमित्येके । “दीर्घाभावस्तु चिन्त्यः''[अम.क्षीर. २६३४॥]इति स्वामी । कोर्दनमित्येके । ९ खेल्यते खेला । 'खेल चलनगत्योः (भ्वा.प.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३॥ इत्यः । १० लल्यते ललनम् । 'लल विलासे'(भ्वा.प.से.), ल्युट् । ११ वृणोत्यनेन वर्करः । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'शृणाते: करन्'( )इति बाहुलाकादतोऽपि। एकादश क्रीडायाः। "क्रीडा खेला कूर्दनं च"[अम.१७।३३॥] इत्येते त्रयः केलि परिष्वङ्गकृते रूढा इत्यमरो भिनत्ति । 'कुस्ती' इति भाषा । 

१. शब्दप्रभेदे 'भग्नी' इति दृश्यते ॥ २. 'पितृगोत्रकुला-' इति४॥ ३. 'नबि च नन्देः' इत्युणादिगणे ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्ले २८७, पृ.२६३ ॥, रामाश्रमी २६॥२९॥, पृ.२७२ ॥ ५. 'कुल संस्त्याने बन्धुषु च' इति स्वामिसायणौ, 'कुल सन्ताने बन्धुषु च' इति मैत्रेयः ॥ ६. 'कुन्च क्रुन्च('कुञ्च क्रुञ्च' इति सायणः )कौटिल्याल्पीभावयोः' इति मैत्रेयसायणौ, 'कुन्च गतिकौटिल्याल्पीभावयोः' इति स्वामी ॥ ७. 'किल श्वैत्ये' इति सायणः ॥ ८. 'विनमयति' इति३॥ ९. दीर्घमध्योऽयं धातुः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, नाट्यवर्गः, शो-२०८, पृ.२४८ ॥, रामाश्रमी१७३३॥, पृ.१०८॥

परं विशेषानाश्रयणत्वादिह केलिपर्यायत्वेन प्रोक्ताः। शेषश्चात्र "स्यात्तु नर्मणि सुखोत्सवो रागरसो विनोदोऽपि किलोऽपि च"[शेषनाममाला ३।११६-११७॥] ॥ 

वप्ता तु जनकस्तातो बीजी जनयिता पिता ॥५५६॥ 

          १ वपति बीजं वप्ता । 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने' (भ्वा.उ.अ.), तृच् । २ जायतेऽस्मात्, जनयतीति वा जनकः। ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), ण्वुल्, 'जनिवध्योश्च ७।३।३५॥ इति वृद्धिनिषेधः । क्वुन्प्रत्यये वा । ३ तनोति विस्तार यत्यपत्यं तातः । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'कु(दु)तनिभ्यां 

१०   दीर्घश्च'(उणा-३७०) इति क्तप्रत्ययेऽननासिकलोपे पर्वस्य दीर्घः। तनोति कुलं तन्(ततः), ततः स्वार्थे ऽणि वा। [४ बीजमस्त्यस्य बीजी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । ५ जनयति जनयिता । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.) ण्यन्तात् तृच्।] ६ पाति रक्षति पिता। 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'नप्त नेष्टुत्वष्ट-'(उणा-२५२)इत्यादिना तृचि निपातितः । षट् पितुः। शेषश्चात्र-"वप्यो जनित्रो रेतोधाः"[शेषनाममाला ३।११७॥] ॥५५६॥ 

पितामहस्तस्य पिता 

           १ तस्येति पितुः पिता पितामहः । 'पितृव्यमा 

२०   तुल-'४।२।२६ ॥ इत्यादिना डामहर्चि निपात्यते, डित्त्वाट्टि लोपः । स्त्रियां 'मातरि षिच्च'(वा-४।२।३६॥)इति षित्त्वाद् गौरादिषु पितामहशब्दपाठाद्वा ङीषि पितामही । एकं 'दादा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                    तत्पिता प्रपितामहः । 

           १ तस्य पितामहस्य पिता तत्पिता । प्रकृष्टः पिता महः प्रपितामहः । स्त्रियां प्रपितामही । एकं प्रपितामहस्य । 'पडदार्दु' इति भाषा ॥ 

मातुर्मातामहाद्येवम् 

           १ एवम् अमुना प्रकारेण मातुः पिता मातामहः । 

३०   पूर्ववनिपातनाद् डामहजादिः । 'नानु' इति भाषा । तत्पिता प्रमातामहः । 'पडनानु' इति भाषा । स्त्रियां प्रमातामहीत्यादि योज्यम् ॥ 

                                                                   माताऽम्बो जननी प्रसूः ॥५५७॥ सवित्री जनयित्री च 

           १ मान्यते विवेकिभिः, मात्यस्यां गर्भ इति वा माता। 'मान पूजायाम्'(भ्वा.आ.से.), 'मा माने'(अ.प.अ.), वा 'नप्तृनेष्टु-'(उणा-२५२) इति सूत्रेण साधुः, स्वस्रादि त्वान्न ङीप् । २ अमति वात्सल्यम् अम्बा । 'अम गतौ' (भ्वा.प.से.), 'शम्यमेतिणिद्वः(-र्णिद्वः)'(हैमोणा-३१८)। अम्बते जल्पति वा । 'अबि शब्दने'(भ्वा.आ.से.), अच् । 

४०   ३ जायतेऽस्यां जननी । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), अधिकरणे ल्युट् । जनयतीति कर्तरि वा ल्युट् । ४ प्रसूते प्रसूः। 'षूङ् प्राणिगर्भविमोचने '(अ.आ.वे.), अदादिः, 'सत्सूद्विष-'३।२६१॥ इत्यादिना क्विप् ॥५५७॥ ५. सूते सवित्री । 'घूङ् प्राणिगर्भविमोचने'(अ.आ.वे.), तृच्, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१५॥ । ६ जनयति जनयित्री । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), णिजन्तः, तृच्, 'ऋनेभ्यो ङीप्'४।१।५ ॥, 'इको यणचि'६।१७७॥ । 'या जनित्री त्रिलोक्या"[]इति त्वन्त र्भावितण्यर्थत्वात् । “जनित्री"[ ]इति शब्दप्रभेदश्च । “अन्त र्भावितण्यर्थाजनेस्तृचि जनित्री''[ ]इति शाब्दिकाः । षड् 

५०   मातुः । "जानी"[शेषनाममाला ३।११७॥] इति शैषिकम् ॥ 

                                                                                   कृमिला तु बहुप्रसूः । 

           १ अपत्यानि भूयस्त्वात् कृमीनिव लाति कृमिला । बहून्यपत्यानि प्रसूते बहुप्रसूः । 'सत्सूद्विष-'३।२।६१ ॥ इति क्विप् । एकं बहुप्रस्वाः ॥ 

धात्री तु स्यादुपमाता 

           १ धयन्ति तामिति धात्री । 'धेट पाने'(भ्वा.प.अ.), 'धः कर्मणि ष्ट्रन्'३।२।१८१॥ इति ष्ट्रन्, 'आदेच:-'६।१४५ ॥ इत्यात्वम्, षित्त्वात् ङीष् । २ उपजाता, उपचरिता वा माता उपमाता । द्वे धात्र्याः । 'धावि' इति भाषा ॥ 

६०                                                                    वीरमाता तु वीरतूंः ॥५५८॥ 

           १ दर्शितपराक्रमा वीराः, तेषां माता वीरमाता । वीरं सूत्रे वीरसूः । षूङ् प्राणिप्रसवे'(अ.आ.वे.), 'सत्सूद्विष-' __३।२६१॥ इति क्विप् । एकं वीरमातुः ॥५५८॥ 

१. 'टुवप् बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ २. '-हच्' इति ३॥ ३. '-दा,' इति४, '-दाडो' इति ३॥ ४. 'नानो' इति ३॥ ५. '-नानो' इति३, '-नानू' इति ४॥ ६. 'अम गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ७. द्र. अम.क्षीर.२६।२९॥, पृ.१४० ॥, स्वोपज्ञटीका ३५५८॥, पृ.१२६॥ ८. 'त-' इति २॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः २१६१६॥

श्वश्रूर्माता पतिपल्योः 

           १ पतिपत्न्योर्माता श्वशुरस्य स्त्री श्वश्रूः । 'श्वशु रस्योकाराकारयोर्लोपश्च'(वा-४।१।६८॥)इत्यूङ्, उकाराकारयो लॊपश्च । पत्युर्माता पल्याः श्वश्रूः, पल्या माता पत्युः श्वश्रूरिति 'पतिपल्योः ' इत्युक्तम् ॥ 

                                                                                  श्वशुरस्तु तयोः पिता । 

           १ तयोः पतिपत्न्योः पिता श्वशुरः । अर्थादन्यो ऽन्यस्यैव । [शु] आशु अश्नुते व्याप्नोति श्वशुरः । आशु व्याप्त इत्येके । 'शावशेराप्तौ'(उणा-४४)इत्याशुशब्दे(शुशब्दे)

१०   उपपदे अश्नुतेरुरन्प्रत्ययो भवति । "शाविति निर्देशसामर्थ्या 

दाशुशब्दस्यादिलोपश्च निपात्यते"[ ]इति मिश्राः || "आशु इति शु इति च क्षिप्रे नामनी"[निरुक्तम्, अध्यायः-६, पादः १]निरुक्तत्वात् शुशब्दस्य आश्वर्थः । “शु इति शब्द आश्वर्थ वाची"[]इत्युणादिवृत्तिः । पृषोदरादित्वादाकारलोप इत्यन्ये । "श्वश्रूः शिशुश्वशुरः"[]इति शभेदाद् द्वितालव्योऽयम् । एकं श्वशुरस्य ॥ 

पितरस्तु पितुर्दश्याः 

           १ पितुर्वंशे उत्पादकप्रबन्धे भवाः पूर्वपुरुषाः । पान्ति रक्षन्ति पितरः । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'नप्तनेष्टत्वष्ट-'(उणा 

२०   २५२)इत्यादिना साधुः । एवं पूर्वजानाम् ॥ 

                                                                         मातुर्मातामहाः कुले ॥५५९॥ 

           १ मातुः कुले वंशे भवाः पूर्वपुरुषा मातामहाः । 'पितृव्यमातुलमातामहपितामहाः'४।२।३६ ॥ इति साधुः। एकं 'मुहसाल' इति ख्यातस्य ॥५५९॥ 

पितरौ मातापितरौ मातरपितरौ पिता च माता च । 

           १ माता च पिता च द्वौ पितरावित्यन्वयः । माता च पिता च पितरौ । 'पिता मात्रा'१।२१७० ॥ इति सूत्रेण एकशेषः । २ माता च पिता च मातापितरौ । 'आनङ् 

ऋतो द्वन्द्वे'६।३।३५॥ इत्यानङ्, अभ्यर्हितत्वान्मातृशब्दस्य पूर्व 

३०   निपातः । ३ पक्षे 'मातरपितरावुदीचाम्'६।३।३२॥ इति मातु  रङन्तनिपाते मातरपितरौ इति भागवृत्तिः। “पूर्वोत्तरयो ऋकार स्यारभावो निपातनादन्तत्वे मातरपितराभ्यामिति प्रयोगः"[ ] इति वृद्धन्यासः इति तद्भेदेन द्वैरूप्यं भाषावृत्तौ प्रदर्शितमिति । त्रीण्येकोक्त्या मातापित्रोः ॥ 

श्वश्रूश्वशुरौ श्वशुरौं 

           १ श्वश्रूश्च श्वशुरश्च श्वश्रूश्वशुरौ । २ पक्षे 'श्वशुरः श्वश्र्वाः'१।२७१ ॥ इति शेषे श्वश्रूशब्दलोपे श्वशुरौ । द्वे एकोक्त्या श्वश्रूश्वशुरयोः ॥ 

                                                                        पुत्रौ पुत्रश्च दुहिता च ॥५६०॥ 

           १ पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ । 'भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहि-

४०   तृभ्याम्'१।२६८॥ इत्येकशेषः । सुतावित्यपि । एकमेकोक्त्या पुत्रीपुत्रयोः ॥५६०॥ भ्राता च भगिनी चापि भ्रातरौ 

           १ अत्रापि 'भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहितृभ्याम् '१।२।६८॥ इत्येकशेषः । सौदर्यावपि ॥ 

                                                                                           अथ बान्धवः । स्वो ज्ञातिः स्वजनो बन्धुः सगोत्रश्च 

           १ बन्धुरेव प्रज्ञाद्यणि बान्धवः । २ सुवति अभीष्टे वस्तुनि स्वः । 'षू प्रेरणे'(तु.प.से.), 'उल्वादयश्च'(उणा ५३५)इति वप्रत्यये उकारलोपे च स्वः । ३ जानाति छिद्रम्,

५०   कुलस्थितिं वा ज्ञातिः । 'ज्ञा अवबोधने'(व्या.प.अ.), 'क्ति क्तौ च संज्ञायाम्'३।३।१७४॥इति क्तिच् । ४ स्व आत्मीय श्चासौ जनश्च स्वजनः। ५ बध्नाति स्नेहेन बन्धुः । 'बन्ध बन्धने'(व्या.प.अ.), 'मृ(श)स्वृस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदि बन्धिमनिभ्यश्च'(उणा-१०) [इति] उः । ६ समानं गोत्रमस्य सगोत्रः । 'ज्योतिर्जनपद-'६।३।८५॥ इत्यादिना समानस्य सभावः । षडपि पुंसि । षड् बन्धोः । गोत्रीति भाषा ॥ 

                                                                                      निजः पुनः ॥५६१॥ आत्मीयः स्वः स्वकीयश्च 

           १ निजातो निजः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.),

६० 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२८९, पृ.३६५ ।। २. द्र पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२८९, पृ.३६५॥, रामाश्री २।६।३१॥, पृ.२७३॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२९५, पृ.३७० ॥ ४. तुलनीयोऽमरकोषः२६।३७॥ ५. आर्यावृत्तमेतत् ॥

'अन्येष्वपि-'३।२।१०१॥ इति ड: ॥५६१॥२ आत्मनोऽयम् आत्मीयः । ३ सुवति अभीष्टे स्वः । 'पू प्रेरणे'( ), 'उल्वादयश्च'(उणा-५३५)इति वः । ४ स्वस्याऽयं स्व कीयः। 'गहादिभ्यश्च'४।२।१३८ ॥ इति छ:, 'स्वस्य वा'( ) इति कुक् । चत्वारि आत्मीयस्य । 'आपणउ' इति भाषा ॥ 

                                                                                सपिण्डास्तु सनांभयः ।       

           १ समानं पिण्डदानमेषां सपिण्डाः । ('पिण्ड गन्ध-'( )इति सः), 'वान्यस्मिन्सपिण्डे-'४।१।१६५ ॥ इति निपातनात् सभावः । “सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते" ___

१०   [मनुस्मृतिः, अध्यायः-५, श्री-६०]इति स्मृतिः । तत ऊर्ध्वं सगोत्राः । २ समाना नाभिर्मूलमेषां सनाभयः। 'ज्योतिर्जन पद- '६।३।८५ ॥ इत्यादिना सभावः । नाभिः सप्तमपुरुषा - बाधककुलप्रधानमूलपुरुषः । समानो नाभिरेषामिति वा । द्वे 

सप्तमपुरुषाबाधकज्ञातीनां ॥ 

                                         तृतीयाप्रकृतिः पण्डः षण्ढः क्लीबो नपुंसकम् ॥५६२॥ 

           १ स्त्रीपुंसाभ्यां तृतीया प्रकृतिर्लिङ्गमत्र तृतीया प्रकृतिः। स्त्रियां 'संज्ञापूरण्योश्च- '६।३।३८॥ इति न पुंवद्भावः । २ पण्डते गच्छत्युभयव्यञ्जनतां पण्डः । 'पडि गतौ'(भ्वा.

२०   आ.से.), पचाद्यच्, ‘इदितो नुम्-७।१।५८॥ । पनायति स्तौति स्त्रीपुंसाविति वा । 'पन व्यवहारे स्तुतौ च'(भ्वा.आ.से.), ‘ञमन्ताड्डः '(उणा-१११) । पण्डुश्च । ३ शान्तमस्येन्द्रियमिति षण्ढः । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), 'शमेढ: '(उणा-९९)इति ढः, बाहुलकात् षत्वम् । "शण्ढः''[अम.२।६।३९॥] इत्यमरः । 'शण्डः' इत्यन्ये । 'शण्ठः' इत्यपरे । ४ क्लीबते क्लीबः । 'क्लीब(क्लीबृ) अधाष्टर्ये '(भ्वा.आ.से.), अच् । ५ न स्त्री, न पुमानिति नपुंसकम् । पृषोदरादिः, 'नभ्राण्नपात्-'६।३। ७५ ॥ इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । न पुंसयति नपुंसकमिति वा । 'पुंसणे अभिमर्दने '(चु.उ.से.), णिजन्तः, ततो ण्वुल् ।  एतौ पुंक्लीबलिङ्गौ । अर्थप्राधान्यान्नपुंस इति शब्दोऽपि । “स 

३०   नपुंसो भवेत्''["]इति भाष्यात् पुंसि। पञ्च क्लीबस्य । 'पावई' इति भाषा ॥ इन्द्रियायतनमङ्गविग्रहौ क्षेत्रगांत्रतनुभूघनास्तनूः । 

मूर्तिमत्करणकायमूर्तयो वैरसंहननदेहँसञ्चराः ५६३। 

घनो बन्धः पुरं पिण्डो वपुः पुद्गलवर्मणी । 

कलेवरं शरीरैः 

           १ इन्द्रियाणामायतनम् इन्द्रियायतनम् । २ अमति गच्छति वृद्धिम् अङ्गम्। 'अम गतौ (भ्वा.प.से.), 'गन् गम्यादे:(-द्यो:)' (उणा-१२०)इति गन् । अङ्गति गच्छति वा । 'अगि गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्, 'इदितो नुम्- '७।१।५८। ३ 

४०   विगृह्यते रोगादिभिः विग्रहः । ‘ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), 'ग्रहवृ'३।३।५८ ॥इत्यप् । विविधो ग्रहो ज्ञानमत्रेति वा । ४ क्षयत्यवश्यं क्षेत्रम् । 'क्षि क्षये'(भ्वा.प.अ.), ‘-ष्ट्रन्'(उणा ५९८)इति ष्ट्रन् । ५ एति काले गच्छति गात्रम् । इण् गतौ' (अ.प.अ.), ष्ट्रनि 'बहुलं संज्ञाच्छन्दसो:'( )इति गादेशः । 'गाङ् गतौ'(अ.आ.अ.)इत्यतो वा ष्ट्रन् । गच्छति वा गात्रम् । 'गम्लु गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'गमेरा च'(उणा-६०८, हैमोणा ४५३)इति ष्ट्रन् । ६ तनोति सामर्थ्यं तनुः, स्त्रीलिङ्गः । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), 'भृमृतृधरित्सरितनिमञ्जिशीङ्भ्य उ:' (उणा ७)। ७ भुवा पृथिव्या घनो भूघनः । ८ तन्यते तनूः। 'तनु 

५०   विस्तारे'(त.उ.से.), 'कृषिचमितनिधनिसर्जिखर्जिभ्य ऊः' (उणा-८१ । “ननुसुतनूमनुपालयानुयान्ती[म् ]'' [शिशुपाल वधम्, सर्गः-७, श्री-१२] इति माघः । “वरतनु संप्रवदन्ति कुक्कुटाः'' [ ]इति भारविः । 'ऋ(अर्ति)[पृ]वपि-'(उणा २७४)इत्यादिना सि तनुः सान्ताऽपि। "तनुषे तनुषेकम्" [वास वदत्ता, पृ.९३]इति वासदत्ता । ९ मूर्तिः काठिन्यमस्त्यस्य मूर्तिमत् । १० क्रियतेऽनेनेति करणम् । करणे ल्युट् । 

१. 'तुक्' इति२.३ ॥ २. '-पणो' इति३, -पणौ' इति४ ॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः २६३ ॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठस्य मूलं मृग्यम् ॥ ५. 'नाभिरेषां' इति ४॥ ६. '-ज्ञातीयानाम्' इति ४॥ ७. " 'न कोपधाया:'(६।३।३७॥)इति 'न' इति योगविभागात् पुंवत्त्वाभावे समास एव 'तृतीयाप्रकृतिः' इत्येके" इति पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२९७, पृ.३७३ ।। ८. '-द्यचि' इति ३॥ ९. णकारानुबन्धो हैममते ॥ १०. 'अभिवर्धने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-२९७, पृ.३७३ ।।, रामाश्रमी२।६।३९ ॥, पृ.२७६ ॥, तयोः 'नपुंसो' इत्यस्य स्थाने 'नपुंसको' इति दृश्यते ॥ १२. '-ईया' इति ४॥ १३. '-रे' इति ३॥ १४. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. 'इत्यण्' इति ४॥ १६. 'भृमृशीतृचरित्सरितनिधनिममस्जिभ्य उ: '(उणा-७)इत्युणादिगणे ॥ १७. शिशुपालवधे मूले "ननु सुतनुं परिपालयानुयान्तीम्" इति दृश्यते, ७।१२।।, पृ.१६८॥, तत्र 'परिपालय' इत्यस्य स्थाने "अनुयान्तीमनुगच्छन्ती सुतनुं शुभाङ्गी प्रियामनुपालय प्रतीक्षस्व" इति टीकाग्रन्थेन 'अनुपालय' इत्यभीष्ट: टीकाकृता ॥

११ चीयते सञ्चीयते कललादिरूपेणाऽन्नादिना, उपचीयते वा कायः। 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'निवासचितिशरीरोप-' ३।३४१॥ इति घञ्, आदेश्च कः । १२ मूर्च्छत्यनया मूर्तिः । 'मूर्छा मोहसमुच्छ्राययो:'(भ्वा.प.से.), क्तिन् , 'राल्लोपः' ६४।२१।। इति छकारलोपः, 'र्वोरुपधायाः-'८।२७६ ॥ इति दीर्घः । १३ वेति प्रजायते वेरम्, पुंक्ली. । 'वी गति [व्याप्ति] प्रजनादौ'(अ.प.अ.), रन्प्रत्यये साधुः । १४ संहन्यन्ते ऽङ्गान्यत्रेति संहननम् । 'हन हिंसागत्योः (अ.प.अ.), अधि करणे ल्युट् । १५ दिह्यते उपचीयते धातुभिरिति देहः, पुंक्ली.। 

१०   यदमरः "देहः पुंक्लीबयो: " [अमरकोषः २।६।७१॥] इति । 'दिह उपचये'(अ.उ.अ.), घन् । १६ सञ्चरन्त्यनेन सञ्चरः । 'चर गतिभक्षणयोः'(भ्वा.प.से.), 'गोचरसञ्चरवहव्रजव्यजा पणनिगमाश्च'३।३।११९॥ इति साधुः ॥५६३॥१७ धातुभिर्हन्यते घनः । 'हन हिंसागत्योः' (अ.प.अ.) 'मूर्ती घनः'३३७७॥ इति साधुः । १८ बध्यते पञ्चभिर्भूतैरिति बन्धः । 'बन्ध बन्धने' (व्या.प.अ.), घञ् । १९ पुरति पुरम् । 'पुर अग्रगमने'(तु.प.से.), 'इगुपध'३।१।१३५॥ इति कः । २० धातुभिः पिण्ड्य ते पिण्डः । 'पिडि सङ्घाते' (भ्वा.अ.से.), कर्मणि घञ्, पुंक्लीबलिङ्गः । २१ वपति बीजम्, उप्यतेऽन्नादिकमत्र वा वपुः,

२०   क्लीबलिङ्गः। 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने '(भ्वा.उ.अ.), धनत्ति चक्षिपवपि - '(उणा-२७४) इत्यादिना उस् । २२ पूरण गलनधर्मत्वात् पुद्गलः, पृषोदरादिः । पद्यतेऽसौ पुद्गल इत्यल प्रत्यये वा निपात्यते । २३ वर्षति शुक्रादिकम् , वृष्यते स्नान पानादिना वा वर्म, क्लीबलिङ्गः। 'वृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), '-मनिन्'(उणा-५८४)इति मनिन्, 'पुगन्तलघूपधस्य च ७।३। ८६॥ इति गुणः। २४ कले रेतसि वियते उपयुज्यते कलेवरम् । कर्मणि घञ्, 'तत्पुरुषे कृति-६।३।१४॥ इत्यलुक् । कडति माद्यति वा । 'कड मदे (भ्वा.प.से.), 'कडेरेवर-'(हैमोणा ४४५)इत्येवरः, लत्वम् । २५ शीर्यते रोगादिना शरीरम्, पुंक्ली 

३०   बलिङ्गः। 'शृ हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), कृशृपृकटिपटिशौटिभ्य ईरन्] '(उणा-४७०) इतीरः । पञ्चविंशतिः शरीरस्य । शेषश्चात्र 

"देहे सिनं प्रजनुकश्चतु:शाखं षडङ्गकं व्याधिस्थानं च'[शेष नाममाला ३।११८] ॥ 

                                                                    अस्मिन्नजीवे कुणपं शवः ॥५६४॥ मृतकम् 

           १ अस्मिन् शरीरेऽजीवे जीवनिर्मुक्ते । कुणति शब्दायते कुणपम् । 'कुणं क्वण शब्दार्थे'(तु.प.से.), 'कुणश्च' (१)इति कपः । यद्वाऽस्मादेव धातोः घबर्थे कः, कुणः । कुणं शब्दं पाति [रक्षति वा] । धनञ्जयाख्यस्यं वायोरन्तः सत्त्वादव्यक्ततमशब्दकरणात् । क्वणतीति, 'क्वणेः संप्रसारणं च'

४०   (उणा-४२३)इति कपन्प्रत्यये कुणप इति वा। २ शवति गच्छति संस्कारं शवः । 'शव गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्, तालव्यादिरयम्, पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । यदमर:-"शवमस्त्रियाम्'[अमरकोषः २।८।११८] । 'शवस्' इति सकारान्तोऽप्यस्ति । तत्र शवसी, शवांसि इत्यादि क्लीबे ॥५६४॥ ३ म्रियते स्मेति मृतम्, स्वार्थे कनि मृतकम् । त्रीणि मृतकस्य ॥ 

                                                                रुण्डकबन्धौ त्वपशीर्षे क्रियायुजि । 

           १ अपगतं छिन्नत्वात् शीर्षमस्याऽपशीर्षं वपुः, तत्र । क्रियां नर्तनक्रियां युनक्तीति क्रियायुक्, तत्र, नृत्यतीत्यर्थः । रूयते शब्दयते रुण्डः , पुंसि । 'रु शब्दे'(अ.प.से.), 'रुण्ड-

५०   पिचण्ड-'( )इति निपात्यते । २ कं शिरो बध्यतेऽत्र कबन्धः, पुंक्लीबलिङ्गः । यदमर:-"कबन्धोऽस्त्री''[अमर कोषः २।८।११८॥] इति । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.प.अ.), अधि करणे घञ् । "युद्धे सहस्रपूरकः कबन्धो नृत्यति"[ ]इति वार्ता । नर्तकक्रियारहिते तूपचारात् कबन्धप्रयोगः । द्वे शिरो रहितशरीरस्य ॥ 

वयांसि तु दशाः प्रायाः 

           १ अर्थात् शरीरस्य, वयन्ति क्रमेण गच्छन्ति वयांसि,

१. १प्रतौ नास्ति ॥ २. 'क्लीबपुंसोः' इत्यमरकोपे ॥ ३. 'बीजसन्ताने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'अर्तिपृवपि-' इत्युणादिगणे ॥ ५. 'घः' इति १.२.४॥ ६. इतोऽग्रे १.२.४ प्रतिष्ववग्रहो दृश्यते ॥ ७. 'कुण शब्दोपकरणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ८. "अस्मिन्नपि क्वणेरेव संप्रसारणं कपंश्च प्रत्ययो विधीयते, न कुणेः । सरस्वतीकण्ठाभरणे(२।२।११२॥) तु कुणेरेव कुणपो निपात्यते" इति क्षीरतरङ्गिण्यां 'कुण शब्दोपकरणयोः' इत्यत्र टिप्पणी, पृ.२५०-२५१, टिप्पणीसङ्ख्या -५॥ ९. '-ख्यवा-' इति १.२॥ १०. 'स्म' इति ३॥ ११. '-ङ्गोऽयम्' इति १॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्रो-५७२, पृ.६५२॥ १३. इदं विचारणीयम्, वयधातोरात्मनेपदित्वात् ॥

बाल्यादीनि । 'वय गतौ'(भ्वा.आ.से.), '-असुन्'(उणा ६२८)इत्यसुन् । २ दश्यन्ते दशाः, स्त्रीलिङ्गः । 'दश दीप्तौ' ( ), स्थादित्वात् कः । ३ प्रकर्षेणाऽयन्ते प्रायाः । 'अय गतौ '(भ्वा.आ.से.), अच्, पुंलिङ्गः, रामवत् । त्रीणि सामान्येन वयसः ॥ 

                                                                          सामुद्रं देहलक्षणम् ॥५६५॥ 

           १ समुद्रे शरीरे भवं सामुद्रम् । 'तत्र भवः'४।३।५३ ॥ इत्यण, क्लीबेऽयम् । “सामुद्रो देहलक्षणे"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री-२०५]इति पुंस्यपि महेश्वरः । देहस्य लक्षणं चक्र 

१०   ध्वजादि दहलक्षणम् । एकं देहलक्षणस्य ॥५६५॥ 

एकदेशे प्रतीकोऽङ्गावयवाऽपघना अपि । 

           १ शरीरस्य एकश्चासौ देशश्च एकदेशः, तत्र । प्रत्येति देहं प्रतीकः । 'इण् गतौ'(अ.प.अ.), 'सुप्रतिपूर्वादिण:'( ) इति कीकन् । २ अङ्गत्येकदेशत्वम् अङ्गम् । 'अगि गतौ' (भ्वा.प.से.), अच् । ३ अवयौति अवयवः । अवपूर्वः 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), अच् । ४ अपहन्यतेऽनेनेति अपघनः । 'हन हिंसागत्योः '(अ.प.अ.), 'अपघनोऽङ्गम्'३।३।८१॥ इति साधुः । चत्वारि शरीरावयवस्य । “गात्रम्''[शेषनाममाला ३।११८॥]शैषिकम् ॥ 

२०                                       उत्तमाङ्गं शिरो मूर्धा मौलिर्मुण्डें कमस्तके ॥५६६॥ 

वराङ्गं करणंत्राणं शीर्ष मस्तिकमित्यपि । 

           १ उत्तमं च तदङ्गं च उत्तमाङ्गम् । २ श्रीयते केशैः शिरः, क्लीबे । 'श्रिञ् सेवायाम्'(भ्वा.उ.से.), 'श्रियते: (श्रयते:) स्वाङ्गे शिरः किच्च'(उणा-६३३)इत्यसुन्, शिरादेशः। देहः श्रितोऽत्रेति वा । शृणातेरुधिरतिशृभ्यः (शृणातेः 'उषिर ञ्जिशृभ्यः) कित् (चान्द्रोणा-३।१०१॥)इत्यसुन् । 'ऋत इद्धातो:७।१।१०० ॥ इतीत्वे शिरः"[]इति तु सुभूत्यादयः। कण्ठभूषणकाव्यालङ्कारे [उक्तम् 

    "शिरो]वाची शिरोऽदन्तो रजोवाची रजस्तथा । 

३०  निवर्तक शिराद् द्रोणिः (निचकर्त शिरान् द्रौणि)राः 

                                                                                   पादरजोपमाः ॥१॥"

[] । तथा "पिण्डं दद्याद् गयाशिरे''[ ]इत्यादिप्रयोगात्। ३ मूर्च्छत्यत्राहताः प्राणिन इति मूर्धा, पुंसि । यदमर:-"मूर्धा ना मस्तकोऽस्त्रियाम्''[अमरकोषः २।६।९५॥] इति । 'मूर्छा मोहसमुच्छ्राययो:'(भ्वा.प.से.), 'श्वन्नुक्षन्- '(उणा-१५७) इत्यादिना कनि साधुः । मूर्धानौ, मूधानः इत्यादि । ४ मूयते बध्यते मुकुटादिकमत्रेति मौलिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । "चूडा मुकुटकेशेषु मतो मौलिर्नरस्त्रियोः"[ ]इति माला । 'मूङ् बन्धने'(भ्वा.आ.से.), 'मूधू(धूमू) भ्याम्-'(हैमोणा-७०१) इति लिएँ । ५ मुण्यते प्रतिज्ञायते मुण्डम् , पुंक्ली. । यद्-

४०   गौड:-"मुण्डो मूर्धन्यस्त्री स्यात्''[ ]इति । 'मुण् (मुण) प्रतिज्ञाने'(तु.प.से.), 'अमन्ताङ्कः-'(उणा-१११) । मुण्ड्यत इति वा । 'मुण्ड मुण्डकर्मणि ( ), घञ् । ६ कायति शब्दायते कम् । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'क्वचिड्डः '(हैमसू-५।१। १७१॥)इति डः । ७ मस्यति परिणम्यते मस्तम् । 'मसी परिणामे'(दि.प.से.), बाहुलकात् तन्, ततः स्वार्थे कनि मस्तकम्, पुंक्ली. ॥५६६॥८ वरमङ्गं वराङ्गम् । ९ करणा नीन्द्रियाणि त्रायन्तेऽनेनेति करणत्राणम् । 'त्रै पालने' (भ्वाआ.अ.), करणे ल्युट्, 'आदेचः- '६।१।४५॥ इत्यात्वम् । १० शीर्यते जरसा, शृणन्ति शत्रव इदं वा शीर्षम् । 'शृ 

५०   हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), बाहुलकात् षप्रत्यये कित्त्वाद् गुणाभावेत्वरपरत्वदीर्घत्वानि, 'कुमारशीर्षयोर्णिनिः'३।२।५१ ॥ इति निर्देशादेव वा साधुः । ११ मस्यते मस्तिकम्, तृतीयस्वर मध्यः । तिकनि प्रत्यये साधु । एकादश शिरसः ॥ 

                                        तजाः केशास्तीर्थवाकाश्चिकुराः कुन्तला: कंचाः ॥५६७॥ वालाः स्युः 

           १ तस्मिन् शिरसि जाता: तज्जाः। 'सप्तम्यां जनेर्ड:' ३।२।९७॥ । शिरसिजाः, शिरोजाश्च । के मस्तके शेरते तिष्ठन्ति केशाः। 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'अन्येभ्योऽपि-'

६०   ३।२।१०१॥ इति डः, 'तत्पुरुषे कृति-'६।३।१४॥ इति सप्तम्य लुक् । क्लिश्यत एभिरिति वा । 'क्लिशू विबाधने'(त्र्या. प.वे.), 'क्लिश: के च'(हैमोणा-६३०)इति शः । २ तीर्थे उच्यन्ते उपयाच्यन्ते तीर्थवाकाः । 'वच परिभाषणे'(अ.प.अ.),

१. विश्वप्रकाशकोशे 'सामुद्रं' इत्येव दृश्यते॥ २. 'अग-' इति१.२.३ ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३५३, पृ.४४०॥ ४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६।९५॥, पृ.३५६॥, तत्र 'विचकर्त शिरान् द्रौणी रथोत्पादरजोपमान्" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री ३५३, पृ.४४० ॥ ५. 'गवां शि-' इति ३॥ ६. 'ण्वुल्' इति १॥ ७. 'मूर्धनि अस्त्री' इति पदच्छेदः ॥ ८. 'मुण्ड मुण्डने'( ), कर्मणि' इति ३॥ ९. क्षीरतरङ्गिण्यादावयं धातुर्न दृश्यते ॥ १०. 'क्वचित्' इत्येव हैमसूत्रम् ॥ ११. 'त्रेङ्' इति १.२.३॥ १२. 'मस्यति' इति १.२.४॥ 

घञि, 'चजो:-'७।३।५२॥ इति कुत्वम्, 'अत उपधायाः' ७।२।११६ ॥ इति वृद्धिः । ३ चिन्वन्तो वर्धमानाः सूर्यन्ते छि द्यन्ते चिकुराः । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'क्षुर छेदने' (तु.प.से.), पृषोदरादिः । चक्यन्ते प्रतिहन्यन्त इति वा । 'चक प्रतीघाते '(भ्वा.आ.से.), बाहुलकादुरप्रत्यये निपात्यते । चिहु रास्तु प्राकृते कस्य हादेशात्, संस्कृतेऽपीति हुग्र:(दुर्गः) । यदाह:-"कुन्तला मूर्धजास्त्वस्राश्चिकुराश्चिहुराः [कचा:]"[] इति । ४ कुन्तं कुन्ताग्राकारं लान्ति कुन्तलाः । 'ला दाने' (अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३॥ । ५ कच्यन्ते 

१०   बध्यन्ते कचाः । 'कच बन्धने'(भ्वा.प.से.), 'पुंसि संज्ञा याम्-'३।३।११८॥ इति घः, 'न कवर्गादे:'( )इति निषेधात् कुत्वाभावः । कचते युवमनांसि बनातीति वा, पचाद्यच् । "कचन्ति आत्मानमित्यर्थेऽच्''[ ]इत्यन्ये ॥५६७॥ ६ वलन्ति वल्यन्ते वा वालाः । 'वल वल्ल संवरणे'(भ्वा. आ.से.), ज्वलादित्वाण्णः, घजि वा । " 'हलश्च'३।३।१२१॥ इति करणे घञ्''[ ]इत्यन्ये । षड् वालानाम् । शेषश्चात्र "वृजिनः, वेल्लिताग्रः, अस्रः"[शेषनाममाला ३।११९॥] ॥ ___

         तत्पराः पाशो रचना भार उच्चयः । 

हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकाः ॥५६८॥ 

२०      १ तेभ्यः केशादिशब्देभ्यः पराः पाशादयः शब्दा प्रयुक्ताः सन्तः केशभूयस्त्वं वदन्ति, यथा केशपाशः । केशरचना । केशभारः । केशोच्चयः । केशहस्तः । केशपक्षः । केशकलापः इति । 'प्रशंसावचनैश्च'२।१। ६६॥ इत्यनेन प्रशंसारूढत्वादेभिः कर्मधारयः । 'टमर' इति देश्याम् ॥५६८॥ 

अलकस्तु कर्करालः खखरश्शूर्णकुन्तलः । 

           १ अलति भूषयति मुखम् अलकः । ‘अली भूष णादौ '(भ्वा.प.से.), 'संज्ञायाम् - '(उणा-१९०)इति क्वुन्, पुंक्लीबलिङ्गः । २ कर्करत्वेन कठोरत्वेन अलति कर्करालः। 

३०   'अली भूषणादौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ३ खमिन्द्रियं खरयतिखड्कुरः, पृषोदरादिः । ४ चूर्णाकारः कुन्तलः चूर्णकुन्तलः, . कुटिलकेशः । “कर्पूरादिक्षोदश्चूर्णम्, तस्य कुन्तलः चूर्ण कुन्तलः, तद्धि तत्र न्यस्यते''["] इत्यन्ये। चत्वारि वक्रकेशस्य॥ 

                                               स तु भाले भ्रमरकः कुरुलो भ्रमरालकः ॥५६९॥ 

           १ सोऽलक एव प्रलम्बतया ललाटे वर्तमानः कार्पोत् चलत्वाच्च भ्रमरप्रतिकृतित्वाद् भ्रमरकः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९७॥ इति कः । २ कु ईषल्लुलति कुरुलः, पञ्चमस्वरमध्यः, पृषोदरादित्वात् । ३ भ्रमराकृतिरलको भ्रमरा लकः । त्रीणि भ्रमराकृतिकेशस्य ॥५६९॥ 

धम्मिल्लः संयताः केशाः 

४०       १ ऊर्ध्वं मिलति, इगुपधत्वात् के, पृषोदरादित्वाद् धम्मिल्लः, मकारद्वयमध्यः । “कुसुमगर्भो मोक्तिक[पद्म] परागतिलकादिना बहिः संयतो बद्धः केशकलापो धम्मि ल्ल:"[*]इति सुभूतिः । एकं बद्धकेशस्य । “मौलिजूटकौ" [शेषनाममाला ३।११९॥] शैषिके ॥ 

                                 केशवेषे कबरी 

           १ केशानां मार्जनविधिविशेषः केशवेषः, तत्र । वेश स्तालव्योऽपि । कं शिरो वृणोत्याच्छादयति कबरी । 'जान पद-४।१।४२॥ इत्यादिना ङीष् । अत एव '-कबर-४।१। ४२॥ इति निर्देशादणं बाधित्वाऽच् । " 'कब वर्णे-(भ्वा.-

५०   आ.से.), बाहुलकादरः । -'जानपदकुण्ड-४।१।४२॥ इत्या दिना [केशवेशे] ङीष् ''[मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं २५९]इति माधवः । एकं केशरचनायाः । "कर्परी" "[शेष नाममाला ३।११९॥]शैषिकम् ॥ 

                                                                                                    अथ । वैणिः प्रवेणी 

           १ वेण्यत अपसार्यते वेणिः । 'विगै गतौ'( ), --इन्'(उणा-५५७)इति इन् । "वीयत अपसार्यते इति । वीधातोः 'ज्वरित्वरि(वीज्याज्वरि)भ्यो निः'(उणा-४८८)इति 

१. 'क्षुर खुर विलेखने' इति स्वामी, 'क्षुर विलेखने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २. 'चक तृप्तौ प्रतीघाते च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. द्र. अम.क्षीर.२।६।९५॥, पृ.१५४॥, स्वोपज्ञटीका ३१५६७॥, पृ.१२८॥ ४. 'लाति' इति ३॥ ५. '-ऽश्रः' इति स्वोपज्ञटीकायाम्, ३।५६८॥, पृ.१२८॥ ६. 'डमर' इति४॥ ७. 'अलयति' इति३.४॥ ८. क्षीरतरङ्गिण्यां मीमांसकमहोदयकृता टिप्पणी-७द्रष्टव्या, पृ.८१॥ ९. 'कुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि'(उणा-१९०)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १० द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३५४, पृ.४४१ ॥ ११. 'पुंक्ली.' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३५५, पृ.४४२॥ १३. 'वरणे' इति ३॥ १४. 'बर्बरी' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १५. 'अपसर्यते' इति१॥

निः, नैरुक्ते णत्वे वेणिः''[]इति सुभूतिः । यद्वा 'वेण गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादित्रग्रहणेषु'(भ्वा.उ.से.), '-इन्' (उणा-५७७)इतीन् वेणिः । २ अन्योपसर्गनिवृत्त्यर्थं प्रवेणिः । इह "धरणिर्भरणिः करणिश्रेणिवेणयः"[]इति स्त्रीप्रकरणे निगमात् स्त्रीत्वम्, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥)इति ङीषि वेणी प्रवेणी च । द्वे प्रोषितभर्तृकादिधार्यकेशरचना विशेषस्य । धम्मिल्लाद्यास्त्रयः केशबन्धविशेषाः । यदाह हलायुधः-"तबन्धविशेषाः स्युर्वेणी धम्मिल्लकुन्तलकबर्यः" [हलायुधकोशः २।५३०॥]इति ॥ 

१०                                                           शीर्षण्यशिरस्यौ विशदे कचें ॥५७०॥ 

           १-२ शिरसि भवः शीर्षण्यः, शिरस्यः। शरीरावय वाद् यत्, शीर्षन् (शीर्षाद्) 'ये च तद्धिते'६।१।६१॥ इत्यत्र 'वा केशेषु'(वा-६।१६१॥)इति शीर्षनादेशः, 'नस्तद्धिते' ६।४।१४४॥ इति टिलोपः, 'ये चाभावकर्मणो:'६।४।१६८॥ इति प्रकृत्या । द्वे स्वतः स्नानादितो वा निर्मलस्यान्योन्या संपृक्तकेशस्य ॥५७०॥ 

केशेषु वर्त्म सीमन्तः 

           १ सिनोति केशाननेनेति सीमन्तः । 'सीमन्त हेमन्त-'(हैमोणा-२२२) इत्यन्ते निपात्यते । सीम्नोऽन्त इति 

२०   शकन्ध्वादिर्वा । "सीमन्तः कथ्यते स्त्रीणां केशमध्ये तु पद्धतिः"[हलायुधकोश:२।५२९॥]इति हलायुधः । एकं 'सइर्था' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                                   पलितं पाण्डुरः कचः । 

           १ पलति न शोभते, याति श्वेतत्वं परिपाकाद्वा पलि तम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), बाहुल कादितच् । फलति परिपाकत्वं यातीति वा । 'फल निष्पत्तौ' (भ्वा.प.से.), 'फलेरि[त]जादेश्च प:'(उणा-७१२)। एकं पलितस्य ॥ 

३०                                  चूडा केशी केशपाशी शिखा शिखण्डिका समाः ॥५७॥ 

           १ चोद्यते चूडा । 'चुद सञ्चोदने '(चु.उ.से.), चुरादिः, सञ्चोदनं प्रश्नः प्रेरणा च, भिदादिपाठादङ्, डत्वं दकारस्य, दीर्घत्वं च धातोः । चुड्यत इति वा । 'चुड छेदने '(तु.प.से.), भिदादित्वादङि साधुः । २ के शिरसि शेते केशी । 'अन्येभ्योऽपि-'३।२।१०१॥ इति डः, गौरादित्वाद् ङीष् । ३ अल्पः केशकलाप: केशपाशी । अपचये गौरा दित्वाद् ङीष् । ४ श्यन्त्येनां शिखा । 'शो तनूकरणे' (दि.प.अ.), 'श्यतेरिच्च-'(हैमोणा-८५)इति खः । यद्वा शेते. शिरसि शिखा । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'शीङ: खं: हुस्वश्च'(उणा-७०२)इति खः, टाप् । ५ शिखण्डतुल्या 

४०   शिखण्डिका । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । पञ्च सामान्येन चूडायाः । 'चोटली' इति भाषा ॥५७१॥ 

सा बालानां काकपक्षः शिखण्डकशिखाण्डको। 

           १ काकपक्षाकारत्वात् काकपक्षः । २ शिरसि खण्ड्यते, शिखिवद् डयते वा शिखण्डः, पृषोदरादिः, स्वार्थे कनि शिखण्डकः। ३ शिरो मण्डयति शिखाण्ड:. ततः कन् पृषोदरादित्वात् । उभावपि तालव्यादी । “शिखण्डक शिखाण्डकौ"[]इति वाचस्पतिसुभूती । त्रीणि क्षत्रियकुमारणां शिखापञ्चकस्य । "शिखात्रयस्य"[ ]इत्यन्ये । उक्तं च "बालानां तु शिरः कार्यं त्रिशिखं मुण्डमेव वा"[]इति । 

५०   अन्ये तु "सामान्येन चूडायाः"[]इत्याहुः । "क्षत्रिय कुमाराणामुपनयनकाले कृतानां चूडानाम्''[]इत्यन्ये ॥ 

                                                  तुण्डमास्यं मुखं वक्त्रं लपनं वदनानने ॥५७२॥ 

           १ तुण्डति खण्डयति क्षिप्तद्रव्यं तुण्डम् । 'तुडि तोडने'(भ्वा.प.से.), अच् । तुणति कुटिलीभवति वा । 'तुण कौटिल्ये'(तु.प.से.), 'जमन्ताड्डः'(उणा-१११)। २ अस्यन्ते क्षिप्यन्ते वर्णा अनेनेति आस्यम् । अस्यते क्षिप्यतेऽस्मिन् नेत्रादिकं वो । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'कृत्यल्युटो बहुलम्' ३।३।११३ ॥ इति बाहुलकादधिकरणे 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१। १२४॥। "आस्यन्त्यनेन वर्णानित्यास्यम्"["]इति मधु- ६० माधवी । ३ प्रजापतिना खातमिति मुखम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३५६, पृ.४४३॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।९८॥ ३. 'सइंथा' इति१, 'सयंथा' इति३॥ ४. 'पुंक्ली' इति ३॥ ५. 'संकोचने' इति ३॥ ६. सायणसम्मतचुडधातुः संवरणेऽर्थे दृश्यते, न तु छेदने ॥ ७. 'डीप्' इति१.४॥ ८. 'शीडो हुस्वश्च' इत्युणादिगणे ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३५४, पृ.४४२ ॥, रामाश्रमी २।६।९६॥, पृ.३०४॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३५४, पृ.४४२ ।। ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३५४, पृ.४४२॥ १२. ३प्रतौ नास्ति ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३४७, पृ.४३२॥

'खन खनने '(भ्वा.उ.से.), '[डित्] खनेर्मुट् चोदात्तश्च' (उणा-६९८)इत्यच्, स च डित्, डित्त्वाट्टिलोपः, मुडागमश्च । 

    "[प्राक्] खनो मुडुदात्तश्च ततोऽच्प्रत्ययो भवेत् । 

      प्रजासृज(-जा) यतः खातं तस्मादाहुर्मुखं बुधाः ॥१॥"

[]इति निरुक्तकारः । "मुदितानि खान्यत्रेति पृषोदरादिः" [ ]इत्येके । ४ उच्यतेऽनेनेति वक्त्रम् । 'वच परिभाषणे' (अ.प.अ.), 'गुधृवी-'(उणा-६०६) इति बन्(त्रः) । ५ लप्यतेऽनेन लपनम् । 'लप परिभाषणे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । ६ उद्यतेऽनेनेति वदनम् । 'वद व्यक्तायां वाचि'

१०   (भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । ७ आ समन्तादनिति श्वसित्यनेन 

आननम् । आयूर्वः ‘अन प्राणने'(अ.प.से.), बाहुलकाद् युच् । सप्त मुखविवरस्य । कवयस्तु तदुपलक्षिते समुदाये प्रयुञ्जन्ते (प्रयुञ्जते) । शेषश्चात्र-"मुखे दन्तालयस्तरं घनं वरं घनोत्तमम्"[शेषनाममाला ३।१२०॥] ॥५७२॥ 

भाले गोध्यलिंकालीकललाटानि 

           १ भल्यते परिभाष्यते शुभाशुभमत्रेति भालम्, पुंक्ली बलिङ्गः । 'भल निरूपणे '(चु.उ.से.), बाहुलकाद् घञ्, तत्र । 'भल भल्ल परिभाषणहिंसादानेषु'(भ्वा.आ.से.) वा, अधिकरणे, घञ् । भलते भालम्, अत एव धातोः 'अकर्तरि च कारके-'

२०   ३।३।१९॥ इति घञ् वा । भां दीप्तिं लाति वा, तत्र । २ गावौ नेत्रे समीपे धीयतेऽस्मिन्निति गोधिः, स्त्रीलिङ्गः । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'उपसर्गे घोः किः'३।३।९२॥ इति किः । "गोधिभालौ महाशङ्खः"[त्रिकाण्डशेष:२।६।३०॥] इति त्रिकाण्डशेषात् पुंसि च । गुध्यते पटादिना वेष्ट्यत इति वा । 'गुध परिवेष्टने'(दि.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा ५५७) इतीन् । ३ अल्यते भूष्यते तिलकादिभिः अलि कम्, क्लीबे । 'अली भूषणादौ '(भ्वा.प.से.), बाहुलकात् "क्रियः-'(उणा-२०२)इतीकन् । ४ अल्यते भूष्यते अलीकम्, क्लीबे । 'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इतीकनि साधुः । 

३०   “अलिकं हुस्वमध्यम्, दीर्घमध्यं च"[]इति राजदेवः । ५ ललति विलसति तिलकादिकमत्र । ललति ईप्सति तिलकादिकं वा ललाटम् । 'लल विलासे'(भ्वा.प.से.), 'लल ईप्सायाम्' (चु.आ.से.) वा, 'उणादयो बहुलम्'३।३।१॥ इत्याटः [काशि कावृत्तिः, न्यासः ६।२।१७७॥] '-स्वाङ्गं ध्रुवमपशु'६।२। १७७॥ इत्यत्र स्वरसूत्रे जिनेन्द्रः । पञ्च ललाटस्य ॥ 

                                          श्रुतौ श्रवः । 

शब्दाधिष्ठानपैञ्जूषमहानादध्वनिग्रहाः ॥५७३॥ 

कर्णः श्रोत्रं श्रवणं च 

           १ श्रूयतेऽनया श्रुतिः । 'श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.अ.), _ 'श्रुयजिस्तुभ्यः करणे'(वा-३।३।९४॥)इति क्तिन्, स्त्रियां 

४०  ल्युटोऽपवादः, तत्र । २ शृणोति श्रवः, क्लीबलिङ्गः । 'श्रु श्रवणे'(भ्वा.प.अ.), '-असुन्'(उणा-६२८)इत्यसुन् । श्रवसी, श्रवांसि इत्यादि । शब्दोऽधितिष्ठत्यत्र शब्दाधिष्ठानम् । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), अधिकरणे ल्युट् । ४ पिञ्जूषः कर्णमलः, सोऽत्राऽस्ति पैञ्जूषः, पुंक्लीबलिङ्गः । ज्योत्स्ना दित्वादण् । यद्वाचस्पतिः-"श्रवः पैञ्जूषमस्त्रियाम्''["] । ५ महान् नादो ध्वनिरत्रति महानादः । ६ ध्वनिर्गृह्यतेऽनेन ध्वनिग्रहः । 'ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), 'ग्रहवृदृ-'३।३। ५८॥ इत्यप् । शब्दग्रहोऽपि ॥५७३॥ ७ करोति शब्द ज्ञानं कर्णः । कीर्यते शब्दोऽस्मिन्, किरत्यनेनेति वा । 'डुकृञ् 

५०   करणे'(त्र्या.उ.अ.), कृत्रः (कपृवृ(कृवृत्)-'(चान्द्रोणा २९०)इत्यादिना नन् । ८ श्रूयतेऽनेन श्रोत्रम् । 'श्रु श्रवणे' (भ्वा.प.अ.), ष्ट्रन् । ९ श्रूयतेऽनेन श्रवणम्, पुनपुंसक लिङ्गः । करणे ल्युट् । श्रवाऽपि । नव कर्णस्य ॥ 

                                                                              ___ वेष्टनं कर्णशष्कुली । 

           १ वेष्ट्यतेऽनेन वेष्टनम् । 'वेष्ट वेष्टने'(भ्वा.आ.से.), ल्युट् । शक्नोत्यनया शष्कुली । कर्णस्य शष्कुली कर्ण 

१. 'खनु अवदारणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४७, पृ.४३२ ॥, रामाश्रमी २।६।८९॥, पृ.३००॥ ३. 'रप लप व्यक्तायां वाचि' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'प्रयुज्यन्ते' इति २॥ ५. 'पुंक्ली.' इति ३॥ ६. 'भल आभण्डने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः, आभण्डनं निरूपणम् ॥ ७. 'गावो' इति३॥ ८. क्षीरतरङ्गिण्यामस्य धातोष्टिप्पणी द्रष्टव्या, पृ.८१ ॥, टि.सं-७॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३५०, पृ.४३७॥, रामाश्रमी २।६।९२॥, पृ.३०२॥, तयोः 'अलिकं हुस्वदीर्घमध्यम्" इति दृश्यते ॥ १०. 'रन्तिदेवः' इति ३॥ ११. तत्कृतन्यासे "दर्शनीयललाट इति । दर्शनीयशब्दः 'उपोत्तमं रिति' इति मध्योदात्तः । 'लल ईप्सायाम्' इत्यस्माद् 'उणादयो बहुलम्' इत्याटप्रत्ययः । तेन ललाटशब्दो मध्योदात्तः ।" इति दृश्यते, काशिकावृत्तिः, भा-५, ६।२।१७७॥, पृ.१६९॥ १२. 'क्लीब' इति ३॥ १३. 'पुंक्ली' इति३॥ १४. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१५७३ ॥, पृ.१३०॥

शष्कुली, कर्णपत्रिकेत्यर्पि, कर्णपर्यन्तश्च । द्वे कर्णपर्पट्याः। 'कनफटा' इति भाषा ॥ पालिस्तु कर्णलतिका 

           १ पाल्यते पालिः, स्त्रीलिङ्गः । 'पाल रक्षणे' (चु.उ.से.), णिजन्तः, 'अच इ:'(उणा-५७८)इति इ: । २ कर्णस्य लतेव कर्णलता, सैव कर्णलतिका । कर्णलताऽपि। द्वे कर्णपाल्याः । शेषश्चात्र-“कर्णप्रान्तस्तु धारा स्यात् कर्णमूलं तु शीलकम्'[शेषनाममाला ३।१२०॥] ॥ 

                                                                      शङ्को भालश्रवोऽन्तरे ॥५७४॥ 

१०       १ शाम्यन्त्यत्राऽऽहते प्राणा इति शङ्खः, पुंक्ली. । 'शमु उपशमे '(दि.प.से.), 'शमिमनिभ्यां खे:(हैमोणा ८४) । भालश्च श्रवश्च भालश्रवसी, तयोरन्तरं मध्यं भालश्र वोऽन्तरम्, तत्र। यद्वाग्भट:-"अनुकर्ण ललाटान्ते शङ्खौ सद्यो विनाशिनौ"[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-१, श्री ३२] । एकं शङ्खस्य । 'लवणा' इति भाषा ॥५७४॥ 

चक्षुरक्षीक्षणं नेत्रं नयनं दृष्टिरम्बकम् । 

लोचनं दर्शनं हक्च 

           १ चष्टे शुभाशुभं स्फुरणात् चक्षुः । 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि'(अ.आ.से.), 'धनर्तिचक्षिप(प)व-ि'(उणा 

२०   २७४)इत्युस्, बाहुलकाद् न 'चक्षिङ: ख्याञ्'२।४।५४॥ इति ख्याबादेशः । २ अश्नुते रश्मिभिर्व्याप्नोति रूपवद्र्व्यम् अक्षि, क्लीबलिङ्गौ । 'अशूई व्याप्तौ '(स्वा.आ.से.), 'अशेर्नित्'(उणा-४३६)इति क्सिः , 'व्रश्च-'८।२।३६॥आदिना षत्वम्, 'षढोः कः सि'८।२।४१॥ इति कत्वम् । यद्वा "अक्ष्णोति अक्षि, इ:"[अम.क्षीर.२।६।९३॥]इति तु स्वामी। ३ ईक्ष्यतेऽनेन ईक्षणम् । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयोः'(भ्वा.आ.से.), करणे ल्युट् । ४ नीयतेऽनेन दृश्यमिति नेत्रम्, पुंक्ली, बलिङ्गः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा.उ.से.), 'दामनीशस्(शस)-' ३।२।१८२॥ इत्यादिना ष्टुन् । ५ नीयते प्राप्यते रूपमनेनेति नयनम् । करणे ल्युट् । ६ दृश्यतेऽनया दृष्टिः । 'दृशिर् 

३०   प्रेक्षणे'(भ्वा.प.अ.), 'क्तिन्नपीष्यते '(वा-३।३।९३॥)इति स्त्रियां क्तिन् । ७ अम्बते अम्बकम् । 'अबिङ् शब्दने' (भ्वा.आ.से.) 1 ८ लोच्यतेऽनेनेति लोचनम् । 'लोचू दर्शने' (भ्वा.आ.से.), करणे ल्युटि । विलोचनमपि । ९ दृश्यतेऽ नेनेति दर्शनम् । करणे ल्युट् । १० पश्यति, दृश्यतेऽनया वा दृक्, स्त्रीलिङ्गः । संपदादित्वात् क्विप्, 'क्विन्प्रत्ययो यस्मात् दृष्टः' इति पक्षे 'क्विन्प्रत्ययस्य कुः'८।२।६२॥ इति कुत्वम् । दश नेत्रस्य । शेषश्चात्र-"रूपग्रहो देवदीपः ॥"

                                                                    ___तत्तारा तु कनीनिका ॥५७५॥ 

           १ तस्य नेत्रस्य, तारयति तमः तारा, पुंस्त्री । 'तृ 

४०   प्लवनतरणयो:'(भ्वा.प.से.), णिच्, अजन्तः । के तार काऽपि । यच्छ्रीधरः 

         "तारको दैत्यभित्कर्णधारयोर्दशि तारकम् । 

          ऋक्षे कनीनिकायां च तारकं तारकाऽपि च ॥१॥"

[विश्वलोचनकोशः, कान्तवर्गः, श्री-९३]इति । सर्वनाम्नां पूर्वपरामर्शित्वात् तच्छब्दोऽत्राऽक्षिपरामर्शी नक्षत्रव्यवच्छेदार्थः । २ कनति दीप्यते कनीनिका । 'कन दीप्तौ'(भ्वा.प.से.), 'कनेरीनक:'(हैमोणा-७३), टाप्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३।४४॥ इतीत्वम् । कनेर्बाहुलकादीनन्, गौरादिः, स्वार्थे कनि 'केऽणः' ७।४।१३॥ इति इस्वत्वे वा । ज्योतिरित्यपि । यदमरः-

५०   "ज्योतिर्भद्योतदृष्टिषु'[अमरकोषः३।३।२३०॥] इति । "द्योतते ज्योतिः । भं तारका, द्योतः प्रकाशः, दृष्टिः कनानिकामध्यम्। यन्मनुः-"तारा नेत्रविभागः स्यात् ज्योतिस्तत्पञ्चमांशकम्''["] [अम.क्षीर.३।३।२३०॥]" इति क्षीरस्वामी । द्वे अक्षि 

पुत्तलिकायाः । 'कीकी' इति भाषा ॥५७५॥ 

वामं तु नयनं सौम्यम् 

           १ सोमो देवताऽस्य सौम्यम् । 'सोमाट् ट्यण्' ४।२३०॥, णित्त्वाद् वृद्धिः । एकं वामनेत्रस्य ॥ 

                                                                                   भानवीयं तु दक्षिणम्। 

१. '-केत्यादि' इति२ ॥ २. '-फडा' इति१.२॥ ३. 'शमेः खः'(उणा-१०२)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ४. 'अर्तिपृवपियजितनिधनितपिभ्यो नित्' (उणा-२७४)इत्युणादिगणसूत्रम्, तत्र चक्षिोऽभावः, 'चक्षेः शिच्च'(उणा-२७६)इति पृथगेवोणादिसूत्रसत्त्वात, तेन च उस: शित्त्वादार्धधातुके ख्याञ्बाधः, अत एवाग्रे वक्ष्यमाण:-"बाहुलकात् न 'चक्षिङः ख्याज्' इति ख्याजादेशः" इति ग्रन्थो व्यर्थः ॥ ५. 'क्लीबः' इति ३॥ ६. डकारानुबन्धोऽ नावश्यकः ॥ ७. अम.क्षीरस्वामिटीकायाम्-"अक्षणोत्यक्षि" इत्येव दृश्यते, २।६।९३॥, पृ.१५४॥ ८. ङकारानुबन्धोऽनावश्यकः ॥ ९. 'शब्दे' इति॥ १०. 'दीव-' इति ॥ ११. 'तारिका-' इति३॥ १२. 'ज्योतते' इति अम.क्षीरस्वामिटीकायाम, ३।३।२३०॥, पृ.३२८॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-३, नानार्थवर्गः, शो-३८४, पृ.३२५ ॥, तत्र 'यन्मनुः' इत्यस्य स्थाने 'यदजयः' इति दृश्यते ॥

          १ भानोरिदं भानवीयम् । 'वृद्धाच्छ:'४।२।११४॥, छस्य ईयादेशः, 'ओर्गुणः'६।४।१४६॥ । एकं दक्षिणनेत्रस्य । 

असौम्येऽक्षिण्यनक्षि स्यात् 

          १ सोमदेवताकत्वेन लक्षणया सौम्यमविकृतम्, न सौम्यम् असौम्यम् , सविकारमित्यर्थः, तत्र । न अक्षि अनक्षि, नत्र विरोधे, अनर्थवत् । अनक्षिणी, अनक्षीणि इत्यादि क्लीबे । एकं सविकारनेत्रस्य ॥ 

                                                                          ईक्षणं तु निशांमनम् ॥५७६॥ निभालनं निशमनं निध्यानमवलोकनम् । 

१०   दर्शनं द्योतनं निवर्णनम् 

           १ ईक्ष्यत ईक्षणम् । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयो:'(भ्वा. आ.से.), करणे ल्युट् । २ निशाम्यते निशामनम् । 'शमिण आलोचने'(चु.आ.से.), चुरादिः, भावे ल्युट् ॥५७६॥ ३ निभाल्यते निभालनम् । 'भल विलोकने ( ), ल्युट् । ४ निशाम्यते निशमनम् । 'शमोऽदर्शने'(भ्वा.प.से.)इति मित्त्वम्, 'मितां इस्व:'६।४।९२॥ । ५ निध्यायते निध्यानम्। निपूर्वो ‘ध्यै चिन्तायाम्'(भ्वा.प.से.), ल्युटि 'आदेच उप देशे- '६।१।४५॥ इत्यात्वम् । ६ अवलोक्यत अवलोकनम् । 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.) । ७ दृश्यते दर्शनम् । ८ द्योत्यतें 

२०   द्योतनम् । ९ निर्वर्ण्यते निर्वर्णनम् । 'वर्ण वर्णक्रिया विस्तारगुणवचनेषु'(चु.उ.से.), सर्वत्र ल्युट् । नव विलो कनस्य । 'जोइवू' इति भाषा ॥ 

                                                                         अथाऽर्धवीक्षणम् ॥५७७॥ अपाङ्गदर्शनं काँक्षः कटाक्षोऽक्षिविकूणितम् । 

           १ अर्धं वीक्षणमस्य अर्धवीक्षणम् ॥५७७॥ २ अपाङ्गेन दर्शनम् अपाङ्गदर्शनम् । ३ ईषद् विकूणितत्वादक्ष्यत्र काक्षः । 'का पथ्यक्षयोः'६।३।१०४॥ इति कोः कादेशः, 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णो:-'५।४।११३॥इति षच्समासान्तः । ४ कटमसदृशमक्ष्यत्र कटाक्षः । 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णो:-'५।४। ११३॥ इति षच् । कटस्य कपोलस्याऽक्षि कटाक्ष इति वा। 

३०   ५ अक्ष्णो विकूणितम् अक्षिविकूणितम् । पञ्च कटाक्षस्य ॥ 

स्यादुन्मीलनमुन्मेषः 

           १ उन्मील्यत उन्मीलनम् । 'मील मीलने '(भ्वा. प.से.), भावे ल्युट् । २ उन्मेषणम् उन्मेषः । 'मिष स्पर्धा याम्'(तु.प.से.), तुदादिः, भावे घञ् । द्वे नेत्रोद्घाटनस्य ॥ 

                                                                        निमेषस्तु निमीलनम् ॥५७८॥ 

           १ निमेषणं निमेषः । 'मिष स्पर्द्धायाम्'(तु.प.से.), तुदादिः, भावे घञ् । २ निमील्यते निमीलनम् । 'मील निमीलने'(भ्वा.प.से.), ल्युटि । द्वे नेत्रनिमीलनस्य । 'मीच वउं' इति भाषा ॥५७८॥ 

४०  अक्ष्णोर्बाह्यान्तावपाङ्गी 

           १ अक्ष्णोर्नेत्रयोर्बाह्यान्तावपान्तप्रदेशौ अपकृष्टावङ्गाद् अपाङ्गौ । यद्वाग्भटः- "नेत्रयोर्बाह्यतोऽपाङ्गौ ध्रुवोः पृच्छा न्तयोरध:"[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, शो ३१] इति । एकं नेत्रप्रान्तस्य ॥ 

                                                                                       भ्रूधै रोमपद्धतिः । 

           १ नेत्रयोरूचे उपरि रोमपद्धतिः रोमराजिः । भ्राम्यत (भ्रम्यति) भ्रूः, स्त्रीलिङ्गः । 'भ्रमु चलने '(भ्वा.प.से.), 'भ्रमेहू:'(उणा-२२६)इति डू: ॥ 

                                          सकोपभ्रूविकारे स्यात् भ्रभ्रुभूभृपरा कुटिः ॥५७९॥ 

५०        १-४ भ्रादिभ्यः चतुर्थ्यः परा कुटिः । भ्रवः कुटनं कुटिलीकरणं भ्रकुटिः । एवं भ्रुकुटिः, भ्रूकुटिः, भृकुटिः। 'अच् भ्र(भ्र)कुंशा(सा)दीनाम् (वा-६।३।६१॥)इति पक्षे अकारान्तत्वम् । 'इको हुस्वोऽङ्यो गालवस्य'६।३।६१ ॥ इति वा हुस्वत्वम् । चत्वारोऽपि स्त्रीलिङ्गः । भृकुटिरिति गौड मताश्रयणेन । यद्गौड:-"अथ भ्रकुटिर्भुकुटियूंकुटिभृकुटि: स्त्रियः"[ ]इति । चत्वारि सकोपभ्रूविकारस्य । 'त्रिवली' इति भाषा ॥५७९॥ 

१. णकारानुबन्धो हैममते ॥ २. क्षीरतरङ्गिण्यादौ विलोकनार्थको भलधातुर्न दृश्यते ॥ ३. '-लोकते' इतिर ॥ ४. 'द्योतते' इति३॥ ५. '-' इति४॥ ६. 'मीलने' इति१, 'मील श्मील निमेषणे' इति स्वामी, 'मील स्मील मील निमेषणे' इति मैत्रेयः, 'मील श्मील स्मील मील निमेषणे' इति सायणः ॥ ७. १.३नास्ति ॥ ८. 'मीलने' इति१, पूर्वत्र टिप्पणी द्रष्टव्या ॥ ९. '-वओ' इति१, '-वउ' इति४, '-चवो' इति ३॥ १०. 'चले' इति १, 'लोचने' इति ३॥ ११. 'भ्रमेश्च डूः' इत्युणादिगणे ॥ १२. 'कुटिनी-' इति १॥ १३. 'भ्रकुंसादीनामकारो भवतीति वक्तव्यम्' इति काशिकायां वार्तिकस्वरूपम्; भा-५, ६।३६१॥, पृ.२६० ॥ १४. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१५७९ ॥, पृ.१३१ ॥

कूच कूर्प भ्रुवोर्मध्ये 

           १-२ नासोपरि ध्रुवोर्मध्यं कूर्चम्, कूपं च । कीर्यते कूर्चम्, पुंक्ली. । ['कूर्चचूर्च- '(हैमोणा-११३)इति चे निपा त्यते । कीर्यते कूर्पम्, पुंक्ली. । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृशृपृ(सृ)भ्य ऊर्चान्तस्य'(हैमोणा-२९८)इति पः, ऊर्चा न्तादेशः । द्वे भ्रूमध्यस्य ॥ 

                                                                                  पक्ष्म स्यान्नेत्ररोमणि । 

           १ पच्यते विस्तीर्यते पक्ष्म, पुंक्ली. । 'पचि विस्तारे '( ), 'सात्मन्नात्मन्-'(हैमोणा-९१६)इति मनि 

१०   निपात्यते । नेत्रस्य रोम नेत्ररोम, तत्र । 'पापणि' इति भाषा, तस्य नाम्नी द्वे ॥                                              

                                        गन्धज्ञा नासिका नासा घ्राणं घोणा विकूणिका ॥५८०॥ नक्रं नर्कुटकं शिङिनी 

           १ गन्धं जानातीति गन्धज्ञा । 'इगुपधज्ञा- '३।१। १३५॥ इति कः । २ नस्यते कुटिलीक्रियते नासिका । नासत इति वा । 'णस कौटिल्ये '(भ्वा.आ.से.), ‘णासृङ् शब्दे' (भ्वा.आ.से.) अतो वा, ण्वुल, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्-७।३। ४४॥ इतीत्वम् । यद्वा नासाशब्दात् संज्ञायां कनि, 'केऽणः'

२०   ७।४।१३॥ इति हुस्वत्वे, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वे नासिका । ३ नासते शब्दायते नासा । ‘णासृ शब्दे' (भ्वा.आ.से.), पचाद्यच् । ४ जिघ्रत्यनेन घ्राणम्, क्लीबे । 'घ्रा गन्धोपादाने'(भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट् । ५ घुणति भ्रमति गन्धार्थं घोणा । 'घुण भ्रमणे'(भ्वा.प.से.), अच् । ६ विकूणयते विकूणिका । 'कूणङ् सङ्कोचने '(चु.उ.से.), ण्वुल् ॥५८०॥ ७ न क्रामति वायुरस्मिन् नक्रम् । 'क्रमु पाद विक्षेपे'(भ्वा.प.से.), 'नबः क्रमिगमि-'(हैमोणा-४)इति डः। "डोऽन्यत्रापि दृश्यते'( )इति ड:"[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३१०]इति माधवः । 'नभ्राण्नपात्-'६।३।७५॥इत्यादिना नप्रकृत्या, क्लीबलिङ्गोऽयम् । वाचस्पतिस्तु-"नक्रो नासा 

३०   विकूणिका"[]इति पुंस्याह । ८ नृत्यति पवनोऽत्र नर्कुटम्। 'नर्कुट-कुक्कुट-'(हैमोणा-१५५)इत्युटे निपात्यते, स्वार्थे कनि नर्कुटकम् । ९ शिवत्यवश्यं शिङिनी । 'शिघि आघ्राणे' (भ्वा.प.से.), आवश्यके णिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । नव नासिकायाः । शेषश्चात्र-"नासा तु गन्धहत्, नसा गन्धवहीं नस्या नासियो गन्धनालिका''[शेषनाममाला ३।१२१॥] ॥ 

                                                                              ओष्ठोऽधरो रदच्छदः । दन्तवस्त्रं च 

           १ उष्यते दह्यते कट्वम्लोष्णाद्याहारेण ओष्ठः । 'उष दाहे'(भ्वा.प.से.), 'उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन्' उणा-१६१), 'पुग-

४०   न्तलघूपधस्य-७।३।८६॥ इति गुणः, ष्टुत्वम् । उपरिवर्त्यधोवर्ती चोष्ठः । "मां विवक्षुरसि किं चलदोष्ठः"[]इति प्रयोगाद् उत्तरोष्ठ अधरोष्ठ इत्यतोऽपि । २ अधरः अप्येवं, धरतीति धरः, न धरः अधरः, न किञ्चिद्धर्तुं शक्नोतीत्यर्थः । ३ रदा दन्ताः छाद्यन्तेऽनेनेति रदच्छदः । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), _ 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः, 'छादेर्धेऽद्युपसर्गस्य-' ६।४।९६ ॥ इति हूस्वत्वम् । ४ दन्तानां छादनसामर्थ्याद् वस्त्र मिव दन्तवस्त्रम् , पुंक्ली. । चत्वारि ओष्ठस्य । शेषश्चात्र "ओष्ठे तु दशनोच्छिष्टो रसालेपी च वाग्दलम्"[शेषनाममाला ३।१२२॥] ॥ 

५०                                     तत्प्रान्तौ सृक्कणी 

           १ तस्यौष्ठस्य प्रान्तौ तत्प्रान्तौ वामदक्षिणावन्तौ सृक्कणी । 'ओष्ठस्य' इति जातावेकवचनम् । सृजतो लाला मिति सृक्कणी । 'सृज विसर्गे'(तु.प.से.), बाहुलकात् 'श्वन्नु क्षन्-'(उणा-१५७)इत्यादिना निपातितः । "सृक्कणी क्लीबे" ["]इति सुभूतिः । “प्रान्तावोष्ठस्य सृक्कणी'["]इति क्लीब काण्डेऽमरदत्तश्च । “ महासृक्कापशोभितो नृसिंहनखाग्रवत्" [ ]इति लताशेषात् कद्वयम् । "स्मितस्य संभावय सृक्वणा 

१. '-ध्ये' इति१॥ २. 'पचि व्यक्तीकरणे' इति, 'पचि विस्तारवचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. 'भांपणि' इति३ ॥ ४. 'जानाति' इति१.२ ।। ५. '-धेति' इति१॥ ६. "डकारानुबन्धोऽनावश्यकः ॥ ७. 'सङ्कोचे' इति१.२॥ ८. 'क्लीब' इत्येव३॥ ९. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१५८१ ॥, पृ.१३१ ॥ १०. '-कुर्कुट-' इति२.३॥ ११. '-वाहा' इति४॥ १२. २प्रतौ नास्ति, 'नासिक्यं' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३४८, पृ.४३३ ॥, तत्र 'किञ्चिच्च-' इति दृश्यते ॥ १४. 'धरति' इति३ ॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४९, पृ.४३६॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३४९, पृ.४३६ ॥, रामाश्रमी २६९११, पृ.३०२ ॥ १७. 'क्लीबे' इति१ ॥ १८. '-श्रेष्मा-' इति३."-विशेषा-' इति४॥

कणान्''[नैषधीयचरितमहाकाव्यम्, सर्ग:-९, थो-१११]इति श्रीहर्षप्रयोगाद् वकारोपेतत्वं च । "सृक्के द्वे चैव विज्ञेये चत्वारिंशच्च वक्रजा''[]इत्यदन्तम्, क्लीबमपि । सृक्कणी ङीषन्तां च । “स सृक्कणी प्रान्तमसृक्प्रदिग्धं प्रलेलिहानो हरिणारिरुच्चैः''[]इति पाणिने: । सृक्कणिरितीदन्तमपि । 'क्लीबे वारिशब्दवत्''[]इत्युक्तेः । "सृक्किशब्दो हुस्वे कारान्तोऽपि क्लीबे"[]इत्यपरे । “सक्थ्यस्थि दधि सृक्कि तथा वारि स्यात्''[]इत्यरुणः । सृक्किणी तृतीयस्वरमध्योऽपि । "सृक्किण्यां सृक्कि सृक्क च''[ ]इति शब्दप्रभेदः । एक 

१०   मोष्ठप्रान्तस्य । 'मुहफाड' इति भाषा ॥ 

                                                                             ___ असिकं त्वधः ॥५८१॥ 

           १ अस्यत असिकम् । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), ‘क्रिय(क्रिय) इकन्'(उणा-२०२)इति बाहुलकादतोऽपीकन् । एकमधराधोभागस्य ॥५८१॥ 

असिकाधस्तु चिबुकम् 

           १ असिकस्याऽधो भागः असिकाधः । चीब्यत आदत्ते मुखसौन्दर्यं चिबुकम् । 'चीवृ आदानसंवर[ण]योः' (भ्वा.उ.से.), मित्र(मृग)य्वादित्वात् कुः, पृषोदरादित्वाद् वर्ण 

विकारः, ततः कन् । चिनोति मुखसौन्दर्यं वा । मित्र(मृग)

२०   स्वादित्वात् कुः, नैरुक्तो वर्णागमः, ततः कन् । “अधस्ताद 

धरोष्ठस्य चिबुः स्यात् चिबुकं तथा"[ ]इति निगमाख्य कोषः । एकमसिकाधोभागस्य ॥ 

                                                                          स्याद् गल्लः सूक्कणः परः । 

           १ गल्यतेऽद्यतेऽनेन गल्लः । 'गल अदने'(भ्वा. प.से.), बाहुलकाद् लः । सृक्कणः परः ओष्ठपर्यन्तादग्रे । एकं सृक्कणः परस्य ॥ 

गल्लात् परः कपोलश्च 

           १ कं सुखं पुलति(पोलति) महत्त्वं नयति कपोलः । 'पुल महत्त्वे'(भ्वा.प.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । केन जलेन, मुखवायुना वा पुल्यते। भावे घञ्। कप्यते प्रसाध्यतेऽ–

३०   दनमनेनेति वा । कपिः सौत्रः, 'कपिकण्डिकल्लिभ्य ओलन्' (उणा-६६) । एकं 'गलवा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                        परो गण्डः कपोलतः ॥५८२॥ 

            १ कपोलतः परे गण्डः । गण्डति वदनैकदेशतां गच्छति गण्डः । 'गडि वदनैकदेशे'(भ्वा.प.से.), अच् । कपोलात् परोऽग्रे यत्, तस्यैकम् । त्रयाणामेषां दर्शनेन ज्ञानं" लोकाद् ज्ञेयम् । “गल्लादयस्त्रयोऽप्यल्पविशेषत्वादेकार्थाः"["] इत्यपरे ॥५८२॥ ततो हनुः 

           १ ततो गण्डात् परो हन्त्याहारं हनुः, पुंस्त्री । 'हन् 

४०   (हन) हिंसागत्यो:'(अ.प.अ.), 'शृस्वृस्निहि-'(उणा-१०)इत्या दिना उः । “यत्र जम्भाख्या दन्ता जायन्ते"["]इति सुभूतिः ॥ 

                                                                  श्मश्रु कूर्चमास्यलोम च मासुरी । 

           १"श्मन् मुखम्"["]इति श्रुतिः । श्मनि मुखे श्रूयत उपलभ्यते श्मश्रु, क्लीबे । 'जत्वा(ञ्चा)दयश्च'(उणा-५४२) निपातनाद् रुः । श्मन् मुखं श्रयतीति वा । श्मनि मुखैकदेशे शेत इति वा । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'श्मनः शीङो डित्'(हैमोणा-१०)इति रुः । २ कीर्यते कूर्चम्, पुंक्ली. । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), कृशसृभ्य ऊर्चान्तस्य'(हैमोणा 

२९८)इति पः । ३ आस्यैकदेशे लोम आस्यलोम । ४ मस्यति 

५०   परिणमते मासुरी । 'मसी परिणामे'(दि.प.से.), बाहुलकादुरचि निपात्यते । चत्वारि श्मश्रुणः । 'मूंछि' इति भाषा। "व्यञ्जनं कोटः"[शेषनाममाला ३।१२२ ॥] शैषिके || दाढिका दंष्ट्रिका 

           १-२ दाढाप्रतिकृतिः दाढिका । दंष्ट्राप्रतिकृतिः दंष्टिका । उभयत्र ‘इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६ ॥ इति कन्, 'केऽणः'७।४।१३ ॥ इति इस्वत्वम्, 'प्रत्ययस्थात्-'७।३।४४॥ इतीत्वम् । द्राढिकाऽपि । द्वे 'दाढी' इति ख्यातायाः ॥ 

दाढा दंष्टा जम्भः 

१. 'हर्ष-' इति ३॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, पृ.४३६, टिप्पणी-१७१६ ॥ ३. '-न्ताच्च' इति १॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४९, पृ.४३६॥ ५. '-निः' इति३॥ ६. '-णां' इति ३॥ ७. 'चीयते' इति३॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३४८, पृ.४३४॥ ९. 'परः' इति१॥ १०. 'कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्यः कोलच्' इत्युणादिगणे ॥ ११. 'ज्ञातं' इति२॥ १२. द्र. स्वोपज्ञटीका ३५८२॥, पृ.१३१॥, १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३५७, पृ.४४५ ।। १४. १.२.४नास्ति ॥

           १ द्यति खण्डयति दाढा । 'दोऽवखण्डने'(दि. प.अ.), बाहुलकाद् ढः, 'आदेच:-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वम् । २ दशत्यनया दंष्ट्रा । 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), 'दाम्नीशस् (शस)-'३।२।१८२॥ इत्यादिना ष्ट्रन् । अत्र षित्त्वाद् ङीष् प्राप्तः "अनित्यः षितां ङीष्"( )इति ज्ञापकान भवति, तेनाऽजादिषु कैश्चिद् दंष्ट्राशब्दः पठ्यते, स न पठनीय इति भावः । ३ जायते जम्भः । 'जनी प्रादुर्भावे'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकाद् ‘दृदलिभ्याम्-'(उणा-४३१)इति भन् । त्रीणि 'दाढे' इति ख्यातायाः ॥ 

१०                                                                                  द्विजा रदाः ॥५८३॥ रंदना दशना दन्ता दंशंखादनमल्लकाः। 

           १ द्विर्जायन्ते द्विजाः । अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१॥ इति डः। २ (रदन्ति विलखन्ति(विलिखन्ति) रदाः)॥५८३॥ ३ रद्यते विलिख्यतेऽमीभिरिति रदनाः । 'रद विलेखने'(भ्वा. प.से.), करणे ल्युट् । ४ दश्यतेऽमीभिः दशनाः । 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), ल्युट्, '-मिहपतदश-'३।२।१८२ ॥ इति न्लोपिनो निर्देशादक्ङित्यपि न्लोपः । " 'दंश दशने'(भ्वा. प.अ.)इति निर्देशादेव न्लोपः"[ ]इति मिश्राः । ५ दाम्यन्ति 

कठोरद्रव्यं शमयन्ति दन्ताः । 'दमु उपशमे'(दि.प.से.),

२०   अतोऽन्तर्भावितण्यर्थाद् 'हसिमृग्रिण्वाऽमिदमि-'(उणा-३६६)इति तन् । ६ दृश्यतेऽमीभिः दंशाः । करणे घञ् । ७ खादन्त्येभिः खादनाः । 'खादृ भक्षणे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । ८ मल्लन्ते धारयन्ति दाढ्य मल्लाः । 'मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), अच्, स्वार्थे कनि मल्लकाः । सामान्यतोऽष्टौ दन्तस्य । शेषश्चात्र "दन्ते मुखखरः खरुः दालुः"[शेषनाममाला ३।१२२-१२३॥] ॥ 

                                           राजदन्तौ तु मध्यस्थावुपरिश्रेणिकौ क्वचित् ॥५८४॥ 

           १ दन्तानां राजानौ राजदन्तौ । 'राजदन्तादिषु परम्' २।२।३१॥ । दन्तपतेरुपर्यधश्च द्वौ द्वौ मध्यभूतौ । क्वचिदिति मतान्तरे दन्तपङ्क्तरुपरि, न त्वधस्तात् श्रेणिः पतिर्ययोरुपरि 

३०   श्रेणिकौ, उपरितनदन्तपङ्क्तेमध्यदन्तद्वयनामश्रेणिकावित्यर्थः । वैजयन्ती तु-"मध्यदन्ता राजदन्ता दंष्ट्रा तत्पार्श्वयोर्द्वयोः"[वैज __ यन्तीकोषः ४।४।८९॥] इति चतुरो राजदन्तानाह ॥५८४॥ 

रसज्ञा रसना जिह्वा लोला 

          १ रसान् मधुरादीन् जानाति रसज्ञा । 'इगुपध-' ३।१।१३५॥ इति कः । २ रस[य]त्यास्वादयति रसना, स्त्री क्लीबलिङ्गः । 'रस [आ]स्वादे'(चु.उ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः । यद्वा रसेः सौत्राद् 'रसिरुचिरुवृप्रो(-वृञो) युच्' (चान्द्रोणा-२६७॥)इति रसनम् । "रसनं स्वदने ध्वनौ, जिह्वायां तु न पुंसि स्यात्"[मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, भो 

१२] इति मेदिनिः । अत एव "पित्तेन दूने रसने सिताऽपि"

४० __ [नैषधीयचरितमहाकाव्यम्, सर्गः-३, शो-९४]इति श्रीहर्षः। 

"तालव्या अपि दन्त्याश्च"[] इत्यादौ "जिह्वायां रशना तथा" []इत्युक्तेरियं तालव्यदन्त्यमध्या । "रसनं तु ध्वनौ स्वादे रसज्ञारास्नयोः स्त्रियाम्''[ ]इति रभसः । ३ लिहन्ति रसान नयों जिह्वा । 'लिहे: पूर्वजिह्वाग्रीवा'(")इति वन्प्रत्ययः, आदेर्जत्वं निपातनात्, जहातेर्वप्रत्यये द्वित्वेत्वाकारलोपेषु वा जिह्वा । ४ लोलति लोला । 'लुले-'( ), अच् । चत्वारि जिह्वायाः । शेषश्चात्र-"जिह्वा तु रसिका रस्ना च रसमातृका रसा काकुर्ललना च"[शेषनाममाला३।१२३॥] ॥ 

                                                                                   तालु तु काकुदम् । 

५०        १ तलति प्रतिष्ठां प्राप्नोति तालु, क्लीबे । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.उ.से.), बाहुलकादुएँ । तरत्याहारोऽत्रेति वा तालु । 'त्रो रश्च लः'(उणा-५)इति तरतरुण रेफस्य च ल इति । ताड्यते जिह्वया वा । 'तड आघाते'(चु.उ.से.), चुरादिः, मित्र(मृग)वादित्वात् कुः, डलयोरेकत्वस्मरणात् । २ काकु र्जिह्वा, साऽस्मिन् नुद्यते काकुदम् । 'नुद(णुद) प्रेरणे'(तु. प.(उ.)अ.), 'घबर्थे कविधानम्'(वा-३।३।३८॥)इति कः, पृषोदरादित्वानो लोपः, पररूपत्वं च । यद्वा ककते जिह्वा अत्रेति । 'कक लौल्ये'(भ्वा.आ.से.), 'ककेर्णिद्वा'(हैमोणा २४३)इत्युदः । ककुदं निश्चेष्टम्, ककुदं शिरस्तत्र भवमित्यणि 

६०   काकुदं वा । द्वे तालुनः । "वक्त्रदलम्"[शेषनाममाला ३१२३] शैषिकम् ॥ 

१. 'षित्त्वात्' इति ३॥ २. 'जायन्ते' इति २॥ ३. 'दाड' इति१॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४नास्ति ॥ ५. 'विलिख्यते रदनाः' इति ३॥ ६. '-खुरः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ७. 'दन्तानौ' इति३॥ ८. 'स्त्रीक्ली' इत्येव ३॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३४९, पृ.४३६॥, रामाश्रमी २।६।९१ ॥, पृ.३०२ ॥ १०. 'अनया रसान्' इति ४॥ ११. 'शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवाः'(उणा-१५२)इत्युणादिगणे ॥ १२. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'श्चैत्य( श्वैत्य)क्रीडनयोः' इति दृश्यते, "भूसूत्रे सुधाकर:-"लुल विलोडने' इति लान्तोऽपि दृश्यते" इति माधवीयधातुवृत्तौ, भ्वादिः, धातुसं-२११, पृ.१११॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः २६९१॥ १४. '-दण्' इति ३ ॥ १५. 'जिह्वाया' इति२॥ १६. '-रैक्य-' इति४॥ १७. '-त्यण्' इति ४॥

                                        सुधास्त्रवा घण्टिका च लम्बिका गलशुण्डिका ॥५८५॥ 

           १ सुधाममृतं स्रवति सुधास्त्रवा, दन्त्यमध्या । 'स्नु प्रश्रवणे '(भ्वा.प.अ.), अच् । २ घण्टाप्रतिकृतिः घण्टिका। 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कः, 'केऽणः ७।४।१३॥ इति हुस्वत्वम्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४॥ इतीत्वम् । ३ लम्बते लम्बिका । 'लबिङ् शब्द '(भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । ४ गलस्य शुण्डा इव गलशुण्डिका । चत्वारि गलशुण्ड्याः । ‘घांटी' इति भाषा ॥५८५॥ 

१०   कन्धरा धर्मनिर्गीवा शिरोधिश्च शिरोधरा । 

           १ कं शिरो धारयति कन्धरा। 'धृञ् धारणे'(भ्वा. उ.अ.), णिजन्तः, 'संज्ञायां भृतृवृजिधारि-'३।२।४६॥ इत्या दिना खच्, 'खचि हस्व:'६।४।९४॥ इति हुस्वत्वम्, टाप् । २ धम्यतेऽनया धमनिः, स्त्रीलिङ्गः । 'धम ध्वाने '[सौत्रः], 'अतिसृधृधमिभ्यश्च '(उणा-२५९)इत्यनिः । ३ गिरन्त्यनया गृणाति गिरति गृध्नाति वा ग्रीवा । 'पूर्वजिह्वाग्रीवा-'(उणा १५२)इति वन्प्रत्ययः, अचः पर ईकारः, गुणेडागमाभावे यणा देशे च टापि ग्रीवा । उल्वादिव[-]प्रत्यये पूर्ववत् ग्रीवेति वा । ४ शिरो धीयतेऽस्यां शिरोधिः, स्त्रियाम् । 'डुधाञ् 

२०   धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'कर्मण्यधिकरणे च'३।३।९३॥इति किः, 'आतो लोपः- '६।४।६४॥ । "शिरो धत्ते शिरोधिः [ग्रीवा], बाहुलकात् कर्तरि किः"[मा.धातुवृत्तिः, जुहोत्यादिः, धातुसं १७]इति माधवः । ५ शिरो धारयति शिरोधरा । 'संज्ञायां भृतृ-'३।२।४६॥ इत्यादिना खच्, 'खचि हस्व:'६।४।९४॥, टाप् । पञ्च ग्रीवायाः । 'गाबडि' इति भाषा ॥ 

सा त्रिरेखा कम्बुग्रीवा 

           १ सा ग्रीवा तिसृभी रेखाभिरङ्किता कम्ब्वाकृतिः ग्रीवा कम्बुग्रीवा । "रेखात्रयाङ्कितग्रीवा कम्बुग्रीवेति कथ्यते"[हला युधकोश:२।५१७॥]इति हलायुधः ॥ 

३०                                                                    अवटु(टा कृकांटिकीं ॥५८६॥ 

           १ न वटते (वण्टयति) [न] विभागं याति अवटुः, पुंस्त्रीलिङ्गः । नपूर्वाद् ‘वट(वटि) विभाजने'( ) अतो 'भृम[शी]त-'(उणा-७)इत्यादिना उः । २ घटेश्चौरादिकात् कर्तर्यपि टापि घाटा । घ्नन्त्यस्यां हिंस्रा इति पृषोदरादिर्वा । ३ कृकं कण्ठमटति कृकाटिका । 'अट गतौ'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । त्रीणि ग्रीवापश्चाद्भागस्य । 'मांकडी'' इति भाषा । "शिर:पीठम्'[शेषनाममाला ३।१२४ ॥] शैषिकम् ॥५८६॥ 

कृकस्तु कन्धरामध्यम् 

           १ क्रियतेऽसौ कृकः। 'डुकृञ् करणे'(त्र्या.उ.अ.), 'कृदाधारार्चिकलिभ्यः कन्'(उणा-३२०), बाहुलकात् कलोप-

४०   गुणयोरभावः । ग्रीवामध्यस्यैकम् । 'मालि' इति भाषा ॥ 

           १ कृकस्य 'नालि' इति प्रसिद्धस्य ग्रीवामध्यस्य पार्टी निकटौ वीतनौ, उच्येत इत्यन्वयः । वेति गच्छत्य नयोरपात इति वीतनौ । 'वी गत्यादौ'(अ.प.अ.), 'वीपति भ्यां तनन्'(उणा-४३०)इति तनन्, बाहुलकादगुणत्वं च । पार्श्वशब्दो निकटार्थः क्लीबे, ततः क्लीबलिङ्गप्रथमाद्वि वचनं समीचीनम्, पुंलिङ्गप्रथमाद्विवचनं तु लेखकदोषाद् ज्ञेयम् । एकं नालिपार्श्वयोः ॥ 

ग्रीवाधमन्यौ प्राग् नीले 

५०       १ ग्रीवाया धमन्यौ, प्रागित्यव्ययम्, ग्रीवायाः पूर्व भागौ नीले, उच्येत इत्यन्वयः । नीलवर्णत्वान्नीले । एकं ग्रीवायाः पूर्वभागनाड्योः ॥ 

                                                                         पश्चान्मन्ये कलम्बिके ॥५८७॥ 

           १ मन्यतेऽनयोरपान इति मन्ये, स्त्रियाम् । 'मनु (मन) ज्ञाने'(दि.आ.अ.), 'संज्ञायां समजनिषदनिपत-' ३।३।९९॥ इति क्यप् । यद्वाग्भटः 

    "कण्ठनाडीमुभयतः शिरो(सिरा) हनुसमाश्रयाः । 

     चतस्रस्तासु नीले द्वे मन्ये द्वे मर्मणी स्मृते ॥१॥"

१. 'गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. 'कन्' इति३॥ ३. 'रबि लबि अबि शब्दे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'घाती' इति३॥ ५. 'अर्तिसृधृधम्यम्यश्यवितृभ्योऽनि:'(उणा-२५९)इत्युणादिगणे ॥ ६. 'गृह्णाति' इति३॥ ७. 'ग्रथनाति' इति ४॥ ८. 'शेवयह्वजिह्वाग्रीवाऽऽप्वामीवा:'(उणा १५२)इत्युणादिगणे ॥ ९. 'ख्यातायाः' इति १॥ १०. '-ङ्किता' इति हलायुधे ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।८८॥ १२. '-टी' इति १॥ १३. '-\' इति४॥ १४. '-नयोः प्रपात' इति४॥

[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, शो-२६-२७॥] इति । २ के शिरसि लम्बेते कलम्बिके । 'लबिङ् श्रं (स्र)सने' (भ्वा.आ.से.), ण्वुल् । द्वे ग्रीवापश्चाद्भागनाड्योः ॥५८७॥ 

गलो निगरणः कण्ठः 

           १ गीर्यते भक्ताद्यनेन गलः । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः, 'अचि विभाषा'८।२। २१॥ इति लत्वम् । गलति गलो वा । 'गल अदने'(भ्वा.प.से.), अच् । २ निगरत्यनेन निगरणः । 'गृ निगरणे'(तु.प.से.) । 

३ कणति शब्दायते कण्ठः । 'कण शब्दे'(भ्वा.प.से.), दण्डक:,

१०   'कणेष्ठः'(उणा-१०३)इति ठः, बाहुलकात् ठस्येकाभावः । कण्ठः, कण्ठी, कण्ठं च । "समीपगलशब्देषु त्रिषु कण्ठं विदुर्बुधाः''[शाश्वतकोशः, श्रो-४८९]इति शाश्वतः । त्रीणि 

कण्ठस्य ॥ 

                                                                                 काकलकस्तु तन्मणिः । 

            १ कु ईषत् कल: काकलः, स्वार्थे कनि काकलकः। तस्य कण्ठस्य मणिः तन्मणिः । गलमणेरेकम् ॥ 

अंसो भुजशिरः स्कन्धः 

           १ अमति रुजति भारादिना अंसः, पुंक्लीबलिङ्गः। 'अम्(अम) गतिशब्दसंभक्तिषु'(भ्वा.प.से.), 'उद्यमि-'( )

२०   इति सः ('अमेः सन्'(उणा-६९९)इति सन्) । बाहुलकाद् 'वृ[त]वदि-'(उणा-३४२)इति वा सः । २ भुजस्य शिरो भुजशिरः, सकारान्तः, क्लीबलिङ्गः । भुजशिखरमपि । ३ स्कन्द्यते भारेण स्कन्धः । 'स्कन्दिर् गतिशोषणयोः'(भ्वा. प.अ.), 'स्कन्द्यमिभ्यां-'(हैमोणा-२५१) धः, बाहुलकाद् दलोपः । यद्वा कं शिरो दधाति । 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३।२।३॥, पारस्करादित्वात् सुट् । त्रीणि स्कन्धस्य ॥ 

                                                                          जत्रु सन्धिरुरोंऽसगः ॥५८८॥ 

           १ उरोंऽसगो वक्षःस्कन्धगतः सन्धिरन्तरं जत्रु, उच्यत इत्यन्वयः । जायते प्रकाशते बाहुरस्माद् जत्रु । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि.आ.से.), 'जञ्चादयश्च'(उणा-५४२)इति रुः, नकारस्य च 

३०   तकारः, क्लीबेऽयं, तकाररेफसंयोगोपधः । एकं हृत्स्कन्धा न्तरस्य ॥५८८॥ 

भुजो बाहुः प्रवेष्टो दोहा 

           १ भुज्यतेऽनेनेति भुजः, पुंस्त्रीलिङ्गः। 'भुज पालना भ्यव्यवहारयोः'(रु.प.अ.), 'हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति करणे घञ्, 'भुजन्युजौ पाण्युपतापयो:'७।३।३१॥ इति निपातनाद गुणत्वमकुत्वं च । स्त्रियां टापि भुजा । २ वहन्त्यनेने बाहुः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'वहिरहितलिपंशि भ्यश्च'(कातन्त्रोणा-१३॥)इत्युण् । ३ प्रकर्षेण वेष्टयति प्रवेष्टः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'वेष्ट वेष्टने'( ), चुरादिः, अच् । ४ 

४०   दाम्यन्त्यनेनेति दोः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'दमु उपशमे'(दि.प.से.), 'दमेर्डोस्(डोसिः)'(उणा-२२७) । पुंसि शसादौ 'पद्दन्नो मास्- '६।१।६३॥ इत्यादिना दोषन्नादेशः । क्लीबे दोः, दोषी, दोषि इत्यादि । भागुरिमते दोषाऽपि । "दोर्दोषा च भुजो बाहुः पाणिर्हस्तः करस्तथा''[धनञ्जयनाममाला, शो-१०१]इति धनञ्जयनिघण्टुः (-नाममाला)। "बहुदोषो गुरुध्वंसी गोहन्ता जनपीडकः"[विदग्धमुखमण्डनम्, परिच्छेद :-४, शो-२३] इति विदग्धमुखमण्डनम् । "दोषः स्याद् दूषणे पापे दोषा रात्रौ भुजेऽपि च''[विश्वप्रकाशकोशः, षान्तवर्गः, शो-७]इति महेश्वरः । ५ वहन्त्यनया वाहा । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.),

५०   'हलश्च'३।३।१२१॥ इति करणे घञ् । बाहते प्रयतते वा। 'बाहू(बाह) प्रयत्ने'(भ्वा.आ.से.), पचाद्यच् । वाहोऽदन्तोऽपि। "वाहोऽश्वजयोः पुमान्''[]इति दामोदरः । “वाहो बाहुरिति स्मृतः'["]इति देशीकोषः । पञ्च भुजस्य ॥ 

                                                                                          अथ भुजकोटरः। दोर्मूलं खण्डिकः कक्षा 

           १ भुजस्य कोटरो भुजकोटरः, पुंक्लीबलिङ्गः । २ दोष्णोर्मूलं दोर्मूलम् । ३ खण्डकमस्याऽस्ति खण्डिकः । 'अत इनिठनौ'५।२।११५ ॥ इति ठन्, 'ठस्येकः ७।३।५०॥ । ४ कष्यते स्पर्शेन हिंस्यते कक्षा, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'कष हिंसायाम्'

६० 

१. 'लम्बते' इति २॥ २. 'लबि अवलंसने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ३. 'पुंक्ली' इत्येव१॥ ४. 'गत्यादिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. 'सुक्' इति १॥ ६. '-नेन' इति १॥ ७. 'पुंक्लीब' इति३॥ ८. वेष्टधातुस्तु भ्वादौ वर्तते ॥ ९. 'पुंक्ली' इति ३॥ १०. 'गुणध्वंसी' इति विदग्धमुखमण्डने ॥ ११. 'प्रजा यतते' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३८, पृ.४२४॥, रामाश्रमी २१६८०॥, पृ.२९६॥ १३. 'देशीये कोषः' इति१, 'देशीय-' इति४॥ १४. 'भुजस्य पञ्च' इति ३॥

(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् ‘वृ[४]वदि-'(उणा-३४२)इति सः, ‘षढोः कः सि'८।२।४१ ॥ इति कत्वम् । "कक्ष्येति यकारो पधाऽपि"[ ]इत्यमरटीका । चत्वारि कक्षायाः ॥ 

                                                                           पार्श्व स्यादेतयोरधः ॥५८९॥ 

           १ एतयो: कक्षयोरधोभागः पशूनां पार्थास्थ्नां समूह: पार्श्वम्, पुंक्लीबलिङ्गः । यदमर:-"पार्श्वमस्त्री"[अमरकोषः २।६।७९ ॥] 'पर्शोर्(पर्धा) णस् वक्तव्यः'(वा-४।२।४३॥)इति णस्, पदत्वाद् गुणो न । एकं 'पसवाडौं' इति ख्यातस्य 

॥५८९॥ 

१०   कफोणिस्तु भुजामध्यं कफणिः कूपरश्च सः । 

           १ केन सुखेन फणति कफोणिः, स्त्रीलिङ्गः । 'फण गतौ'(भ्वा.प.से.), पृषोदरादित्वात् साधुः । कपोणिरिति पवर्गाद्यमध्योऽपि । २ भुजयोर्मध्यं भुजामध्यम् । ३ केन सुखेन फणति कफणिः, स्त्रीलिङ्गः । फण गतौ'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७)इतीन् । “कफोणिः कफणि ईयोः"[]इति शब्दार्णवः । कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥) इति ङीषि कफोणिी कफणी च । ४ कुरति छिन्नो भवति कूर्परः । 'कुर छेदने '(तु.प.से.), बाहुलकात् शीकरवदरन्, पुक् चागमो दीर्घत्वं च । तदभावे कुर्परः पञ्चमस्वरादिरपि । 

२०   चत्वारि 'कुहणी' इति ख्यातायाः । शेषश्चात्र-"कफोणौ रनि पृष्ठकं बाहूपबाहुसन्धिश्च"[शेषनाममाला३।१२४॥ ॥ 

                                 अधस्तस्याऽऽमणिबन्धात् स्यात् प्रकोष्ठः कलाचिका ॥५९०॥ 

           १ तस्य कूर्परस्य आमणिबन्धात्मणिबन्धमवधी कृत्याऽधोऽधस्तात् प्रकोष्ठ इत्यन्वयः । प्रकुष्यते निकृष्यते भुजाभरणमस्मादिति प्रकोष्ठः । 'कुष नि:कोषणे '(त्र्या.प.से.), 'रुषि(उषि)तुषिगार्तिभ्यस्थन् '(उणा-१६१)। २ करमञ्चति आचिनोति वा, पृषोदरादित्वात् कलाचिः, स्वार्थे कनि कला चिका, उपबाहुरयम् । द्वे 'कलाई' इति ख्यातायाः ॥५९०॥ 

प्रगण्डः कूर्परांसान्तः 

३०       १ प्रकर्षेण गण्डत्येकदेशीभवति प्रगण्डः । 'गडि वदनैकदेशे'(भ्वा.प.से.), अच् । कूर्परश्च अंसश्च कूर्परांसौ, तयोरन्तर्मध्यम्, तस्यैकम् । 'कुहणी स्कन्धमध्यम्' इति भाषा॥ 

                                                                                पञ्चशाखः शयः शमः । हस्तः पाणिः करः 

           १ पञ्चाङ्गल्यः शाखा इव शाखा अस्य पञ्चशाखः। २ शेते तिष्ठति सर्वमत्रेति, शेरतेऽस्मिन्नङ्गुलयो वा शयः । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'पुंसि संज्ञायां घः-'३।३।१२१॥ इति घः । ३ शाम्यति शमः । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), अच् । "पाणिः शमः शयो हस्तः"[]इत्यमरमाला । ४ हसत्यनेन 

४०   हस्तः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'हस(हसे) हसने '(भ्वा.प.से.), 'हसिमृग्रिण्-'(उणा-३६६)इत्यादिना तन् । ५ पण्यते व्यव हियतेऽनेनेति पाणिः, पुंसि । 'पण व्यवहारे स्तुतौ च' (भ्वा.आ.से.), बाहुलकाद् ‘अज्यतिभ्यां च'(उणा-५७०) इतीञ् (इतीण), 'अशिपणाय्योरिती आयस्य लुक् चे' (उणा-५७२)इति वा । ६ कुर्वन्त्यनेन, कीर्यते वा करः । 'डुकृञ् करणे'(त्र्या.उ.अ.), 'कृ विक्षेपे (तु.प.से.) वां, 'ऋदोरप्-'३३५७॥ इत्यप् । षड् हस्तस्य । “भुजदल: सलः"[शेषनाममाला ३।१२४ ॥] शैषिके ॥ 

                                                            अस्यादौ मणिबन्धो मणिश्च सः ॥५९१॥ 

५०        १ अस्य पाणेरादौ मूले मणेर्बन्धोऽत्रे मणिबन्धः, पाणिप्रकोष्ठसन्धिः । २ मणति महार्घतां मणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः। "हस्तमूले मणिर्द्वयोः"[ ]इत्युक्तेः । 'मण शब्दे'(भ्वा.प.से.), '-इन्'(उणा-५५७)इति इन् । द्वे पाणिप्रकोष्ठसन्धेः । 'पुहुंची' इति भाषा ॥५९१॥ करभोऽस्मादाकनिष्ठम् 

१. ''क्लीब' इति ३॥ २. 'सिति च'१।४।१६॥ इत्यनेन ॥ ३. '-वाड' इति १॥ ४. 'कफो-' इति१.२.४॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३८, पृ.४२५ ॥, रामाश्रमी २।६।८०॥, पृ.२९७॥, "कफोणिस्तु बहुमध्ये कट्मरः कफणिर्द्वयोः" इति शब्दार्णवः" इति टीकासर्वस्वे, भा-२, २।६।८० ॥, पृ.३४१॥ ६. 'कुर शब्दे', 'क्षुर खुर विलेखने' इति स्वामी, 'कुर शब्दे' 'खुर च्छेदने खण्डने च' इति मैत्रेयः, 'कुर शब्दे', 'खुर च्छेदने' इति सायणः ७. 'कू-' इति१.४॥ ८. 'त्योऽ-' इति१॥ ९. 'निष्कर्षे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-३३९, पृ.४२६ ॥, रामाश्रमी २६८१॥, पृ.२९७ ॥, रामाश्रम्यां 'शमः' इत्यस्य स्थाने 'समः' इति दृश्यते ॥ ११. '-तीन्' इति ३ 'अशिपणाय्यो रुडायलुकौ च'(उणा-५७२)इत्युणादिगणे ॥ १३. इतोऽग्रे २प्रतौ 'कृ विकरणे' इति दृश्यते ॥ १४. १प्रतौ नास्ति ॥ १५. '-वेति' इति३॥ १६. 'पहुंचा' इति३॥

           १ अस्मान्मणिबन्धादाकनिष्ठं कनिष्ठां मर्यादीकृत्य करे भातीति करभः । 'भा दीप्तौ'(अ.प.अ.), 'सुपि'३।२।४॥ इति योगविभागात् कः । कीर्यते मुष्टिरनेनेति वा । 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), 'कृशृगर्दिरासिवल्लिभ्योऽभच्'(कातन्त्रोणा३। १४३॥) "मणिबन्धादाकनिष्ठं करस्य करभो बहिः"[अमर कोषः २।६।८१॥] इत्यमरः । एकं करभस्य ॥ 

                                                                                 करशाखाङ्गुली समे। अङ्गुरी च 

           १ करस्य शाखा इव करशाखा । २ अङ्गति ग्रहणाय 

१०   गच्छति अङ्गुलिः । अगिर्गत्यर्थः, 'ऋतन्यञ्जि-'(उणा-४४२)इति उरिः, 'वालमूललध्वङ्गलीनां वा रो ल:(वा-८।२।१८॥)इति लत्वम् । करशाखा च अङ्गुलिश्च करशाखाङ्गुली, प्रथमा द्विवचनम् । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि अङ्गुली च । ३ ['वालमूल-'(वा-८।२।१८॥ इति विकल्प पक्षे रत्वम्] अङ्गुरी । अङ्गुलस्तु प्रकृत्यन्तरं यवमाने । "अङ्गु लस्तु यवो मतः"[]इत्यमरदत्तः । “अङ्गुलो ना यवमानम्" []इति वाचस्पतिः । त्रीण्यङ्गल्याः ॥ 

           अङ्गुलोऽङ्गुष्ठः 

           १ अङ्गु शरीरावयवं लाति अङ्गुलः । 'आतोऽनुप 

२०   सर्गे कः'३।२।३॥ । अङ्गरिति अङ्गुलीशब्दैकदेशानुकरणम् । २ अङ्गौ तिष्ठति अङ्गष्ठः । ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'सुपि स्थः'३।२।४॥ इति कः, 'अम्बाम्बगोभूमि-'८।३।९७ ॥ इत्यादिना षत्वम्, ष्टुत्वम् । द्वे अङ्गुष्ठस्य ॥ .

                                                                           तर्जनी तु प्रदेशनी ॥५९२॥ 

           १ तय॑तेऽनया तर्जनी । 'तर्ज भर्त्सने'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । २ प्रदिश्यतेऽनया प्रदेशनी । 'दिश अति सर्जने'(तु.उ.अ.), करणे ल्युट् । “प्रदेशिनी''[ ]इत्यन्ये । द्वे तर्जन्याः ॥५९२॥ 

ज्येष्ठा तु मध्यमा मध्या 

           १ अतिशयेन वृद्धा ज्येष्ठा । 'अतिशायि(य)ने 

३०   तमबिष्ठनौ'५।३।५५ ॥ इतीष्ठन्, 'वृद्धस्य च'५।३।६२ ॥इति ज्यादेशः । २ मध्ये भवा मध्यमा । 'मध्यान्म: ४।३।८॥ इति मः । ३ मध्यभूतत्वाद् मध्या । त्रीणि मध्यमायाः ॥ 

                                                                                सावित्री स्यादनामिका ।  

           १ सविता देवताऽस्याः सावित्री । 'सास्य देवता' ४।२।२४॥ इत्यण। २ अनया किल ब्रह्मशिरच्छिन्नमतो ब्रह्म वधत्वादस्या नामग्रहणमयोग्यमित्यनामा । 'डाबुभाभ्यामन्य तरस्याम्'४।१।१३॥इति डाप्, ततः कन्, 'केऽणः७।४।१३।।, 'प्रत्ययस्थात-' ७१३१४४॥ इतीत्वम् [अनामिका] । द्वे 

अनामिकायाः । ‘देव पूजणी' इति भाषा ॥ 

४०  कनौनिका तु कनिष्ठा 

           १ कनति दीप्यते कनीनिका । 'कन दीप्तौ '(भ्वा. प.से.), 'कनेरीनक:'(हैमोणा-७३)इतीनकः । २ पूर्वाङ्गल्य पेक्षयाऽल्पेति कनिष्ठा । द्वे कनिष्ठायाः। 'चिटी' इति भाषा॥ 

                                                                         अवहस्तो हस्तपृष्ठतः ॥५९३॥ 

           १ हस्तपृष्ठत इति, हस्तपृष्ठ इत्यर्थः । सप्तम्यर्थेऽत्र तसिल् । अवकृष्टो हस्तः अवहस्तः । एकं हस्तपृष्ठस्य ॥५९३॥ 

कामाङ्कुशो महाराजः करजो नखरो नखः । 

करशूको भुजाकण्टः पुनर्भवपुनर्नवौ ॥५९४॥ 

           १ कामस्याऽङ्कश इव कामाङ्कशः । २ महाराज 

५०   इव शोभनत्वाद् महाराजः ।३ कराज्जातः करजः । 'पञ्चम्याम जातौ-'३।२।१८॥इति डः । यौगिकत्वात् पाणिजः कररुहा दयः । ४ नखं नखत्वं धर्मप्रधानाद् नखपदप्रवृत्तिनिमित्तं राति ददाति प्रतिपादयति नखरः, त्रिलिङ्गः, कवर्गद्वितीयमध्यः । "नखरं त्रिषु"[]इत्यमरमाला । स्त्रियां टापि नखरा । ५ नास्ति खमिन्द्रियं त्वररूपमत्रेति नखः, पुंक्लीबलिङ्गः । "नखोऽस्त्री"[अमरकोषः२ ।६।८३॥] इत्यमरः । 'नभ्राण्न पात्- '६।३।७५ ॥ इत्यादिना नञः प्रकृतिभावः । न खन्यत इति 

१. 'वालमूललध्वलमङ्गुलीनां वा लो रमापद्यते' इति वार्तिकस्वरूपम् ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४०, पृ.४२६ ॥, रामाश्रमी २६८२ ॥, पृ.२९८ ॥ ३. 'अङ्ग' इति १॥ ४. 'प्रदेशिनी' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम्, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ५. 'दै-' इति४॥ ६. 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३४१, पृ.४२७॥, रामाश्रमी २६८३॥, पृ.२९८॥ ८. 'पुंक्ली' इत्येव३ ॥

वा । 'अन्येभ्योऽपीति-'३।२।१०१॥ इति डः । नखति गच्छतीति वा । ‘णख गतौ'(भ्वा.प.से.), अच् । ६ करस्य शूक इव करशूकः । ७ भुजायां कण्ट इव भुजाकण्टः । ८ पुनर्भवति पुनर्भवः । पचाद्यच् । ९ पुनरपि नवः पुन नवः । नव नखस्य ॥५९४॥ 

प्रदेशिन्यादिभिः सार्धमङ्गुष्ठे वितते सति । 

प्रादेशतालगोकर्णवितस्तयो यथाक्रमम् ॥५९५॥ 

           १ प्रपूर्वः 'दिश अतिसर्जने'(तु.उ.अ.), णिनिः, 'उपसर्गस्य घजि-'६।३।१२२॥ इति बाहुलकाद् दीर्घत्वे प्रादे 

१०   शिनी तर्जनी, तया सार्धमङ्गुष्ठे वितते प्रसारिते सति प्रादेशः, उच्यत इत्यन्वयः । प्रदिश्यते कथ्यतेऽनेन प्रादेशः । 'दिश अतिसर्जने'(तु.उ.अ.) प्रपूर्वः, 'हलश्च'३।३।१२१॥ इति संज्ञा याम्, करणे वा घञ्, 'उपसर्गस्य घञि-'६।३।१२२॥ इति दीर्घत्वम् । प्रदेश आदिस्वरादिरपि । “प्रदेशो देशमात्रे च [स्यात्] तर्जन्यङ्गुष्ठसंमिते"[मेदिनीकोशः, शान्तवर्गः, श्रो-२५] इति मेदिनिः । १ मध्यमायुते अङ्गुष्ठे वितते सति ताल: इत्युच्यते । तलति प्रदेशापेक्षया प्रकर्षेण तिष्ठति परिमाणमत्रेति तालः । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.प.से.), घञ् । १ अनामि कया सार्द्धमङ्गष्ठे वितते सति गोकर्णः उच्यते । गो:

२०   कर्णाकृतिः गोकर्णः । गोकर्णप्रमाणत्वाद्वा गोकर्णः। १ कनि ष्ठयां सार्द्धमङ्गुष्ठे वितते सति वितस्तिः उच्यते । वितस्यते प्रदेशाद्यपेक्षयाऽधिकमुत्क्षिप्यते प्रमाणमनेनेति वितस्तिः, पुंस्त्री । "वितस्तिः स्त्री''[]इति त्वमरमाला । सुभूतिरपि स्त्रीत्वमाह। विपूर्वः 'तसु उत्क्षेपे'(दि.प.से.), बाहुलकाद् ‘वसेस्ति:'(उणा ६१९)इति तिः । स एव द्वादशाङ्गुलः । द्वादशाङ्गुलयः प्रमाणमस्य । तद्धितार्थ-'२।१५१॥ इत्यादिना समासे 'द्वि गोर्नित्यं लुक्'(वा-५।२।३७)इति मात्रचो लुकि 'तत्पुरुषस्या ङ्गुलेः संख्याव्ययादेः५।४।८६॥ इत्यच् । यथाक्रममित्युक्त क्रमेणैतानि । चत्वारि मानविशेषनामानि ॥५९५॥ 

३०   प्रसारिताङ्गुलौ पाणौ चपेटः प्रतलस्तलः । 

प्रहस्तस्तालिका तालः 

           १ विसृताङ्गलिपाणौ, चञ्चन् सरन् पिटति संहतो भवति चपेटः, पुंस्त्रीलिङ्गः । पृषोदरादिः । "चप्यते सान्त्व्यते ऽनेनेति वा। 'चप सान्त्वने'(भ्वा.प.से.), 'शकादिभ्योऽटन्' (उणा-५२१), बाहुलकादेत्वम्"[]इति मधुमाधवी । 'चप ताडने'( ), 'चपेरेट:'(हैमोणा-१५८)इत्येटो वा। चपटोऽप्यत्र । "चपट: फाल(स्फार)विपुले चपेटे पर्पटेऽपि च"[मेदिनी कोशः, टान्तवर्गः, -४०] इति मेदिनिः । "चपेटचपटौ तले"[ ] इत्युज्वलदत्तः । २ प्रकर्षेण तलति प्रतिष्ठते पूर्वापेक्षया प्रतलः । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.प.से.), अच् । प्रसृतं 

४०   तलमस्येति वा । ३ तलति तलः । 'तल प्रतिष्ठायाम्' (चु.प.से.), अच् । “मेरुसुमेरुवत् तलप्रतलौ"[ ]इति मिश्राः। ४ प्रसृतो हस्तः प्रहस्तः । ५ ताडयति तालिका । 'तड आघाते'(चु.उ.से.), अस्माण्णिजन्ताद् ण्वुल् । ६ तलति तालः । ज्वलादित्वाण्णः । तल एव वेति । प्रज्ञादित्वादण् । षट् चपेटस्य । 'हस्तताली' इति भाषा ॥ 

                                                                         सिंहतलस्तु तौ युतौ ॥५९६॥ 

           १ तौ प्रसारिताङ्गलीवामदक्षिणौ पाणी, सिंहस्येव तलः सिंहतलः, सिंहो हि मिलिताभ्यां चपेटाभ्यां हन्ति । संहतं लाति, 'आत:-'३।२।३॥इति कः । 'संहतलः' इत्येके । एकं 

५०   मिलितद्विहस्तचपेटस्य । 'बिहुँ हाथनीं भेली चपेट' इति भाषा ॥५९६॥ संपिण्डितालिः पाणिर्मुष्टिर्मुस्तुर्मुचुट्यपि । 

संग्राहश्च 

             १ मुष्णाति मुष्टिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'मुष स्तेये' (व्या.प.से.), क्तिन् । २ मुस्यति खण्डयति मुस्तुः, पुंस्त्री लिङ्गः। यद्वैजयन्ती-"अक्लीबे मुष्टिमुस्तू द्वौ संग्राहो मुचुटिः स्त्रियाम्"[वैजयन्तीकोष:४।४।७९ ॥] इति । 'मुस खण्डने' (दि.प.से.), बाहुलकात् तुन् । ३ मुहुः छुटर्ति मुचुटिः । 'चुट छेदने'(तु.प.से.), पृषोदरादिः । ङीषि मुचुटी । मुच्यत 

६०   इति वा, बाहुलकात् किदुटिः। ४ संगृह्यते संग्राहः । ‘ग्रह उपादाने'(त्र्या.उ.से.), समिपूर्वः, 'समि मुष्टौ'३।३।३६॥ इति घञ् । चत्वारि मुष्टेः ॥ 

१. '-तीति' इति ४॥ २. '-त्वे' इति २॥ ३. '-ष्ठाया' इति१.३॥ ४. 'पुंक्ली.' इति २ ॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६८४ ॥, पृ.३४४॥ ६. 'उपक्षये' इति स्वामिसायणौ, 'प्रक्षेपे' इति मैत्रेयः ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४२, पृ.४२८ ॥ ८. 'बिंदु' इति२॥ ९. '-नी' इति४॥ १०. 'चुटति' इति२॥ ११. 'चुट' इति२॥

अर्धमुष्टिस्तु खटकः 

           १ मुष्टेरर्धमर्धमुष्टिः, खटति खटकः, कवर्गद्विती यादिः । 'खट काङ्क्षायाम् '(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पि संज्ञयो:'(उणा-१९०)इति क्वुन् । एकमर्धमुष्टेः । 'टाकर' इति भाषा ॥ 

                                                                                  कुब्जितः पुनः ॥५९७॥ पाणिः प्रसृतः प्रसृतिः 

           १ कुब्जितः कुञ्चितालिः ॥५९७॥ पाणिः, प्रस्रियते स्म प्रसृतः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'निष्ठा'३।२।१०२॥ इति 

१०   क्तः । २ प्रस्रियते प्रसृतिः । 'स्त्रियां क्तिन्'३।३।९४॥ । द्वे प्रसृतेः । 'पसली' इति भाषा ॥ 

                                                                                     तौ युतौ पुनरञ्जलिः ।   

           १ तौ प्रसृतौ वामदक्षिणौ युतौ पार्श्वशिष्टौ । अन क्त्यनेन अञ्जलिः, पुंसि । 'अञ्जू [व्यक्ति]म्रक्षणादौ '(रु. प.वे.), 'ऋतन्यञ्जि- '(उणा-४४२)इत्यादिनाऽलिन् । “अस्यते जलमनेन''[ ]इति नैरुक्तः । नाट्ये तु "पताकाभ्यां तु हस्ताभ्यां संश्रेषादञ्जलिः स्मृतः"[नाट्यशास्त्रम्, अध्यायः-९, श्रो-१२१] इति । एकं 'धोवा' इति ख्यातस्य । प्रसृतह 

स्तद्वयपुटार्थोऽप्ययम्, यथा-"इति चापि विधाय दीयतां 

२०   सलिलस्याञ्जलिरेक एव नौ''[]इति । 'अरध बधावा' इति भाषा । प्रमाणार्थं मुकुलितहस्तयुगेऽपि । यथा-“शतमुखमुप तस्थे प्राञ्जलिः पुष्पधन्वा"[]इति । तदा हस्तयोजनमिति भाषा । यन्महेश्वर:-"अञ्जलिं(अञ्जली) कुडवे विन्द्यादञ्जलिः करसंपुटे''[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, शो-१३६] । कुडवः प्रसृतिः, करसंपुटः प्रसृतपाणिद्वयपुटः, प्रमाणार्थं मुकुलितं हस्तयुगं वा ॥ 

प्रसृते तु द्रवाधारे गण्डूषश्शुलुकश्शुलुः ॥५९८॥ 

           १ गण्डयति(गडयति) गण्डूषः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'गड सेचने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकादूषन् । २ चुलुम्पतीतिचुलुकः, पुंस्त्रीलिङ्गः । हर्षस्तु-"आस्यपूरणी चुलुका"[ ]

३०   इति स्त्रियामाह । चुलुम्पः सौत्रः, 'कञ्चक-'(हैमोणा-५७) इत्यादिना उकनि निपात्यते । ३ चुलति चुलुः, पुंसि । 'भृम[शी] तृ-'(उणा-७) इति बाहुलकादुः । कनि चुलु कोऽपि । कीदृशे प्रसृते ?, द्रवाधारे जलाधारभूते । त्रीणि गण्डूषस्य । 'चुलू' इति भाषा ॥५९८॥ 

हस्तः प्रमाणिको मध्ये मध्यमाङ्गुलिकूर्परम् । 

           १ मध्यमाङ्गुलिश्च कूपरश्च मध्यमाङ्गुलिकूर्परौ, तयो मध्ये इति" ध्यमाङ्गुलिकूर्परम् । 'पारे मध्ये षष्ठ्या वा'२।१। १८॥ इति समासोऽव्ययीभावः । प्रमाणमस्त्यस्य प्रमाणिकः। 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इति ठन्, 'ठस्येक:'७।३।५०॥ । 

४०   मध्यमाङ्गलिकूर्परयोर्मध्ये चतुर्विंशत्यङ्गलप्रमाणवान् हस्त इत्यर्थः । किष्कुरित्यपि । “किष्कुर्वितस्तौ हस्ते च''[विश्व लोचनकोशः, कान्तवर्गः, शो-१०]इति श्रीधरः । 'हस्तश्चतु विंशत्यङ्गुलः"[ ]इति तट्टीका ॥ 

बद्धमुष्टिरसौ रलिः 

           १ असौ हस्तो बद्धमुष्टिः सन् बद्धो मुष्टिर्यत्र स तादृक्, बद्धया मुष्ट्योपलक्षित इत्यर्थः । 'ऋतनि-'(उणा ४४२)इत्यादिना द्वादशधातुभ्यो द्वादशप्रत्ययाः क्रियन्ते, तत्र । अर्तेः कत्निप्रत्ययः, ककार कित्कार्यार्थः, धातोर्यणादेशः रलिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । एकं 'मुंडहथे' इति ख्यातस्य ॥ 

५०                                                                     अरनिनिष्कनिष्ठिकः ॥५९९॥ 

           १ निर्गतः कनिष्ठाया निष्कनिष्ठकः । रत्निसदृशः अरनिः । नत्र सादृश्ये, ऋते: सौत्रात् 'पार्यादयः' (चान्द्रोणा-१८०॥ इति निः । पुंस्त्रीलिङ्गोऽयम् । ‘अतिः' [ ]इति सुभूतिः । एकं कनिष्ठारहित 'मुंडहथे' इति ख्यातस्य ॥५९९॥ व्यामव्यायामन्यग्रोधास्तिर्यग्बाहू प्रसारितौ । 

           १ व्यामीयतेऽनेन व्यामः । 'व्यापूर्वो 'माङ् माने'

१. 'आका-' इति३, 'काक्षे' इति स्वामी ॥ २. द्र. अम.क्षीर.२।६।८५ ॥, पृ.१५२॥ स्वोपज्ञटीका ३१५९८॥, पृ.१३५ ॥ ३. द्र. अनेकार्थ 

५७॥ ४. 'अरथ वधावा' इति ॥ ५. 'चलः' इति मद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम, स्वोपज्ञटीकाऽपि 

'गडि' इति१.२.४॥ ८. 'गडेश्व'(उणा-५१८)इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ९. 'चुलुपः' इति३॥ १०. '-निति' इति३॥ ११. 'चलू' इति१॥ १२. 'प्रामा-' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम् ॥ १३. २प्रतौ नास्ति ॥ १४. '-प्रमाणान्' इति३॥ १५. 'मूड' इति१, '-हाथ' इति ३॥ १६. '-हाथ' इति ३॥

(दि.आ.अ.), मूलविभुजादित्वात् कः । २ विशिष्ट आया मोऽत्रेति व्यायामः । ३ न्यग् रुणद्धि न्यग्रोधः । रुधेः पचाद्यच् । त्रीणि वामाख्यमानस्य ॥ [शेषश्चात्र-"अथ व्यामे वियामः स्याद् बाहुचापस्तनूतलः" [शेषनाममाला३।१२५ ॥] ॥                         

                                              ऊर्वीकृतभुजापाणिनरमानं तु पौरुषम् ॥६००॥ 

           १ भुजा च पाणी च भुजापाणी, ऊर्वीकृतौ विस्तृतौ भुजापाणी यत्र तदूर्वीकृतभुजापाणिः, नरो मानं यस्य तन्नर मानम्, ऊर्वीकृतभुजापाणि च नरमानं च ऊर्वीकृतभुजा पाणिनरमानम् । पुरुषः प्रमाणमस्य पौरुषम् । 'पुरुषहस्ति 

१०   भ्यामण च'५।२।३८ ॥ इत्यण् । त्रिलिङ्गोऽयम्, यथा पौरुषं 

जलम्, पौरुषी यष्टिः, पौरुषः सेतुः। "पुरुषोर्ध्वमानं पौरुषम्" []इत्येके । द्वादशाङ्गलं तु पौरुषं छायामानम् । एकं पुरुषप्रमाणमानस्य ॥६००॥ 

दनद्वयसमात्रास्तु जान्वादेस्तत्तदुन्मिते । 

           १ जान्वादेः परतो दनादयः प्रत्ययास्तत्तदुन्मिते वर्तन्ते, तेन तेन जान्वादिना उन्मितं तत्तदुन्मितम्, तत्र । तथा(यथा) जानुः प्रमाणमस्य जानुदघ्नम्, जानुद्वयसम्, जानुमात्रम् । 'प्रमाणे द्वयसज्दघ्नमात्र:'५ ।२ ॥३७॥ । एवं पुरुषदघ्न मित्यादि । स्त्रियां जानुदनी, जानुद्वयसी, जानुमात्रीत्यादि । 

२०   रीढकः पृष्ठवंशः स्यात् 

           १ रिह्यतेऽसौ रीढः, रिहिः सौत्रोऽरिर(अवि)कत्थ नादौ, निष्ठा, के रीढकः । २ पृष्ठस्य वंशः पृष्ठवंशः । द्वे पृष्ठवंशस्य । यद्वाग्भट:-"पृष्ठवंशौ (-वंशं) ह्युभयतो यौ सन्धीकटिपार्श्वयोः"[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, शो-१९]इति । ' पूंठिनी वाहली ' इति भाषा |

                                                                            पृष्ठं तु चरमं तनोः ॥६०१॥ 

           १ तनोर्देहस्य चरमं पश्चाद्भागः पृष्ठम् । पृष्यते सिच्यते केशजलेनेति पृष्ठम् । 'पृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), '[तिथ] पृष्ठगूथयूथप्रोथा:'(उणा-१६९)इति थक् । पश्चान्मात्रेऽ 

३०   प्ययमुपचारात् । यन्महेश्वर:-"पृष्ठं चरममात्रे(-गात्रे) स्याद् 

देहस्याऽवयवान्तरे''[विश्वप्रकाशकोशः, ठान्तवर्गः, श्रो-४] इति । एकं पृष्ठस्य । पूठि' इति भाषा ॥६०१॥ 

पूर्वभाग उपस्थोऽङ्कः क्रोड उत्सङ्ग इत्यपि । 

           १ शरीरस्य पूर्वभागः, उपतिष्ठन्तेऽत्र उपस्थः । २ अक्यते लक्ष्यते अङ्कः । 'अकि लक्षणे'(भ्वा.आ.से.), हलश्च' १३३ ॥ इति घञ् । अञ्च्यत इति वा । 'अञ्च गतिपूजनयोः' (भ्वा.प.से.), 'हलश्च'१।३।३॥ इति घञ्, 'चजोः कु:-' ७।३।५२॥ । ३ क्रोडति घनीभवति क्रोडः । 'क्रुड घनत्वे' (तु.प.से.), अच् । ४ उत्कर्षेण सजन्त्यत्र उत्सङ्गः । 'षञ्ज 

४०   सङ्गे'(भ्वा.प.अ.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः । चत्वारि उत्सङ्गस्य ॥                                                        

                                        क्रोडोरो हृदयस्थानं वक्षो वत्सो भुर्जान्तरम् ॥६०२॥ 

           १ क्रोडति घनीभवति क्रोडा, स्त्रीक्लीबलिङ्गः । यद्गौड:-"स्त्रीनपुंसकयोः क्रोडा वक्षसि स्यात् किरौ पुमान्" [ ]इति । 'क्रुड घनत्वे '(तु.प.से.), अच्, टाप् । २ इयर्ति चलति निःश्वासवायुना उरः, क्लीबे । 'ऋ गतौ'(जु.प.अ.), 'अर्तेरुच्च'(उणा-६३४)इत्यसुन्, उत्वं रपरत्वं च । कण्ड्वादौ उरस्यतीति धातोः क्विपि वा । ३ हृदयस्य बुक्कायाः स्थानं हृदयस्थानम् । ४ सपत्नीरोषविषयत्वाद् वक्षतीति वक्षः, क्लीबे । 'वक्ष रोषे'(भ्वा.प.से.), असुन् । वक्ति सामर्थ्यमिति 

५०   वा । 'वचेः सक् चे '( )इत्यसुनि सगागमे च, षत्वे कुत्वे च वक्ष इति वा । "वक्ष सङ्गाते(भ्वा.प.से.), अतोऽसुन्" ["]इत्यन्ये । ५ वदति प्रकाशयति सामर्थ्य वत्सः, पुंक्ली बलिङ्गः । 'वद व्यक्तायां वाचि'(भ्वा.प.से.), वृ(वृ)तृवदि-' (उणा-३४२)इति सः । ६ भुजयोरन्तरं भुजान्तरम् । षड् उरसः । 'छाती' इति भाषा ॥६०२॥ 

स्तनान्तरं हृद् हृदयम् 

           १ स्तनयोरन्तरं स्तनान्तरम् । २ हरति मनो हृद्, क्लीबे । हो 'बहुलम्'(हैमसू-५।१।२॥)इति दुक् । ३ ह्रियते हृदयम् । 'वृहोः षुग्दुकौ च'(उणा-५४०)इति यत् 

६०  (कयन्), दुगागमश्च । त्रीणि स्तनान्तरस्य । “असहं मर्मचरं गुणाधिष्ठानकं त्रसम्''[शेषनाममाला३।१२५॥] शैषिकम् ॥ 

                                                                                   स्तनौ कुचौ पयोधरौ । 

१. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१६०० ॥, पृ.१३५ ॥ २. 'एकं प्रमाणस्य' इत्येवर ॥ ३. 'दनद्वयसमात्राः' इति३॥ ४. '-दिना' १.२ ।। ५. '-वंशो' इति१.२ ।। ६. 'पूं-' इति१.२॥ ७. 'वाहि-' इति ३॥ ८. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।७८॥ ९. 'क्रुड निमज्जने' इति मैत्रेयः, स्वामिसायणौ तु स्वतन्त्रेण न पठतः ॥ १० १.३.४ प्रतिषु नास्ति ॥ ११. 'पचिवचिभ्यां सुट् च' इत्युणादिगणे ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३३६, पृ.४२१॥ १३. इतोऽग्रे१.२.४प्रतिषु 'षुक्' इति दृश्यते ॥

उरोजौ च 

           १ स्तनतः तारुण्योदयं कथयतः स्तनौ । 'स्तन(ष्टन) शब्दे'(भ्वा.प.से.), अच् । तनुतो विस्तारयत आत्मानं वा । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), अच्, पारस्करादित्वात् सुट् । स्तनतः पीयमानाविति वा । २ कुचतः सङ्कचतः कुचौ । 'कुच सङ्कोचे' (तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । 'कुच शब्दे तारे' (भ्वा.प.से.), 'कुच सम्पर्कणकौटिल्यप्रतिष्टम्भविलेखनेषु' (भ्वा.प.से.)इत्यतो वा, 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः। 'कूच'इति षष्ठस्वरादिरपि । “कुचकूचौ स्तनोच्चये''[ ] इति शब्द 

१०   प्रभेदः । ३ पयो दुग्धं धरतः पयोधरौ । अच् । धरत इति धरौ, न धरौ अधरौ, पयसः अधरौ पयोऽधरौ इति वा । ४ उरसि जायेते उरोजौ । 'सप्तम्यां जनेर्ड:'३।२।९७॥ । यौगिकत्वाद् उरसिजवक्षोजादयः । चत्वारि स्तनयोः । “धरणौ''[शेषनाम माला३।१२६॥] शैषिकम् ॥ 

                                               चूचुकं तु स्तनाद् वृन्त-शिखा-मुखाः ॥६०३॥ 

           १ 'चूचु' इत्यव्यक्तं कायति शिशुना पीयमानमिति चूचुकम् , पुंक्ली. । “चूचुको ना कुचाननम्''[ ]इति रत्न कोषः। २-४ स्तनशब्दात् परे वृन्तादयः, तेन स्तनवृन्तम्,

स्तनशिखा, स्तनमुखम्, स्तनाग्रमित्यर्थः । चत्वारि स्तनाग्रस्य । 

२०   "पिप्पल: मेचक:"[शेषनाममाला३।१२६॥] शैषिके ॥६०३॥ 

तुन्दं तुन्दिर्गर्भकुक्षी पिचण्डो जठरोदरे । 

            १ तुन्दति तुन्दम् । 'तुद व्यथने'(तु.उ.अ.), बाहु लकान्नुम्, 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । तूर्यते पूर्यते वा । 'अब्दादयश्च'(उणा-५३८)इति निपातनात् साधुः । २ तुदत्येनां तुन्दिः, स्त्रीलिङ्गः । 'इगुपधात् कित् '(उणा-५५९), बाहुलकान्नुम् । ३ गिरत्याहारं गर्भः । 'गृ निगरणे'(तु. प.से.), 'अतिगृ(ग)भ्यां भन्'(उणा-४३२) । ४ कुश त्याहारेण संश्रिष्यति कुक्षिः, पुंसि । गौडस्तु-"उदरं कुक्षिर क्लीबे"[ ]इति स्त्रियामप्याह । 'कुश श्रेषणे'('), 'कुशः 

३०   क्सि:'( )इति क्सिः । कुष्णात्याहारं वा । 'कुष नि:कोषणे' (त्र्या.प.से.), 'उषकुषि-'( )इति क्सिः । ५ अपचिनोत्या हारं पिचण्डः । 'चिञ् चयने '(स्वा.उ.अ.), 'जमन्ताड्डः' (उणा-१११)इति बाहुलकाद् डः, पृषोदरादित्वाद् वर्णागम लोपौ। पिचिण्ड इति तृतीयस्वरद्वयोऽपि । ६ जनयत्यन्नादिना स्वपूरणं जठरम् , पुंक्लीबलिङ्गः । यद्गौड:-"उदरे जठरो न स्त्री"[ ]इति । वैजयन्तीकारस्तु-"जठरं चोदरं न ना"[वैज यन्तीकोष:४।४।६७॥]इति क्लीब एवाह । "त्रिलिङ्गोऽयम्" []इति बुद्धिसागरः । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'ऋच्छेर रन् '(उणा-४११)इति बाहुलकादरन्, पृषोदरादित्वाद् नस्य ठः। ७ उद् ऋणाति उद्गच्छति वायुरस्माद् उदरम्, क्लीबे । 

४०   ("वैजयन्ती तु "जठरं चोदरं न ना''[वैजयन्तीकोष:४।४। ६७॥] इत्याह । “त्रिलिङ्गोऽयम्''[]इति बुद्धिसागरः) । 'ऋ गतौ '(त्र्या.प.से.), अच् । उद्दीर्यते वायुनेति वा । 'उदि दृणातेरेरच् (ऊर्जि दृणातेरलचौ) पूर्वपदान्तलोपश्च'(उणा ७१८) । आहारेण उद्ऋणाति उद्गच्छतीति वा । 'ऋ गतौ' (त्र्या.प.से.), अच् । सप्त उदरस्य । "मलुकः रोमलताधारः" [शेषनाममाला३।१२६ ॥] शैषिके ॥ 

                                           कालखण्डं कालखझं कॉलेयं कालकं यकृत् ॥६०४॥ दक्षिणे 

५०         १ दक्षिण इति, हृदयस्य दक्षिणे पार्श्वे । कालस्य मांसस्य खण्डं कालखण्डम् , कृष्णत्वात् । कालं च तत् खण्डं च कालखण्डमिति वा, कृष्णमांसांशः । २ कालमपि भिन्नं सत् खञ्जयति कालखञ्जम् । 'खजि गतिवैकल्ये'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, अच् । ३ कु ईषल्लीयते शिष्यते हृदयेन काले यम् । लीङ् श्रेषे (दि.आ.अ.), 'अचो यत्'३।१।९७॥इति यत्, 'ईद्यति'६।४।६५॥इतीत् । कलिर्देवताऽस्येति वा । 'कलेढक् '४।२।८॥ । ४ कालमेव कालकम् । स्वार्थे कन्। ५ यमनं यमः संयमः, 'तत्करोति-'(ग. )इति क्विप्, तुक्, पृषोदरादित्वान्मलोपः यकृत्, क्लीबे । पञ्च 'कलेजा' इति 

६० 

ख्यातस्य ॥६०४॥ 

१. "ष्टन ध्वनेति क्षीरस्वामी' इति पुरुषकारः (पृष्ट-९०)। अज्दन्त्यपराः सादयः षोपदेशाः (अ. ६।१।६४॥)इति भाष्यवचनात् षोपदेश एवायम् । क्षीरतरङ्गिण्यां कदाचित् पाठभ्रंशो जातः स्यात् ।" इति क्षीरतरङ्गिण्यां टिप्पणी, पृ.७३, टि-२॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६७७॥, पृ.३३८॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३५, पृ.४२१ ॥, रामाश्रमी २।६७७, पृ.२९५ ॥, ३. 'पिष्पलः' इति१.२.३॥ ४. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'इगुपधेति कः' इति दृश्यते ॥ ५. 'कुश्य-' इति२.४॥ ६. '-ष्यते' इति३॥ ७. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१६०४॥, पृ.१३६ ॥ ८. दुर्गसम्मतोऽयं धातुः, द्र. क्षीरतरङ्गिणी, दिवादिः, धातुसं-११२, पृ.२२९ ॥ ९. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१६०४॥, पृ.१३६ ॥ १०. 'ऋच्छेररः' इत्युणादिगणे ॥ ११. '-स्मिन्' इति४॥ १२. कोष्ठान्तर्गतपाठः १प्रतौ नास्ति ॥ १३. 'श्रेषणे' इति४, तथा क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १४. '-' इति१.२.४॥

तिलकं क्लोम 

           १ हृदयस्य दक्षिणे पार्श्वे तिलति स्निह्यति तिलः । 'तिल स्नेहने'(तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ।। इति कः, ततः कन्, [तिलकः] । २ क्लवते क्षारद्रव्यं प्राप्य चलति क्लोम, क्लीबे । 'च्युङ् छुङ् (छ्युङ्) त्रुङ् प्रङ् गतौ '(भ्वा.आ. अ.), 'क्लुङ् इत्येके,' '-मनिन् '(उणा-५८४)इति मनिन् । क्लोममदन्तमपि सिध्मपर्याये उक्तम् । द्वे तिलकस्य । "ताड्यं क्लपुष्पं क्लोमम्'[शेषनाममाला३।१२६ ॥] शैषिकाणि ||

                                                                                  वामे तु रक्तफेनजः । 

१०   पुष्पस: स्यात् 

           १ हृदयस्य वामपार्श्वे रक्तफेनाज्जातो रक्तफेनजः । २ पुष्पतीति पुष्पसः । असचि प्रत्यये निपात्यते । द्वे 'फोफस' इति ख्यातस्य । 

           अथ प्लीहा गुल्मः 

           १ हृदयस्य वामभागे प्लेहति(प्लेहते) अन्तः प्रवि शति तीक्ष्णप्रयोगाच्चरति प्लीहा । 'प्लिह गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'हन्(हन) हिंसागत्योः'(अ.प.अ.) अस्य वा । 'श्वन्नुक्षन् पूषन्-प्लीहन्-क्लेदन्-स्नेहन्-मूर्धन्-मज्जनर्यमन्-विश्वष्ट्यन् (विश्वप्सन्)-परिज्मन्-मातरिश्वन्-मघवन् '(उणा-१५७) इति 

२०   कनि साधुः । प्लीहानौ इत्यादि पुंसि । प्लीहा टाबन्ताच्च । "यकृत् प्लीहे च सम्बद्धे"[ ]इति बालकाष्ट :(वालकाप्यः)। २ गड्यते रक्ष्यतेऽस्माद गल्मः, पंक्लीबलिङ्गः । 'गड रक्षणे' (तु.प.से.), 'भीमादयोऽपादाने'३।४।७४॥ इति साधुः । गल त्यायुरिति वा । ‘गल अदने'(भ्वा.प.से.), गलेरुच्चोपधाया:'( ) इति मक् । द्वे हृदयवामभागस्थगुल्मस्य । 'पीहा' इति भाषा ॥ 

                                                                                अन्नं तु पुरीतति ॥६०५॥ 

           १ अमत्यनेनाऽनमिति अन्त्रम् । 'अम्(अम) गतौ' (भ्वा.प.से.), '-रोगे'(चु.अ.से.) वा, 'अमिचिमिदिशसि भ्यस्त्रन '(उणा-६०३)। अन्तति बध्नाति कालखण्डादीनि 

वा । 'अति बन्धने'(भ्वा.प.से.), '-ष्ट्रन्'(उणा-५९८)इति 

३०   ष्ट्रन्, तदा द्वितकारावान् । २ पुरि(पुरी) शरीरं तनोति पुरी तत् । 'तनु विस्तारे'(तु.उ.से.), 'नहिवृतिवृषि-'६।३।११६॥ इति क्विप् दीर्घत्वं च, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ इति न्लोपः, 'हुस्वस्य-'६।१७१ ॥ इति तुक् । क्लीबेऽयम् । वाचस्पतिस्तु-"अन्त्रं पुरीतदस्त्रियाम्"[]इति पुंस्यप्याह, तत्र । द्वे अन्त्रस्य ॥६०५॥ 

रोमावली रोमलता 

           १ रोम्णामावली रोमावली, नाभेर्निर्गता रोमराजिः । २ रोम्णां लतेव रोमलता । द्वे रोमलतायाः ॥ 

                                                                            नाभिः स्यात् तुन्दकूपिका । 

४०       १ नह्यतेऽत्रायुरिति नाभिः, पुस्त्रीलिङ्गः । 'नह(णह) बन्धने'(दि.उ.अ.), 'नहो भश्च'(उणा-५६५)इतीब्, भोऽन्ता देशः । २ तुन्दे कूपीव तुन्दकूपिका । द्वे नाभेः । “पुतारिका सिरामूलम्" शेषनाममाला३।१२७ ॥] शैषिके ॥ 

                                                नाभेरधो मूत्रपुटं वस्तिमूत्राशयोऽपि च ॥६०६॥ 

           १ नाभेरधस्तान्नाभिगुह्ययोरन्तरमित्यर्थः। मूत्रस्य पुटमा धारो मूत्रपुटम् । २ वसत्यस्यां मूत्रं वस्तिः । वस्ते आच्छादयति मूत्राशयपुटं वा । 'वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), 'वस आच्छादने' (अ.आ.से.) अतो वा, 'दृवसिभ्यां क्तिन्'(चान्द्रोणा-१८४॥) पुंस्त्रीलिङ्गोऽयम् । [३ मूत्रस्याऽऽशयो मूत्राशयः] "मूत्राशयपुटो 

५०   वस्तिः''[ ]इति रत्नमाला। त्रीणि 'पेडू' इति ख्यातस्य ॥६०६॥ 

मध्योऽवलग्नं विलग्नं मध्यमः 

           १ मध्यशरीरे विद्यमानत्वाद् मध्यः । 'अ:(अ) सांप्रतिके'४।३१॥इति अप्रत्ययः । मव्यते बध्यते मेखलादिकमत्र वा । 'मव बन्धने '(भ्वा.प.से.), 'शिक्यास्य-'( )इति साधुः । २ अवलगति अवलग्नम्। 'लगे सङ्गे'(भ्वा.प.से.), 'क्षुब्धस्वान्त-'७।२।१८॥ इति साधुः । ३ विलगति विलग्नम्, अतिकृशत्वात् । ४ मां लक्ष्मी शोभां धत्ते । 'अघ्न्यादयश्च' ___ (उणा-५५१)इति निपातनात् साधुः । मध्ये भवो मध्यमः । 

१. तुलनीयोऽमरकोषः २।६।६५॥ २. 'च्युङ् छ्युङ ज्युङ् पङ् प्लुङ् गतौ' इति स्वामी, 'च्युङ् छ्युङ ज्युङ् म्युङ् पङ् प्लुङ् गतौ' इति मैत्रेयः, 'च्युङ् ज्युङ् पङ् प्लुङ् गतौ' इति सायणः ॥ ३. 'क्लपुष' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३२४, पृ.४०६॥ ५. 'फीहा' इति४॥ ६. '-भ्यः कत्रः' इत्युणादिगणे ॥ ७. प्रमादोऽयं प्रतिभाति, 'गमादीनाम्-'(वा-६।४।४०॥)इति वार्तिकसत्त्वात्, वस्य झल्त्वाभावाच्च ॥ ८. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६०५॥, पृ.१३६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३२४, पृ.४०५॥, रामाश्रमी २।६६६॥, पृ.२८९ ।। ९. '-ऽत्र वायुरिति' इति४, 'नह्यते स्नायुभिरिति' इति स्वोपज्ञटीकायाम्, ३६०६॥, पृ.१३६ ॥ १०. 'पुंस्त्री' इत्येव३॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३१, पृ.४१६ ॥, रामाश्रमी २।६७३ ॥, पृ.२९३॥ १२. 'बोधने' इति २॥

'मध्यान्मः'४।३।८॥ शेषे इति मः । एते चत्वारोऽपि पुंक्ली बलिङ्गाः । चत्वारि देहमध्यस्य ||

                                                                       अथ कटः कटिः । 

                                         श्रोणिः कलत्रं कटीरं काञ्चीपदं ककुद्मती ॥६०७॥ 

१ कट्यत आवियते कटः, पुंक्ली. । 'कटे वर्षा वरणयोः'(भ्वा.प.से.), पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः । २ कट्यत आवियते कटिः, स्त्रीलिङ्गः । इन् सर्वधातुभ्यः' (उणा ५५७) इतीन् । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥) इति डीषि कटी । 'कटात् तु श्रोणिवचने'( )इति वा ङीष् । ३ श्रूयते 

१०   किङ्किणीध्वनिरत्रेति श्रोणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'श्रु श्रवणे' (भ्वा.प.अ.), वहि श्रुसि(श्रिश्रु) युग्लाहात्वरिभ्यो नि:'(उणा ४९१)। श्रोणति संहतीभवतीति वा । श्रोणसङ्घाते'(भ्वा.प.से.), '-इ:(इन्) '(उणा-५५७)इति इ:(इन्) । कृदिकारात्-'(गणसू ४।१४५॥ इति ङीषि श्रोणी । “श्रोणीभारादलसगमना स्तोकनम्रा स्तनाभ्याम्''[मेघदूतम्, उत्तरमेघः, शो-१९]इति मेघदूतः । "श्रोणीतटं स्पृशति किम्''[ ]इति पूर्वकविप्रयोगश्च । ४ कडति माद्यत्यनेन कडत्रम् (कलत्रम्) । 'कड मदे'(भ्वा.प.से.), 'कडेरत्रन्'( )इत्यत्रन् । ५ कट्यत आवियते कटीरम् । 'कटे वर्षावरणयो:'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'गभीरगम्भीरौ'(उणा 

२०   ४७५)इतीरन् । 'कन्तुकृञ्-'( )इत्यादिना ईरन् वा । ६ काञ्च्याः पदं स्थानं काञ्चीपदम् । ७ ककुद् वृषांसस्तदाकारत्वाद् मांस पिण्डोऽपि ककुद्, तद्योगादतिशायने मतुप्, '-अयवादिभ्यः' ८।२।९॥ इति प्रतिषेधाद्, ‘झयः'८।२।१०॥ इति वत्वं न, उगितश्च' ४।१।६॥ इति ङीप् । ककुद् पार्श्वनिःसृतोऽसोऽस्या वा ककु द्मती । सप्त कट्याः ॥६०७॥ 

नितम्बारोहौ स्त्रीकट्याः पश्चात् 

           १ स्त्रीकट्याः पश्चाद्भागः, निभृतं तम्यते कामुकै रिति नितम्बः। तमु काङ्क्षायाम्'(दि.प.से.) । नितरां तनोति __ शोभामिति वा । 'तनु विस्तारे'(त.उ.से.), उभयत्र 'उल्वा 

३० दयश्च'(उणा-५३५)इति वः । २ आरुह्यत आरोहः । ‘रुह 

प्ररोहे '(भ्वा.प.अ.), कर्मणि घञ् । आरोहतीति पचाद्यच् वा। 

द्वे नितम्बस्य ॥ 

                                                                                             जघनमग्रतः । 

           १ स्त्रीकट्या अग्रभागः, हन्यते कामुकैरिति जघनम्, क्लीबे । 'हन्(हन) हिंसागत्योः'(अ.प.अ.), 'हनो जघ् च' (दशपाधुणा-२।२८)इति क्युः, धातोर्जघादेशश्च । भृशं हन्यत इति । हनो यङन्तात् पचाद्यचि नैरुक्ते नकारलोपे वा । यन्महेश्वरः-"जघनं तु स्त्रिया : श्रोणिपुरोभागे कटीरके'[विश्व प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-२९] । अमरोऽपि-"क्लीबे तु जघनं पुरः"[अमरकोषः२।६।७४॥] इति । एते त्रयः 

४०   कटिपर्याया अपि। यद्धलायुधः-"काञ्चीपदं कलत्रं जघनं श्रोणिः ककुद्मती ज्ञेया । आरोहश्च नितम्बः [कटी] कटीरम्"[हला युधकोशः २।५१२॥]इति ॥ 

त्रिकं वंशाऽधः 

           १ पृष्ठवंशस्याऽधस्तादूर्वोः सन्धौ, त्रिसङ्घट्टः त्रिकम् । 'संख्याडते :- '(हैमसू-६।४।१३०)इति कः । “त्रिका कूपस्य नेमौ स्यात् त्रिकं पृष्ठाधरे त्रये''[अनेकार्थसङ्ग्रहः २।९॥] इत्यनेकार्थः । एकं 'तिर्ग' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                 तत्पार्श्वकूपकौ तु कुकुन्दरे ॥६०८॥ 

           १ तस्य त्रिकस्य पार्श्वगौ कूपाविव निम्नत्वात्, इवार्थे 

५०   कनि कूपकौ । स्कुन्द्येते कामिनामनुरागेण(कामिना अनुरागेण) कुकुन्दरौ (कुकुन्दरे) । 'स्कुदिरावरणे'(भ्वा.आ.से.), 'मद्गु रादयश्च'(उणा-४१)इति कुरच्, सलोपो द्वित्वं निपात्यते । कुं नितम्बभूमिं स्कुन्दत्यावृणोति व्याप्नोति पूर्ववत्साधने वा । क्लीबलिङ्गोऽयम् । भागुरिस्तु-"कुकुन्दरौ समाचष्टे जनो जघन कूपकौ''[]इति पुंस्यप्याह। नितम्बद्वयस्थौ यौ कूपको पृष्ठ वंशादधोगतौ, तयोर्ते । शेषश्चात्र-"कटीकूपौ तूच्चलिङ्गौ रताम्बुके "[शेषनाममाला ३।१२७॥] ॥६०८॥ 

पुतौ स्फिजौ कटिप्रोथौ 

१. 'पुंक्लीब' इत्येव३॥ २. 'नित्' इत्युणादिगणे ॥ ३. '-यनो' इति ३॥ ४. 'रुह बीजजन्मनि' इति स्वामी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ ५. '-हति' इति ३॥ ६. 'च' इति विश्वप्रकाशकोशे ॥ ७. 'स्त्रियौ' इति २॥ ८. 'सङ्ख्यायाः संज्ञासङ्घसूत्राध्ययनेषु'५।१।५८॥ इति पाणिनीयसूत्रम् ॥ ९. 'तिटा' इति१.२।। १०. 'स्क-' इति४, 'स्कुदि आप्रवणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका ३।६०८ ॥, पृ.१३७॥ १२. '-म्बके' इति ३.४, 'रताबुके' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥

           १ पूर्यते इति पुतौ, पुंक्लीबलिङ्गः । 'पुतपित्त-' (हैमोणा-२०४)इति निपातितः । २ स्फायेते स्फिजौ, स्त्री लिङ्गः । 'स्फायी वृद्धौ'(भ्वा.आ.से.), बाहुलकात् क्विपि साधुः । मिश्रास्तु-" 'षट स्फिट हिंसायाम्'( )इति स्फे टयतेः चौरादिकात् क्विप्, 'स्फिगपूत- '६।२।१८७॥ इत्यादिना निपातनाट्टकारस्य चकारे स्फिचौ"[]इति चान्तमाहुः । ३ प्रोथयति पर्याप्तं पृष्ठं भवत्यत्र । 'प्रोथ पर्याप्तौ '(भ्वा. उ.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्-'३।३।११८॥ इति घः, प्रोथः । कट्याः प्रोथौ मांसपिण्डौ कटिप्रोथौ । कश्चित्तु कटिरिति प्रोथ 

१०   इति च पृथगेवाह । "स्त्रियां स्फिचौ कटिप्रोथौ कटीप्रोथौ च पूलको"[ ]इति रभसः । यत् श्रीधरः- "प्रोथः पान्थे ऽश्वघोणायामस्त्री ना कटिगर्भयोः"[विश्वलोचनकोशः, थान्त वर्गः, श्री-११] । कटिरत्र कट्यवयवः, "पृथु प्रोथा तु कुट्टनी''[ ]इति लक्ष्यम् । त्रीणि पुतस्य । 'पूंद' इति भाषा ॥ 

                                                                        वराङ्गं तु च्युतिर्बुलिः ।                                  

                                             भगोऽपत्यपथो योनिः स्मरान्मन्दिरकूपिके ॥६०९॥ स्त्रीचिह्नम् 

           १ वरं प्रशस्यमङ्गं वराङ्गम् । २ च्युवन्ते(च्यवन्ते) ऽस्यां च्युतिः । 'च्युङ् गतौ'(भ्वा.आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन्'

२०   ३।३।९४॥ । च्युत्यत आसिच्यत इति वा । 'च्युतिर् आसेचने' (भ्वा.प.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन् । ३ बुल्यते निमज्यते शिश्नेनाऽत्रेति बुलिः, स्त्रीलिङ्गः । 'बुलणं निमज्जने' ( ), 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन्। ४ भज्यते सेव्यते कामुकैरिति भगः, पुंक्लीबलिङ्गः । भज सेवायाम्'(भ्वा. उ.अ.), 'खनो घ च'३।३।१२५ ।। इति चाद् घः । " 'गोचर सञ्चर-'३।३।११९॥ इत्यादिना चकारात् साधुः"[]इत्यन्ये । ५ अपत्यस्य नि:सरणे पन्था अपत्यपथः । 'ऋक्परब्धः-' ५।४।७४॥ इत्यप् । ६ यौति शिश्नेन मिश्रीभवति योनि:, पुंस्त्रीलिङ्गः । ['यु मिश्रणे'(अ.प.से.),] 'वहिश्रि[श्रु]यु-' (उणा-४९१)इति निः । ङीषि योनी । ७-८ स्मरशब्दा-

३०   न्मन्दिरकूपिको शब्दौ योज्यौ, तेन स्मरमन्दिरम्, स्मरकूपिका ॥६०९॥ ९ स्त्रियाश्चिद्रं स्त्रीचिह्नम् । नव स्मरमन्दिरस्य । ('चूति भोसडी' इति भाषा )॥ 

                                                                    अथ पुंश्चिह्न मेहनं शेपशेपंसी । शिश्नं मेंः कामलता लिङ्गं च 

           १ पुंसश्चिह्न पुंश्चिह्नम् । २ मेह्यते सिच्यतेऽनेन मेह नम् । 'मिह सेचने'(भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट् । ३ शेते पतति शुक्रपाते सति शेपः । 'शीङ् स्वप्ने'(अ.आ.से.), 'वृशी[] भ्यां पुट च'(उणा-६४०)इत्यसुनि शेपः, सका 

रान्तः । केचित्तु "फुट च''[ ]इति पठन्ति, तत्पक्षे शेफः। 

४०   न्यासकृताऽपि '-वनस्पति-'६।२।१४०॥ इत्यादिसूत्रे " 'वृञ् शीभ्यां(वृशीङ्भ्यां) फुट च'(उणा-६४०)इत्यसुनि फुटि च शेफ:"["]इति व्युत्पादितम् । अनुन्यासकृताऽपि तत्रैव सूत्रे "अदन्तोऽप्ययम्''[ ]इत्युक्तम् । रक्षितेनाऽपि 'षष्ठ्या आक्रोशे' ६।३।२१॥इत्यत्र "शुन:शेपोऽसुनि (शुन:शेपो मुनिः)। शेपोऽ दन्तोऽपि''["]इत्युक्तम् । अदन्तत्वे च 'शेपपुच्छलाङ्गलेषु शुनः'(वा-६।३।२१॥)इति प्रमाणम् । उणादौ तु 'इण्शीङ्भ्यां वन्'(उणा-१५०)इति वनि "शेवो मेढ़ः"[ ]इत्युक्तम् । तदेवं शेपशेपसी शेफशेफसी शेवश्चेति पञ्चरूपाणि भवन्ति । ४ शशति प्लुतेन गच्छति शिश्नम् । 'शश प्लुतगतौ'(भ्वा.-

५०   प.से.), 'रास्नासास्ना - '(उणा-२५२)इत्यादिना निपातनानक उपधाया इत्वं च, द्वितालव्यः । "श्मश्रुश्मशानशिशुशिश्न कुशेशयानि''[ ]इति शभेदः । ५ मेहन्ति सिञ्चन्ति मूत्ररेतसी अनेनेति मेढ़ः, पुनपुंसकलिङ्गः । 'मिह सेचने'(भ्वा.प.अ.), 'दाम्नी-'३।२।१८२॥ इति ष्ट्रन्, 'हो ढः'८।२।३१॥ । ६ काम स्य लतेव कामलता । ८ लिङ्गयतेऽनेन लिङ्गम् । 'लिगि विचित्रीकरणे (चु.उ.से.), करणे घञ् । अष्टौ शिश्नस्य । 

१. 'पूयते' इति२.३॥ २. 'पुंक्ली.' इत्येव३॥ ३. 'स्फिट अनादरे' इति स्वामी, 'षट्ट स्फिट चुवि हिंसायाम्' इति मैत्रेयः ॥ ४. 'स्फो-' इति२.३॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-३३३, पृ.४१७ ॥ ६. २.३.४ प्रतिषु नास्ति ॥ ७. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६।७५ ॥, पृ.३३५, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३३३, पृ.४१७॥, रामाश्रमी २।६७५ ॥, पृ.२९४॥ ८. स्वामिसम्मतोऽयं धातुपाठः, तत्र णकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३४, पृ.४१८॥ १०. 'पुंस्त्री' इत्येव३॥ ११. '-श्रि-' इत्युणादिगणे ॥ १२. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥ १३. 'पचति' इति ४॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३३४, पृ.४१९॥ १५. "शुनःशेप इति । बहु व्रीहिरयम् । तेनात्र पूर्वपदस्य प्रकृतिभावे प्राप्ते वचनम् । उभावाद्युदात्ताविति । तत्र श्वशब्दः 'श्वन्नुक्षन्' इत्यादिना कनिन्प्रत्ययान्तो व्युत्पाद्यते । शेपशब्दो 'वृशीभ्यां रूपस्वाङ्गयोः पुट च' इत्यसुन्प्रत्ययान्तो व्युत्पाद्यते, तेन द्वावपि तावाद्युदात्तौ ।" इति न्यासः, भा-५, ६१२१४० ॥, पृ.१३०॥ १६. 'प्लुति-' इति१.२॥ १७. 'रास्नासास्नास्थूणावीणाः' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १८. '-नगुण' इति३॥ १९. 'मेहति सिञ्चति' इति४॥ २०. 'चित्रीकरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥

"लङ्गुलं शङ्क लाङ्गलं शेफशेफसी''[शेषनाममाला३।१२८॥] शैषिकाणि ॥ 

                                                                              द्वयमप्यदः ॥६१०॥ गुह्यप्रजननोपस्थाः 

           १ अद एतद् द्वयं स्त्रीचिह्नम्, पुंश्चिद्रं च ॥६१०॥ एकोक्त्या, गुह्यते गुह्यम् । 'गुहू संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'शंसिगुहिदुहिभ्यो वा'(काशिका ६।१।७१॥)इति क्यप् । २ प्रजन्यतेऽनेन प्रजननम् । 'जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), करणे ल्युट। ३ उपतिष्ठते संगच्छते उपस्थः, पुंसि । "उपस्थोऽ 

१०   स्त्री''[वेजयन्तीकोष:४।४।६२॥]इति तु वैजयन्ती । “स्था म्ना-'( )इति कः, उपस्थमर्धर्चादित्वात् क्लीबमपि"[पद चन्द्रिका, मनुष्यवर्गः, श्री-३३३]इति बृहस्पतिः । त्रीण्ये कोक्त्या स्त्रीचिह्नपुंश्चिह्नयोः ॥ 

                                                                                  गुह्यमध्यं गुलो मंणिः । 

           १ गुह्यस्य स्त्रीचिह्नस्य पुंश्चिह्नस्य च यन्मध्यम्, तस्य द्वे । गुलति(गुडति) रक्षति गुड:(गुलः) । 'गुड रक्षणे' (तु.प.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः । २ मणति महार्घतां मणिः, पुंस्त्रीलिङ्गः । 'मण शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः'(उणा-५५७) ॥ 

२०   सीवनी तदधःसूत्रम् 

           १ सीव्यतेऽनया सीवनी । 'षिवु तन्तुसन्ताने' (दि.प.से.), करणे ल्युट्, 'ष्ठिवुषि(सि)व्यो टि-'(स.कं. २।४।१६७॥)इति दीर्घत्वम् । तस्य गुह्यस्याऽधःसूत्रं तदधः सूत्रम्। सीवनी हि जिह्वा शिरोगताऽपि भवति । यद्वाग्भट: "षट् कूर्चाः सप्त सीवन्यो मेढ़जिह्वांशिरोगताः । शस्त्रेणैता: परिहरेच्चतस्रो मांसरज्जवः ॥१॥" [अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम् , अध्यायः-३, शो-१४-१५] इति । द्वे (एकं) ['गुह्यनी नीचेनो दोरो' इति भाषायाः ॥ 

                                                                      स्यादण्डं पेलमण्डकः ॥६११॥ 

मुष्कोऽण्डकोशो वृषणः 

३०       १ अणत्यत्राऽऽहतः प्राणी अण्डम्, क्लीबे । 'अण शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'बमन्ताड्डः'(उणा-१११) । वैजयन्ती तु "अस्त्रियो मुष्ककोशाण्डाः''[वैजन्तीकोष:४।४६३ ॥] इति पुंस्यप्याह । 'आण्डः' इति द्वितीयस्वरादिरपि । २ पेलत्यूचं गच्छति पेलः । 'पेल गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्, पुंस्ययम् । ३ अण्डमेव अण्डकः । "स्वार्थिकाः प्रकृतितो लिङ्गवचना न्यतिवर्तन्तेऽपि"[ ]इति स्वार्थे के, कनि पुंस्त्वम् ॥६११॥ ४ मुष्णाति गोपयति गुडकद्वयं शुक्रं वा मुष्कः, पुंक्ली बलिङ्गः । 'मुष स्तेये '(त्र्या.प.से.), 'सृवृभू[शुषि]मुषि-' (उणा-३२१)इति कः । ५ अण्डयोः कोशः अण्डकोशः। 

४०   कोशकोषावपि । यदनेकार्थः-"कोशः कोष इवाण्डके" [अनेकार्थसङ्ग्रहः२।५३३॥]इति । यथा-"एतच्चराचरं विश्वं ब्रह्मकोशविनिर्मितम्''[ ]इति प्रयोगः। ६ वर्षति शुक्रं वृषणः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'वृषु सेचने'(भ्वा.प.से.), [बाहुलकात्] 'कृषिवृषिमण्डिनीधाभ्यः(कृपृवृजिमन्दिनिधाञः) क्यु:'(उणा 

२३९)। षड् वृषणस्य ॥ 

                                                                    अपानं पायुर्गुदे च्युतिः । 

                                            अधोमर्म शकृदवारं त्रिवलीक-बुली अपि ॥६१२॥ 

          १ "हृदि प्राणो गुदेऽपानः"[ ]इति स्मृतेरपान योगाद् अपानम् । २ पाति रक्षति प्राणान्, पिबन्त्यनेन तैला-

५०   दिकं वा पायुः, पुंसि । 'पा रक्षणे'(अ.प.अ.), 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.) वा, 'कृवापाजिमि-'(उणा-१)इत्युण्, 'आतो युक् चिण्कृतोः७।३।३३॥इति युक् । ३ गुद्यति (गुद्यते) कुञ्चना कुञ्चनाभ्यां गुदम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'गुद क्रीडायाम्'(भ्वा. आ.से.), इगुपधात् कः । "गूयते हृद्यतेऽनेनेति । 'गु पुरी षोत्सर्गे'(तु.प.अ.), 'गुदादय:( )इति निपातनात् साधुः" ["]इत्यन्ये । ४ च्यवते मलोऽस्याः च्युतिः । 'च्युङ् गतौ' (भ्वा.आ.अ.), बाहुलकात् स्त्रियां क्तिन् । ५ अधस्तान्मर्माऽस्य अधोमर्म, नकारान्तः । ६ शकृतो द्वारं शकृद्वारम् । ७ तिस्रो वलयोऽत्र त्रिवलीकम् । ८ बुल्यतेऽत्रेति बुलिः,

६०   स्त्रीलिङ्गः । 'बुलण् निमज्जने'( ), 'इगुपधात् कित्'(उणा ५५९)इतीन् । अष्टौ गुदस्य ॥६१२॥ 

१. 'शेपशेपसी' इति३॥ २. ३.४प्रत्यो स्ति ॥ ३. '-र्थतां' इति३.४॥ ४. '-जिह्वाः' इति१.२.४ ॥ ५. अष्टाङ्गहृदये पाठान्तरेण दृश्यते, मूले 'शस्त्रेण ताः' इति, अष्टाङ्गहृदयम्, पृ.३८८ ॥ ६. 'पुंक्लीब' इत्येव३॥ ७. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'इति' इति दृश्यते ॥ ८. द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-१, २१५३३ ॥, पृ.३०४॥ ९. 'कृपि-' इति१.२॥ १०. '-मडि-' इति३.४॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३३१, पृ.४१५ ।।

विटपं तु महाबीज्यमन्तरा मुष्कवङ्क्षणम् । 

           १ वेटति विटपम् । “विट आक्रोशशब्दयो:'(भ्वा. प.से.), 'विटपवि(पि)ष्टपविशिपोलपा:'(उणा-४२५) इति कपचि साधुः । २ महाबीजे साधु महाबीज्यम् । 'तत्र साधुः' ४।४।९८॥ इति यत् । मुष्कं च वङ्क्षणश्च ऊरुसन्धिः मुष्क वङ्क्षणम्, अन्तरा मुष्कवङ्क्षणम्, अन्तरेत्यव्ययं मध्यार्थम्, मुष्कस्य वङ्क्षणस्य मध्यवर्तीत्यर्थः । मुष्कवङ्क्षणमिह क्लीबे द्वितीयैकवचनम् । यद्वाग्भट:-"मुष्कवङ्क्षणयोर्मध्ये विटपं खण्ड(षण्ढ)तारकम्"[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः 

१०   ४, शो-८]इति । द्वे अण्डमूलस्य ॥ 

ऊरुसन्धिर्वक्षण: स्यात् 

           १ वस्तेरधस्तादूरुसन्धिः सक्थिमूलसन्धिः, वङ्क्षत्या काङ्क्षत्यावरणं वङ्क्षणः, पुंसि । “काक्षि वाक्षि माक्षि काङ्क्षायाम्'(भ्वा.प.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः, पृषोदरादित्वाद् हुस्वत्वम् । एकं पेडूनीचइसाथलमूलसन्धेः ॥ 

.                                               सक्थ्यूरुः 

           १ सजते (सज्यते) वस्त्रमत्रेति सक्थि । 'षञ्ज सङ्गे (भ्वा.प.अ.), 'असिसञ्जिभ्यां क्थिन् '(उणा-४३४) । २ अर्यते गम्यतेऽनेन ऊरुः, पुंस्त्रीलिङ्गः । ऋगतौ'(भ्वा.प.से.),

२०   'अर्तेरुर् च' (हैमोणा-७३६)इत्युः, ऊरादेशश्च धातोः । यद्वा 

'ऊर्णोतेर्गु- (नु)[लोप]श्च'(उणा-३०)इति कुः, णु(नु)लोपश्चेति ऊरुर्वा । अमरस्तुः-"पुमानूरुः"[अमरकोषः२।६।७३ ॥] इत्याह। एकं (द्वे) 'साथल' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                            तस्य पर्व तु ॥६१३॥ जानुर्नलकीलोऽष्टीवान् 

           १ तस्य ऊरोः पर्व ग्रन्थिः ॥६१३॥, जनयति गतिम् , जायतेऽनेनाकुञ्चनादिर्वा जानुः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'जन जनने'(तु.प.से.), ‘जनी प्रादुर्भावे'(दि.आ.से.), 'दृ(द)सनि 

जनिचरिचटिभ्यो जुण्'(उणा-३) जुणिति द्वयनुबन्धविधान सामर्थ्याद् ‘जनिवध्योश्च ७।३।३५ ॥ इति वृद्ध्यभावो न भवति,

३०   अर्धर्चादित्वाद् "जानु जुहोति"[ ]इति श्रुतेश्च । २ नलं कीलयति नलकीलः । 'कील बन्धने'(भ्वा.प.से.), अच् । ३ अस्थीन्यत्र सन्ति अष्ठीवान्, पुनपुंसकलिङ्गः । “अष्ठीवद स्त्रियाम्"[अमरकोषः२।६।७२॥] इत्यमरः । अस्थियोगादति शायिने मतुपि 'आसन्दीवत्-'८।२।१२॥ आदिसूत्रेणाऽष्ठीभावो मतोम॑स्य वत्वं च । अष्ठीवन्तौ, अष्ठीवन्तः इत्यादि । त्रीणि 'गोडा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                               पश्चाद्भागोऽस्य मन्दिरः । 

           १ अस्य जानोः पश्चाद्भागः, मन्दते गच्छत्यनेने मन्दिरः । 'मदि स्तुत्यादौ'(भ्वा.आ.से.), 'इषिमदि-'(उणा-

४०   ५१)इति किरच् । यद्वाग्भट:-"जानुनस्त्र्यङ्गुलादूर्ध्वं मन्दिरः स्तम्भशोफकृत् "[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, श्री-६] । एकं जानुनः । 'ढांकणी' इति ख्यातायाः ॥ 

कपोली त्वग्रिमः 

           १ जानोरग्रिमभागः, कपिः सौत्रः, 'कपिगडिपटिभ्य ओलः' __ (उणा-६६), गौरादिः [कपोली] । एकं जानोरग्रिमभागम्य ॥ 

                                                                  जङ्घा प्रसृता नलकिन्यपि ॥६१४॥ 

           १ जङ्घन्यते कुटिलं गच्छति जङ्घा । कौटिल्यय ङन्ताद् जङ्घन्यधातोः 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-'(३।२। १०१॥)इति डः, 'यङोऽचि च'२।४७४॥ इति यङो लुक्,

५०   टिलोपः। जन्ति गच्छन्त्यनया वा । 'हन्(हन) हिंसागत्योः' (अ.प.अ.), 'हन्तेर्ज[ङ्घ च'( )इति अचि धातोर्जङ्घा देशश्च। “जङ्घन्यते जङ्घा, 'हन्(हन) हिंसागत्यो:'(अ.प.अ.), अस्माद् यङ्लुगन्तात् पचाद्यचि, 'नासिकोदरो(रौ)ष्ठजङ्घा-' ४।११५५ ॥ इति निपातनाट्टिलोप:"[ ]इत्यात्रेयः। 'कण्ठपृष्ठ कटिंग्रीवा-'६।२।११४॥ इत्यत्र तु न्यासे यङ्लुगन्तादेवाऽचि नलोपमुक्त्वा (लोपमुक्त्वा) 'हन्ते[]घ च'( )इत्यचि जङ्घादेशे व्युत्पादितम् । २ सरति स्म गच्छति स्म प्रसृता। 

१. 'विट आक्रोशे' इति स्वामी, 'विट शब्दे' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'काक्षि वाक्षि माक्षि द्राक्षि ध्राक्षि ध्वाक्षि काङ्क्षायाम्' इति स्वामी ॥ ३. 'नींचई' इति१, 'नीचे' इति ३॥ ४. '-षजि-' इति१.२.३॥ ५. 'पुंक्ली.' इत्येव३॥ ६. '-नेति' इति ३॥ ७. 'जानुनस्त्र्यङ्गुलादूर्ध्वमाण्यूरुस्तम्भशोफकृत्' इत्यष्टाङ्गहृदये, पृ.४०९॥ ८. 'भाषा' इति३॥ ९. 'कपिगडिगण्डिकटिपटिभ्यः कोलच्' इत्युणादिगणे ॥ १०. द्र. माधवीयधातुवृत्तिः, अदादिः, धातुसं-२, पृ.३१९॥ ११. अष्टाध्याय्यां '-कटि-' इति नास्ति ॥ १२. "अत्यन्तं हन्ति गच्छतीति हन्तेर्यङ् द्विवचनम्, 'नुगतोऽनुनासिकान्तस्य' इति नुक्, 'अभ्यासाच्च' इति कुत्वम्, जङ्घन्य इति स्थिते पचाद्यच्, 'यङोऽचि च' इति यङो लुक्, टाप, चित्स्वरेण जङ्गाशब्दोऽन्तोदात्तः । अथ वा-'हन्तेरच जड च' इति हन्तेरच्प्रत्यये जङ्ग इत्ययमादेश इत्येवं वा जङ्गाशब्दो व्युत्पाद्यते ।" इति न्यासः,

काशिकावृत्तिः, भा-५, ६।२।११५, पृ.१०६॥

'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'गत्यर्थाकर्मक-'३।४।७२ ।। इति कर्तरि क्तः । प्रकृष्टं सृतं गमनमनया वा । ४ नलिके(नलके) विद्यतेऽस्या नलकिनी । व्रीह्यादित्वाट्ठन् । सामान्यतः त्रीणि जङ्घायाः ॥६१४॥ 

प्रतिजङ्घा त्वग्रजङ्घा 

           १ जवां प्रतिगता प्रतिजङ्घा । २ जङ्घाया अग्रभागः अग्रजङ्घा । द्वे जङ्घाग्रभागस्य ॥ 

                                                                            पिण्डिका तु पिचंण्डिका । 

            १ मांसस्य पिण्डोऽस्त्यस्याः पिण्डिका । अत इनि 

१०   ठनौ'२।५।१०२॥ इति ठन् । २ पिचण्डप्रतिकृतिः पिचण्डिका। 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वम् । द्वे पिण्डीति ख्यातायाः ॥ 

गुल्फस्तु चरणग्रन्थिघुटको घुण्टको घुटः॥६१५॥ 

           १ गलति गुल्फः । ‘गल अदने'(भ्वा.प.से.), 'गलेश्च'() इति फक्, अत उच्च । २ चरणस्य ग्रन्थिः चरणग्रन्थिः । ३ घुट्यते परिवृत्यतेऽनेन घुटकः । 'घुट परि वर्तने'(भ्वा.आ.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयो:-'(उणा-१९०)इति क्वुन् । ४ घुणत्यनेन घुण्टः । 'घुण्(घुण) भ्रमणे'(तु.प.से.), 'घटाघाटा-'(हैमोणा-१४१) इति टप्रत्यये साधुः, स्वार्थे कनि 

२०   घुण्टकः । सर्वेऽपि पुंस्त्रीलिङ्गाः । ५ घुटति घुटः । 'घुट 

प्रतीघाते'(तु.प.से.), तुदादिः, 'इगुपध-'३।१।१३५॥ इति कः। पञ्च चरणग्रन्थेः । 'गिरिआ' इति भाषा ॥६१५॥ 

चरणः क्रमणः पादः पंदोंऽहिश्चलनः क्रमः । 

           १ चरत्येनन चरणः, पुंक्ली.। 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । २ क्रामन्त्यनेन क्रमणः । 'क्रमु पादविक्षेपे' (भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । ३ पद्यतेऽसौ पादः । ‘पद गतौ' (दि.आ.अ.), 'पदरुजवि[श]स्पृशो घञ्'३।३।१६॥ कर्तरि । पद्यते गम्यतेऽनेनेति । हलश्च'३।३।१२१ ॥ इति घनि वा । ४ पद्यते गम्यतेऽनेनेति पदः, पुंक्ली. ! 'पद गतौ'(दि.आ.अ.), 'आ खनो घ च'३।३।१२५ ॥ इति घित्करणादन्यतोऽपि घः । 

३०   पदमिति क्लीबेऽपि, अत्र च 'अनुदात्तं पदमेकवर्जम्'६।१।१५८॥ इति सामान्यज्ञापकम् । पाद् पद् इति व्यञ्जनदकारान्तावपि । पत् पद्, पदौ, पदः इत्यादि । पात् पाद्, पादौ, पादः इत्यादि । "पद्पादंहिश्चरणोऽस्त्री"[]इति व्याडिः । ५ अंह्यतेऽनेन अंहिः, पुंसि । अहि गतौ'(भ्वा.आ.से.), 'वक़्यादयश्च'(उणा-५०६) इति क्रिनि साधुः । अंह्यादयो घकारश्रुतिकृतोऽपि । "अंहो रंहो द्रुहिणाः संहर्षांही च घश्रुतिकृतयः''[]इति । "पदंघ्रिः" [अमरकोषः२।६।७१॥] इत्यमरश्च । ६ चलन्त्यनेन चलनः । 'चल चलने '(भ्वा.तु.प.से.), 'चलनशब्दार्थादकमर्काद् युच्' ३।२।१४८॥ इति युच् । ७ क्रामन्त्यनेन क्रमः । 'क्रमु 

४०   पादविक्षेपे'(भ्वा.प.से.), करणे घञ्, 'नोदात्तोपदेशस्य-'७।३। ३४॥ इति वृद्धिनिषेधः । सप्त चरणस्य ॥ 

पादमूलं गोहिरं स्यात् 

           १ पादयोर्मूलं पादमूलम् । २ गुह्यते गोहिरम् । 'गुहू संवरणे'(भ्वा.आ.वे.), बाहुलकाद् ‘इषिमदि-'(उणा-५१)इति किरचि साधुः । द्वे पादमूलस्य । 'पगतली' इति भाषा ॥ 

                                                                           पाणिस्तु घुटयोरधः ॥६१६॥ 

           १ पृष्यते सिच्यते प्रक्षालनकाले भूरनेन पाणिः , पुंस्त्रीलिङ्गः । "पाणिः स्त्रीपुंसयोः पादमूले स्याद् ध्वजि नीकटौ''["]इति रन्तिदेवः । 'पृषु सेचने '(भ्वा.प.से.),

५०   'घृणिपृष्णि(पृश्नि) पाणिभूष्णि-'(उणा-४९२)इत्यादिना साधुः। घुटयो: 'गिरिया' इति प्रसिद्धनाम्नोरधस्तात् पश्चाद्भाग इत्यर्थः। एकं 'पानहीं"' इति ख्यातायाः ॥६१६॥ 

पादाग्रं प्रपदं 

           १ पादस्याग्रं पादाग्रम् । २ प्रकृष्टं पदं प्रपदम् । प्रादिसमासः । प्रगतं पदमस्माद्वा । द्वे पादाग्रस्य ॥ 

                                                                     क्षिप्रं त्वङ्गुष्ठाऽङ्गुलिमध्यतः ।    

           १ क्षिप्यतेऽनेन क्षिप्रम् । 'क्षिप प्रेरणे'(दि.प.अ,तु.

१. 'नलि-' इति२.३॥ २. 'घुटि-' इति मुद्रिताभिधानचिन्तामणिनाममालायाम्, स्वोपज्ञटीकापि तमाश्रित्यैव ॥ ३. 'गलश्च' इति२.३॥ ४. अयं ग्रन्थो घुटशब्दविवरणात् पश्चादुचितः ॥ ५. '-या' इति४॥ ६. 'क्रमत्य-' इति३॥ ७. 'आ' इत्यष्टाध्यायां नास्ति ॥ ८. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६१६॥, पृ.१३९ ॥, तत्र 'पत्पादोंहि-' इति दृश्यते ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३२९, पृ.४१२॥, रामाश्रमी श६१७१॥, पृ.२९२॥ १०. 'चलने' इत्यर्थे चलधातुर्न दृश्यते ॥ ११. 'षट्' इति१.२.४॥ १२. 'पुंस्त्री' इत्येव३ ।। १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३३०, पृ.४१३ ॥, रामाश्रमी २।६।७२।।, पृ.२९२ ॥ १४. '-भूष्णि-' इत्युणादिगणसूत्रे न दृश्यते ॥ १५. '-हीन' इति ३॥ १६. 'ख्यातस्य' इति ३॥

उ.अ.), 'स्फायितञ्चि-'(उणा-१७०)इत्यादिना रक् । अङ्ग ष्ठश्चाङ्गुलयश्च अङ्गुष्ठाङ्गुलयः, तासां मध्यं अङ्गुष्ठालिमध्यम्, तत्र, सप्तम्यर्थे तसिल् । यद्वाग्भट:-"अङ्गष्ठाङ्गलिमध्यस्थं क्षिप्रमाक्षेपमारणम्''[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः ४, शो-३]इति । एकमङ्गुष्ठाङ्गुलिमध्यभागस्य ॥ 

कूच क्षिप्रस्योपरि 

           १ क्षिप्रस्याङ्गुष्ठाङ्गुलिमध्यस्योपरि व्यङ्गुलस्योपरिष्ठात् कूर्चम् इत्यन्वयः । यद्वाग्भट:-"तस्योर्ध्वं व्यङ्गले कूर्चः पाद भ्रमणकम्पकृत्''[अष्टाङ्गहृदयम् , शारीरस्थानम्, अध्यायः-४,

१०   श्रो-४]इति । एकमङ्गुष्ठाङ्गुलिमध्योपरितनभागस्य ॥ 

                                                                 अंहिस्कन्धः कूर्चशिरः समे ॥६१७॥ 

           १ अंहेः स्कन्धः अंहिस्कन्धः । २ कूर्चस्य शिरः कूर्चशिरः । यद्वाग्भट:-"गुल्फसन्धेरधः कूर्चशिरःशोफ रुजाकरम्"[अष्टाङ्गहृदयम् , शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, श्रो ४]इति । द्वे गुल्फसन्धेरधः प्रत्यङ्गस्य ॥६१७॥ 

तलहृदयं तु तलं मध्ये पादतलस्य तत् । 

           १ तलस्य हृदयं तलहृदयम् । २ तलति तलम् । 'तल प्रतिष्ठायाम्'(चु.प.से.), अच् । तच्च पदे तलस्य मध्ये भवति । यद्वाग्भट:

२०   "मध्ये पादतलस्याहुरभितो मध्यमाङ्गलिम् । 

        तलहन्नाम रुजया तत्र विद्धस्य पञ्चता ॥१॥"

[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, शो-२-३] । अत्र तलहदिति पर्यायेणोक्तम् । एकं पादतलमध्यस्य॑ ॥ 

                                           तिलकः कालकः पिप्लुर्जडुलस्तिलकालकः ॥६१८॥  

           १ तिलप्रतिकृतिः तिलकः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३। ९६॥ इति तन् । २ काल एव कालकः । ३ अपिप्लवते पिप्लुः, पुंसि, पृषोदरादिः । ४ जडति जडुलः । 'जड घात्ये (भ्वा. प.से.), बाहुलकादुलन् । ५ तिल इव कालक: तिलकालकः । 

३०   पञ्च देहस्थकृष्णचिह्नस्य ॥६१८॥ 

रसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्ज(मजा )शुक्राणि धातवः । 

सप्तैव देश वैकेषां रोमत्वक्स्नायुभिः सह ॥६१९॥ 

           १ दधति शरीरमिति धातवः, पुंसि । 'डुधाञ् धारणादौ'(जु.उ.अ.), 'सितनिगमिमसिसिचि(सचि)-'(उणा ६९)इति तुन् । रसो देहधातुः१, असृक्२, मांसः३, मेदो वपाशुद्धमांसस्य स्नेह इत्यर्थ:४, अस्थि हड्डम्(५), मज्जा अस्थिमध्यगतमीजिका६, शुक्रं रेत:७, एते सप्त, एवेत्यवधारणे, वा अथवा, एकेषाम् अन्येषां मतेन रोमत्वक्स्नायुभिः सह दश स्युः, एते दशाऽपि धातवः प्रोच्यन्त इत्यर्थः ॥६१९॥ 

  __अथ रसादीन् क्रमेणाऽऽह, तत्र प्रथमधातुमाह 

४०   रस आहारतेजोऽग्निसंभवः षड्सासवः । 

आंत्रेयोऽसृक्करो धातुर्घनमूलमहापरः ॥६२०॥ 

           १ रसयति स्नेहयति रसः । 'रस स्नेहे '(चु.उ.से.), अच् । २ आहारस्य तेजो निर्यास आहारतेजः, क्लीबे । आहारतेजसी, आहारतेजांसि इत्यादि । ३ अग्नेर्जाठराग्नेः संभवति अग्निसंभवः, अच् । ४ घण्णां मधुरादीनाम् [रसानाम्] आसवः षड्रसासवः । ५ अरपत्यम्, तजन्यत्वाद् आत्रेयः। ६ असृक् रक्तं करोति असृक्करः । 'डुकृञ् करणे'(त.उ.अ.), 'कृजो हेतुताच्छील्य-'३।२।२०॥ इति टेः। ७-९ घनादित्रिभ्यः परो धातुः, तेन घनधातुः, मूलधातुः, महाधातुः । नव रसस्य । 

५०   'देहधातु' इति भाषा ॥६२०॥ 

            अथ द्वितीयधातुमाह 

रक्तं रुधिरमाग्नेयं विस्त्रं तेजोभवे रसात् । 

शोणितं लौहितमसृग् वासिष्ठं प्राणदाऽऽसुरे ॥६२१॥ 

क्षत मांसकार्यस्त्रम् 

           १ रक्तवर्णत्वाद् रक्तम् । २ रुध्यते चर्मणा शिरा भिश्च । रुणद्धि स्रोतांसि वा रुधिरम् । 'रुधिर् आवरणे' (रु.उ.अ.), 'इषिमदिमुदिखिदिछिदि(च्छिदि)भिदिमेदितिमि चिमिदितिमिमिहिमुहिमुचिरुधिशुषिबधिभ्यः किरच्'(उणा-५१)। ३ अग्नये हितम् आग्नेयम् । 'अग्नेर्डक् ४।२।३३॥ ४ विस्यति 

६० 

१. 'पादमध्यस्य' इति१॥ २. घात्येऽर्थे जडधात्वाभावादत्र 'जल घातने' इति युक्तः, तथा च डलयोरैक्याद् जडुलशब्दसिद्धिः ॥ ३. '-मध्यगामंजिका' इति४, '-मींजिका' इति१॥ ४. 'रस आस्वादस्नेहनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५. 'आहारसंभवः' इति१.२.३॥ ६. 'घः' इति३॥ ७. 'वाशि-' इति१॥ ८. 'इषिमदिमुदिखिदिच्छिदिभिदिमन्दिचन्दितिमिमिहिमुहिमुचिरुचिरुधिबन्धिशुषिभ्यः किरच्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥

विस्त्रम्, दन्त्यसकारम् । विसधातोर्बाहुलकात् 'स्फायि-'(उणा १७०)इत्यादिना रक्। ५-६ रसादिति, रसशब्दात् पुरः तेजोभवे योज्येते, तेन रसतेजः । रसतेजसी, रसतेजांसि इत्यादि । रसभवः (रसभवम्) । ७ शोण्यते शोणितम्, तालव्यशम् । 'शोण वर्णगत्यो:'(भ्वा.प.से.), 'रोहिहश्यारुहि-'(हैमोणा २१०)इत्यादिना इतच् । ८ लोहितवर्णत्वाद् लोहितम्। ९ न सृजति त्यजति देहं धात्वन्तरं वा असृक् , क्लीबे । 'सृज विसर्गे'(तु.प.अ.), 'ऋत्विग्दधृक्-'३।२।५९॥ इत्यादिना क्विन्, झलि पदान्ते च न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् , नाजादौ(व्रश्चादौ)

१०   निपातनस्येष्टफलत्वात् । असृग्भ्याम्, असृग्भिः इत्यादि । “न सृजति शौचमित्यसृक्"[]इति तु सुभूतिः । १० वसिष्ठस्येदं वासिष्ठम् । 'तस्येदम्'४।३।१२० ।। इत्यण् । ११ प्राणं बलं ददाति प्राणदम्। १२ असुराणामिदं प्रियम् आसुरम् ॥६२१॥ १३ क्षताज्जायते क्षतजम् । १४ मांसं करोति मांसकारि । ग्रहादित्वाणिनिः । १५ अस्यते क्षिप्यते रोगोपशमनायेति अस्त्रम्, दन्त्यसम् । 'असु क्षेपणे'(दि.प.से.), 'बहुलमन्यत्रापि' ( )इति रक् । पञ्चदश रुधिरस्य । “शोध्यं कीलालम्" [शेषनाममाला ३।१२८॥]शैषिके ॥ 

          अथ तृतीयं धातुमाह 

                                                                           मांसं पललजङ्गले ।                                 

                                              रक्तात्तेजोभवे क्रव्यं काश्यपं तरसामिषे ॥६२२॥ मेदस्कृत् पिशितं कीनं पलम् 

           १ उपचयापचयौ मन्येते ज्ञायतेऽत्र मांसम्, पुंक्ली बलिङ्गः । 'मनु ज्ञाने'(दि.आ.अ.), 'मनेर्दीर्घश्च'(उणा-३३४) इति सप्रत्ययो दीर्घत्वं च । "मां स भक्षयिताऽमुत्र"[]इति नैरुक्ताः । यन्मनु:

           "मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाऽभ्यहम् । 

            एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥१॥"

[मनुस्मृतिः, अध्यायः-५, श्रो-५५]इति । २ पल्यते रक्ष्यते 

३०   पललम् । 'पल रक्षणे '(चु.उ.से.), वृषादित्वात् कलच् । यद्वा 'पल गतौ'(भ्वा.प.से.), 'कलतृपेश्च(कलस्तृपश्च) '(उणा १०४)इत्यत्र प्राक्प्रत्ययनिर्देशादन्येभ्योऽपि भवतीति कुण्ड लादिवदस्मादपि कलप्रत्ययः । ३ जायते रुधिराद् जङ्गलम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'कम्बलादयश्च'( )इति साधुः । "जङ्गलो निर्जले देशे त्रिलिङ्गः पिशितेऽस्त्रियाम्''[ ]इति गौडः । ४ ५ रक्तशब्दात् तेजोभवे शब्दौ योज्यौ, तेन रक्ततेजः, रक्त भवम्। ६ क्रप्यतेऽनुकम्प्यते क्रव्यम् । 'क्रप कृपायां गतौ' (भ्वा.आ.से.), 'पोरदुपधात्'३।१।९८॥ इति यत्, नैरुक्तं पस्य वत्वम् । क्रूयत इति वा । 'क्रुङ् गतौ '(भ्वा.आ.अ.), 'अचो यत्'३।१।९७॥ । ७ कश्यपस्येदं काश्यपम्, तालव्यशमध्यम्। 

४०   ८ तरो बलमस्त्यत्र तरसम् । अर्शआदित्वादच् । तरति प्लव तेऽनेनेति वा । तरतेर्दिवसवदसच् । ९ आमिषति समन्ताद भिव्यक्तं भवति आमिषम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'मिष स्पर्धा याम्'(तु.प.से.), उपसर्गबलादुन्मेषवदभिव्यक्त्यर्थः, इगुपध-' ३।१।१३५ ॥ इति कः । अमति गच्छति पीनत्वमनेनेति वा । 'अम्(अम) गतौ (भ्वा.प.से.), 'अमेर्दीर्घश्च'(उणा-४६) इति टिषच् ॥६२२॥१० मेदः करोति मेदस्कृत् । ११ पिशति (पिंशति) अवयवीभवति पिशितम् । 'पिश अवयवे'(तु. प.से.), इतच् । "कपिशितं पिशितं मदनाग्निना"[शिशु पालवधम्, सर्गः-६, श्रो-५] इति माघात् तालव्यमध्यम् । 

५०   १२ दीप्यतेऽनेन कीनम् । 'कन दीप्तौ (भ्वा.प.से.), पृषो दरादिः । १३ पलति रक्षति देहं पलम्, पुंक्ली. । 'पल रक्षणे '(चु.उ.से.), अच् । त्रयोदश सामान्यतो मांसस्य ॥ "उद्घ[:] समारटं लेपनम्''[शेषनाममाला३।१२८ ॥] इति शैषिकाणि ॥ 

            अथ मांसविशेषानाह 

पेश्यस्तु तल्लताः । 

            १ पिशन्ति(पिंशन्ति) पेशयः । 'पिर्श अवयवे' (तु.प.से.), 'इगुपधात् कित्'(उणा-५५९)इतीन्, बाहुलकाद् गुणः, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीष् [पेश्यः] । 

६० पेशिस्तृतीयस्वरान्तोऽपि । तस्य मांसस्य लताः तल्लताः । एकं मांसपिण्ड्याः ॥ 

१. 'योज्यते' इति३॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-३२१, पृ.४०१॥ ३. 'वशि-' इति२.४॥ ४. 'पुंक्ली.' इत्येव३॥ ५. द्र. अम.क्षीर.२।६।६३॥, पृ.१४७ ॥, स्वोपज्ञटीका ३६२२॥, पृ.१४०॥ ६. 'रक्षते' इति३.४॥ ७. सायणाऽसम्मतोऽयम् ॥ ८. 'पुंक्ली .' इत्येव३॥ ९. 'च्युङ् ज्युङ्-' इत्यत्र सायणेनोक्तम्-'क्रुङ् इति क्वचित्पठ्यते' इति, माधवीयधातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-६७३, पृ.२६७॥ १०. 'गत्यादिषु' इति 

क्षीरतरङ्गिण्यादयः॥ ११. 'कनी दीप्तिकान्तिगतिषु' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. सायणाऽसम्मतोऽयं धातुः ॥ १३. 'पिशि' इति४॥

बुक्का हद् हृदयं वृक्का सुरंसं च तदग्रिमम् ॥६२३॥ 

           १ धातूनामनेकार्थत्वाद् बुक्यते स्वादुत्वेन मृग्यते बुक्का, नकारान्तः । 'बुक्क भाषणे(भषणे) '(भ्वा.प.से.,चु. उ.से.) 'कनिन् युवृषितक्षि-'(उणा-१५४)इति सूत्रे 'अन्ये भ्योऽपि' इति वचनात् कन् । बुक्कानौ, बुक्कानः इत्यादि । मिश्रास्तु-बुक्यते(बुक्क्यते) मृग्यत इति बुक्का, घजन्तः । स्वमते पुंलिङ्गेऽयम्, मिश्रमते स्त्रीलिङ्गष्टाबन्तः । बुक्कः पुमानपि, "शोणितेषु स्त्रियां बुक्का बुक्कस्तु समयोर्द्वयोः"[ ]इति रभसात् । 

रुद्रकलिङ्गादिभि:-"बुक्क(बुक्का) नान्तम्, क्लीबमव्युत्पन्नम्"

१०   []इत्युक्तम् । "उरस्यपि च बुक्कायां हृदयं मानसेऽपि च"

[त्रिकाण्डशेषः३।३।३२५ ॥] इति त्रिकाण्डशेषः । भागुरिस्तु "अग्रमांसं भवेद् बुक्कम्"[ ]इत्यदन्तं क्लीबे आह । "बुक्क स्याग्रं सम्मुखीभूतं मांसं बुक्काग्रमांसमित्येकं नाम''[]इत्येके। २ हियते हृद् । 'हजो बहुलम्'( )इति दुक् । ३ 'वृहोः षुक्दुको च'(उणा-५४०) इति यति दुकि च हृदयम् । ४ वृक्यते(वृज्यते) आदीयते वृक्का । 'निष्कतुर(रु)ष्क-' (हैमोणा-२६)इति के निपात्यते । स्त्रीलिङ्गोऽयम्, टाबन्तः । यद्गौड:-"स्त्रियां वृक्का"[]इति । वैजयन्तीकारस्तु-"वृक्को पार्श्वगतौ गुलौ (वृक्यौ पार्श्वगतौ गुडौ)"[वैजयन्तीकोषः 

२०   ४।४।११२॥] इत्याह । ५ सुष्ठ रस्यते सुरसम् । 'रस आस्वादे' (चु.उ.से.), घबर्थे कः । तदिति मांसम्, अग्रिमं मुख्यम्। "बुक्का अग्रमांसम्, हृदयं च जीवाधारः पद्मम्"[]इत्यमरः पृथक्पृथगाह । उक्तं च 

         "पद्मकोशप्रतीकाशं रुचिरं चाप्यधोमुखम् । 

          हृदयं तद्विजानीयाद् विश्वस्यायतनं महत् ॥१॥"

[]इति । पञ्च प्रधानमांसस्य ॥६२३॥ 

शुष्कं वल्लूरमुत्तप्तम् 

           १ शुष्कं मांसम्, वल्लते संवृतं भवति वल्लूरम्, ___ त्रिलिङ्गः । 'वल वल्ल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'खर्जि 

३०   पिञ्जादिभ्य ऊरोलचौ'(उणा-५३०)इत्यूरः । स्त्रियां वल्लूरा 

__टापि । २ उदत्यर्थं तप्तम् उत्तप्तम् । उत्तप्यते शोष्यत इति __ वा । "उत्तप्तं शुष्कमांसे तप्तेऽपि'[]इति श्रीधरः । द्वे शुष्कमांसस्य ॥ 

                                                                                     पूयदूष्ये पुनः समे ।    

           १ पूयते दुर्गन्धीभवति पूयम्, पुंक्लीबलिङ्गः। 'पूयी विशरणे '(भ्वा.आ.से.), अच् । २ दूष्यते तद् दूष्यम् । 'दुष वैकृत्ये'(दि.प.अ.) 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । द्वे 'परू' इति ख्यातस्य ॥ 

           अथ तुर्यं धातुमाह 

मेदोऽस्थिकृद् वपा मांसात् तेजो-जें गौतम वसा 

४०                                                                                                 ॥६२४॥   

          १ मेद्यति स्निह्यति मेदः, क्लीबे । 'जिमिदा स्नेहने'(दि.प.से.), '-असुन्'(उणा-६२८)। मेदसी, मेदांसि इत्यादि। "मेदो घबन्तः"["]इत्यन्ये । २ अस्थीनि करोति अस्थिकृत् । ३ उप्यते वपा । 'टुवप् बीजतन्तुसन्ताने' (भ्वा.उ.अ.), भिदादित्वादङ् । वपति शुक्रं तत्प्रभवत्वाद्वा वपा। अचि टाप् । ४-५ मांसशब्दात् तेजोजे योज्ये, तेन मांसतेजः, क्लीबे, सकारान्तः, मांसजम् । ६ गोतमस्येदं गौतमम् । ७ वस्ते आच्छादयति मांसम् , वसति प्राणिषु वा वसा । 'वस आच्छादाने'(अ.आ.से.), 'वस निवासे'

५०   (भ्वा.प.अ.) वा, भिदादित्वादङ्, अच् वा । "शुद्धमांसस्य यः स्नेहः, सा वसा"["]इति तु वैद्याः । सप्त मेदसः । 'मांसने चीकट' इति भाषा ॥६२४॥ 

             अथ तद्भेदानाह 

गोदं तु मस्तकस्नेहो मस्तिष्को मस्तुलुङ्गकः । 

           १ गुध्यते अन्त:शिरो वेष्टयति गोदम् । 'गुध परि वेष्टने'(दि.प.से.), अच्, पृषोदरादिः, पुंस्ययम्(क्लीबेऽयम्)। वाचस्पतिस्तु-"गोदोऽस्त्री मस्तुलुङ्गकम्''["]इति पुंस्यप्याह। 

१. ३प्रतौ नास्ति ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६६४॥, पृ.३२३ ॥, तत्र "शोणितान्त्रे स्त्रियां वृक्का बृक्कं तु (समर?) द्वयोः" इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, -३२२, पृ.४०२ ॥, रामाश्रमी २।६।६४॥, पृ.२८८॥, तयोः 'बुक्कस्तु समयोर्द्वयोः' इत्यस्य स्थाने 'बुक्कं सुरसमद्वयोः' इति दृश्यते ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३२२, पृ.४०२ ॥ ४. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६२३ ॥, पृ.१४० ॥ ५. कोष्ठान्तर्गतपाठो मुद्रितवैजयन्तीकोषे दृश्यते, ४।४।११२॥, पृ.१३४॥ ६. श्रीधरकृतविश्वलोचनकोशे तु "उत्तप्तं शुष्के पिशिते संतप्ते च परिप्लुते"[तान्तवर्गः, शो-९४, पृ.१३५] इति दृश्यते ॥ ७. 'पुंक्लीब' इत्येव३॥ ८. 'पूयी विशरणे दुर्गन्धे च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ९. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'राध इति भाषा' इति दृश्यते ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-३२२, पृ.४०२॥ ११. द्र. अम.क्षीर.२।६।६४॥, पृ.१४८ ॥, स्वोपज्ञटीका ३१६२४॥, पृ.१४० ॥ १२. '-नो' इति३, -नूं' इति४॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६२५॥, पृ.१४० ॥

२ मस्तकस्य स्नेहो मस्तकस्नेहः । ३ मस्तकमिष्यति गच्छति मस्तिष्कः, पुंक्लीबलिङ्गः । 'इषु(इष) गतौ'(दि.प.से.), पृषो दरादित्वात् साधुः । ४ मस्तकमालिङ्गति मस्तुलुङ्गः, पृषो दरादित्वात्, कनि मस्तुलुङ्गकः, व्युकारमध्यः । चत्वारि मस्तकमज्जायाः ॥ 

           अथ पञ्चमं धातुमाह 

                                           अस्थि कुल्यं भारद्वाजं मेदस्तेजश्च मज्जकृत् ॥६२५॥ मांसपित्तं श्वदयितं कर्करो देहधारकम् । 

१०   मेदोर्ज कीकसं सारः 

           १ अस्यते अस्थि । 'असु क्षेपणे '(दि.प.से.), 'असिसञ्जिभ्यां क्थिन्'(उणा-४३४) । २ कुले शरीरे साधु कुल्यम् । 'तत्र साधु: ४।४।९८॥ इति यत्, पुंक्ली. । ३ भरद्वाजस्येदं भारद्वाजम् । 'तस्येदम्'४।३।१२०॥ इत्यण् । ४ मेदसस्तेजो मेदस्तेजः, क्लीबे । ५ मज्जानं करोति मज कृत् ॥६२५॥ ६ मांसस्य पित्तं मांसपित्तम् । ७ शुनो दयितमभीष्टं श्वदयितम् । ८ करोति मज्जानं कर्करः। बाहुल कात् करन् । ९ देहं धारयति देहधारकम् । ण्वुल । १० मेदसो जातं मेदोजम् । ११ किं नाम न कसति व्याप्नोति 

२०   कीकसम् । 'कस गतौ'(भ्वा.प.से.), अच्, पृषोदरादित्वात् किमो मलोपदी? । "कीकसः कृमिजातौ स्यात् पुंसि कुल्ये नपुंसकम्'[मेदिनीकोशः, सान्तवर्गः, शो-२१]इति दन्त्यान्ते मेदिनेर्दन्त्यान्तमेव कीकसम् । १२ सरति कालान्तरे सारः । 'सृ गतौ '(भ्वा.प.अ.), 'सृ स्थिरे'३।३।१७॥ इति घञ् । हड्डे देश्याम्, संस्कृतेऽपि । यद्वैजयन्ती-"अथाऽस्थि कीकसं हड्डम्" [वैजयन्तीकोष:४।४।१०८॥] इति । द्वादश अस्थः ॥ 

                                                                     करोटि: शिरसोऽस्थनि ॥६२६॥ 

           १ के मस्तके रोटति चोरयत्यात्मानं करोटि:, स्त्री लिङ्गः । 'रुट लुट स्तेये '(भ्वाप.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः' (उणा-५५७) । कं वायुं रोटति प्रतिहन्ति वा । "हृदया-

३०   दुत्थितो वायुस्तत्र प्रतिहन्ति याति''[*]इति वैद्याः । ङीषि करोटी च । "करोटं क्लीबम्''[]इति स्वामी । एकं शिरोऽस्थ्नः ॥६२६॥ 

कपालकर्परौ तुल्यौ 

           १ कं शिरः पालयति कपालम्, पुंक्लीबलिङ्गः। "कपालोऽस्त्री'' [अमरकोष:२।६।६८॥] इत्यमरः । "कपा लोऽस्त्री शिरोऽस्थि स्याद् घटादेः शकले व्रजे"[मेदिनी कोशः, लान्तवर्गः, शो-७२] इति मेदिनिः । 'पाल रक्षणे' (चु.उ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । कल्प्यते शिरोऽस्थिन समर्थो भवति कर्परः, पुनपुंसकलिङ्गः । 'कृपू सामर्थ्य'

४०   (भ्वा.आ.से.), बाहुलकादरन्लत्वाभावौ । कूर्परः षष्ठस्वरादि रपि । यन्महेश्वर:-"कूर्परो जानुनि प्रोक्तः कपालेऽपि च कूर्परः"[विश्वप्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री-१३७]इति । खर्प रोऽपि । "खर्परस्तस्करे धूर्ते भिक्षुपात्रकपालयो:"[विश्व प्रकाशकोशः, रान्तवर्गः, श्री-१३८]इति महेश्वरः । कपा लकर्परौ घटादीनां खण्डेऽप्युपचाराद् मस्तकार्धवाचकावेतौ । द्वे कपालस्य । 'कोपरी' इति भाषा ॥ 

                                                                               पृष्ठस्याऽस्मि कशेरुका । 

           १ को वायुः शेते तिष्ठत्यत्र कशेरुका, स्त्री क्लीबयोः । 'जत्वा(चा)दय:- '(उणा-५४२) इति रुः,

५०   ततः स्वार्थे कन् । कं वायुं शृणाति वा । 'शृ(श) हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), 'के श्रोरङ् (श्र एरङ् ) चास्य' (उणा-८८)इति कुप्रत्यय(कूप्रत्यय) एरङादेशश्च, ततः स्वार्थे कन् । तालव्यद्वितीयस्वरमध्योऽप्ययं 'कशारुकों' इति । एकं पृष्ठास्नः ॥ 

शाखाऽस्थनि स्यानलकम् 

           १ नलति नलकम् । ‘णल हिंसायाम् (भ्वा.प.से.), ‘कृत्रादिभ्यः [संज्ञायां] वुन्'(उणा-७१३)। 'नल(णल) बन्धै '(भ्वा.प.से.)इत्यस्य वा । शाखाशब्दोऽत्र भुजपर्यायः । एकं बाह्वस्थ्नः ॥ 

६० 

१. 'पुंक्ली.' इत्येव३॥ २. 'शुनोति दयतिम-' इति ४॥ ३. 'करच्' इति३॥ ४. 'मेदिनिः' इति२.४॥ ५. "विडु' इति मुद्रितवैजयन्तीकोषे, ४।४।१०८॥, पृ.१३४॥ ६. 'रुटि लुटि स्तेये' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३२७, पृ.४१०॥ ८. अम.क्षीरस्वामिटीकायां न दृश्यते ॥ ९. 'पुंक्ली.' इति ३॥ १०. '-भावे' इति ३॥ ११. 'कफोणावपि' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१३७॥ १२. 'कनि' इति ३, 'केण:७।४।१३।। इत्यनेन हुस्वत्वम् ॥ १३. 'कसे-' इति३, '-रूका' इति २॥ १४. 'णल गन्धे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १५. काश्यपसम्मतोऽयमर्थः, द्र. माधवीयधातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-५६५, पृ.२०७॥

                                                                          पास्थिन वक्रिपशुंके ॥६२७॥ 

          १ वङ्कते वक्रीभवति वङ्किः , स्त्रीलिङ्गः । 'वकि गतौ'(भ्वा.आ.से.), वज़्यादयश्च'(उणा-५०६)इति निपातनात् साधुः । २ पूरयति मांसम्, पूर्यते मांसादिना वा पशुः । 'शुन् शुचौ पुरः'(चान्द्रोणा-१३८)इति प्रधातोः शुन्प्रत्ययो गुणः, स्वार्थे कनि पशुका । स्पृशति पार्श्वम् । ‘स्पृशेः शुशुचौ पृ चे' (उणा-७०५)इति आदेशे गुणे कनि टापि पशुका वा । द्वे 'पांशुली' इति ख्यातायाः ॥६२७॥ 

शरीरास्थि करङ्कः स्यात् कङ्कालमस्थिपञ्जरः । 

१०       १ कीर्यते श्वादिभिः करङ्कः । 'कृ विक्षेपे'(तु. प.से.), 'किरोऽङ्को रो लश्च वा'(हैमोणा-६२)इत्यङ्कः । २ कक्यतेऽभिलष्यते कङ्कालम्, पुंक्ली. । कर्कि लौल्ये'(भ्वा. आ.से.), अतो बाहुलकात् 'कलपिभ्यां(कुणिपीभ्यां) कालन्' (चान्द्रोणा-३५०॥)। कम्' इत्यव्ययम्, शिरः, को वायुः । कं कं वा आलाति कङ्कालः । आत:-'३।१।१३६॥इति कः । कं सुखं कलति क्षिपति वा । कल पिल विक्षेपे '(चु.उ.से.), 'कर्मण्यण'३।२।१॥ । कङ्कान् पक्षिणोऽलति पर्याप्तान् करो तीति, पचाद्यचि वा । ३ अस्थ्यां पञ्जरः अस्थिपञ्जरः । त्रीणि समुदितशरीरास्थिपञ्जरस्य । 'पांजरी' इति भाषा ॥ 

२०       अथ षष्ठं धातुमाह 

                                          मजा तु कौशिकः शुक्रकरोऽस्नः स्नेहसम्भवौ ॥६२८॥ 

           १ मज्जत्यस्थनि मज्जा, नकारन्तः, पुंसि । 'टुमस्जो शुद्धौ'(तु.प.अ.), 'श्वन्नुक्षन्-पूषन्-प्लीहन्-क्लेदन्-स्नेहन्-मूर्धन् मजन्-'(उणा-१५६)इति साधुः । वाचस्पतिस्तु-"अप(अथ) मज्जा द्वयोः"[]इत्येनं स्त्रियामप्याह । तदा "मज्यतेऽनया मज्जा, भिदादित्वात् साधुः''[स्वोपज्ञटीका ३६२८॥] इत्याचार्या अपि स्त्रियामेवाहुः । “मज्जोक्ता मजया सह"[]इति शब्दप्रभेदः । २ कुशिकस्याऽयं कौशिकः, तालव्यमध्यः । ३ शुक्रं करोति शुक्रकरः । 'कृञो हेतुताच्छील्य-'३।२।२०॥इति टः । ४-५ 

३०   अस्थिशब्दात् स्नेहसम्भवौ शब्दौ योज्यौ, तेन अस्थिस्नेहः, अस्थिसम्भवः । अस्थितेजोऽपि । पञ्चाऽस्थिगत ''मीजी' इति ख्यातायाः ॥६२८॥ 

              अथ सप्तमधातुमाह 

शुक्रं रेतो बलं बीजं वीर्यं मजसमुद्भवम् । 

आनन्दप्रभवं पुंस्त्वमिन्द्रियं किट्रैवर्जितम् ॥६२९॥ 

पौरुषं प्रधानधातुः 

           १ शोचन्त्यस्मिन् पतिते सति शुक्रम् । 'शुच शोके'(भ्वा.प.से.), 'ऋजेन्द्र-'(उणा-१८६)इत्यादिना रक् । शोकति गच्छति स्रवति वा । 'शुक गतौ'(भ्वा.प.से.)अस्मात् 

४०   प्राक्सूत्रेणैव रक् । २ रीणाति(रिणाति) स्रवति रेतः, क्लीब लिङ्गः । 'रीङ् स्रवणे'(दि.आ.अ.), क्र्यादिः, "दिवादि। 'जुरीभ्यां तुट् च'(उणा-६४१)इत्यसुन्प्रत्यये तुडागमश्च, गुणः । ३ बलति बलम् । 'बल प्राणने'(भ्वा.प.से.), अच्। ४ वेति प्रजायतेऽनेन बीजम् । 'वी गत्यादौ '(अ.प.अ.), 'वियो जन् (जक्) (हैमोणा-१२७)इति । वेति प्रजायते गच्छत्यनेना तृण्यं पितेति व्युत्पत्तिा। बीजिलौकिको वा धातुः। ५ वीरयति विक्रामयत्यनेन वीर्यम्, क्लीबे । 'वीर विक्रान्तौ' (चु.उ.से.), चुरादिः, 'अचो यत्'३।११७॥ । वीरे साध्विति वा। 'तत्र साधुः'४।४।९८॥ इति यत् । ६ मज्ज[त] : समुद्भवति 

५०   मजसमुद्भवम्, अच् । ७ आनन्दात् प्रभवति आनन्द प्रभवम् । अच् । ८ पुंसो भावः पुंस्त्वम् । 'तस्य भावस्त्व तलौ'६।१।११९॥ । ९ इन्द्रस्य पुरुषात्मनो लिङ्गम् इन्द्रियम्। 'इन्द्रियमिन्द्रलिङ्ग-५।२।९३॥ इत्यादिना साधुः । १० किट्टेन मलेन वर्जितं किट्टवर्जितम् ॥६२९॥ ११ पुरुषस्य भावः कर्म वा पौरुषम् । १२ ("प्रधानं चासौ धातुश्च प्रधानधातुः)। द्वादश वीर्यस्य ॥ 

१. 'स्पशेः श्वण्शनौ पच' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ २. लौल्यार्थको धातस्तु इकारानुबन्धरहितः ॥ ३. "f इति स्वामी, 'कल पिल क्षेपे' इति मैत्रेयः, 'कल विल क्षेपे' इति सायणः, चुरादित्वाद् विग्रह 'कालयति' इत्यपि बोध्यम् ॥ ५. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१६२८ ॥, पृ.१४१ ॥ ६. स्वोपज्ञटीकायां "मजयतेऽनयाऽस्थिनीति भिदाधङि मज्जा, स्त्रीलिङ्गः" इति दृश्यते, ३१६२८ ॥, पृ.१४१॥ ७. पूज्याचार्य कस्तूरसूरिमहाराजसम्पादितशब्दभेदप्रकाशे शिवदत्तशास्त्रिसंशोधितद्विरूपकोषद्वये चेदमुद्धरणं न दृश्यते ॥ ८. 'मी-' इति ४॥ ९. 'क्लीबः' इति३॥ १०. 'रीज्' इति१.२, 'रीङ् श्रवणे' इति धातुप्रदीपः ॥ ११. 'री गतिरेषणयोः' इति क्र्यादिगणधातुपाठः ॥ १२. 'दैवा-' इति ४॥ १३. '-यते' इति १.३॥ १४. 'आत्मनो' इत्येवर ॥ १५. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने ३प्रतौ 'प्रधानं श्रेष्ठं धातुः प्रधानधातुः' इति दृश्यते ॥

        उक्ताः सप्तधातवः, यन्मते दशधातवस्तन्मतेऽष्टमधातुमाह 

                                                                                  ___ लोम रोम तहम् । 

           १-२ शिरसोऽन्यत्र रोहति लोम, क्लीबे । एवं रोम । उभयत्र 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे चं'(भ्वा.प.अ.), 'नामन्-सामन्(सीमन्)-स्तोमन्-होमन्-रोमन्-लोमन्-व्योमन् विधर्मन्-पाप्मन्-व्येमन्-साधवः'(उणा-५९०)इति साधुः । कपिरिका(कपिलिका) दित्वाद् लत्वं वा । ३ तन्वां रोहति तनूरुहम् । मूलविभुजादित्वात् कः । ह्रस्वान्तोपपदोऽप्ययम् । "व्यानशे तनुरुहाण्यपि हर्षः'[शिशुपालवधम्, सर्गः-१०, शो 

१०   ५०]इति माघः । यौगिकत्वादङ्गरुहादयोऽपि । “विह ङ्गराजाङ्गरुहैरिवायतैः "[शिशुपालवधम्, सर्ग:-१, श्री-७] इति माघः । क्लीबेऽयम् । पुंस्यपि केचिन्मन्यन्ते । त्रीणि रोम्णः । शेषश्चात्र-“रोमणि तु त्वग्मलं वालपुत्रकः कूपजो मांसनिर्यासः परित्राणम्''[शेषनाममाला३।१२९॥] ॥ 

            अथ नवमं धातुमाह 

                                        त्वक् च्छेविश्छांदनी कृत्तिश्चर्माऽजिनमसृग्धरा ॥६३०॥ 

           १ त्वचति संवृणोति देहं त्वक् । 'त्वच संवरणे' (तु.प.से.), क्विप् । तनोति वा । 'तनेवच् '(हैमोणा-८७२)

२०   इति ड्वच् । त्वचोऽपि । यन्महेश्वर:-"त्वचि त्वच:"[]। तथा 

प्रक्रियाकौमुद्याम्-"त्वचं गृह्णाति त्वचयति''[ ]इत्यत्र प्रासाद कृता व्याख्यातम्-"अकारान्तस्त्वचशब्दोऽयम्, 'सप्यापपाश '३।१।२५ ॥ इति सूत्रेऽदन्तग्रहणात्''[प्रक्रियाकौमुदी, भा-२, (उत्तरार्धः), सुब्धातुप्रक्रिया, 'मुण्डमिश्रसूक्ष्ण-'३।१।२१॥ इत्यत्र प्रासादटीका] इति । "त्वचशब्दस्त्वपर्याय:" [सिद्धहेमबृहद्वृत्तिः ३।४।४२]इति हेमबृहद्वृत्तावपि । “त्वक्त्वचचोचशब्दाः स्युर्वल्के 

चर्मणि पत्रके ''["]इति धरणिकोषः । २ छ्यन्त्येनां छविः, स्त्रीलिङ्गः । 'छो छदने'(दि.प.अ.), 'कृविघृष्वि-'(उणा ४९६)इति साधुः । ३ छाद्यते रुधिराद्यनया छादनी । 'छद अपवारणे' (चु.उ.से.)ण्यन्तादस्मात् करणे ल्युट्। ४ कृत्यतेऽसौ 

३०   कृत्तिः । कृती छेदने '(तु.प.से.), स्त्रिया क्तिन्'३।३।९४॥ १५ चरत्यनेन चर्म, क्लीबे । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), '-मनिन्' (उणा-५८४)इति मनिन् । ६ अजति गच्छति तदिति अजिनम् । 'अज गतौ क्षेपणे ,''(भ्वा.प.से.), 'अजेरज्-(-ज) च'(उणा-२०६) इतीनन् (इतीनच), अजादेशश्च 'अजेय॑घबपोः'२४९५६ ।। इति प्राप्तिबाधनार्थम् । ७ असृजो रक्तस्य धरा असृग्धरा । असृग् वृणोतीति पचाद्यचि असृग्वरा" ]इति तु सर्वधरः । अमरस्तु-"अजिनं चर्म:(चर्म) कृत्ति : स्त्री"[अमरकोषः २१७:४६॥ इति कृत्यादीन् त्रीन् मृगयोनित्वात् पृथगाह । अत एव मृगाः “अजिनयोनयः" [अमरकोषः२५८-

४०   ९॥] इत्युक्ताः । वाचस्पतिरपि 

        "तत्राजिनं मृगयोनिगाश्च प्रियकादयः । 

         मृगप्रकरणे ते च प्रोक्ता अजिनयोनयः ॥१॥"

["]इत्याह । तेन कृत्त्यादीनि त्रीणि मृगचर्मनामानि । सप्त चर्मणः ॥६३०॥ 

          अथ दशमं धातुमाह 

वस्नसा तु स्नसा स्नायुः 

           १ वसां न्यस्यति निक्षिपति वस्नसा । वस्ते आच्छादयति कायं वा । पृषोदरादिः । यद्वा वस्ते शरीरमाच्छा दयति, नकि प्रत्यये वस्नं चर्म, तदसति गच्छति । 'अस 

५०   गत्यादौ '(भ्वा.उ.से.), मूलविभुजादित्वात् के, शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वे वा वस्नसा । २ स्नस्यति निरस्यति स्नसा । 'स्नस 

१. 'रुह बीजजन्मनि इति क्षीरतरङ्गिणी, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति धातुप्रदीपः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' मा.धातुवृत्तिः ॥ २. 'नामन्सीमन्व्यो मन्रोमन्लोमन्पाप्मन्धामन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ३. 'माधवः' इति४॥ ४. '-तेः' इति३॥ ५. 'रोमाणि' इति २॥ ६. '-दिनी' इति१॥ ७. '-राः' इति३॥ ८. 'तनोतेड्वच्' इति३.४, 'तेनोतेरनश्च वः'(उणा-२२१)इति सूत्रसत्त्वादिदं मन्दम् ॥ ९. महेश्वरकृतप्रकाशकोशे न दृश्यते ॥ १०. 'सत्यापपाश-' ३।१।२५॥ इत्यस्य स्थाने प्रासादटीकायां 'त्वचेति' इत्येव दृश्यते ॥ ११. सिद्धहेमबृहद्वृत्तौ 'त्वचशब्दोऽकारान्तस्त्वपर्यायः' इति दृश्यते, ३।४।४२ ॥, भा-२, पृ.५७॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३२०, पृ.४०० ॥, रामाश्रमी २।६।६२॥, पृ.२८७।। १३. 'छादिनी' इति१.३.४॥ १४. 'कृतिः' इति३.४॥ १५. 'अजन्ति' इति२.३, 'अंजति' इति४॥ १६. 'गच्छन्ति' इति३॥ १७. 'असु' इति१, 'अक्ष' इतिर, 'अजि' इति३॥ १८. १.२नास्ति ॥ १९. १.२.४प्रतिषु नास्ति ॥, 'अज गतिक्षेपणयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २०. 'कृतिः' इति३ ।। २१. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६३१॥, पृ.१४२ ।। २२. 'वसा' इति४॥ २३. '-प्यति' इति३॥ २४. 'धापृवस्यज्यतिभ्यो न:'(उणा-२८६)इत्यनेन नप्रत्ययो बोध्यः ॥

निरासे'(दि.प.से.), अच् । ३ स्नायति वेष्टयत्यस्थीनि स्नायुः, स्त्रीलिङ्गः । क्लीबेऽपि । वाचस्पतिर्यदाह-"अथ स्नायुर्न ना तन्त्री:"[]इति । 'ष्णै वेष्टने'(भ्वा.प.अ.), बाहुलकात् 'कृ वापा-'(उणा-१)इत्युण् । त्रीणि स्नायोः । 'नस' इति भाषा । शेषश्चात्र-“अथ स्नसा तन्त्री नखारुस्नावानः सन्धिबन्ध नम्"[शेषनाममाला३।१२९-१३०॥] ॥ 

                                                                                नाड्यो धमनयः सिराः । 

           १ नडस्यैवैता नाड्यः, शौषिर्यात् । नल्यते बध्यते आभिर्वा । 'नल(णल) बन्धने'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 

१०   'वसिवपि-'(उणा-५६४) इत्यादिना इञ्, 'कृदिकारात्-'

(गणसू-४।१४५॥)इति ङीष् । “नडेर्घजि नाडः, गौरा-दित्वाद् ङीष् ''[]इत्यन्ये । २ धमयन्ति दीपयन्ति जाठराग्निं धमनयः । धमेः सौत्राद् दीप्त्यर्थात्, 'अर्त्तिसृधृधमिभ्यश्च' (उणा २५९)इत्यनिः । 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५॥ इति डीषि धमन्यः । ३ सिन्वन्ति बध्नन्ति कायं सिराः । 'षिञ् बन्धने'(स्वा.उ.अ.), बाहुलकात् 'स्फायि-'(उणा-१७०) इत्यादिना रक्, दन्त्यादिरयम् । “उर्वस्याभ्याससिरासालूरकास सल्लक्यः"["]इति दन्त्यतालव्येषूष्मभेदात् । देहे शेते तिष्ठति शिरा, शीङो रक् हुस्वत्वं चेति तालव्यादिरपि । “शिरो ना 

२०   पिप्पलीमूले स्याद्धमन्यां च योषिति''["]इति तालव्यादौ रभसः। त्रिविधा हि कायनाडी, एका वायुवाहा, अपरा मूत्र विडस्थिवाहिनी, अपरा लहरेति ख्याता, अन्याश्चाहारवाहिन्यः। सामान्येन तासां त्रीणि ॥ 

कण्डरा तु महास्नायुः 

           १ कण्डते माद्यति कण्डरा । 'कडि मदे'(भ्वा. आ.से.), बाहुलकादरन्। २ महती स्नायुः महास्नायुः। "स्नायु सङ्घातः"["]इति वैद्याः । द्वे 'मोटीनस' इति ख्यातायाः । उक्ता दश धातवः ॥ 

                      मलं किट्टम् 

           १ मलते धारयति दौर्गन्ध्यं मलम्। मलते धारयति 

३०   कायं वा । 'मल धारणे'(भ्वा.आ.से.), अच् । मृज्यते वा मलम् । 'मृजिखनि-'(हैमोणा-४७२)इति डिदलः। २ केटति निर्गच्छति किट्टम्, पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । 'किट गतौ'(भ्वा.प. से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥इति कः, पृषोदरादित्वाट्टकारागमः॥ 

     "वसा शुक्रमसृङ् मज्जा कर्णविण्मूत्रविण्णखोः । 

      श्रूष्माश्रु दूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥१॥"

[मनुस्मृतिः,अध्यायः-५, शो-१३५]इति ।सामान्येन द्वे मलस्य॥ 

           अथ विशेषादाह 

                                                                                  तदक्षिजम् ॥६३१॥ दूषीका दूषिका 

४०       १ तदिति मलम्, अक्षिजं नेत्रसमुद्भवम् ॥६३१॥ दूषयति चक्षुः दूषीका । 'दूप वैकृत्ये '(दि.प.अ.), [हेतु मण्णिच्, 'दोषो णौ'६।४।९० ॥ इत्युपधाया ऊत्वम्,] बाहुल कात् 'कषिधूखि(दूषि)भ्यामीकन्'(उणा-४५६), यद्वा '-दूषि भ्यामिकन्'(उणा-४५६)इतीकन् । तवर्गचतुर्थाद्योऽपि 'धूषीका'

इति। २ दूषयति दूषी । अच्, गौरादिः, स्वार्थे कन्, 'केऽणः' __७।३१३॥ दूषिका । द्वे नेत्रमलस्य ॥ 

                   - जैह्र कुलुकम् 

           १ जिह्वायां भवं जैह्वम् । 'तत्र भवः'४।३।५३॥ ___ इत्यण् । कोलति संस्त्यायति कुलुकम् । 'कुल संस्त्याने'

५० 

१. 'ष्णसु निरसने' इति क्षीरतरङ्गिणी, मा.धातुवृत्तौ दिवादिगणे सायणेन "ष्णुस निरसने इत्येके । 'मिच्च' इत्यात्रेयमैत्रेयौ उदुपधं चाहतुः । स्वामिकाश्यपौ तु अदुपधममुमेव पठित्वा 'ष्णुस अदर्शने इति द्रमिडाः' इत्युकारोप, पक्षान्तरमाहतुः" इत्युक्तम्, मा.धातुवृत्तिः, दिवादिः, धातुसं-५, पृ.४०३ ॥ २. द्र. स्वोपज्ञटीका३६३१ ॥, पृ.१४२ ।। ३. 'ष्टै' इति३ ।। ४. '-श्रावानः' इति३॥ ५. '-बन्धिनम्' इति१ ॥ ६. 'शिराः' इति३.४॥ ७. 'इन्' इति३.४॥ ८. 'नाडिः' इति१.३॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३२३, पृ.४०३॥, तत्र "नडेघ''(पा.३।३।१९।।)नाडः । गौरादिङीष् (पा.४।१।४१॥) । 'नाडी'-इत्यन्ये" इति दृश्यते ॥ १०. 'दीर्घात्' इति४॥ ११. 'अर्तिसृधृधम्यम्यश्यवितृभ्योऽनिः' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३२३, पृ.४०३ ॥, तत्र 'उर्वस्याद्याः' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६॥६५॥, पृ.३२५ ।।, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३२३, पृ.४०३ ॥, रामाश्रमी२६६५ ॥, पृ.२८८ ॥ १४. द्र. स्वोपज्ञटीका३६३१॥, पृ.१४२॥ १५. '-बिष्कणः' इति३, 'मूत्रविट् घ्राणकर्णविट्' इति मनुस्मृत्याम्, ५।१३५ ॥, पृ.२०५॥ १६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६६६॥, पृ.३२६॥, तत्र 'मला नृणाम्' इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३२३, पृ.४०४॥, रामाश्रमी२६६५॥, पृ.२८९ ॥

(भ्वा.प.से.), 'कञ्चकांशुक-'(हैमोणा-५७)इत्युकप्रत्यये निपा त्यते । द्विपञ्चमस्वरोऽयम् । एकं जिह्वामलस्य ॥ 

                                                                                            पिप्पिका पुनः। दन्त्यम् 

           १ प्यायते पिप्पिका । '[ओ]प्यायी वृद्धौ'(भ्वा. आ.से.), 'कुशिक-'(हैमोणा-४५)इत्यादिना इकप्रत्यये निपा त्यते । दन्त्यं दन्तोद्भवम् । एकं दन्तमलस्य ॥ 

            कार्णं तु पिञ्जूषः 

           १ कर्णयोर्भवं कार्णं मलम्, पिञ्ज्यते पिञ्जूषः । 

१०   'पिजि वर्णे'(अ.आ.से.), 'कारूषाटरूष-(कोरदूषाटरूष-)' (हैमोणा-५६१)इत्यूषे निपात्यते । एकं कर्णमलस्य ॥ 

                                                                       शिवाणो घ्राणसम्भवः ॥६३२॥ 

           १ शिद्ध्यते शिवाणः । “शिघि आघ्राणे'(भ्वा. प.से.), 'लूशिघि(शिङ्घि)धाऽभ्य आणक् '(दशपाधुणा ३।२७)इत्याणक् । स्वार्थे कनि शिवाणकोऽपि, तालव्यादिः । एकं नासामलस्य ॥६३२॥ 

सृणीका स्यन्दिनी लालाऽऽस्यांसवः कफकूर्चिको। 

           १ सरति पतति मुखादिति सृणीका । 'सृ गतौ' (भ्वा.प.अ.), 'सर्तेर्नुक (नुम्) च'(उणा-४६३)इतीकन्,

२०   दन्त्यादिः । सृणिका हुस्वमध्याऽपि । २ स्यन्दतेऽवश्यं स्य न्दिनी, दन्त्यचतुर्थान्तस्थाद्यसंयोगादिः । 'स्यदि किञ्चिच्चलने' (भ्वा.आ.से.), आवश्यके णिनिः । ३ लालयति प्राप्तु मिच्छति लाला । 'लल ईप्सायाम्'(चु.आ.से.), णिजन्ता दच्, टाप् । ४ आस्यं मुखम्, तस्य आसवः आस्यासवः । ५ कफस्य कूर्चिकेव कफकूर्चिका । पञ्च लालायाः ॥ 

मूत्रं बस्तिमलं मेहः प्रस्त्रावो नृजलं नवः ॥६३३॥ 

           १ मूत्रयति प्रस्रवति मूत्रम् । 'मूत्र प्रस्रवणे (चु. उ.से.), चुरादिः, अच् । मुच्यते तद्वा । 'मुच्ल मोक्षणे' (तु.उ.अ.), 'सिविमुच्योष्टेरू च''(उणा-६०२)इति ष्ट्रन् । २ बस्तेमलं बस्तिमलम् । मिह्यते मेहः । 'मिह सेचने '

३०   (भ्वा.प.अ.), घञ् । ४ प्रस्तूयतेऽनेन प्रस्तावः, दन्त्यरेफ संयोगमध्यः । 'जु प्रस्रवणे (भ्वा.प.अ.), प्रपूर्वः, 'प्रे द्रुस्तुनुवः'३।३।२७॥ इति घञ् । ५ नुर्नरस्य जलं नृजलम्। ६ स्रवणं स्त्रवः । 'स्त्र प्रस्रवणे '(भ्वा.प.अ.), 'ऋदोरप्' ३।३।५७॥ । षट् मूत्रस्य ॥६३३॥ पुष्पिका तु लिङ्गमलम् 

            १ पुष्पति पुष्पिका । पृषोदरादिः । लिङ्गस्य मलं लिङ्गमलम्, एकम् । 

                  विड् विष्ठाऽवस्करः शकृत् । 

गूथं पुरीष शमलोच्चारौ वर्चस्कवर्चसी ॥६३४॥ 

४०        १ विशति पक्वाशये विट्, स्त्रीलिङ्गः । वैजयन्ती तु-"उच्चारो विट् न ना"[वैजयन्तीकोष:४।४।११९॥] इति क्लीबेऽप्याह । 'विश प्रवेशने'(तु.प.अ.), क्विप् । अमर स्तु-वेवेष्टि नाडी मलं वा, 'विष्ल व्याप्तौ'(जु.प.अ.), विडिति मूर्धन्यषकारान्तमाह, “विष्ठाविषौ स्त्रियाम् "[अमरकोषः २६६८॥]इति। २ विशति भूमिम् । बाहुलकाद् ‘-वमि(रमि) काशि-'(उणा-१५९)इत्यादिना थक्, षत्वम्, कुत्वं (ष्टुत्वं) चविष्ठा । विविधप्रकारेणोदरे तिष्ठति वा, 'उपसर्गात्-'८।३।६५ ॥ इति षत्वे वा विष्ठा। ३ अवकीर्यते अवस्करः, घजन्तः । वर्चस्कादित्वात् साधुः । 'वर्चस्केश्वस्करः'६।१।१४८॥ इति सुड् 

५०   वा। ४ शक्नोति विस्मर्तुं शकृत्, क्लीबे । 'उणादयो बहुलम्' ३।३।१।। इति शके: ऋत् । ५ गवते शब्दं करोति, गूयते उत्सृज्यते वा गूथम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'गुङ् शब्दे' (भ्वा.आ.अ.), 'गु पुरीषोत्सर्गे '(तु.प.अ.) वा, 'तीर्थ (तिथ)पृष्ठगूथयूथप्रोथाः'(उणा-१६९)इति थक्, दीर्घत्वं च निपातनात् । ६ पिपर्ति मलं पुरीषम् । 'पृ पालनपूरणयोः'

१. '-सम्भवम्' इति२ ।। २. " 'आणको लूशिविधाञ्भ्यः'(दशपाधुणा-३।२७)शिवाणकः पीनसः." इति क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-९६, पृ.३६ ॥, 'आणको लूधूशिविधाभ्यः'(उणा-३६३)इत्युणादिगणे ॥ ३. 'इत्याणकः' इतिर ।। ४. '-कूर्चिका' इति मुद्रितमूले, स्वोपज्ञटीकापि तमाश्रित्यैव ॥ ५. 'कुचि-' इति१.२.४॥ ६. '-कुचिका' इति२.४॥ ७. 'प्रश्र-' इति१.२.३॥ ८. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'चुरादिः, अच्' इति दृश्यते ॥ ९. '-रूच्च' इति३ ॥ १०. 'मिह सेचने' इति १प्रतौ नास्ति ॥ ११. 'सु गतौ' इति स्वामिसायणौ, 'षु स्त्रु गतौ' इति मैत्रेयः ॥ १२. 'प्रो' इति३॥ १३. 'अविश्' इति १.२.४॥ १४. 'स्त्रियौ' इत्यमरकोषे ॥ १५. 'भूमि' इति२.३॥ १६. 'पुंक्ली.' इति३॥ १७. 'ओगुङ् इति३ ।।

(जु.प.से.), 'शृपृभ्यां किच्च'(उणा-४६७)इतीषन्, ऋत उत्, 'उरण रपरः'१।१५१॥ इति रपरत्वम् । ७ शमयति सौगन्ध्यं शमलम् । 'शमु उपशमे'(दि.प.से.), 'शकिशमिवहिभ्योऽलः' (कातन्त्रोणा-१४२)। शाम्यत्युपवासादिना वा । ८ उच्चार्यते प्रेर्यते उच्चारः । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), णिजन्तः, घञ् । ९ वर्चति(वर्चते) दीप्यते बहिः प्रकाश्यते वा वर्चः । 'वर्च दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), '-असुन्'(उणा-६२८), कुत्सायां स्वार्थे वा कनि वर्चस्कम्, पुनपुंसकलिङ्गः । 'सोऽपदादौ'८।३।३८॥ इति विसर्गस्य सत्वम्, 'कुप्वो:-'८।३।३७॥ इत्यस्यापवादः । 

१०   १० वर्चते दीप्यते वर्चः । 'वर्च दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), '-असुन्'(उणा-६२८)। वर्चसी, वर्चासि इत्यादि क्लीवे । दश विष्ठायाः ॥६३४॥ 

वेषो नेपथ्यमाकल्पः 

           १ वेवेष्टि व्याप्नोत्यङ्गम्, विष्यन्ते व्याप्यन्तेऽनेन प्रेक्ष काणां मनांसि वा [वेषः] । 'विष्ल व्याप्तौ '(जु.प.से.), अच्, 'हलश्च' ३।३।१२१ ॥ इति संज्ञायां घो वा । वस्त्राऽलङ्कारमाल्यप्र साधनैरङ्गशोभा वेषशब्देनोच्यत इत्यर्थः । विशन्ति नेत्रमनांस्यत्रेति, अधिकरणेऽर्थे घजि वेशः तालव्यान्तश्च । २ नयतीति ने:, विच्प्रत्ययः, ने: नायकः, तस्य पथः। कामजननादिव्यवहारादनपेते 

२०   'धर्मपथ्यर्थ- '४।४।९२॥ इत्यादिना यत् नेपथ्यम् । नेत्रयोर्नेपथ्य मिति, पृषोदरादित्वाद्वा । ३ आकल्पनम् आकल्पः । 'कृपू सामर्थे '(भ्वा.आ.वे.), भावे घञ् । त्रीणि वेषस्य ॥ 

                                                                                परिकर्माऽङ्गसंस्क्रिया । 

            १ परि सामस्त्येन मलमार्जनार्थं क्रिया परिकर्म, क्लीबे । '-मन्'(उणा-५८४)इति मन् । अङ्गस्य संस्क्रिया स्नानोद्वर्तनादिरङ्गसंस्क्रिया । एकं सामान्येन स्नानोद्वर्तनादेः॥ 

            अथ विशेषादाह 

उद्ववर्तनमुत्सादनम् 

            १ उद्ववर्त्यतेऽनेन उद्ववर्तनम् । करणे ल्युट् । २ उत्साद्यतेऽनेने उत्सादनम् । 'षद्लु विशरणगत्यवसादनेषु'

३०   (तु.प.अ.), णिजन्तः, ल्युटि । " 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.) इत्यस्माण्णिजन्ताल्लयुटि उच्छादनमपि''[ ]इत्येके । द्वे 'ऊग टणउं' इति ख्या-स्य ॥ 

                                                                         अङ्गरागो विलेपनम् ॥६३५॥ 

           १ अङ्गं रज्यतेऽनेन अङ्गरागः । 'रज रागे'(भ्वा. दि.उ.अ.), करणे घञ्, 'चजोः कु घिण्ण्यतो: ७।३५२॥ इति कुत्वम्, 'घजि च भावकरणयोः'६।४।२७॥ इति न्लोपः । २ विलिप्यतेऽनेनेति विलेपनम् । 'लिप उपदेहे '(तु.उ.अ.), ल्युट् । द्वे विलेपनस्य ॥६३५॥ 

चर्चिक्यं समालभनं चर्चा स्यात् 

४०       १ चर्चिकायां चर्चने साधु चर्चिक्यम् । 'तत्र साधुः' ४।४।९८॥ इति यत् । २ समालभ्यतेऽनेन समालभनम् । 'लाभणे प्रेरणे'(चु.उ.से.)इत्यत्र लभणपि ह्रस्वादिरिति सभ्याः । 'लभ लाभ तक क्षेपे' इति वोपदेवोऽपि । ततः करणे ल्युट्। ३ चर्च्यतेऽनया चर्चा । 'चर्च अध्ययने'(चु.उ.से.), 'चिति (चिन्ति) पूजिकथि- '३।३।१०५॥ इत्यङ् । त्रीणि सामान्येन चन्दनादितिलकस्य । 'टीलु आर्डि' प्रभृतिभाषा ॥ 

                                                                                            मण्डनं पुनः । प्रसाधनं प्रतिकर्म 

            १ मण्ड्यतेऽनेन मण्डनम् । 'मडि भूषायाम्'

५०   (भ्वा.प.से.), ल्युट् । तिलकपत्रभङ्ग्यादिः । २ प्रसाध्यते ऽनेन प्रसाधनम् । 'साध संसिद्धौ'(रु.प.अ.) । ३ प्रत्यङ्गं कर्म प्रतिकर्म । सामान्येन तिलकपत्रभङ्गादिना ललाटगल्लादी नामलक्तकादिना मण्डनस्य त्रीणि । 'मांडणां"' इति भाषा ॥ 

                                                                     मार्टिः स्यान्मार्जना मृजा ॥६३६॥ 

            १ माज्यंते मार्टि : । 'मृजूष शुद्धौ '(अ.प.वे.), _ 'वसेस्ति:'(उणा-६१९)इति बाहुलकात् तिः, 'व्रश्चभ्रस्ज-'

१. 'उदोष्ठ्यपूर्वस्य७।१।१०२॥ इत्यनेन ॥ २. २प्रतौ नास्ति ॥ ३. ३प्रतौ नास्ति ॥ ४. 'निः' इति३॥ ५. 'उत्साद्यतेऽनेन' इति २प्रतौ नास्ति ॥ ६. 'उत्सा-' इति३॥ ७. '-ट'' इति३ ॥ ८. 'घत्वम्' इति२ ॥ ९. 'लेपनस्य' इति १॥ १०. णकारानुबन्धो हैममते ॥ ११. 'नक' इति ४॥ १२. 'टीलूं' इति४॥ १३. 'आड' इति३ ।। १४. 'प्रमुख-' इति३॥ १५. 'मण्डते' इति३ ॥ १६. 'ल्युटि' इति४॥ १७. '-भङ्ग्यादिना' इति ३॥ १८. '-णा' इति३.४॥ १९. 'मृजुष्' इति३॥

८।२।३६॥ इति षत्वम्, 'मृजेर्वृद्धिः ७।२।११४॥ । २ मार्जनं मार्जना । मृजेश्चौरादिकाण्णिजन्ताद् ‘ण्यासश्रन्थो:-'३।३। १०७॥ इति युच् । मार्जनं क्लीबेऽपीत्यन्ये । यन्महेश्वरः "मार्जनं कथितं माष्टौँ मार्जनो लोध्रशाखिनि''[विश्व प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, श्री-८२] । ३ भिदादित्वादङि मृजा, स्त्रीलिङ्गः । 'मृजेरजादौ सङ्क्रमे '(महाभ्याष्यम् १।१।३॥)इति वृद्धौ मार्जा च । घबर्थे के ‘मार्जः' इत्यपि । "वेदिसंमार्जदक्षा''[कुमारसम्भवम्, सर्ग:-१, श्रो-६०] इति कुमारः । त्रीणि प्रोञ्छनादिनाङ्गनिर्मलीकरणमात्रस्य । 

१०   'मांजणउं' इति भाषा ॥६३६॥ 

वासयोगस्तु चूर्णं स्यात् 

           १ वासे सुरभीकरणे युज्यत इति वासयोगः। 'युजिर् योग'(रु.उ.अ.), घञ् । २ चूर्ण्यते प्रेर्यते चूर्णम् । 'वर्ण चूर्ण प्रेरणे'(चु.प.से.), घबर्थे कः । "चूर्णं क्षोदे क्षारभेदे चूर्णानि वासयुक्तिषु"[विश्वप्रकाशकोशः, णान्तवर्गः, श्रो-१५] इति महेश्वरः । चूर्णशब्दः प्रायेण बहुवचनान्तः, एकवचनं त्वत्र तस्यानपेक्षणात् । द्वे सामान्येन पदवासादि क्षोदस्य । 'अबीरप्रभृतिसुगन्धचूर्ण' इति भाषा ॥ 

                                                                                   पिष्टातः पटवासकः । 

२०        १ पिष्टेन कुङ्कमचूर्णादिना अतति गच्छति पिष्टातः । 'अत सातत्यगमने'(भ्वा.प.से.), अच्, पुंस्यम् । २ पटो वास्यतेऽनेन पटवासः । 'वास उपसेवायाम् '(चु.उ.से.), चुरादिः, करणे घञ्, कनि पटवासकः । येन कुङ्कम चूर्णादिना पटो वास्यते, तद् गन्धद्रव्यं पटवसः, तस्य द्वे। 'अबीर' इत्यादि भाषा ॥ 

                                       गन्धमाल्यादिना यस्तु संस्कारः सोऽधिवासनम् ॥६३७॥ 

            १ गन्धोपलक्षितं माल्यं पुष्पमाला आदिर्यस्य स गन्धमाल्यादिस्तेन, आदिशब्देन धूपादिः, यः संस्कारस्तिला ___ दीनां गुणाधानम् , स अधिवासनम्, उच्यत इत्यन्वयः । 

३०   " 'वास उपसेवायाम्'(चु.उ.से.), चुरादिः । “णिचोऽ नित्यत्वाद् ल्युडपि"["]इति तु सुभूतिः । “संस्कारो गन्ध माल्याद्यैर्यः स्यात् तदधिवासनम्"[अमरकोष:२।६।१३४॥] इत्यमरः । (गन्धमाल्यादिना यः संस्कारः तिलादीनां गुणा धानम्, तस्य नाम) एकम् ॥६३७॥ 

निर्वेश उपभोगः 

            १ निर्वेशनं निर्वेशः । निपूर्वो विशिरुपभोगार्थे वर्तते, ततो भावे घञ् । २ उपभुक्तिः उपभोगः । 'भुज पालना भ्यवहारयोः'(रु.प.से.), भावे घञ् । उप इति सकृद्भोगः, आहारमाल्यादेरुपसेवनमुपभोग इति वा । द्वे उपभोगस्य ॥ 

४०                                                                         अथ स्नानं सवनमाप्लवः । 

             १ स्नायते स्नानम् । 'ष्णा शौचे'(अ.प.अ.), भावे ल्युट् । २ सूयते सवनम् । षूञ्(षुञ्) अभिषवे'(स्वा. उ.अ.), ल्युट। "सावनमपि''[] इति शब्दप्रभेदः । ३ आप्ल वनम् आप्लवः । [" 'प्लुङ् गतौ'(भ्वा.आ.से.),"] 'ऋदो रप्'३।३।५७॥ इत्यप् । 'विभाषाङि रुप्लुवोः'३।३।५०॥ इति घजि आप्लावोऽपि । त्रीणि स्नानस्य ॥ 

                                                 कर्पूरागुरुकक्कोलकस्तूरी चन्दनद्रवैः ॥६३८॥ . स्याद् यक्षकर्दमो मित्रैः 

            १ कर्पूरं च आगरु च कक्कोलं च कस्तूरी च 

५०   चन्दनं च 'सूकडि' इति ख्यातमिति द्वन्द्वस्तथा तेषां पिण्डी कृतानां द्रवास्तैर्मित्रैरेकत्र कृतैः यक्षकर्दमः स्यात् । कर्पूरा दिभिः समभागैर्यक्षप्रियकर्दमो बहुगन्धद्रव्यसाधितानुलेपन भेदो यक्षकर्दमः । 

         "कर्पूरागरुकस्तूरीकक्कोलैर्यक्षकर्दमः ।। 

          एतैः पिण्डीकृतैर्यक्षप्रियः पङ्कः स कुङ्कुमैः ॥१॥"

[ ]इत्यागमः । 

१. '-संमार्गदक्षा' इति कुमारसम्भवे, १६६० ॥, पृ.१६॥ २. '-j' इति३, ‘-णौ' इति ४॥ ३. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'चूर्ण प्रेरणे' इत्येव स्वामी ॥ ४. 'एकं' इति२ ॥ ५. 'तस्मादनपे-' इति३॥ ६. '-प्रमुख-' इति३॥ ७. तुलनीयोऽमरकोषः२।६।१३९ ॥ ८. 'इति भाषा' इति१॥ ९. 'यत्' इति १.२॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३९२, पृ.४८० ॥, तत्र ' 'वास उपसेवायाम्' । चुरादि णिचोऽनित्यत्वे ल्युट्' इति दृश्यते ॥ ११. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३प्रतिषु न दृश्यते ॥ १२. '-प्रियः' इति३॥

      "कुङ्कमागरुकर्पूरकस्तूरीचन्दनानि च। 

       महासुगन्ध इत्युक्तं नामतो यक्षकर्दम : ॥२॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, वर्ग:-७, श्रो-४५] इति धन्वन्तरिः । 

      "कर्पूरागरुकस्तूरीकक्कोलघुसृणानि च । 

        एकीकृतमिदं सर्वं यक्षकर्दम इष्यते ॥३॥"

[]इति व्याडिः ॥ 

                                                                                       वर्तित्राऽनुलेपनी । 

           १ वर्तयन्ति शूक्षीकुर्वन्ति तामिति वर्तिः । बाहुल काद् युजपवादः, ण्यन्तात् क्तिन्, स्त्रीलिङ्गः । यदा च ‘अच 

१०   इ:'(उणा-५७८), तदा 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥) इति ङीषि वर्ती च । “वर्तिर्गात्रानुलेपन्यां वर्तिीपद शासु च''[विश्वलोचनकोशः, तान्तवर्गः, यो-५२] इति श्रीधरः । २ गात्रमनुलिप्यतेऽनया गात्रानुलेपनी । करणे ल्युट् । द्वे नटादीनां गात्रमुखादिषु चित्रकरणस्य ॥ 

चन्दनागरुकस्तूरीकुङ्कमैस्तु चतुःसमम् ॥६३९॥ 

            १ चन्दनादीनि चत्वारि समान्यत्रेति चतुस्समम्, (चतुःसमम्) । एकं चन्दनागरुकस्तूरीकुङ्कमानां चतुर्णा समीकृतानाम् ॥६३९॥ 

अगुर्वर्गरु राजाहँ लोहं कृमिजवंशिके । 

२०   अनार्यजं जोङ्गकं च 

            १ लघुनामत्वान्न गुरु अगुरु । लघुपर्यायमविद्य मानं गुरु महत् शुध्यमस्मादिति वा अगुरु, पुंक्ली. । २ अगति प्राप्नोति महार्घ्यतामिति अगरु, पुंक्ली., प्रथमस्वर द्वयः । 'अग गतौ '(भ्वा.प.से.), बाहुलकादरुप्रत्ययः । ३ राजानमर्हति राजाहम् । 'अर्ह मर्ह पूजायाम् (भ्वा.प.से.), अच् । ४ लूयते लोहम्, पुंक्ली. । 'लूञ् छेदने । (व्या.उ.से.), 'लूञो ह:'(स.क.२।३।१८२॥) इति हः। रोहतीति वा । 'रुह बीजजन्मनि '(भ्वा.प.अ.), अच् । ५ कृमिभिर्जन्यते कृमिजम् । 'अन्येभ्योऽपि(अन्येष्वपि)-' ३।२।१०१॥ इति डः । कृमिजग्धमित्यपि । ६ वंशोऽ–

३०   स्याऽस्ति वंशिकम्, स्त्रीक्ली. । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इति ठन् । "वंशाभं वंशकम्, क्लीबम्, प्रथमस्वरमध्यम्, 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन्"[अम. क्षीर.२।६।१२६ ॥] इति स्वामी । ७ अनार्यदेशे जातम् अनार्यजम् । ८ जोङ्गकगिरिभवत्वाद् जोङ्गकम् । जुङ्गति वर्जयति दौर्गन्ध्यं जोङ्गकं वा । 'जुगि वर्जने'(भ्वा.प.से.), चवर्गादिः, बाहु लको वुन्गुणौ । अष्टौ सामान्येनाऽगुरुकाष्ठस्य । शेषश्चात्र 

     "अगुरौ प्रवरं शृङ्गं शीर्षकं मृदुलं लघु । 

       वरद्रुमः परमदः प्रकरं गन्धदारु च ॥१॥"

[शेषनाममाला ३।१३०-१३१॥] ॥ 

४०       अथाऽगुरुविशेषानाह 

                                                                    मङ्गल्या मल्लिगन्धि यत् ॥६४०॥    

           १ यदगुरु मल्लिगन्धि तत्, मङ्गले साधुः मङ्गल्या । 'तत्र साधुः'४।३।९८॥ इति यत् । अत्र मल्लिशब्द: केतकी पर्याय इकारान्तः । मल्लेर्विकारोऽवयवो वा पुष्पं मल्लिः । 'पुष्पफलमूलेषु बहुलम्'(वा-४।३।१६६॥)इत्यणो लुक् । मल्ले: पुष्पस्येव गन्धोऽस्य मल्लिगन्धि । 'उपमानाच्च' ५।४।१३७॥ इति गन्धस्येकारोऽन्तादेशः। पुष्पसदृग्गन्धागुरुणे :। 'केवडीओ" अगर' इति भाषा ॥६४०॥ 

कालागुरु: काकतुण्डः 

५०        १ कालः कृष्णश्चासावगुरुश्च कालागुरुः । २ 

१. १.२.४ प्रतिषु नास्ति ॥ २. द्र. अम.क्षीरस्वामिटीकार ६१३३॥, पृ.१६१ ॥, स्वोपज्ञटीका३।६३९ ॥, पृ.१४३॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, यो-३९१, पृ.४७८ ॥, मल्लिनाथसूरिकृतामरपदपारिजातटीका, भा-१, २६१३३ ॥, पृ.४४६ ॥, रामाश्रमी २६।१३३ ॥, पृ.३२० ॥, तासु टीकासु "कर्पूरागरुकस्तूरी कर्पूरं चन्दनं तथा । महासुगन्धमित्युक्तं नामतो यक्षकदमः ॥" इति दृश्यते ॥ ३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१३३ ॥, पृ.३८५ ॥, मल्लिनाथसूरिकृतामरपदपारिजातटीका, भा-१, २६।१३३ ।।, पृ.४४६ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३९१, पृ.४७८ ॥, रामाश्रमी २६१३३ ॥, पृ.३२०॥ ४. '-पिनी' इति३ ॥ ५. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ६.-पिन्यां' इति३ ॥ ७. 'सामा-' इति१.३॥ ८. २प्रतौ नास्ति ॥ ९. '-वंशके' इति४॥ १०. 'महर्घ-' इति३॥ ११. 'अगुरु' इति १.२.३॥ १२. 'अक अग कुटिलायां गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. 'अर्ह पूजायाम्' इत्येव क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १४. 'लूङ्' इति३॥ १५. स्वामिमतेऽयं पाठः, 'रुह जन्मनि प्रादुर्भावे' इति मैत्रेयः, 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' इति सायणः ॥ १६. '-ग्धिमित्यपि' इति१ ॥ १७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३८४, पृ.४७३॥, तत्र "वंश इव 'वंशकम्' । क्लीबम् । "इवे प्रतिकृता" विति कन् (पा-५।३९६॥)इति तु स्वामी" इति दृश्यते, अम.क्षीरस्वामिटीकायाम् 'वंशाभं वंशकम्, वंशिकेत्येके' इति दृश्यते ॥ १८. 'वर्जति' इति३॥ १९. 'लघुः' इति३ ॥ २०. '-सदृशगन्धागरुणः' इति२.३ ।। २१. '-डीउ' इति२ ॥ २२. -गरुः' इति१॥

काकतुण्ड इव कृष्णत्वात् काकतुण्डः । द्वे कृष्णागुरुणः ॥ 

                                                                                  श्रीखण्डं रोहणद्रुमः । गन्धसारो मलयजश्चन्दने 

           १ श्रिया सौरभश्रिया कृत्वाऽन्यद्रुगर्वं खण्डयति श्रीखण्डम् । 'खडि भेदने'(चु.उ.से.), णिजन्तः, अच् । २ रोहणाऽद्रेईमो रोहणद्रुमः । ३ गन्धेन सारो गन्धसारः। गन्धो गन्धातिशयवान् सारः स्थिरभागोऽस्येति वा । ४ मलयगिरिभवत्वाद् मलयजः । ५ चन्द्यते आह्लाद्यतेऽनेन चन्दनम् । 'चदि आह्लादनदीप्त्योः '(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । 

१०   चन्दयतीति नन्द्यादित्वाद् ल्युर्वा । पुंक्लीबलिङ्गावेतौ । पञ्च सामान्येन चन्दनस्य । 'सूकडि' इति भाषा । शेषश्चात्र "चन्दने पुनरेकाङ्गं भद्रश्रीः फलकीत्यपि''[शेषनाममाला ३१३१॥ ॥ 

                                                                                       हरिचन्दने ॥६४१॥ तैलपर्णिकगोशीर्षों 

           १ हरेरिन्द्रस्य चन्दनं हरिचन्दनम्, पुंक्ली., तत्र । हरिमण्डूकस्तदाकारे पर्वते भागे जातत्वाद्वा । हरि कपिलम्, तपूर्णत्वाद्वा ॥६४१॥ २ तिलपर्णो वृक्षभेदस्ततो जातं 

तैलपर्णिकम् । शैषिकष्ठक् । तैलपर्णोऽद्रिराकारोऽस्त्य 

२०   स्येति वा । ३ गोः शीर्षं गोशीर्षम् । "तदाकारे मलयैक देशे जातं गोशीर्षम्''[ ]इति सुभूतिः। पुंस्येतौ । “धवलं सुशीतं चन्दनं तैलपर्णिकं मलयाद्रिदेशजमेव कालताम्रव्या मिश्रवर्णमुत्पलगन्धि गोशीर्षमिति चाणक्यटीका''[ ]इति माधवी । “अतिसुरभिशीतलतया सदैव सर्वेष्टितमिति सुरभि च नामाऽस्य"[ ]इति सुभूत्यादयः । "क्लीबेऽपीमौ" [ ]इति केचित् । त्रीणि बावन्नाचन्दनस्य ॥ 

                     पत्त्राङ्गं रक्तचन्दनम् । 

कुचन्दनं ताम्रसारं रञ्जनं तिलपर्णिका ॥६४२॥ 

            १ पत्रमेवाङ्गमस्य पत्त्राङ्गम् । पत्त्रेष्वङ्ग इति वा । "पत्रङ्गमपि दृश्यते''[ ]इति शाब्दिकाः । “पत्रङ्गमित्यप-

३०   भ्रंशः"[स्वोपज्ञटीका३।६४२]इत्याचार्याः । २ रक्तं च तच्च न्दनं च रक्तचन्दनम् । ३ गन्धहीनत्वात् कुत्सितं चन्दनं कुचन्दनम् । ४ तामेष्वरुणेषु सारं ताम्रसारम् । ५ रज्यते ऽनेन रञ्जनम्। करणे ल्युट् । ६ तिलस्येवं पर्णानि पत्त्रा ण्यस्यास्तिलपर्णी । 'पाककर्णपर्ण-४।१६४॥इति ङीष्। सैव तिलपर्णिका। 'केऽण: ७।४।१३॥ इति इस्वत्वम् । “तिलपर्णी नदी आकारोऽस्य तिलपर्णिकः''[ ]इत्यन्ये । षड् 'रतांजणी' इति ख्यातायाः ॥६४२॥ 

जातिकोशं जातिफलम् 

             १ जातेलतायाः कोशं जातिकोशम्। जात्या लताया 

४०   जातीकोशमित्यपि । जातिहस्वान्ता, दीर्घान्ता च । 'जातीकोष' इति मूर्धन्योपधोऽपि । जातिरित्यपि नामाऽस्य । "जातिर्जाती फलेऽपि च"["]इति रभसे: । कोष इत्यपि । "कोषो ऽप्रकृते पेश्यां पात्रे जातिकोषे"[ ]इत्यपि रभसः । २ जाते: फलं जातिफलम् । जातीफलं दीर्घमध्यमपि । फलमपि नामाऽस्य । “फलं लाभे जातिकोषे बाणाग्रे फलकेऽपि च" []इति रुद्रः । द्वे 'जाइफल' इति ख्यातस्य । ("शेषश्चात्र "जातीफले सौमनसं पुटकं मदशौण्डकं कोशफलम्') [शेषनाममाला३।१३२॥ ॥ 

                                                                              कर्पूरो हिमवालुका । 

५०   घनसारः सिताभ्रश्च चन्द्रः 

           १ कल्पते" मुखताम्बुलादिसौरभातिशयकरणायेति कर्पूरम्, पुंक्ली । 'कृपू सामर्थ्य '(भ्वा.आ.वे.), 'खर्जि पिञ्जादिभ्यश्च-'(उणा-५३०)इति खर्जादित्वादूरः । यद्वा 'क्र कृपायां गतौ'(भ्वा.आ.से.), खर्जादित्वादूर:, बाहुलकात् संप्रसारणं च । २ हिमा शीता चासौ वालुका च हिम वालुका । रेणुकेत्यपि। "रेणुकावर्णकर्पूरं चन्द्रं भस्महिमाह्वयम्"

१. '-गरुणः' इति३॥ २. '-कारे जात-' इति१॥ ३. 'पर्वतभागे' इति ॥ ४. '-पौँ' इति४॥ ५. '-शजातं' इति१॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३८९, पृ.४७७॥ ७. ३प्रतौ नास्ति ॥ ८. 'बावना-' इति३॥ ९. 'पत्रेष्वङ्गति पत्राङ्गं पतग त्वेतदपभ्रंशः' इति मुद्रितस्वोपज्ञटीकायाम् ३६४२ ॥, पृ.१४४॥ १०. '-स्यैव' इति३॥ ११. द्र. स्वोपज्ञटीका३।६४२॥, पृ.१४४ ॥, तत्र 'तिलपर्णी नदी आकारोऽस्या इत्येके' इति दृश्यते ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३९०, पृ.४७८ ॥, रामाश्रमी२।६।१३२॥, पृ.३२०॥ १३. ४प्रतौ नास्ति । १४. कोष्ठान्तर्गतपाठः१.२.४प्रतिषु न दृश्यते ॥ १५. 'कल्प्यते' इति१.२.३॥ १६. 'पुंक्लीबः' इति३॥ १७. 'कृपो रो लः' इत्यनेन लत्वप्रसङ्गः, बाहुलकात् तदभावो बोध्यः ॥ १८. 'क्रप कृपायां' इति स्वाम्येव ॥ १९. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ २०. १प्रतौ नास्ति ॥

[त्रिकाण्डशेष:२।६।३९॥]इति त्रिकाण्डशेषः । ३ घनो दृढः सारः स्थिरभागोऽस्य घनसारः । घनस्येव सारोऽस्येति वा । ४ सिताभ्रमिव शुक्लत्वात् सिताभ्रः । सिता शुक्ला भा द्युतिर स्येति सिताभ इति नीरेफोऽपि । ५ चन्दत्याह्लादयति चन्द्रः, पुंक्ली.। 'चदि आह्लादनदीप्त्योः '(भ्वा.प.से.), 'स्फायि-' (उणा-१७०)इति रक् । चन्द्रपर्यायनामाऽपि । पञ्च कर्पूरस्य ॥ 

                                                                            अथ मृगनाभिजा ॥६४३॥ मृगनाभिदृगमदः कस्तूरी गन्धधूल्यपि । 

           १ मृगनाभेर्जाता मृगनाभिजा । 'पञ्चम्यामजातौ'

१०   ३।२।९८॥ इति डः ॥६४३॥ २ मृगनाभिजन्यत्वाद् मृग नाभिसाहचर्याद् वा मृगनाभिः, स्त्रीलिङ्गः । "पुंलिङ्गोऽयम्" [ ]इति मिश्राः । ३ मृगस्य मदो मृगमदः । ४ कसति विकसति सौगन्ध्यमस्याः कस्तूरी । 'कस गतौ '(भ्वा.प.से.), खजूरादित्वादूरच्, तूक् चागमः, गौरादित्वाद् ङीष् । मृगो ऽपि । "मृगनाभिगमदो मृगः कस्तूरिकाऽपि च''[ ]इति माधवः । नाभिरित्यपि । 

   "मुख्यराट् क्षत्रियो(क्षत्रिये) नाभिः पुंसि प्राण्यङ्गके द्वयोः । 

    चक्रमध्ये प्रधाने च स्त्रियां कस्तूरिकामदे ॥१॥"

[]इति रभसात् । मदोऽप्यत्र । "मदो रेतसि कस्तूर्याम्"

२०   [मेदिनीकोशः, दान्तवर्गः, शो-१२]इति मेदिनिः । ५ गन्ध प्रधाना धूली गन्धधूली । पञ्च कस्तूर्याः ॥ 

कश्मीरजन्म घुसृणं वर्णं लोहितचन्दनम् ॥६४४॥ 

वाह्नीकं कुङ्कमं वह्निशिखं कालेयजागुडे । 

सङ्कोचपिशुनं रक्तं धीर पीतनदीपने ॥६४५॥ 

            १ कश्मीरदेशे जन्माऽस्य कश्मीरजन्म । कश्मीर इत्यपि । केशेः सौत्राद् ‘गभीरादयश्च'(चान्द्रोणा-३।२९)इतीरन्, मुडागमश्च । “कश्मीरावश्यको:'[ ]इत्यूष्मभेदात् तालव्य मध्यः । २ घुषते (पुंषते) कान्तिं करोति घुसृणम् । 'घुषि कान्तिकरणे '(भ्वा.आ.से.), पृषोदरादित्वात् । “देश्योऽयम्" [ ]इति क्षीरस्वामी । ३ वर्ण्यते वर्णम् । 'वर्ण वर्णक्रिया-

३०  विस्तारगुणवचनेषु'(चु.उ.से.), अतः कर्मणि घञ् । वर्ण्य मित्यपि। ४ लौहित्यजननाद् लोहितचन्दनमिव लोहितचन्दनम् ॥६४४॥ ५ 'बर्ह बह्न प्राधान्ये (भ्वा.आ.से.), '-इ:'(उणा ५७८)इति ई: वह्निः, यावादिभ्यः कनि वह्निके पश्चिमदेशे भवम्, कच्छादित्वादणि, 'अन्येषामपि- '६।३।१३७॥ इति इकारस्य दीर्घत्वे वाह्रीकम् इति । वाह्निकमिति हुस्वमध्यमपि। “वाह्लीकं वाह्लिकं धीरहिङ्गनो श्म(नाश्व)देशयोः'' [त्रिकाण्डशेष:३।३। ४३॥] इति त्रिकाण्डशेषः । “वरवाह्लीकम्"[अमरकोषः२।६। १२४॥] इत्येकं पदम्''[ ]इत्यन्ये । ६ कौति शब्दायते कुङ्कुमम्, क्लीबे । वाचस्पतिस्तु पुंस्यप्याह "निदाघेऽपि 

४०   कुङ्कुमः सुखः स्यात्''["]इति । 'कु शब्दे'(अ.प.अ.), बाहुलकाद् ‘इषिशुषि-'( )इत्यादिना मक्, पृषोदरादिः । ७ वह्निरिव शिखा केशरोऽस्य वह्निशिखः । ८ कु ईषल्लीयते शृिष्यति कालेयम्, पृषोदरादिः । ९ जागर्ति मण्डनेषु जागुडम्, पृषोदरादिः । १० सङ्कोचस्य पिशुनं सूचकं सङ्कोचपिशुनम्, षडक्षरम् । “सङ्कोचं पिशुनं चेति द्वयमपि''[]इत्यन्ये । तदाऽदो व्याख्यानम् । सङ्कुचति सङ्कोचयति वा सङ्कोचम् । 'कुच सङ्कोचे' (तु.प.से.), अच् । 'पिश अवयवे'(तु.प.से.), 'पिशलशे: किच्च'()इत्युनन् पिशुनम् । पिशुनयति सूचयति व्यञ्जयति गलद्रव्यान्तरं सौरभ्यात् पचाद्यचि पिशुनं वा । 

५०   "सूचकपर्यायश्चाऽस्य नाम''["]इति तु सुभूतिः । “सङ्कोच 

१. त्रिकाण्डशेषे "रेणुसारस्तु कर्पूरश्चन्द्रभस्म हिमाह्वयः॥ '' इति दृश्यते, २।६।३९ ॥, पृ.२९३॥ २. '-नामानि' इति३.४॥ ३. ४प्रतौ नास्ति ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८७, पृ.४७६ ॥, रामाश्रमी २६।१२९॥, पृ.३१९॥ ५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २२६।१२९॥, पृ.३८३ ॥, तत्र "सुराट्क्षत्रिययोर्नाभिः पुंसि प्राण्यङ्गके द्वयोः । चक्रमध्ये तु प्रधाने स्त्रियां कस्तूरिकामदे ॥" इति दृश्यते ॥ ६. '-जांगुले' इति१॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८२, पृ.४७० ॥, तत्र 'कश्मीरावश्यायौ' इति दृश्यते ॥ ८. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, स्वामिना 'घसि करणे' इत्यत्र दुर्गमतमुट्टड्क्य "घुषि कान्तिकरण इति दुर्ग:-घंषते" इत्युक्तम् ॥ ९. '-जननत्वात्' इति४॥ १०. स्वामिसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'वल्ह प्राधान्ये' इति मैत्रेयः ॥ ११. अजन्ताद्धातोरिप्रत्ययविधानादत्र '-इः' इत्यस्याऽप्रवृत्तित्वाद् बाहुलकादिप्रत्ययो बोध्यः ॥ १२. 'वरवालीमित्यन्ये' इति१.२॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६४५ ॥, पृ.१४४॥ १४. 'केस-' इति१.२॥ १५. द्र. स्वोपज्ञटीका ३६४५ ॥, पृ.१४५ ॥ १६. तुदादेः 'कुच सङ्कोचे' इत्यस्याऽविधानेन कुटादित्वाद् गुणाभावप्रसङ्गादिदं विचारणीयम्, यद्वा भ्वादेः 'बुध सम्पर्चनकौटिल्यप्रतिष्टम्भविलेखनेषु' इत्यस्य ग्रहणं कर्तव्यम् ॥ १७. '-लसेः' इति३॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८२, पृ.४७१ ॥, तत्र 'पिशिविशेः किच्च' इति दृश्यते ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८२, पृ.४७१ ॥, तत्र 'रक्तपर्यायः सूचकपर्यायश्चास्य नाम' इति दृश्यते ॥

मपि काश्मीरे सङ्कोचो मीनबन्धयोः''[विश्वप्रकाशकोशः, चान्तवर्गः, शो-१३] इति महेश्वरः । “पिशुनो नारदे पुंसि खलसूचकयोस्त्रिषु । पिशुनं कुङ्कमे क्लीबम्''[विश्व प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-८८-८९]इति श्रीधरः । ११ रञ्ज नाद् रक्तम् । अत एवाऽसृक्संज्ञम् । १२ धीरं स्थिरराग त्वात् । १३ पीतयत्यङ्गं पीतनम् । 'पीत वर्णे'( ), नन्द्यादि त्वाद् ल्युः। पीतो वर्णोऽस्येति, पामादित्वान्नप्रत्यये वा । १४ दीपयति दीपनम् । 'दीपी दीप्तौ'(दि.आ.से.), णिजन्तः, ‘ण्यासश्रन्थो:-'३।३।१०७॥ इति युच् । चारु इत्यपि । वरमि 

१०   त्यपि । “काश्मीरं चारु वाह्लीकं सङ्कोचपिशुनं वरम्''[] इति वाचस्पतिः । चतुर्दश केशरस्य । शेषश्चात्र 

           "कुङ्कमे तु करटं वासनीयकम् ॥ 

            प्रियङ्ग पीतकाबेरं घोरं पुष्परजो वरम् । 

            कुसुम्भं च जवापुष्पं कुसुमान्तं च गौरवम् ॥१॥"

[शेषनाममाला३।१३२-१३३॥] ॥ 

लवङ्गं देवकुसुमं श्रीसंज्ञम् 

            १ लूयते वदनेन छिद्यते लवङ्गम् । 'लूञ् छेदने' (त्र्या.उ.से.), बाहुलकात् 'पतेरङ्गच्-'(उणा-११६)इत्यङ्गच् । २ देवयोग्यकुसुमत्वाद् देवकुसुमम् । ३ श्रीसंज्ञम्, श्रीपर्याय 

२०   मित्यर्थः । त्रीणि लवङ्गस्य ॥ । 

                                                                                    __ अथ कोलकम् । कक्कोलकं कोशफलम् 

            १ कोलति संस्त्यायति कोलकम् । 'कुल संस्त्याने' (भ्वा.प.से.), 'ज्वलतिकसन्तेभ्यो णः'३।१।१४० ॥, ततः स्वार्थे कन् । ण्वुलि वा । २ ककन्तेऽत्र, संपदादित्वात् क्विप्, 'कक लौल्ये'(भ्वा.प.से.) । कक् च तत् कोलं च कक्कोलम्, ततः स्वार्थे कनि कक्कोलकम् । ३ कोशात् फलमस्य कोश फलम्। " कोषफलम्''[अमरकोषः२ ।६।१२९ ।।] इत्यमरः । त्रीणि 'मिरिचकङ्कोल' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                      कालीयकं तु जायकम् ॥६४६॥ 

३०         १ कालायां भूमौ भवं कालीयम् । कालो वर्णो दृश्यतेऽत्रेति वा, शेषे छः । ततः कन् [ कालीयकम्] । 

    "कालीयकं तु पीतं स्यात् तथा नारायणप्रियम् । 

      मालय : स्यात् पीतकाष्ठं चतुर्थं पीतचन्दनम् ॥१॥"

[धन्वन्तरिनिघण्टुः, सर्ग:-३, शो-८]इति धन्वन्तरिः । "कालीयकं पीतसारं पीतं नारायणप्रियम्''[मदनपालनिघण्टुः, कर्पूरादिसुगन्धिद्रव्यवर्गस्तृतीयः, श्रो-१२] इति मदनपालः । "कलिमेतदर्थं कुर्वन्ति कालेयं गन्धद्रव्यम्'["]इति भोज राजः। "-अग्निकलिभ्याम्'(वा-४।२।२॥)इति ढक् । "काली यकं च कालेयं वर्णकं कान्तिदायकम्"[ ]इति व्याडि:"[ ]

४०   इति माधवी । क्वचित् 'कालेयकम्' इति पाठः । [कालानु सार्यमपि], कालस्य कृष्णद्रव्यस्यानुसाY (-सार्यं) सदृशी करणीयम्, अनुपूर्वो गत्यर्थः सादृश्ये(सादृश्यार्थः), तमन्वे त्यनुबध्नाति"[काव्यादर्शः, परिच्छेदः-२, श्री-६४] इत्यादिना सादृश्यसूचकप्रत्यये दण्डी । २ जयति पुष्पान्तरसौरभमभिभवति जायकम् । 'जि अभिभवे'(भ्वा.प.से.), ण्वुल् । द्वे मलया गिरीति ख्यातायाः ॥६४६॥ 

यक्षधूपो बहुरूप: सालवेष्टोऽग्निवल्लभः । 

सर्जमणिः सर्जरसो रालः सर्वरसोऽपि च ॥६४७॥ 

           १ यक्षान् धूपयति यक्षधूपः । 'कर्मण्यण'३।२।–

५०   १॥ । २ नानाकृतिगन्धत्वाद् बहुरूपः । वर्णभेदाद् बहूनि रूपाण्यस्य वा । ३ सालस्य वेष्टो निर्यास: सालवेष्टः । ४ अग्नेर्वल्लभः अग्निवल्लभः । ५ सर्जस्य तरोर्मणिरिव सर्ज मणिः । ६ सर्जस्य सालस्य रसो निर्यास सर्जरसः । ७ राति प्रीतिं रालः, पुंस्त्री । “न राति ददाति न कष्टमिति नपूर्वाद् रातेर्वृषादित्वात् कलचि अरालः"[ ]इति मिश्राः । “अरालः सर्जवक्रयोः" ["]इति रभसः । ८ सर्वे रसा अत्र । सर्वेषां रसानुरागोऽत्रेति वा सर्वरसः । अष्टौ रालस्य ॥६४७॥ 

१. 'खलु-' इति३ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८२, पृ.४७० ॥, रामाश्रमी २।६।१२४ ॥, पृ.३१६ ॥ ३. 'केस-' इति१॥ ४. 'पीनकोवेरं' इति२ ॥ ५. 'जपा-' इति३.४॥ ६. तुलनीयोऽमरकोषः२६।१२५॥ ७. तुलनीयोऽरकोषः २।६।१२९-१३०॥ ८. 'संस्त्याने' इति४॥ ९. 'कोश-' इति१ ॥ १०. 'जापकम्' इति२.३.४॥ ११. 'कालय' इति३॥ १२. 'मालयः स्यात्' इत्यस्य स्थाने धन्वन्तरिनिघण्टौ 'मलयोत्थं' इति दृश्यते, धन्वन्तरिनिघण्टुः३।८ ॥, पृ.१३८॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-३८४, पृ.४७२ ॥ १४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो ३८४, पृ.४७२ ॥, रामाश्रमी २।६।१२६ ॥, पृ.३१७॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३८४, पृ.४७२ ॥ १६. 'धूपायति' इति१.४॥ १७. 'पुंक्लीबलिङ्गः' इति स्वोपज्ञटीकायाम् ३६४८ ॥, पृ.१४५ ॥ १८. 'आ-' इति ॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३८५, पृ.४७४॥ २०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१२७॥ पृ.३८२ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३८५, पृ.४७४ ॥, रामाश्रमी २६।१२७॥, पृ.३१८॥

धूपो वृकात् कृत्रिमाच्च तुरुष्कः 

                                                                                 सिल्हा सित)पिण्डकौ ।         

           १-२ वृकशब्दात् कृत्रिमशब्दाच्च परो धूपः, तेन वृकान् धूपयति वृकधूपः । धूप दीप्तौ '(चु.उ.से.), चुरादिः, अच् । शीघ्रसञ्चारिगन्धत्वात् कृत्रिमश्चासौ धूपश्च कृत्रिम धूपः । ३ तूर्यते हिनस्ति दौर्गन्ध्यं तुरुष्कः, पुंस्त्री । 'तुरी (तूरी) [गति] त्वरणहिंसनयो:' (दि.आ.से.), 'बहुलमन्यत्रापि' (उणा-२७८)इत्युसि प्रत्यये संज्ञायां कनि । ४ सहते सुखोप भोगं सिल्हकः (सिल्हः, सिह्नः), पृषोदरादिः । ५ पिण्डति 

१०   (पिण्डते) गच्छति दूरं गन्धोऽस्य पिण्डकः । 'पिडि गतौ' (भ्वा.आ.से.), अच्, ततः कन् । ण्वुलि वा। पिण्डोऽपि । "पिण्डो देहांश(स)योरस्त्री निवासे(निवापे) सिल्हके पुमान्" [विश्वलोचनकोशः, डान्तवर्गः, श्रो-१६] इति श्रीधरः । पिण्डितोऽपि । यन्महेश्वर:-"पिण्डितः सिल्हके कवौ" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्गः, श्रो-१०९] इति धन्वन्तरिश्च "तुरुष्को यावनः कल्कः पिण्याकः पण्डित:(पिण्डितः) कपिः''[धन्वन्तरिनिघण्टुः, सर्गः-३, श्री-२१]इति । अयं द्रव्यान्तरैः सह पिण्डितः स्वरूपान्न च्यवत इति । पञ्च शिलारसस्य ॥ 

२०   पायसस्तु वृक्षंधूपः श्रीवासः सरलद्रवः ॥६४८॥ 

.           १ पयसो द्रुमक्षीरस्याऽयं पायसः । 'तस्येदम्'४।३। १२०॥ इत्यण् । दुग्धसमानत्वात् पय एवं पायस इति वा। स्वार्थेऽण् । "पायसं परमान्ने स्यात् श्रीवासेऽपि च पायसः" [विश्वप्रकाशकोशः, सान्तवर्गः, शो-१९] इति श्रीधरः । वाय सोऽपि । "वायसो नाडिजचे स्यात् श्रीवासे चागुरुद्रुमे"[विश्व प्रकाशकोशः, सान्तवर्गः, शो-२०]इति महेश्वरः । “सरलद्रवः श्रीपिष्टो दधिक्षीरघृताह्वयः"[]इति तु रभसः । २ वृक्षस्य धूपो वृक्षधूपः । वृकधूपोऽपि । वृकोऽपि । "वृकः स्यात् कृत्रिमेऽनेकधूपेति(-धूपेऽपि) सरलद्रवे''["]इति रभसः । धूप्यतेऽनेन धूपः । वृकनामा धूपो वृकधूपः । ३ श्रीणां वासो 

३०   गृहं श्रीवासः । ४ सरलस्य देवदारुद्रुमस्य द्रवो निर्यासः सरलद्रवः । चत्वारि कणगूगलीति ख्यातायाः। शेषश्चात्र "वृक्षधूपे तु श्रीवेष्टो दधिक्षीरघृताह्वयः'' [शेषनाममाला३।१ ३४॥]इति ॥६४८॥ 

स्थनात् स्थानान्तरं गच्छन् धूपो गन्धपिशाचिको । 

           १ एकस्मात् स्थानादन्यस्थाने गच्छन् व्रजन् धूपः गन्धपिशाचिका उच्यते । द्वे(एकम्) धूपस्य ॥ 

स्थासकस्तु हस्तबिम्बम् 

           १ तिष्ठत्यङ्गे स्थासकः । तिष्ठतेर्वायसवदसच् स्थासः, ततः कन् । यद्वा स्थानं स्थाः स्थितिः, तया आसयति दीप-

४०   यति देहं स्थासकः । 'अस गतिदीप्त्यादानेषु'(भ्वा.उ.से.), णिजन्तः, ण्वुल् । २ हस्तस्य बिम्बं हस्तबिम्बम्, कुङ्कुमा दिरचितम् । द्वे 'हाथा' इति ख्यातस्य ॥ 

                                                                   अलङ्कारस्तु भूषणम् ॥६४९॥ परिष्काराऽऽभरणे च 

             १ अलङ्क्रियतेऽनेन अलङ्कारः । करणे घञ् । कटककेयूरादिः । २ भूष्यतेऽनेन भूषणम्, पुंक्ली. । 'भूष अलङ्कारे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् ॥६४९॥ ३ परिस्क्रिय तेऽनेन परिस्कारः । करणे घञ्, 'सम्पर्युपेभ्यः करोतेभूषणे, ६।१।१३७॥ सुट्, 'परिनिविभ्यः-'८३ १७० ॥ इति षत्वम् । ४ 

५०   आ समन्ताद् भ्रियते शोभाऽनेन आभरणम् । 'डुभृञ् धारणपोषणयो:'(जु.उ.अ.), ल्युट् । चत्वारि सामान्येन कङ्कणकेयूराद्याभरणस्य ॥ 

                                                                                चूडामणिः शिरोमणिः । 

           १ चूडा शिखा, तत्र स्थितत्वात् चूडाया मणिः __ चूडामणिः । २ शिरसि मणिः शिरोमणिः । शिरोरत्नमपि। 

१. चुरादौ 'पटपुट-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातु षार्थे दृश्यते ॥ २. '-हिंसयोः' इति२, स्वामिसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'तूरी त्वरणहिंसयोः' इति मैत्रेयः ॥ ३ 'पिडि सङ्घाते' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४. 'पिण्डतोऽपि' इति३ ।। ५. 'पण्डितः सल्लके कवौ' इति विश्वप्रकाशकोशे दृश्यते, तान्तवर्गः, श्रो-१०९, पृ.१०९॥ ६. 'तुरष्को' इति३॥ ७. इतोऽग्रे१.२ प्रत्योः 'वा' इति दृश्यते ॥ ८. श्रीधरकृतविश्वलोचनकोशे 'श्रीवासे पायसः पुंसि परमान्ने तु पायसम्' इति दृश्यते, तेनाऽत्र 'महेश्वरः' इति युक्तः ॥ ९. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१२८-१२९ ॥, पृ.३८२॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३८६, पृ.४७५ ॥, रामाश्रमी २।६।१२८॥, पृ.३१८॥ १०. १प्रतौ नास्ति ॥ ११. '-द्रवः' इति३॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३८७, पृ.४७५ ॥, रामाश्रमी २६।१२९ ॥, पृ.३१८॥ १३. '-चका' इति३॥ १४. 'हाता' इति३ ॥ १५. 'ल्युट्' इति२॥ १६. 'सम्परिभ्यां करोती भूषणे'६।१।१३७॥ इत्यष्टाध्याय्याम, 'सम्पर्युपेभ्यः करोती भूषणे' इति काशिकासम्मतः पाठः ॥

"चूडामणिः शिरोरत्नम्''[अमरकोषः२।६।१०२॥]इत्यमरः । द्वे सामान्येन ताजकुमलमादलियांराखडीति ख्यातस्य मस्त काभरणस्य ॥ 

नायकस्तरलो हारान्तर्मणिः 

             १ नयति शोभा नायकः । ‘णीञ् प्रापणे'(भ्वा. उ.अ.), ण्वुल् । २ तारं लाति तरलः । 'आत:-'३।२।३ ।। इति कः, पृषोदरादित्वाद् हुस्वत्वम् । तरतीव कान्त्या तरल इति वा । तरतेर्बाहुलकादलः । हारस्य अन्तर् मध्ये स्थितो मणिः हारान्तर्मणिः । द्वे हारमध्यस्थमणेः ॥ 

१०                                                                                 मुकुटं पुनः ॥६५०॥ मौलिः किरीटं कोटीरमुष्णीषम् 

            १ मोकति मण्डयति मुकुटम्, क्लीबेऽयम् । पुंस्यपि वैजयन्ती, [यदाह-"मौलिः कोटीरमुष्णीषं किरीटं मुकुटोऽ स्त्रिया :"[वैजयन्तीकोष:४।३।१३५]] । 'मुक मण्डने'( ), 'मुकिलजिभ्यां कुटन्'(')इति कुटन् । वररुचिपुरुषोत्तमा दिमते द्वयुकारं मुकुटम् । मङ्कति (मङ्कते) मण्डयति । 'मकि मण्डने'(भ्वा.आ.से.), ‘मकेरुटन्नलोपश्च'(')इति उटनलोपौ इति । न्यासकारो मकुटमेकोकारं प्राह ॥६५०॥ २ मूयते बध्यते शिरसि मौलिः, पुंस्त्री । 'मूङ् बन्धने'(भ्वा.आ.से.),

२०   'मूधूभ्यां लि:'( )इति लिः । ३ किरति विक्षिपति रश्मीन् स्वर्णमयत्वात् किरीटम् । 'कृ विक्षेपे'(तु.प.से.), 'कृतकृपेः कीटन्'(चान्द्रोणा-२३४॥)। ( एवं तृ प्लवनादौ '(भ्वा. प.से.), तिरीटं किरीटतुल्यार्थम्) । ४ कुटति कोटीरम् । 'कुट कौटिल्ये'(तु.प.से.), 'कृशृपू(पृ) कटिपटिशौटिभ्य ईरन्' (उणा-४७०)इतीरन्, बाहुलकाद् गुणः । ५ ओषत्यश्रियम् उष्णीषम् । 'उष दाहे'(भ्वा.प.से.), 'उषेोऽन्तश्च'(हैमोणा ५५६)इतीषः । किरीटाद्यास्त्रयः पुंक्लीबलिङ्गाः। पञ्च मुकुट स्य । 'मउड' इति भाषा ॥ 

                                                                                              पुष्पदाम तु । 

मूर्ध्नि माल्यं माला स्रक् 

३०        १ मूर्ध्नि मूर्धाधिकरणकम् । मल्यते धार्यते शिरसि माला (माल्यम्) । 'मल मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), 'ऋह लोर्ण्यत्'३।१।१२४॥, 'अत उपधाया:७।२।११६॥इति वृद्धिः । मालैव माल्यम्, स्वार्थे ष्यत्रि वा । २ मलते शोभामिति, मल्यते धार्यते जनैर्वा [ माला] । 'अकर्तरि च कारके संज्ञा याम्'३।३।१९॥इति, कर्मणि घञ् वा । मां लक्ष्मी लातीति। 'आतः- '३।२।३ ॥ इति कः, टाप् । ३ सृजन्ति तां मालिका मिति सक् । 'सृज विसर्गे'(तु.प.अ.), 'ऋत्विक्-'३।२। ५९॥ इत्यादिना कर्मणि विन्, ‘सृजिदृशोझल्यमकिति'६।१५८॥ इत्यमागमः, 'क्विन्प्रत्ययस्य कु:'८।२।८२।। त्रीणि पुष्पस्रजः। 

४०   'टोडर' इति भाषा ॥ 

                                                                    __ गर्भकः केशमध्यगम् ॥६५१॥ 

           १ केशमध्यगतं पुष्पदाम गर्भस्थत्वात् गर्भकः । गर्भ इव गर्भकः । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । “केश मध्ये तु गर्भकः"[हलायुधकोश:२।५५२॥, अमरकोषः २६। १३५ ॥] इति हलायुधः । अत्र पुष्पदामेति पदं "प्रालम्बम जुलम्बि यत्''[अभिधानचिन्तामणिनाममाला३।६५२]इत्योऽनु वर्तनीयम्, तेन केशमध्यगं पुष्पदाम गर्भक उच्यत इत्यन्वयः। एकं केशमध्यस्थपुष्पदाम्नः ॥६५१॥ 

प्रभ्रष्टकं शिखालम्बि 

५०        १ शिखातश्चूडातो लम्बमानं पुष्पदाम, प्रभ्रश्यति स्म प्रभ्रष्टम् । भ्रंशधातोः 'आदिकर्मणि क्त:-'३।४७१॥, स्वार्थे कनि प्रभ्रष्टकम् । एकं चूडायां लम्बमानपुष्पमालायाः ॥ 

                                                                                पुरो न्यस्तं ललामकम् । 

            १ लडत्यग्रे ललामम् । 'लल(लड) विलासे'(भ्वा. प.से.), पृषोदरादिः। पुंक्लीबलिङ्गोऽयम् । अमरस्तु-"ललामं पुच्छपुण्ड्राश्वभूषाप्राधान्यकेतुषु"[अमरकोषः३।३।१४३ ॥] इति क्लीबमेवाह । लाति शोभां ललामेति ना(मा)न्तोऽप्ययम् ॥ "कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सोः''[रघुवंशम्, सर्गः-५,

१. द्र. स्वोपज्ञटीका३६५० ॥, पृ.१४६॥, वैजयन्तीकोषे 'मौलिः कोटीर उष्णीषं किरीटं मकुटोऽस्त्रियाम्' इति दृश्यते, ४।३।१३५॥, पृ.१२४॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६०, पृ.४४६ ।। ३. 'मङ्कयति' इति३॥ ४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१०२॥, पृ.३६१ ॥, तत्र 'मङ्के: उ-' इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्ग:, भो-३६०, पृ.४४६ ॥ ५. '-कार' इति१॥ ६. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२प्रत्योर्न दृश्यते ॥ ७. 'मालेव' इति१, 'माल्यैव' इति३॥ ८. 'मालिका इति' इति १.२.३ ॥ ९. '-ग:' इति३॥ १०. '-स्थाद्' इति३॥ योऽमरकोषः२६।१३५॥ १२. 'पुंक्ली.' इति३॥ 

श्री-६४]इति रघुः । द्वाभ्यामपि स्वार्थकनि ललामकम् । एकं मुण्डमालेति ख्यातायाः ॥ ,तिर्यग् वक्षसि वैकक्षम् 

            १ उरसि यदुपवीतवत् तिर्यगन्जु पुष्पदाम क्षिप्तम्, तद् वैकक्षम् । विशिष्टः कक्षो भुजमूलमस्माद् विकक्षमुरः, ततो भवार्थेऽण् ॥ 

                                                                       प्रालम्बमृजुलम्बि यत् ॥६५२॥    

           १ कण्ठादुभयतो वक्षसि लम्बमानं पुष्पदाम, प्राल म्बते प्रालम्बम् । प्राङ्पूर्वाल्लबिधातोरच् । ऋजु सरलम् । 

१०   लम्बि लम्बमानम् । एकम् ॥ |

सन्दर्भो रचना गुम्फः श्रन्थनं ग्रन्थनं समाः । 

           १ सन्दर्भणं सन्दर्भः । 'दृभि दृब्धौ '(तु.प.से.) 'ऋदोरप्'३।३।५७॥ इत्यप् । २ रचनं रचना । 'रच प्रति यले '(चु.उ.से.), भावे ल्युट् । ३ गुम्फनं गुम्फः । भावे घञ् । ४-५ अथ्यते श्रन्थनम् । ग्रथ्यते ग्रन्थनम् । श्रन्थ ग्रन्थ सन्दर्भे'(चु.उ.से.), 'श्रन्थ विमोचनप्रतिहर्षयोः'(त्र्या. प.से.) वा । उभयत्र ‘ण्यासश्रन्थ- '३।३।१०७ ॥ इति युच् । पञ्च 'गूंथतुं' इति ख्यातस्य । “परिस्यन्दः प्रतियत्नः'[शेष नाममाला३।१३४॥] शैषिके ॥ 

२०   तिलके तमालपत्रचित्रपुण्ड्रविशेषकाः ॥६५३॥ 

            १ तेलति तिलकम्, पुंक्लीबलिङ्गः । 'तिल गतौ' (भ्वा.प.से.), संज्ञायां कुन् । तिलपुष्पाकृतित्वाद् वा, तत्र । २ तमालपत्राकृतिकस्तूर्यादिना ललाटे कृतं तमालपत्रम् । तमालोऽपि । "तमालस्तिलके खड्गे"[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, श्री-१०२]इति विश्वः । ३ चित्र्यते चित्रम् । 'चित्र चित्रक्रियायाम् (चु.उ.से.), चुरादिः, घञ् । चित्रकमित्यपि । ४ पुणति पुण्ड्यते वा पुण्ड्रम् । 'पुण शुभे कर्मणि'(तु. प.से.), 'पुड मर्दने '(भ्वा.प.से.), अस्माद् वा। पृषोदरादित्वात् सिद्धिः । ५ विशिनष्टि ललामं विशेषकः, पुंक्ली. । 'शिष्टु विशेषणे'(रु.उ.अ.), ण्वुल् । पञ्च तिलकस्य ॥६५३॥ 

३०   आपीडशेखरोत्तंसाऽवतंसाः शिरसः स्त्रजि । 

             १ शिखाक्षिप्ते शिखाधिकरणके वा माल्ये, आपी डयति शिखाम् आपीडः । 'पीड अवगाहने (चु.उ.से.), अच् । २ शेते शिरसि, पृषोदरादित्वात् शिकारस्य खकारे शिलोपे च शेखरः । ३-४ उत्तस्यतेऽनेन उत्तंसः । अवतं स्यतेऽनेन अवतंसः। तसि अलङ्कारे'(चु.उ.से.), करणे घञ् । शेखरादयः पुंक्लीबलिङ्गाः । चत्वारि ‘सेहरा' इति ख्यातस्य । 

उत्तरौ कर्णपूरेऽपि 

            १-२ उत्तरौ उत्तंसावतंसौ । ३ कर्णं पूरयति कर्ण पूरः, पुंक्लीबलिङ्गः । यद् हलायुधः-“कर्णपूरेऽपि दृश्येते 

४०   तथोत्तंसावतंसकौ''[हलायुधकोश:२१५५४॥] इति । वतं सोऽपि । त्रीणि कर्णपूरस्य ॥ 

                                                                          पत्रलेखा तु पत्रतः ॥६५४॥ भङ्गिवल्लिलताङ्गल्यः 

            १ पत्राकृतिर्लेखा पत्रलेखा । २-५ पत्रशब्दाद् ॥६५४॥ भङ्ग्यादयो योज्याः, तेन पत्रभङ्गिः, पत्रवल्लिः, पत्रलता, पत्राङ्गली । एवं पत्रमञ्जरी, पत्रवल्लरीत्यादयोऽपि । 

     "भुजशिखरस्तनमण्डलकपोलकण्ठेषु विरचिता कुशलैः । 

      अनुलेपनेन लेखा निगद्यते पत्रवल्लीति ॥''[हलायुधकोशः २५४२] [इति] हलायुधः । पञ्च स्त्रीणां कपोलस्तनमण्डला-

५०   दिषु कस्तूरिकादिरचितपत्रलेखायाः ॥ 

                                                                                 पत्रपाश्या ललाटिको । 

           १ पाश्यते बध्यते । 'पाश(पश) बन्धने'(चु. ___ उ.से.), चुरादिण्यन्ताद् 'अचो यत्'३।१।९७॥, पाश्या । 

१. 'दृभी ग्रन्थे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ २. अत्र घबेव युक्तः, 'ऋदोरप्'३।३५७॥ इत्यस्याऽविषयत्वात् ॥ ३. 'प्रयत्ने' इति१.२.३ ॥ ४. 'अंथ्यते' इति३॥ ५. 'ग्रंथ्यते' इति३.४॥ ६. 'गूथवु' इतिर, 'गूंथy' इति४॥ ७. 'पुंक्लीबः' इति३॥ ८. 'चित्र चैत्रस्य करणे' इति क्षीरतरङ्गिणी, 'चित्र चित्रीकरणे' इति धातप्रदीपः, 'चित्र चित्रकरणे' इति मा.धातवत्तिः ॥ ९. मैत्रेयः 'मुडि खण्डने' इत्यस्मात परः 'पुडि चेत्येके' इति धातुपाठमाह । क्षीरतङ्गिणीमाधवीयधातुवृत्तिग्रन्थे साक्षाद् रूपेण न दृश्यते ॥ १०. '-गाहे' इति१.३ ॥, मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'पीड गहने' इति क्षीरस्वामी ॥ ११. 'पुंक्ली.' इति३ ॥ १२. 'शेखराख्यातस्य' इति३॥ १३. 'यद्वा' इति३ ॥ १४. 'पत्रकः' इति३॥ १५. १.२.३प्रतिषु न दृश्यते ॥ १६. 'आनु-' इति२॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः२६।१०३॥ १८. 'चुरादिः' इति ॥

अल्पविस्तृतत्वात् पत्रमिव पाश्या पत्रपाश्या । २ ललाट स्यालङ्करणं ललाटिका । 'कर्णललाटात् कनलङ्कारे'४।३। ६५॥ इति कन्, टाप्, 'प्रत्ययस्थात्- '७।३।४४॥ इतीत्वम् । "रचिता ललाटपट्टे ललाटिका कथ्यते रेखा''[हलायुधकोशः २।५४१॥]इति हलायुधः । द्वे आडिप्रभृतिललाटमण्डनस्य ॥ 

बालपाश्या पारितथ्या 

           १ बालपाशे केशवृन्दे साधुः बालपाश्या, शोभा करत्वात् । प्राग्घिताद् यत् । २ परितः सर्वतो ज्योतिर्मय त्वात् तथाभूता परितथा, कर्मणि ष्यञ्, पारितथ्यम्, तद्योगा 

१०   दर्शआद्यचि पारितथ्या । द्वे सीमन्तस्थितायाः स्वर्णादिर चितपट्टिकायाः । मीढिकायां मुक्ताकृतबांगणु स्वर्णचूर्णिका कृतचउकीमोरडी इत्यादि पृथक्पृथगारभरण इति भाषा. अत्र लोकतो ज्ञेयाः ॥ 

                                                              ___कर्णिका कर्णभूषणम् ॥६५५॥ 

            १ कर्णस्यालङ्कारः कर्णिका । कर्णललाटात् कन लङ्कारे '४।३।६५॥ इति तन्, टाप, इत्वं च । २ कर्णयोभूषणं कर्णभूषणम् ॥६५५॥ 

ताडङ्कस्तु ताडपत्रं कुण्डलं कर्णवेष्टकः ॥ 

            १ ताड्यते कर्णोऽनेन ताडङ्कः । 'तड आघाते'

२०   (चु.उ.से.), चुरादिः, बाहुलकादङ्कन् । २ ताडपत्रनिर्मित त्वात् ताडपत्रम्, तेनाऽपि कर्णभूषाजननात्, तच्च स्वर्णादि कृतमपि वलयिततालपत्राकारत्वात् तालपत्रमुच्यते । २ कुण्डति संहतं भवति, कुण्डति दहत्यशोभामिति वा कुण्ड लम्, पुंक्ली.। 'कुर्डिं तुडि सङ्घाते ( ), 'कुडि दाहे' (भ्वा.आ.से.) च, वृषादित्वात् कलच् । ४ कर्णैकदेशे कर्णः, कर्णो वेष्ट्यतेऽनेन कर्णवेष्टकः । चत्वारि कुण्डल स्य। शेषश्चात्र-“अथ कुण्डले कर्णादर्श:"[शेषनाममाला ३।१३४-१३५॥]। द्वौ द्वौ भिन्नार्थावित्येके, तदाऽऽद्यौ द्वौ कीलिकासहितौ, 'अकुटी' इत्यादिभाषाप्रसिद्धौ, यदि ताडपत्रमयं भूषणम्, तदा धुंभीति प्रसिद्धिः, यदि रूप्यादि-

३०   मयम्, तदा 'अकुटा' इति प्रसिद्धिः । अपरौ द्वौ कीलिका विनिर्मुक्तौ अकुटाभेदावेव 'कुण्डल' इति भाषाप्रसिद्धौ ॥ 

उत्क्षिप्तिका तु कर्णान्दुः 

           १ उत्क्षिप्यते स्म उत्क्षिप्ता, सैव उत्क्षिप्तिका । २ कर्णयोरन्द्यते बध्यते कर्णान्दुः, स्त्रीलिङ्गः । 'अदि बन्धने' (भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'भृमृस्वृस्निहि-'(उणा-१०)इत्यादिना उः । वैजयन्ती तु षष्ठस्वरान्तमाह-"अन्दू:"[वैजयन्तीकोषः ६।२।१॥] इत्यपि । द्वे 'गण्ठुडो' इति ख्यातस्य। कर्णान्दुशब्दो बालिकानामाऽपि । “उत्क्षिप्तिकायां कर्णान्दुः कर्णपाश्यामपि स्त्रियाम्''[विश्वलोचनकोशः, दान्तवर्गः, श्री-२०] इति हला-

४०   युधः(श्रीधरः) । "कर्णपाशी बालिका"[ ]इति तट्टीका ॥ 

                                                                          वालिका कर्णपृष्ठगा ॥६५६॥ 

             १ वलते वालिका । 'वल संवरणे'(भ्वा.आ.से.), 'कृञादिभ्यो वृञ् (वुन्) '(उणा-७१३), 'प्रत्ययस्थात्-' ७।३।४४॥ इतीत्वम् । कर्णपृष्ठं गच्छति कर्णपृष्ठगा । एकं वालिकायाः ॥६५६॥ 

ग्रैवेयकं कण्ठभूषा 

             १ ग्रीवायाः सर्वं भूषणं ग्रीवायां भवं प्रैवेय कम् । 'कुलकुक्षिग्रीवाभ्यश्चालङ्कारे ४।२।९६॥ इति ढकञ् । 'ग्रीवाया अण् च'४।३१५७॥ इति ढजि ग्रैवेयमपि । "सप्रै-

५०   वेयस्त्वमतिफणितो "["]इति राजशेखरः । कण्ठो भूष्य तेऽनया कण्ठभूषा । 'भूष अलङ्कारे'(भ्वा.प.से.), 'गुरोश्च हलः'३।३।१०३ ॥ इत्यकारः । सामान्येन 'चीडनुविसरीओ मौक्तिकविसरीओकण्ठसिरीमौक्तिकबिसरीओकण्ठसिरीसोना नींचीड ' इत्यादिभाषाप्रसिद्धकण्ठाभरणस्यैकम् ॥ 

                                                                                  लम्बमाना ललन्तिका । 

            १ लम्बते सा लम्बमाना भूषा । ललति सा ललन्ती, ललन्त्येव ललन्तिका । 'लले विलासे'(भ्वा.प.से.), शतृक 

१. '-स्तृत्वात्' इति१.२.३॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः२।६।१०३॥ ३. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'तु' इति दृश्यते ॥ ४. '-कृतं' इति३॥ ५. 'बांगुणं' इति३ ॥ ६. '-कृत्' इति१.२ ।। ७. 'चउकडी' इतिर, 'चोकी' इति३॥ ८. 'वलयति-' इतिर, 'वलयति-' इति३॥ ९. 'कुडति' इति३॥ १०. 'कडि' इति३॥ ११. ईदृग्धातुपाठः क्षीरतरङ्गिण्यादौ न दृश्यते ॥ १२. '-कोटा' इति३॥ १३. 'धू-' इति३॥ १४. 'भृमृ' इत्युणादिगणसूत्रे नास्ति ॥ १५. 'कंठोड्य' इति३॥ १६. '-पाल्यामपि' इति विश्वलोचनकोशे, दान्तवर्गः, शो-२०, पृ.१७० ॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः२।६।१०४॥ १८. 'सर्व-' इति३॥ १९. 'कुलकुक्षिग्रीवाभ्यः श्वास्यलङ्कारेषु'४।२।९६॥ इत्यष्टाध्याय्याम् ॥ २०. '-णिता' इति१.२॥ २१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६२, पृ.४४८ ॥, तत्र 'सप्रैवेयस्त्वमसि फणिना' इति दृश्यते ॥ २२. 'चीडनु' इति१.२॥ २३. 'कंठसिरीओ मौक्तिकविसरीओ' इति१॥ अत्र भाषाविद्भिः शुद्धाशुद्धपाठो विचारणीयः ॥ २४. डलयोरेक्यादत्र 'लड' इति बोध्यम्, विलासार्थकललधातोरभावात् ॥

नन्तात् 'तृभूवहिवसि-'(उणा-४०८)इति बाहुलकाद् ललोऽपि (ललेरपि) झच् षित्त्वं च, षित्त्वात् ङीष्, संज्ञायां कनि 'केऽणः ७।४।१३॥ इति इस्वत्वं च । एकं सामान्येन ‘वाडलु हांसली' इत्यादिभाषाप्रसिद्धकिञ्चिल्लम्बमानकण्ठभूषायाः ॥ 

प्रालम्बिका कृता हेम्ना 

            १ सैव ललन्तिका, स्वर्णरचिता, प्रालम्बते' प्राल म्बिका । एकं सामान्येन 'कांठलालहकुटंकावलिमालाचंप 

कुलीचउकी' इत्यादिभाषाप्रसिद्धप्रलम्बमानकण्ठभूषायाः ॥ 

                                                                   उरःसूत्रिका तु मौक्तिकैः ॥६५७॥ 

१०       १ सैव ललन्तिका मुक्ताभी रचिता उरसो वक्षसः सूत्रमुरस्सूत्रं सूत्रावली, तत्प्रतिकृतित्वात् कन् उरस्सूत्रिका । एकं सामान्येन प्रलम्बमानमौक्तिकरचितकण्ठभूषायाः॥६५७॥ 

हारो मुक्तातः प्रालम्बस्त्रकलापावलीलताः । 

           १ निर्विशेषेणं हारशब्दो मुक्तावल्यामेव वर्तते । ह्रियते मनोऽनेनेति हारः, पुंस्त्री । 'हञ् हरणे'(भ्वा.उ.अ.), कर्मणि घञ् । भिदादिपाठाद् हाराऽपि । "हारा मुक्तावली हारः"[] इति रभसः । २-६ मुक्ताशब्दात् परे प्रालम्बादयः, तेन मुक्ता प्रालम्बः, मुक्तास्त्रक्, मुक्ताकलापः, मुक्तावली, मुक्तानामा वली दीर्घा पङ्क्तिः , सा च ग्रथितैव भूषणप्रकरणात्, मुक्ता 

२०   लता । षट् सामान्येन हारस्य ॥ 

             'अथ तद्विशेषानाह 

देवच्छन्दः शतम् 

           १ देवैरपि छन्द्यते संव्रियते, 'छद संवरणे (चु. प.से.), 'छदि-'(चु.प.से.) च इत्यतः कर्मणि घञ्, देव च्छन्दः । देवानामपि छन्दोऽभिप्रायोऽत्रेति वा । शतमित्युत्तरत्र "पञ्च हारफलं लताः"[अभिधानचिन्तामणि:३६६०] इत्यतो लता इति सम्बध्यते, तेन शतं लता इति लभ्यते, तेन शतलतिक इत्यर्थः । “यष्टिर्लता सर: सरिके(सरिरि)त्ये 

कार्थाः"[अम.क्षीर.२।६।१०५॥] इति क्षीरस्वामी । “अष्टो 

३०   त्तरशतलतिकोऽयम्'[]इति केचित् । एकं शतलतिकस्य ॥ 

                                                             साष्टं त्विन्द्रच्छन्दः सहस्रकम् ॥६५८॥ 

              १ अष्टोत्तरं सहस्रं लताः, इन्द्रस्य छन्दोऽत्रं इन्द्र च्छन्दः ॥६५८॥ 

तदर्धं विजयच्छन्दः 

             १ तस्येन्द्रच्छन्दस्यार्धं चतुरधिकानि, लतानां पञ्च शतानीत्यर्थः, विजयाय छन्दोऽत्र विजयच्छन्दः ॥ 

                                                                                  हारस्त्वष्टोत्तरं शतम् ।        

             १ लतानामष्टोत्तरशतं हारः ॥ 

अर्धं रश्मिकलापोऽस्य 

             १ अस्य हारस्यार्धम्, चतुःपञ्चाशल्लता इत्यर्थः, रश्मीनां 

४०   कलापो रश्मिकलापः ॥ 

                                                                          द्वादश त्वर्धमाणवः ॥६५९॥ 

             १ द्वादश लता उत्तरस्मादर्धेन माणव इव लघुत्वाद् अर्धमाणवः ॥६५९॥ द्विादशार्धगुच्छः स्यात् 

             १ द्विगुणिता द्वादश द्विादश, चतुर्विंशतिरित्यर्थः, गुच्छस्यार्धम् अर्धगुच्छः ॥ 

                                                                                   पञ्च हारफलं लताः । 

            १ पञ्च लताः, हारस्य फलमत्र हारफलम् ॥ 

अर्धहारश्चतुःषष्टिः 

५०        १ चतुःषष्टिलताः, अर्ध एकदेशस्तत्कृतो हारोऽत्र अर्धहारः । अर्धं हारस्य अर्धहार इति वा । 

                                                                       गुच्छमाणवमन्दराः ॥६६०॥ अपि गोस्तनगोपुच्छावर्धमधु यथोत्तरम् । 

            १ यथोत्तरम्, अर्धमर्धम्, यथा अर्धहारस्या) द्वात्रिं शल्लताः, गुह्यछादनात् गुच्छः । पृषोदरादिः । गुत्स इत्यपि । "गुत्सः स्यात् स्तबके स्तम्बे हारभिद्ग्रन्थपर्णयोः''[ मेदिनी 

१. '-लो' इति३, '-लूं' इति४॥ २. '-डी' इति१ ॥ ३. '-म्बेति' इति३॥ ४. '-षणं' इति२॥ ५. 'प्रवर्तते' इति३॥ ६. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१०५॥, पृ.३६४॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३६३, पृ.४४९ ॥, रामाश्रमी २।६।१०५॥, पृ.३०८॥ ७. मैत्रेयसायणसम्मतोऽयं धातुपाठः, 'छदि संवरणे' इति स्वामी ॥ ८. 'सारः' इति१॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३६२, पृ.४४९ ॥, तत्र '-लतिकेयम्' इति दृश्यते ॥ १०. '-वेति' इति३॥ ११. 'भाषा' इति१॥ १२. ३.४प्रत्यो स्ति ।

कोशः, सान्तवर्गः, शो-३]इति दन्त्यान्तेषु मेदिन्यादयः । १ गुच्छार्धं षोडश लताः, अल्पत्वाद् माणव इव माणवकः (माणवः) । १ माणवार्धमष्टौ लताः, मन्द्यते स्तूयते मन्दरः । 'मदि स्तुत्यादौ'(भ्वा.आ.से.), अरन्प्रत्ययः॥६६०॥ १ मन्दरा) चतस्रो लताः, गोस्तनवल्लम्बमानो गोस्तनः । चतु:संख्याया गोस्तनसंख्यत्वाद् गोस्तन इति वा। "चुतस्त्रिंशद्यष्टिको गोस्तनः, अभिमतरसक्षरणाद् गोस्तन इव"[ ]इत्यन्ये । १ गोस्तनस्यार्धं द्वे लते, गोपुच्छाकृतित्वाद् गोपुच्छः । अन्ये तु 

     "चतुष्षष्टिलतो हारो यष्टिहीनो यथोत्तरम् । 

१०   रश्मिकलापो१ माणवको२ अ(5)हारो३ऽर्धगुच्छक:४ ॥१॥ 

       कलाप:५ छन्दो६ मन्दरश्च गुच्छः सप्ततियष्टिकः ॥"

[]इत्याहुः । एके तु-"द्वात्रिंशल्लतिको गुच्छः, गुह्याच्छाद नात्१, चत्वारिंशल्लतो गोस्तनो लम्बमानत्वात्, गोपुच्छोऽपि३, पञ्चाशल्लतोऽर्धहारः देवच्छन्दार्धत्वात्४, विंशतिलतो माण वकोऽल्पत्वात्५"[अम.क्षीर.२६।१०५ ॥] इति प्रोचुः ॥ 

            उपसंहारमाह 

इति हारा यष्टिभेदात् 

            इति अमुना प्रकारेण यष्टिभेदात् चतुःषष्टिप्रकारा हाराः॥ 

                                                                  ____ एकावल्येकयष्टिका ॥६६॥ 

२०   कण्ठिकाऽपि 

            १ यष्टिलता सरिकेत्येकार्थाः एकावली । २ एका यष्टिरस्या एकयष्टिका ॥६६१॥ ३ कणति कण्ठी । 'कण शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'कणेष्ठः'(उणा-१०३)इति ठः, बाहुलकान्न ठस्येकः, कनि, केऽण:'७।४।१३ ॥ इति हुस्वत्वें कण्ठिका । त्रीणि एकावलीति ख्यातहारभेदस्य ॥ 

                                                                 अथ नक्षत्रमाला तत्संख्यमौक्तिकैः । 

             १ नक्षत्राणां सप्तविंशतित्वानक्षत्रमालेव नक्षत्रमाला, तानि नक्षत्राणि संख्या येषां तानि तत्संख्यानि, तानि च मौक्तिकानि, तैः नत्रक्षसंख्यैः, सप्तविंशत्या मौक्तिकैरित्यर्थः ॥ 

केयूरमङ्गदं बाहुभूषा 

३०         १ के बाहुशीर्षे यौति केयूरम् । पृषोदरादिः । के कफोणिशिरसि प्रगण्डे यौति वा । खजूरादित्वादूर इति वा, सप्तम्यलुक् । २ अङ्गं प्रगण्डरूपमवयवं दापयति घर्षणाच्छोध यति अङ्गदम् । 'दैप् शोधने'(भ्वा.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः'३।२।३ ॥ । “अङ्गदो दोभूषा''[]इति पुंस्यप्यमरः । ३ बाह्वोभूषा बाहुभूषा । त्रीणि 'बहिरखा' इति नाम्नः ॥ 

                                                                           अथ करभूषणम् ॥६६२॥ कटको वलयं पारिहार्यावापौ च कङ्कणम् । 

हस्तसूत्रं प्रतिसरः 

             १ करस्य भूषणं करभूषणम् । करो भूष्यतेऽनेनेति 

४०   करणे ल्युट् वा । करं भूषयतीति । ‘ण्यासश्रन्थो:-'३।३।१०७॥ इति युचि वा । मण्डनसूत्रेऽप्येतत् । “क्लीबं स्याद् मण्डने सूत्रे कङ्कणं करभूषणम्"[ ]इति रभसः ॥६६२॥ २ कटति आवृणोति, कटति स्थानान्तरं गच्छति वा कटकः । 'कटे वर्षावरणयोः'(भ्वा.प.से.), 'क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोः'(उणा-१९०) इति क्वुन् । ३ वलति (वलते) वलयम् । 'वल वल्ल संवरणे [सञ्चरणे] च'(भ्वा.आ.से.), 'वलिमलितनिभ्यः कयन्'(उणा ५३९) । ४ परिहर्तुं शक्यते परिहार्यः । 'अचो यत्'३।१।९७ ॥ इति यत्, प्रज्ञाद्यणि पारिहार्यः । आदिस्वरादिरप्ययमित्यन्ये । ५ "आपूर्वो वपिासार्थः"["]इति स्वामी । आ उप्यते । 

५०   'अकर्तरि च-'३।३।१९॥ इति कर्मणि घजि आवापः । ६ कं सुखाय, कं सुखं वा यथा स्यात् तथा कणति शब्दायते कडूणम्। कमिति प्रकृते शब्दे, "मस्तकेऽपि सुखेऽपि"[मेदिनीकोशः, मान्ताव्ययवर्गः, श्रो-५२]इति मेदिनिः । कलमव्यक्तं मधुरं वा कणतीति पृषोदरादिर्वा । ७ हस्ते सूत्र्यते हस्तसूत्रम् । एते सप्तापि पुनपुंसकलिङ्गी: । ८ प्रतिसरति प्रतिसरः, त्रिलिङ्गः। 

१. 'गुत्सः' इति१॥ २. द्र. अम.क्षीरस्वामिकृतटीकार ।६।१०५॥, पृ.१५६ ॥, तत्र "चतुःषष्टिलतो हारोऽथाष्टहीना यथोत्तरम् । रश्मिः कलापो माणवकोऽर्धगुच्छकः ॥ कलापच्छन्दो मन्दरश्च गुच्छः सप्ततियष्टिकः ।" इति दृश्यते ॥, स्वोपज्ञटीका३६६१ ॥, पृ.१४८ ॥ ३. 'चतुःपञ्चा-' इति अम.क्षीरस्वामिटीकायाम् ॥ ४. '-त्वं' इति४॥ ५. '-ख्याकानि' इति३॥ ६. अमरकोषे न दृश्यते ॥ ७. '-णः' इति४॥ ८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २।६।१०८॥, पृ.३६७॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६६, पृ.४५३॥, रामाश्रमी२।६।१०८॥, पृ.३०९॥ ९. 'वल संवरणे' इति क्षीरतरङ्गिणी, 'वल वल्ल संवरणे' इति धातुप्रदीपः ॥ १०. 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ इत्यनेन ण्यद् युक्तः ॥ ११. स्वामिकृतामरकोशटीकायां न दृश्यते ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३६५, पृ.४५१॥ १३. 'पुंक्ली.' इति३॥

'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), अच् । अष्टौ करभूषणस्य । 'कङ्कण वलय' इति भाषा । केचित्तु कङ्कणादीन् त्रीन् मङ्गल्यसूत्र वाचकत्वेन पृथगाहुः, तन्मते आद्यानि पञ्च स्वर्णरूप्यमयक ङ्कणनामानि, अन्तिमानि त्रीणि विवाहमङ्गल्यसूत्रनामानि । यद्विश्व:-"कङ्कणं करभूषायां हस्तसूत्रेऽपि शेखरे"[विश्व लोचनकोशः, णान्तवर्गः, शो-४१] इति ॥ 

                                                                    ऊर्मिका त्वङ्गुलीयकम् ॥६६३॥ 

          १ ऊर्मिस्तरङ्गभेदः आवर्ताख्यस्तत्प्रतिकृतित्वाद् ऊर्मिका । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । ऊर्मिं 

१०   प्रशंसां(प्रकाशं) कायतीति । 'आत:-'३।२।३ ॥इति को वा । "ऊर्मिः स्त्रीपुंसयोर्वाच्या(र्वीच्यां) प्रकाशे वेगभङ्गयोः"[मेदिनी कोशः, मान्तवर्गः, श्री-३]इति मेदिनिः । २ अङ्गलौ भवं विद्यमानम् अङ्गुलीय[क]म् । 'जिह्वामूलाङ्गुलेश्छः'४।३। ६२॥ इति छः, ततः कन् । कपिरि(लि)कादित्वाद् अङ्गुरीय कमपि । पुंलिङ्गेऽप्ययम् । “अथ मैथिल्यभिज्ञानं काकुत्स्थ स्याङ्गुरीयकः'[भट्टिकाव्यम्, सर्गः-८, शो-११८]इति भट्टि प्रयोगात् । द्वे 'वीटी' इति ख्यातायाः ॥६६३॥ 

सा साक्षराऽङ्गुलिमुद्रा 

            १ सा ऊर्मिका साक्षराऽक्षराङ्किता, अङ्गल्यां मोदते 

२०   अङ्गलिमुद्रा, पृषोदरादिः । अङ्गुली मुद्रयतीति, पचाद्यचि वा। ऊर्मिकाया अङ्गुलिस्थत्वादङ्गुलेर्मुद्रा अङ्गुलिमुद्रा वा । यद्धलायुधः-"कथ्यतेऽङ्गुलिमुद्रा सा या भवेल्लिखिताक्षरा" [हलायुधकोशः२ ५५९] । वेदिरपि, यन्महेश्वर:-"वेदिरङ्गु 

लमुद्रायां बुधेऽलङ्कृतभूतले''[विश्वप्रकाशकोशः, दान्तवर्गः, श्रो-११]इति । एकं साक्षरोर्मिकायाः ॥ 

                                                                                     कटिसूत्रं तु मेखला । 

                                    कलापो रसना( रशना) सारसनं काञ्ची च सप्तकी ॥६६४॥ 

            १ कटेः सूत्रं कटिसूत्रम् । २ मेहनस्य मूत्रस्य यत् खमिन्द्रियं भगम्, तस्य माला मेखला । "पृषो-

३०   दरात्''[ ]इति माधवी । मीयते प्रक्षिप्यते, डुमित्रः 'कल चादयश्च(कम्बलादयश्च) '(द.पा. ८।११४)इति [कल:], गुणः, प्रत्ययककारस्य खत्वम्, निपातनादिति वा । ३ कल्पते प्रेर्यते कलापः । 'कल प्रेरणे ( ), 'कलेराप:'(हैमोणा-२०८) इत्यापः । ४ अश्नुते व्याप्नोति कटीमिति रशना, स्त्री क्ली. । " 'अशु(अशू) व्याप्तौ'(स्वा.आ.वे.), 'अशेरशं च'(उणा-२३३) इति युः, रेशादेशश्च"[ ]इति माधवी । रसति शब्दायते रसनेति वा । 'रस शब्दे'(भ्वा.प.से.), 'चलनशब्दा[A]दकर्मकाद् युच्'३।२।१४८॥ इति युच् । 

"'क्षुभितसिन्धुमनीरशनैः शनैः''[किरातार्जुनीयम्, सर्गः-५,

४०   श्रो-११ इति भारवियमकात्, "रसनाबन्धो रतिकलहेषु स दानानुमितिषु" [सुबन्धुकृतवासदत्ता, पृ.५८]इति वास वदत्ताश्रूषात् तालव्यदन्त्यमध्यरचना । ५ सह आरसनेन ईषद्ध्वनिना वर्तते सारसनम् । सारमुत्कृष्टं यथा स्यात् तथा सनति भजते, 'सन(षण) संभक्तौ (भ्वा.प.से.), अचि वा । "सारसनम् स्त्रीकट्यां वस्त्रग्रन्थनम्" [अम.क्षीर. २।६।१०९॥]इति स्वामी । “मेखलायां सारसनमुरस्त्रे च तनुत्रिणाम्"[]इति दन्त्यादौ रभसः । द्विदन्त्योऽयम् । "साहसिकः सारसनं सारसाः स्रोतसः"["]इति द्विदन्त्य सभेदात् । ६ कञ्चते दीप्यते, [कञ्च्यते] बध्यते वा काञ्चि । 

५०   'कचि दीप्तिबन्धनयो:'(भ्वा.आ.से.), '-ई:'( )इति इ:, 'अन्येभ्योऽपि(अन्येषामपि)- '६।३।१३७॥ इति दीर्घः । "काञ्चिदामपिहितैकरोरुम् '[शिशुपालवधम्, सर्गः-१०, शो ८३]इति माघः । 'कृदिकारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥)इति ङीषि काञ्ची । "काञ्चीगुणस्थानमनिन्दितायाः"[कुमार 

१. 'इत्यादि-' इति१॥ २. '-लीयकः' इति भट्टिकाव्ये, पृ.२२४॥ ३. 'वी-' इति१॥ ४. 'च भवेद् या लिखिताक्षरा' इति हलायुधकोशे, २५५९॥, पृ.६३ ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६६, पृ.४५३ ॥, तत्र 'पृषोदरादिः' इति दृश्यते ॥ ६. क्षीरतरङ्गिण्यादौ प्रेरणार्थककलधातुर्न दृश्यते । .७. 'रसना' इति३॥ ८. 'रस' इति३ ।। ९. 'रसा-' इति३ ॥ १०. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३६६, पृ.४५४॥ ११. 'रश-' इति३॥ १२. किरातार्जुनीयकाव्ये 'व्यथित-' इति दृश्यते, ५११॥, पृ.१००॥ १३. वासवदत्तायां 'रशनाबन्धो रतिकलहेषु न दानानुमतिषु' इति दृश्यते, पृ.५८ ॥ १४. 'वन षण भक्तौ' इति स्वामी, 'वन षण संभक्तौ' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १५. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६१०९॥, पृ.३६७॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३६७, पृ.४५४ ॥, रामाश्रमी२।६।१०९॥, पृ.३१०॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३६७, पृ.४५४॥ १७. 'द्विदन्त्यभेदात्' इति३॥ १८. 'सर्वधातुभ्य इन्' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ १९. शिशुपालवधे 'काञ्चिधाम्नि पिहितैकतरोरु' इति दृश्यते, १०८३॥, पृ.२६० ॥

सम्भवम्, सर्ग:-१, शो-३७]इति कुमारः । ७ सपति समवैति सप्तकी । 'षप समवाये'(भ्वा.प.से.), बाहुलकाद् 'हसिमृग्रिण्- '(उणा-३६६)इत्यादिना तन्, ततः स्वार्थे कन्, गौरादिः । सप्तकीत्यनेकोपलक्षणम् । सप्तेति बढ्यः किङ्किण्यः कायन्ति शब्दायन्तेऽस्याम्, मूलविभूजादित्वात् के 

वा । केचित्तु 

     __"एकयष्टिर्भवेत् काञ्ची मेखला त्वष्टयष्टिका । 

       - रशना षोडश ज्ञेया कलापः पञ्चविंशकः ॥१॥"

[]इति पठन्ति, परमिह त्वभेदात् पर्यायता । उत्तरत्र "सा 

१०   शृङ्खला(शृङ्खलं) पुंस्कटीस्था"[अभिधानचिन्तामणिः ३६६५] इत्युक्तत्वादत्र "स्त्रीकट्याम्" इति लभ्यते । यदमर:-"स्त्रीकट्यां मेखलाकाञ्चीसप्तकीरशनाः स्त्रिय:"[अमरकोषः२।६।१०८॥] इति । सप्त कटिमेखलायाः । शेषश्चात्र-"मेखला तु लालनी कटिमालिका"[शेषनाममाला३।१३५॥] इति ॥६६४॥ 

सा शृङ्खलं पुंस्कटीस्था 

            १ सैव काञ्ची पुंस्कटीस्था, शृङ्गेण अग्रेण स्खलति शृङ्खलम्, त्रिलिङ्गः, पृषोदरादिः । शृणाति शैथिल्यं वा, 'कल चादयश्च(कम्बलादयश्च) '(द.पा.८।११४॥)इति कलच्प्रत्ययो धातोः शृङ्खादेशश्च निपात्यते, तालव्यादिः । एकं पुंस्कटि 

२०   स्थमेखलायाः ॥ 

                                                                               किङ्किणी क्षुद्रघण्टिको । 

            १ किमिति कणति नैरुक्त इत्वे गौरादिः किङ्किणी, हुस्वद्वीकारवती । निरिकाराऽपि "कङ्कणी''[अम.क्षीर.२।६। ११०॥] इति स्वामी । घण्टैव घण्टिका, स्वार्थे कन्, 'केऽणः' ७४।१३ ॥ इत्वम् । क्षुद्राऽल्पा घण्टिका क्षुद्रघण्टिका । "कङ्कणः स्यात् प्रतिसरः कङ्कणी क्षुद्रघण्टिका"["]इति भागुरिः । द्वे 'घूघरी' इति ख्याताया: । "घर्घरी [विद्या] विद्यामणिः"[शेषनाममाला३।१३५॥] शैषिके ॥ 

                                               नूपुरं तु तुलाकोटिः पादतः कटकाङ्गदे ॥६६५॥ मञ्जीरं हंसकं शिञ्जिनी 

३०        १ ऊनं न्यूनं पूरयति नूपुरम्, पुंक्लीबलिङ्गः । "मञ्जीरोऽस्त्री स नूपुरः"[ ]इति रभसः। २ तुलाया दण्डा कृतेर्जङ्घायाः कोटिरग्रमिव तुलाकोटिः । “तुला गृहदारु बन्धार्थं पीठिका, तस्याः कोटिरश्रिरिव तुलाकोटि:"["]इत्यन्ये । ३-४ पादशब्दात् कटकाङ्गदे योज्यौं, तेन पादस्य कटको वलयः पादकटकः । पादस्याऽङ्गदमिव पादाङ्गदम् ॥६६५॥ ५ मञ्जति मञ्जीरम् । मञ्जः सौत्राद् गम्भीरादयश्च'(चान्द्रोणा ३।२९)इतीरन् । "बाहुलकाद् हिंसे(मजे)रिरन्"[]इति माधवी । मञ्जू शोभनौ पादौ करोति, णिचि, टिलोपे, ततः पूर्ववदीरनिति वा । म (मञ्ज) मधुरमीरयतीति वा, पृषो-

४०   दरादिर्वा । ६ हंस इव कायति शब्दायते हंसकम् । 'कै शब्दे'(भ्वा.प.अ.), मूलविभुजादित्वात् कः । "मधुरध्वनित्वाद् हंस इवेति इवार्थे कन्'[ ]इति माधव्यादयः । हंसाकृति पादकटको हंस इव हंसक इति वा । पुंक्ली. एतौ । ७ शिङ्क्ते अव्यक्तं शब्दं करोति शिञ्जिनी । 'शिजि अव्यक्ते शब्दे'(अ.आ.से.), ग्रहादित्वाणिनिः । अवान्तरभेदस्त्वेषां भरतोक्तोऽत्र नाश्रितः ॥ 

    "शिञ्जिनी पादकटकस्तुलाकोटिस्तु नूपुरम् । 

     मञ्जीरं हंसकं स्त्रीणां चरणाभरणं स्मृतम् ॥१॥"

[हलायुधकोश:२५६१ ॥]इति हलायुधवचनात् सामान्यतः 

५०   जहिडिप्रभृतयोऽप्येभिरुच्यन्ते । सप्त नूपुरस्य । शेषश्चात्र-"नूपुरे ___ तु पादशाला मन्दारं पादनालिका''[शेषनाममाला३।१३६ ॥]

१. 'रसना' इति३ ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१०९॥, पृ.३६७॥, तत्र "कलापो विंशकस्तथा' इति चतुर्थचरणं दृश्यते॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३६६, पृ.४५४॥, तत्र 'रशना' इत्यस्य स्थाने 'रसना' इति दृश्यते, रामाश्रमी २।६।१०९॥, पृ.३१० ॥, तत्र "एका यष्टिर्भवेत् काञ्ची मेखला त्वष्टयष्टिकाः । रसना षोडश ज्ञेयाः कलापः पञ्चविंशकः" इति दृश्यते ॥ ३. 'रशना तथा' इत्यप्यमरकोषे दृश्यते ॥ ४. 'लालना' इति४, 'लालिनी' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ५. '-ला' इति४॥ ६. २प्रतौ नास्ति ॥ ७. 'शृङ्खला-' इति३॥ ८. 'किङ्कणी' इति२.३, तथा मुद्रितमूलेऽपि, स्वोपज्ञटीकाऽपि तमाश्रित्यैव ॥ ९. तुलनीयोऽमरकोषः२६११०॥ १०. 'किङ्कणी' इति३॥ ११. 'प्रत्ययस्थात-' इति युक्तः ॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६८, पृ.४५६॥, रामाश्रमी २६११०॥, पृ.३१०॥ १३. 'इति ख्यातायाः' इति २प्रतौ नास्ति ॥ १४. २प्रतौ नास्ति ॥ १५. 'शिञ्जनी' इति३॥ १६. १प्रतौ नास्ति ॥ १७. 'पुंक्ली' इति३॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३६७, पृ.४५५ ॥, रामाश्रमी २१६१०९ ॥, पृ.३१०॥ १९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६७, पृ.४५५ ॥ २०. 'योज्यो' इति२.३॥ २१. 'गभी-' इति१.४॥ २२. द्र. पदचन्द्रिका, भा २, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६८, पृ.४५६ ॥ २३. 'हेजड-' इति३ ॥ २४. '-शाली' इति३॥ २५. 'पादशीली मन्दीरं' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥

[अलङ्कारशेषश्चात्र-"पादाङ्गुलीयके] पादपालिका [पाद कीलिका]''[शेषनाममाला३।१३६ ॥] अपि ॥ 

                                                                                  अंशुकं वस्त्रमम्बरम्                                

                                       सिंचयो वसनं चीराऽऽच्छादौ सिक् चेलवाससी ॥६६६॥ पटः प्रोतः 

            १ अंशुभिः सूक्ष्मतन्तुभागैः काशते अंशुकम् । 'कासृ(काश) दीप्तौ'(भ्वा.आ.से.), 'अन्येष्वपि-'(३।२। १०१॥)इति डः, डित्त्वाट्टिलोपः । अंशून् तन्तून् कायतीति 

१०   वा । अश्नुते व्याप्नोत्यङ्गाः(-ङ्गानि) । 'अशूङ् व्याप्तौ'   (स्वा.आ.वे.), बाहुलकादुकन् ।२ वस्यते आच्छाद्यतेऽनेन वस्त्रम्, पुंक्ली. । 'वस आच्छादने'(अ.आ.से.), '-ष्ट्रन्' (उणा-५९८) । ३ अमत्यनेन शोभाम् अम्बरम् । 'अम् (अम) गत्यादौ'(भ्वा.प.से.), अरन्प्रत्यये साधु । ४ सिच्यते सिचयः । “षिचिर् क्षरणे '(तु.उ.अ.), "बाहुलकात् कयन्" [मा.धातुवृत्तिः, तुदादिः, धातुसं-१४२]इति माधवः । ५ वस्ते आच्छादयति वसनम् । 'वस आच्छादने'(अ.आ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः, करणे ल्युटि वा । ६ चीयते तन्तुभिः चीरम् । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'शूसिचिमिभ्यो दीर्घश्च 

२०   क्रन्'(उणा-१८२)इति क्रन्दीघौं । ७ आच्छाद्यतेऽनेन आच्छादः । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), णिजन्तः, करणे घञ् । ल्युटि आच्छादनमपि । ८ सिञ्चति सिच्यते वा सिक्, स्त्रीलिङ्गः । ‘षिचिर् क्षरणे '(तु.उ.से.), विप् । सिचौ, सिचः इत्यादि । ९ चेलत्याच्छादयति चेलम् 'चिल निवसने'(तु.प.से.), अच् । चिल्यतेऽनेनेति करणे घत्रि वा । "चिलेश्चौरादिकादपि वा''[]इति तु सुभूतिः गौरादिङीषि चेली । १० वस्यतेऽनेन वासः, क्लीबे 'वस आच्छादने'(अ.आ.से.), 'वस्यसि(वस्यगि)भ्यां णित् (चान्द्रोणा-३।१०२॥) इत्यसुन्, णित्त्वाद् वृद्धिः । वाससी, वासांसि इत्यादि ॥६६६॥ ११ पटते पटः, त्रिलिङ्गः । 

३०   अमरस्तु-"सुचेलकः पटोऽस्त्री"[अमरकोषः२।६।११६] इत्याह । 'पट विस्तारे'(चु.उ.से.), घबर्थे कः, ततः प्रशंसायामर्शआद्यचि पटः। पटेदी(र्दी)प्त्यर्थपक्षे पाटयति दीपयति धारकं पचाद्यचि वा । १२ प्रकर्षेण ऊयते प्रोतः । पुंसि गौडः, क्लीबे वाचस्पतिः। 'ऊयीङ् तन्तुसन्ताने' (भ्वा.आ.से.), घञ् । द्वादश सामान्येन वस्त्रस्य । शेषश्चात्र "वस्त्रे निवसनं वस्नं सत्त्रं कर्पटमित्यपि''[शेषनाम माला३।१३७] ॥ 

           अञ्चलोऽस्यान्तः 

           १ अस्य वस्त्रस्य प्रान्तः, अञ्चति प्राप्नोति वस्त्रं 

४०   शोभामिति अञ्चलः, पुंक्ली. । 'अञ्च गतिपूजनयो:'(भ्वा. प.से.), वृषादित्वात् कलच् । एकं वस्त्रप्रान्तस्य ॥ 

                                                                                   वर्तिर्वस्तिश्च तद्दशाः । 

           १ वर्ततेऽञ्चलान्ते वर्तिः । 'वृतु वर्तने'(भ्वा. आ.से.), 'हृपिधृ-'( )इत्यादिना तिः ('हृपिशि-'(दश. उ. १४७)इतीन्) । २ वस्यते आच्छाद्यतेऽनेन वस्तिः । वस्यन्ते छिद्यन्ते आवियन्ते । 'वस स्नेहनछेदनावरणेषु' (चु.उ.से.), चुरादिः, ततोऽनित्यण्यन्ताद् ‘वसेस्ति:'(उणा ६१९)इति तिः । ३ दश्यते प्रायेण छिद्यते दशाः । 'दंश 

दशने'(भ्वा.प.अ.), भिदादित्वादङ् । पुंस्त्रीलिङ्गोऽयम्, बहु-

५०   वचनान्तश्च । "दशा वामवस्थायां वस्त्रान्ते भूम्नि पुंस्त्रियोः''["]इति रभसः । "स्त्रियां बहुत्वे वस्त्रस्य दशाः स्युर्वस्त्र(र्वस्त)योर्द्वयोः"[अमरकोषः२।६।११४॥] इत्यमरः । तस्य वस्त्राञ्चलस्य दशास्तद्दशाः । त्रीणि 'दशीआवड' इति ख्यातस्य । “वस्त्रपेश्य:"[शेषनाममाला३।१३७॥] इति शैषिकै ॥ 

पत्रोणं धौतकौशेयम् 

१. 'अशू व्याप्तौ' इति स्वामी, 'अशू व्याप्तौ सङ्घाते च' मैत्रेयसायणौ ॥ २. '-कञ्' इति४॥ ३. 'रक्षणे' इति३, "षिच क्षरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ४. मा. धातुवृत्तौ 'कयनन्तः' इति दृश्यते, तुदादिः, धातुसं-१४२, पृ.४९३॥ ५. 'शुसिचिमीनां दीर्घश्च' इत्युणादिगणसूत्रम् ॥ ६. 'षिचि' इति ॥ ७. "षिच क्षरणे' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३७३, पृ.४६१ ॥ ९. २प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'वसते' इति३॥ ११. 'वस्त्यगिभ्यां णित्'(हैमोणा-९७०)इति हैमोणादिगणसूत्रम्, 'वसेर्णित्'(उणा-६५७)इति पाणिनीयसम्मतोणादिगणे ॥ १२. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ १३. 'वस स्नेहच्छेदाहरणेषु' इति स्वामी, 'वस स्नेहच्छेदापहरणेषु' इति मैत्रेयः, 'वस स्नेह नच्छेदनापहरणेषु' इति सायणः ॥ १४. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।११४॥, पृ.३७२ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३७२, पृ.४५९॥ तयोष्टीकयोः 'वामवस्थायां' इत्यस्य स्थाने 'वताववस्थायां' इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी२।६।११४ ॥, पृ.३१२ ।। १५. '-वेश्य:' इति१.४॥ १६. '-कं' इति३॥ १७. तुलनीयोऽमरकोषः२६।११३॥

           १ लकुचवटादीनां पत्रेषु कृमिलालोर्णाकृतं पत्रो र्णम् । पृषोदरादिः ॥ 

         "वयन्ति चारुवातानि व्यूयन्ते पटपट्टिकाः । 

          वयन्ते चित्रपत्रोर्णं यत्कृते शिल्पिनः सदा ॥१॥" [ ]इति हलायुधकाव्यम् । मिश्रास्तु-"लकुचवटादिपत्रेषु कृमिभिरूर्णाभिः कृतत्वात् पत्रोर्णम् । पत्रसम्बन्धीनि ऊर्णाऽत्रेति पत्रोर्णम् । पत्रोणं कौषे(शे)यमेव धौतं प्रक्षालितं पत्रोर्णा ख्यमिति तु सुभूत्यादयः"[ ]इति प्रोचुः । २ धाव्यते स्मेति धौतम् । 'धावु गतिशुद्धयो:'(भ्वा.प.से.), भ्वादिरुभयपदी । 

१०   धौतं च तत् कौशेयं च कृमिकोशोत्थं धौतकौशेयम् । [द्वे धौतकौशेयस्य] ॥ 

                                                                        उष्णीषो मूर्धवेष्टनम् ॥६६७॥ 

           १ ओषत्यश्रियम् उष्णीषः, पुंक्ली. । 'उष दाहे' (भ्वा.प.से.), पृषोदरादिः। २ मूर्धा वेष्ट्यतेऽनेन मूर्धवेष्टनम्। 'वेष्ट वेष्टेन'(भ्वा.आ.से.), करणे ल्युट् । द्वे 'पाघडी' इति 

ख्यातायाः ॥६६७॥ 

तत्स्यादुद्गमनीयं यद्धौतयोर्वस्त्रयोर्युगम् । 

           १ यद्धौतयोः प्रक्षालितयोर्वस्त्रयोयुगं तद् उद्गमनी यम् इत्यन्वयः । शोषणायोद्गमनार्हत्वादुद्गमनीयम् । 'गम्लु 

२०   गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'तव्यत्तव्यानीयरः'३।१।९६ ॥ इत्यनीयर् । "उद्गम्यतेऽ भिलष्यते"[]इति तु माधवी । “अत्र युगमिति प्रायिकम्, तेनैकमपि, 'धीरैरुद्गमनीयं तु धौतवस्त्रमुदाहृतम्'[] इति मुनिः। [लक्ष्यं च-] "गृहीतवत्युद्गमनीयवस्त्रा''[कुमार सम्भवम्, सर्गः-७, श्री-११]इति । एकं धौतवस्त्रयुगस्य ॥ 

                                           त्वक्फलकृमिरोमभ्यःसंभवात् तच्चतुर्विधम् ॥६६८॥ क्षौमकार्पासकौशेयराङ्कवादिविभेदतः । 

            तदिति वस्त्रं त्वक्फलकृमिरोमभ्य उपादानकारणेभ्यः संभवादुत्पत्तेः क्षौमकार्पासकौशेयराङ्कवादिविभेदतश्चतुर्विधं चतुः प्रकारम् । त्वग् वल्कलं छल्लिरिति पर्यायाः, तज्जं क्षौमादि । "वाल्कलं क्षौमादि''[अमरकोषः२ ।६।१११ ॥] इत्यमरः । 

३०   "आदिशब्दाद् भाङ्गादि''[अम.क्षीर.२।६।१११॥] इति क्षीर स्वामी । भाङ्गं शणनिष्पन्नं 'त्रापड' इति प्रसिद्धिः । फलं सस्यम्, तज्जं कार्पासादि । कृमिः कीटस्तजं कौशेयादि । रोमतनूरुहम्, तज्जं राङ्कवादि ॥ 

          ___अथैतानि क्रमेणाह 

क्षौमं दुकूलं दुगूलं स्यात् 

           १ क्षुमाऽतसी, तस्या विकारः क्षौमम्, पुंक्ली.। 'तस्य विकार:'४।३।१३२॥ इत्यण् । सौत्रवस्त्रादधिकं क्षौति । 'टुक्षु शब्दे'(अ.प.से.), धर्मवन्मन्, बाहुलकाद् वृद्धिः । "क्लीब माविष्टलिङ्गम्''[ ]इति तु सुभूतिः । स्त्रियां क्षौमी । २-३ 

४०   दुनोति शत्रुमनांसि, बाहुलकात् 'टुदु उपतापे'(स्वा.प.से.), अस्मात् पिञ्जादित्वादुलच् कुग्गुगागमश्च दुकूलम्, दुगूलं च । क्षौमदुकूलशब्दौ सूक्ष्मवस्त्रनाम्नी अपि, अधोतरीत्यादिभाषा । यन्महेश्वरः-"क्षौमं मदे दुकूले स्यादतसीवसनेऽपि च"[विश्व प्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, श्रो-६] इति, "दुकूलं [तु] क्षौमे सुक्ष्मांशुकेऽपि च'[विश्वप्रकाशकोशः, लान्तवर्गः, श्री-११५] इति । त्रीणि सामान्येनाऽतसीत्वग्निष्पन्नस्य वस्त्रस्य ॥ 

                                                                          कार्पासं तु बादरम् ॥६६९॥ 

           १-२ कर्पासफलस्य विकारः कार्पासम् । 'तस्य विकार:४।३।१३४॥ इत्यण् । एवं बदरस्य विकारों बादरम् । 

५०  कर्पासीबदराभ्यां फले विकारे ऽण, तस्य 'फले लुक् ' ४।३।१६३ ॥ इति लुक्, ततोऽण् । फालमपि । “फालं तु कार्पासं बादरं च तत्''[अमरकोष:२।६।१११॥] इत्यमरः । " फालं सीरोपकरणे कार्पासादिकवाससि ''[ विश्वप्रकाश कोशः, लान्तवर्गः, भो-२०]इति महेश्वरश्च । द्वे सामान्येन कार्पासवस्त्रस्य ॥६६९॥ 

१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३७१, पृ.४५८ ॥ २. तुलनीयोऽमरकोषः२।६।११२ ॥ ३. द्र. स्वोपज्ञटीका३६६८॥, पृ.१४९ ॥ ४. 'सुभूतिः' इति४॥ ५. 'वाल्कं' इत्यमरकोषे ॥ ६. '-द्धेः' इति१॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७१, पृ.४५९ ॥, तत्र "क्षौममिति । सौत्रवस्त्रादिकम् । क्षौति । टुक्षु शब्दे । धर्मवन्(Vo. 1. 1. P. 162) मन् (उ.११३९)। क्षोममवृद्धादि क्लीबमाविष्टलिङ्गम् इति सुभूतिः ।" इति दृश्यते ॥ ८. 'दुञ्' इति२.३, क्षीरतरङ्गिण्यादौ अकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ९. 'दुक्वोः कुक् च' इत्यनेन ॥ १०. 'क्षौममट्टे' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.११०॥ ११. 'क्षोमे' इति३॥ १२. 'का-' इति२॥ १३. 'बदरविकारो' इति३॥ १४. 'शिरो-' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.१५०॥

कौशेयं कृमिकोशोत्थम् 

            १ कृमीणामपाननिर्गतसूत्रकृतः कुड्मलाकार : (कुण्डलाकारः) कोशः, ततः 'कोशाड्डञ्'४।३।४२ ॥ इति ढञ् [ कौशेयम्] । कोषेयं मूर्धन्यमध्यमपि । २ कृमि कोशादुत्तिष्ठति कृमिकोशोत्थम् । “पट्टश्च कौशेयवाचिनः । पट्टशब्दस्य पुंस्त्वमुक्तम्''[ ]इति लिङ्गानुशासनटीका । द्वे सामान्येन कीटकोत्पन्नवस्त्रस्य ॥ 

                                                                                     राङ्कवं मृगरोमजम् । 

           १ रङ्कुर्मुगभेदस्ततो जाताद्यर्थे ' -अण् च'४।२।१०० ।। 

१०   इत्यण, राङ्कवम् । “पशवोऽपि मृगाः''[अमरकोषः३।३। २०॥] इति वचनाद् मेषादिरोमजं कम्बलाद्यपि राङ्कवम्"[ ] इति मिश्राः । एकं हरिण्यरोमोत्पन्नस्य ॥                               

                                           कम्बलः पुनरूर्णायुराविकौरभ्ररल्लकाः ॥६७०॥ 

           १ काम्यते कम्बलः, पुंस्त्री । 'कमु कान्तौ'(भ्वा. आ.से.), 'कमेबुक् च'(उणादिगणसू-१०६) इति कलच् । कम्पते कम्बलः । 'कपि चलने'(भ्वा.आ.से.), "बाहुलकात् कलन् पकारस्य बत्वम् "[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिगणः धातुसं २५६] इति माधवः । २ ऊर्गुवन्ति ऊर्णाः । 'ऊर्गुञ् आच्छा दाने'(अ.उ.से.), 'ऊर्णोतेर्ड: '(उणा-७२५)इति डप्रत्ययः,

२०   डित्त्वाट्टिलोपः । ऊर्णाः सन्त्यत्र ऊर्णायुः, पुंसि । 'ऊर्णाया युस्'५ ।२।१२३ ॥ इति युस, सित्त्वात् 'सिति च'१।४।१६ ॥ इति पदत्वाद् 'यस्येति च'६।४।१४८ ॥ इति लोपो न । ३-४ अविकस्य विकारः आविकः । उरभ्रस्य विकार: औरभ्रः । उभयत्र 'अवयवे च प्राण्यौ(ण्यो)षधिवृक्षेभ्य: '४।३।१३५ ॥ इत्यण् । ५ रमणं रत् । 'रमु क्रीडायाम् ' (भ्वा.आ.अ.), क्विप्यनुनासिकलोपः । रत् इच्छा, तां लाति रल्ल: । 'आतो ऽनुपसर्गे क:'३।२।३ ॥, ततः स्वार्थे कनि रल्लकः । पञ्च सामान्येन गड्डरिकादिरोमोत्पन्नवस्त्रस्य ॥६७०॥ 

नवं वासोऽनाहतं स्यात् तन्त्रकं निष्प्रवाणि च । 

           १ छेदं क्षालनं भोगश्च आहतम्, तद् रहितम् अना-

३०   हतम् । “अहतं च गृहशय्यासनमुखैर्वासोभिरहतैः प्रियैः" [ ]इति शाब्दिकाः । “अनाहतमस्फुटितम्''[ ] इत्यन्ये । २ “तिर्यग्विततास्तन्तवः तन्त्रम्''[ ]इति न्यासः । ततोऽ चिरापहृतमुत्थापितं तन्त्रकम् । “तन्त्रादचिरापहते'५।२।७० ॥ इति कन् । ३ प्रोयतेऽस्यामिति प्रवेञोऽधिकरणो ल्युट् प्रवाणी तन्त्रवयनाधारशलाका, सा निर्गता यस्मादिति बहु व्रीहौ निष्प्रवाणिः । निपातनात् कबभावः । त्रयोऽपि वाच्यलिङ्गाः । त्रीणि सामान्येन नूतनवस्त्रस्य । 'कोरीपछेडी दोटी' इत्यादिभाषा ॥ 

प्रच्छादनं प्रावरणं संव्यानं चोत्तरीयकम् ॥६७१॥ 

४०        १ प्रच्छाद्यतेऽनेन प्रच्छादनम् । 'छद अपवारणे' (चु.उ.से.), णिजन्ताल्ल्युट् । २ प्राव्रियतेऽनेन प्रावरणम् । प्रापर्वः 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), ल्युट् । ३ संवीयतेऽनेन संव्यानम् । 'व्येञ् संवरणे'(भ्वा.उ.अ.), ल्युट् । ४ उत्तर स्मिन् ऊर्ध्वदेहभागे भवं विद्यमानम् उत्तरीयम् । 'गहादि भ्यच्छ:(-श्च)'४।२।१३८॥, ततः स्वार्थे कन् । चत्वारि समान्येन "दुवटीप्रभृति ओढणुं" इति ख्यातस्य ॥६७१॥ 

वैकक्षे प्रावारोत्तरासङ्गौ बृहतिकाऽपि च । 

           १ विकक्षायां भवं वैकक्षम् । 'तत्र भवः'४।३। ५३॥ इत्यण, तत्र । तिर्यग्वक्षसि विक्षिप्तवाससीत्यर्थः । २ 

५०   प्रावियतेऽनेन प्रावारः, पुंस्ययम्, क्लीबेऽपीति केचित् । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'वृणोतेराच्छादने'३।३ १५४॥ इति प्रोपसर्गाद् घञपौ, 'उपसर्गस्य घजि- '६।३।१२२ ॥ इति दीर्घः । आच्छादनादन्यत्राबेव, अत्रापि बाहुलकात् क्तिन्विषये अब् भवति, यथा प्रवरा गौ:"[ ]इति हरदत्तः । ३ उत्तर स्मिन् देहभागे वामपार्श्वे आसज्यते उत्तरासङ्गः । आपूर्वः 'षज सङ्गे (भ्वा.प.अ.), कर्मणि घञ् । उत्तरस्मिन् ऊर्ध्व 

१. तुलनीयोऽमरकोषः २६।१११ ॥ २. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३६९, पृ.४५७ ॥ ३. 'बाहुलकात् कलप्रत्ययः, पकारस्य बकार:' इति माधवीयधातुवृत्तौ, भ्वादिः, धातुसं-२५६, पृ.११८ ॥ ४. “अत्र छन्दसि इति केचिदनुवर्तयन्ति । युक्तं चैतत् । अन्यथा हि 'अहंशुभमो-' ५।२।१४० ॥ इत्यत्रैवोर्णाग्रहणं कुर्यात्' इति सिद्धान्तकौमुद्यां भट्टोजिदीक्षितः, तद्धितेषु पाञ्चमिकाः, पृ.३६१ ॥ ५. 'इच्छा' इति२.३ ।। ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३७०, पृ.४५७ ॥ ७. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७०, पृ.४५८ ॥, तत्र 'तिर्यग्' इति न दृश्यते ॥ ८. 'पछेवडी' इति३.४॥ ९. १प्रतौ नास्ति ॥ १०. हरदत्तकृतपदमचर्याम् "वृणोतेराच्छादने ॥ अत्राप्याच्छादन इति सामान्येनोक्तावपि पूर्ववद्विशेषप्रति पत्तिरित्याह-प्रत्ययान्तेन चेदिति । प्रावार इति । पूर्ववद्दीर्घः । प्रवरा गौरिति । प्रशस्तेत्यर्थः ॥" इति दृश्यते, काशिकावृत्तिः, भा-३, ३३५४ ।।, पृ.४८ १, अत्र माधवीयधातुवृत्तिरपि तुलनीया, स्वादिः, धातुसं-८, पृ.४४९ ।।

देहभागे आसज्यत इति वा । उत्तरशब्दो वामपार्श्ववचनो ऽपि । यथा-उत्तरे चास्य सौवर्णं लक्ष्मपार्श्वे भविष्यति" [महा.३।१२७।२१]इति वनपर्वणि जन्तूपाख्याने । "उत्तरो वामः''[]इति तट्टीकाकृता विवृतम् । ४ बृहत्येव बृह तिका । 'बृहत्या आच्छादने' ५।४।६॥इति कन्, 'केऽणः' ७।४।१३॥ । "बृहती वसनान्तरे"[मेदिनीकोशः, तान्तवर्गः, श्रो-१३७]इति मेदिनिः । चत्वारि 'उत्तरासण' इति ख्यातस्य ॥ 

वराशिः स्थूलशाटः स्यात् 

            १ वरमावरणमश्नुते व्याप्नोति हिमादिवारणाद् 

१०   वराशिः । 'अशू व्याप्तौ'( ), '-इन्'(उणा-५५७)इतीन्, पुंस्ययम् । “वराशि ''[]इति तालव्यान्ते शाब्दिकाः । वृणोत्यङ्गमिति इप्रत्यये पृषोदरादित्वाद्वा । "वरासि: स्यात् खड्गवरो(-रे) वराशिः स्थूलशाटके"[]इति दन्त्यान्तेषु रभ साद् दन्त्यान्तोऽपि । २ शटति गुरुत्वाद्रुजत्यवसादयति वा शटः । 'शट रुजाविशरणगत्यवसादनेषु'(भ्वा.प.से.), अच्, ततः प्रज्ञाद्यणि शाटः । स्थूलश्चासौ शाटश्च स्थूलशाटः । ण्वुलि शाटकोऽपि, त्रिलिङ्गः, यथा शाटकः, शाटिका, शाटकमिति । "सुचेलक: पटोऽस्त्री ना वराशिः स्थूलशाटक:"[अमर कोष:२।६।११६॥] इत्यमरः । द्वे स्थूलवस्त्रस्य ॥ 

२०                                                                परिधानं त्वधोंऽशुकम् ॥६७२॥ अन्तरीयं निवसनमुपसंव्यानमित्यपि । 

           १ परिधीयत इति परिधानम् । 'डुधाञ् धारणादौ' (जु.उ.अ.), कर्मणि ल्युट् । २ अधः अंशुकं वस्त्रम् अधोंऽशुकम् ॥६७२॥ ३ अन्तरे कायस्य भवम् अन्तरीयम्। 'गहादिभ्यश्च'४।२।१३८॥ । ४ निवस्यतेऽनेन निवसनम् । 'वस आच्छादने'(अ.आ.से.), करणे ल्युट् । ५ उप व्याप्य संवीयतेऽङ्गमनेन उपसंव्यानम् । 'व्येञ् संवरणे'(भ्वा.उ.से.), ल्युट् । सामान्येन पञ्च परिधानवस्त्रस्य । पोतिसू थणि फेटियांप्रभृतिभाषा ॥ 

तद्ग्रन्थिरुच्चयो नीवी 

३०        १ तस्य परिधानस्य ग्रन्थिराग्रन्थनं तद्ग्रन्थिः, उच्ची यते बध्यतेऽनेन उच्चयः । 'चिञ् चयने'(स्वा.उ.अ.), 'एरच्'३।३।५६॥ इत्यच् । २ नीयते जघनस्थवस्त्रे नीविः । ‘णी प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), बाहुलकाद् विप्रत्ययः । 'कृदि कारात्- '(गणसू-४।१।४५ ॥ इति ङीषि नीवी । 'व्येञ् संवरणे'(भ्वा.उ.अ.) निपूर्वः, " 'नौ व्यो पलभोप(यलोप:) पूर्वपदस्य(पूर्वस्य) च दीर्घः'(उणा-५७५) इति इकार प्रत्यये डित्त्वाट्टिलोपयलोपयोः पूर्वपददीर्घः नीवी ''[मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिगणः, धातुसं-७३३] इति माधवः । सार सनमपि । यदमर:-"क्लीबे सारसनम्"[अमरकोषः २।६।–

४०   १०९॥] । "स्त्रीकट्यां वस्त्रग्रन्थनम्'[अम.क्षीर.२।६।१०९॥] इति क्षीरस्वामी । अन्येऽपि "मेखलायां सारसनमुरस्त्रे च तनुत्रिणां अधोवासोग्रन्थने च"[ ]इति । स्त्रीकट्यामेव । यत्कात्यः-" नीविराग्रन्थनं नार्या जघनस्थस्य वासस :"[ ] इति । द्वे पाटलीति ख्यातायाः ॥ 

                                                             ___ वरस्त्र्य/रुकांशुकम् ॥६७३॥ चण्डातकं चलनकः 

           १ ऊर्वोः सक्थ्योरर्धाच्छादकं वस्त्रम/रुकांशुकम्, वरस्त्रीणाम? रुकांशुकं (वरस्त्र्य|रुकांशुकम्)॥६७३॥ चण्डं तीव्रमतति चण्डातकम् । 'अत सातत्यगमने'(भ्वा.प.से.),

५०   ण्वुल् । अच्, ततः कन्निति वा । पुंक्लीबलिङ्गः । २ चलतीत्येवंशीलः चलनः । 'चल चलने (भ्वा.प.से.), 'चलनशब्दा[I]दकर्मकाधुच्'३।२।१४८॥ । कनि चल नकः । “अोरुकं वरस्त्रीणां वासश्चण्डातकः स्मृतः"["] इति पुंस्काण्डे वोपालितः । द्वे 'चरणा' इति ख्यातस्य ॥ 

१. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७५, पृ.४६४॥ २. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारानुबन्धो न दृश्यते ॥ ३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७४, पृ.४६२-४६३ ॥, रामाश्रमी२।६।११६॥, पृ.३१३ ।। ४. '-कः' इति१.४॥ ५. 'वराशिः ' इति३.४॥ ६. 'पोत-' इति३॥ ७. '-सूथ-' इति३.४॥ ८. 'निवी' इति४॥ ९. 'णीङ्' इति३॥ १०. वस्तुतः 'नौव्यो-' इत्यादि सायणेनोक्तं व्याख्यानं 'निविः' इत्यस्य, न तु 'नीवी' इत्यस्य, अतस्तत्र(मा.धातुवृत्तौ) स्थितम् "नीवी-कृदिकारादक्तिनः इति वा ङीष्" इत्यग्रिमव्याख्यानमप्यत्र भाव्यम्, द्र. मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-७३२, पृ.३०३ ॥ ११. दन्त्यादौ रभसेऽपीत्यर्थः ॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६।१०९॥, पृ.३१० ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३६७, पृ.४५४ ॥, रामाश्रमी २६।१०९॥, पृ.३१०॥ १३. 'वाससि' इति३॥ १४. '-दनं' इति३॥ १५. कोष्ठान्तर्गतपाठः २प्रतौ न दृश्यते ॥ १६. 'पुंक्ली' इति३॥ १७. 'चल कम्पने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ १८. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २६११९ ॥, पृ.३७५ ॥, तत्र 'स्मृतः' इत्यस्य स्थाने 'पुमान्' । इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७७, पृ.४६५ ॥, रामाश्रमी२।६।११९ ॥, पृ.३१४॥

                                                                                  चलनी त्वितरस्त्रियाः । 

           १ इतरा चासौ स्त्री च इतरस्त्री, तस्या अर्धारुकं वस्त्रं चलनी इत्युच्यत इत्यन्वयः । चलत्यनया चलनी । 'चलनशब्दा[]त्-'३।२।१४८॥ इति युच्, गौरादिः । एकं 'घाघरा' इति ख्यातस्य । यन्महेश्वर:-"चलनी वस्त्रघाँ चारीभेदेऽपि च क्वचित्''[ विश्वप्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो ३९]इति । "चारीशब्देन गतिविशेषः, वस्त्रघघरी बालिका परिधानविशेषः"[ ]इति तट्टीका ॥ 

                                      चौलः कञ्चलिका कूर्पासकोऽङ्गिका च कञ्चके ॥६७४॥ 

१०   १ चोल्यते अवगुम्फ्यते चोलः । 'चुल समुच्छ्राये' (चु.प.से.), घञ् । गौरादित्वाद् ङीषि चोली च । चुलिः सौत्रो वा । २ कञ्चते दीप्यतेऽनया, कञ्च्यते बध्यते वा कञ्चुली । 'कचिङ् दीप्तिबन्धनयो: (भ्वा.आ.से.), बाहुल कादुलनि साधुः, ततः कनि कञ्चलिका । अर्थात् स्त्रिया एव, [कं चोलतीति वा ।] ३ कूपरेऽस्यते क्षिप्यते कूर्पासः (कूसकः) । [ असु क्षेपणे'(दि.प.से.), घञ्, अच् वा, स्वार्थे कन्,] पृषोदरादिः । कुर्पर:(कूर्परः) कफोणिर्जानु च द्वयमस्यते क्षीप्यतेऽत्रेति वा व्युत्पत्तिः । “कुर्परः(कूर्परः) स्यात् 

२०   कफोणौ च जानुन्यपि च पुंस्ययम्''[ मेदिनीकोशः, रान्तवर्गः, श्रो-१३७] इति मेदिनिः । "कु(कू)सिस्त्वर्धचोलकः" [हारावली, पादोकावधिः, श्रो-१९७] इति हारावली । ('कूर्पास' इति षष्ठस्वरादिरपि) । ४ अङ्गस्य प्रतिकृतिः अङ्गिका । 'इवे प्रतिकृतौ'५।३।९६॥ इति कन् । ५ कच्यते (कञ्च्यते) बध्यते कञ्चकः, पुंक्ली. । 'कचि बन्धने '(भ्वा. आ.से.), बाहुलकादुकप्रत्ययः, तत्र । सप्त कञ्चलिकायाः । 'चोली चोलणउँ' इत्यादिभाषान्तरम् ॥६७४॥ 

शाटी चोटी 

           १ शाटयति कटीमिति शाटः, तालव्यादिः । 'शाट (शट) रुजाविशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा.प.से.), हेतुमण्णिजन्तात् 

३०   पचाद्यच् । जातिलक्षणे ङीषि शाटी, पुंस्त्रीलिङ्गः। पुंसि स्वार्थे कनि शाटकः । 'शाट(शट) घायाम् '( ), चुरादिः, संज्ञायां क्वुनि वा । २ चोटत्यल्पीभवति चोटः । 'चुट अल्पीभावे '(भ्वा.प.से.), अच् । पुंस्त्रीलिङ्गः । ङीषि चोटी। द्वे 'साडी' इति ख्यातायाः ॥ 

                                                                    अथ नीशारो हिमवातापहांशुके ।  

           १ निःशेषेण शीर्येते हिमवातावत्रेति नीशारः । 'शू हिंसायाम्'(त्र्या.प.से.), 'शृणातेर्वायुवर्णनिवृतेषु (वा-३।३। २१॥)इति घञ्, 'उपसर्गस्य घबि- '६।३।१२२ ।। इति दीर्घः । मध्यतालव्योऽयम् । हिमं शीतम्, वातो वायुः, तावपहन्ति तद् 

४०   हिमवातापहम्, तच्च तदंशुकं च हिमवातापहांशुकम्, तत्र । यल्लक्ष्यम्-"गौरिवाकृतनीशारः प्रायेण शिशिरे कृशः"[काशि कावृत्तिः३।३।२१॥] । "नीशारस्तु प्रावरणे हिमानिलनिवारणे" [अमरकोषः२।६।११८॥] इत्यमरः । एकं शीरषलबाइ चाकबाई इत्यादिभाषाप्रसिद्धस्य ॥ "द्विखण्डको वरकः"[शेषनाममाला ३।१३८॥] शैषिके ॥ 

                                    कच्छा कच्छाटिका कक्षा परिधानाऽपराञ्चले ॥६७५॥ 

           १ कच्यते बध्यते कच्छा । 'कच बन्धने'(भ्वा.आ. से.), 'कचेः छ:(कचेश्छ:) (द.पा.४॥६॥)इति छः, ततष्टाप्। 

५०   २ कच्छैव कच्छाटी, ग्रामटीवधूटीवत् । ततः कनि कच्छा टिका । "कच्छाटी पुंस्त्रियोः"["]इति व्याडिः। ३ कषति गुह्यं कक्षा । 'कष हिंसायाम्'(भ्वा.प.से.), 'वृतृवदि-'(उणा ३४२)इति सः । परिधानस्य 'पोतिफेटियां' इति ख्यातस्य __ अपरः पश्चिमोऽञ्चलः, परिधानस्याऽपराञ्चलः परिधानाऽ 

पराञ्चलः, तत्र । त्रीणि 'काछडी' इति ख्यातायाः ॥६७५॥ 

कक्षापटस्तु कौपीनम् 

१. 'वारिभेदेऽपि' इति विश्वप्रकाशकोशे, पृ.८८ ॥ २. 'डीप्' इति१.३.४॥ ३. 'कचि दीप्तिबन्धनयोः' इति स्वामिमैत्रेयौ, 'कचि काचि दीप्तिबन्धनयोः' इति सायणः ॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठस्थाने 'कूर्पासोऽपि' इति पाठो युक्तः ॥ ५. '-लणौ' इति३.४॥ ६. 'इति भा-' इति१॥ ७. 'शठ शुघायाम्' इत्यत्र स्वामिना 'शट इति नन्दी, शल इति कौशिकः' इत्युक्तम्, क्षीरतरङ्गिणी, चुरादिः, धातुसं-१३९, पृ.३०७॥ ८. 'अल्पीकरणे' इति१, दुर्गसम्मतोऽयं धातुपाठः, द्र. क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-२२२, पृ.५७॥, मा. धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-२१९, पृ.११३॥ ९. 'शीर्यते' इति१.२.३॥ १०. 'शृ वायुवर्णनिवृतेषु' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥ ११. '-नीसारः' इति१.३.४॥ १२. '-बाहि' इति१.२॥ १३. द्र. स्वोपज्ञटीका३ ५७५ ॥, पृ.१५१ ॥ १४. 'कष खष शिष-' इत्यादिदण्डकोऽयं धातुः ॥ १५. '-या' इति३.४॥ १६. 'पञ्च' इति१.३॥

           १ कक्षायाः कच्छाटिकायाः पटो वासः कक्षापटः। "कक्षापुटः"[ ] इत्येके । २ कूपप्रवेशनमर्हति कौपीनम्। 'शालीनकौपीने अधृष्टा-'५।२।२०॥ इति साधुः । द्वे पायूप स्थावरचीवरखण्डस्य । 'कछोटओ तणीओ' इति भाषा |

                                                                                   समौ नक्तककर्पटौ । 

           १ अज्यते स्म अक्तः स्फुटः, न अक्तं कं सुखम स्मादिति त्रिपदें बहुव्रीहौ शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वे नक्तकः । "लक्यते हीनैरास्वाद्यतेऽनुभूयते, 'रक लक आस्वादने '(चु. उ.से.), चुरादेर्विकल्पितण्यन्तात् कर्मणि क्त: लक्तः, ततः 

१०   स्वार्थे कनि लक्तक इत्यपि पाठः''[]इति मिश्राः । येन द्रवद्रव्यं पूयते, तत्राऽयं रूढः, तत्तुल्ये वस्त्रेऽपि वर्तते । कल्पते कुत्सायै कर्पटः, पुंक्ली. । 'कृपू सामर्थ्ये '(भ्वा. आ.वे.), शकादित्वादटन् । किरत्यवयविनं कर्। 'कृ विक्षेपे' (तु.प.से.), विच् । कर् चासौ पटश्चेति कर्पट इति वा । कर्पटशब्दः सामन्यवस्त्रवाच्यपि । द्वे 'गलणउँ' इति ख्यात स्य । "इमे द्वे मलिनत्वादिदुष्टजीर्णवस्त्रखण्डस्य"[]इति तु मिश्राः । "वस्त्रमात्रस्य [इति] केचित्''[]इति सुभूतिः ॥ 

                                                 निचोलः प्रच्छंदपटो निचुलश्चोत्तरच्छदः ॥६७६॥ 

           १ निचोल्यते समुछाय्यतेऽवगुण्ठ्यते वाऽनेन निचोलः। 

२०   'चुल समुच्छ्राये'(चु.उ.से.), करणे घञ्, पुंसि । “निचोलनं (निचोलं) तु क्लीबम्''[]इति रभसात् क्लीबेऽपि । "स्त्रियां निचोलीत्यपि''[ ]इति राजदेवः । २ प्रकर्षेण छाद्य तेऽनेन प्रच्छदः । 'छद अपवारणे'(चु.उ.से.), अस्माण्ण्यन्ताद् घन्, 'छादेर्पा- '६।४।९६॥ इति हुस्वः । प्रच्छदश्चासौ पटश्च प्रच्छदपटः । ३ निचोलति निचुलः, पुंसि । 'चुल समुच्छ्राये' (चु.उ.से.), 'इगुपध-'३।१।१३५ ॥ इति कः । गौडस्तु "निचोलकस्तु निचुलकम्''[]इति क्लीबमाह । ४ उत्तरं छाद्यतेऽनेन उत्तरच्छदः । 'पुंसि संज्ञायाम्'३।३।११८॥ इति घः, 'छादेर्पा- '६।४।९६॥ इति इस्वत्वम् । चत्वारि उत्तरपटस्य ।। 'उच्छाडखाटपछेडी ' इति भाषा ॥६७६॥ 

३०  उत्सवेषु सुहृद्भिर्यद् बलादाकृष्य गृह्यते । 

                                          वस्त्रमाल्यादि तत् पूर्णपात्रं पूर्णानकं च तत् ॥६७७॥ 

          १ पूर्णपात्रमस्मिन् पूर्णपात्रम् । २ पूर्ण आनकोऽत्र पूर्णानकम् । 

         "हर्षादुत्सवकाले यदलङ्काराम्बरादिकम् । 

          आकृष्य गृह्यते पूर्णपात्रं पूर्णानकं च तत् ॥१॥" [हारावली, श्रीकावधिः, श्रो-१९]इति हारावली । एते सामान्येन जलादिभृतभाजननाम्नी अपि । यन्महेश्वर: "पूर्णपात्रं वस्तुपूर्णपात्रे वर्धापकेऽपि च"[विश्वप्रकाशकोशः,

४०   रान्तवर्गः, शो-२७०] इति । "उत्सवेषु सुहृद्भिर्यद् बलादा कृष्य गृह्यते वस्त्रमाल्यादि स वर्धापनकः"[अनेकार्थकैरवा करकौमुदीटीका४।२७२ ॥] इत्यनेकार्थटीका । "क्लीबे पूर्णा नक(पूर्णानकं) पूर्णपात्रे पटहपात्रयोः'' [विश्वलोचनकोशः, कान्तवर्गः, श्रो-२०४] इति श्रीधरः । द्वे पूर्णपात्रस्य। 'वधामणी' इति भाषा ॥६७७॥ 

तत्तु स्यादाप्रपदीनं व्याजोत्याप्रपदं हि यत् । 

           १ यद् वस्त्रमाल्यादि आप्रपदं पादाग्रं मर्यादीकृत्य व्याप्नोति, न तदतिक्रम्य वर्तते, तद् वस्त्रमाल्यादिकम् आप्र पदीनं स्यादित्यन्वयः । प्रगतं पदं प्रपदम्, पादानमित्यर्थः,

५०   प्रपदाद् आ इत्याप्रपदम्, तद् व्याप्नोतीति आप्रपदीनम् । 'आप्रपदं व्याप्नोति(प्राप्नोति) '५।२।८ ॥इति द्वितीयान्तात् खः, खस्य ईनादेशः । "स्यात् त्रिष्वाप्रपदीनं तत्प्राप्नोत्याप्रपदं हि यत्''[अमरकोषः२।६।११९॥] इत्यमरः । एकं सामान्येन पादाग्रव्यापिवस्त्रादेः ॥ 

१. '-कौपने' इति१.२.३॥ २. '-च्छोटो' इति३, '-च्छोटौ' इति४॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः२६ ११५॥ ४. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'च' इति दृश्यते ॥ ५. 'रूपे' इति१॥ ६. यद्यपि क्षीरतरङ्गिण्यां 'रग लग आस्वादने'(चुरादिः, धातुसं-१८७)इत्यत्र टिप्पण्यां मीमांसकमहोदयेन "चान्द्रधातुपाठे नैवेमौ धातू पठ्येते ।" इत्युक्तम्, तथापि तत्रैव धातुपाठव्याख्यावसरे स्वामिना "रक लकेति चन्द्रः" इत्युक्तमतश्चन्द्रसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ ७. तुलनीया पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री-३७३, पृ.४६१ ॥ ८. 'कल्प्यते' इति१.२॥ ९. '-णौ' इति३.४॥ १०. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२,

१७॥, पृ.३७४ ॥, तत्र 'निचोला स्यानिचुलः' इति दृश्यते ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-३७४, पृ.४६३ ।।, रामाश्रमी२।६।११६ ॥ पृ.३१३ ॥, तयोः 'निचोलं तु नपुंसकम्' इति दृश्यते ॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्री ३७४, पृ.४६३ ॥, रामाश्रमी२।६।११६ ॥ पृ.३१३॥ १२. द्र. स्वोपज्ञटीका३।६७६ ॥, पृ.१५१॥ १३. 'उच्छाडखाडपछेवडी' इति३, 'उच्छावडखाटपछेवडी' इति४॥ १४. 'वर्धापकः' इत्यनेकार्थकरवाकरकौमुदीटीकायाम, भा-२, ४।२७२॥, पृ.३९४॥ १५. 'क्लीबं' इति विश्वलोचनकोशे, पृ.३५ ॥ १६. 'ब-' इति४॥ १७. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'अकृत्य' इति दृश्यते ॥